Samenwerking tussen Bijzondere Jeugdbijstand en Geestelijke Gezondheidszorg vanuit het perspectief van praktijkwerkers, jongeren en ouders

Academiejaar 2013-2014 Eerste examenperiode

Samenwerking tussen Bijzondere Jeugdbijstand en Geestelijke Gezondheidszorg vanuit het perspectief van praktijkwerkers, jongeren en ouders Een exploratief kwalitatief onderzoek over samenwerking en zelfsturing in de regio Kortrijk

Masterproef II neergelegd tot het behalen van de graad van Master of Science in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek

Promotor: Prof. Dr. W. Vanderplasschen

Van De Pontseele Lisa Studentennummer: 00901275

2

Inhoudstafel VOORWOORD .............................................................................................................................. 6 INLEIDING .................................................................................................................................... 7 1.

LITERATUURSTUDIE EN PROBLEEMSTELLING.......................................................................... 9 1.1.

VERKOKERING VAN DE JEUGDHULPVERLENING .................................................................................................. 9

1.2.

PSYCHOLOGISCHE PROBLEMEN IN DE BJB EN “SYSTEMS OF CARE” ...................................................................... 10

1.3.

SAMENWERKINGSBEVORDERENDE INITIATIEVEN IN VLAANDEREN ....................................................................... 12

1.3.1.

Stentoverleg ................................................................................................................................ 12

1.3.2.

Een vernieuwd jeugdhulpverleningslandschap ........................................................................... 13

1.3.3.

Zelfsturing door het cliëntsysteem .............................................................................................. 14

1.4.

2.

ONDERZOEKSVRAGEN ................................................................................................................................ 15

1.4.1.

Huidige samenwerking tussen de BJB en de GGZ? ...................................................................... 17

1.4.2.

Zelfsturing door het cliëntsysteem? ............................................................................................ 17

METHODOLOGIE ................................................................................................................. 18 2.1.

STEEKPROEF ............................................................................................................................................ 18

2.1.1.

Bijzondere jeugdbijstand ............................................................................................................. 18

2.1.2.

Kinderen, jongeren en ouders ..................................................................................................... 19

2.1.3.

Geestelijke Gezondheidszorg ...................................................................................................... 20

2.2.

PROCEDURE............................................................................................................................................. 20

2.2.1.

Geïnformeerde schriftelijke toestemming................................................................................... 20

2.2.2.

Dyadic and group interviews....................................................................................................... 20

2.2.3.

Locatie ......................................................................................................................................... 21

2.3.

MEETINSTRUMENTEN ................................................................................................................................ 21

2.4.

THEMATISCHE ANALYSE.............................................................................................................................. 22

2.5.

KWALITEIT VAN HET ONDERZOEK.................................................................................................................. 23

2.5.1.

Credibility .................................................................................................................................... 23

2.5.2.

Transferability ............................................................................................................................. 24

2.5.3.

Confirmability .............................................................................................................................. 24

2.5.4.

Emancipatorische kracht............................................................................................................. 24

3

3.

RESULTATEN ....................................................................................................................... 25 3.1.

3.1.1.

Actuele situatie ........................................................................................................................... 25

3.1.2.

Belang van samenwerking tussen de BJB en de GGZ .................................................................. 27

3.1.3.

Ervaren knelpunten ..................................................................................................................... 29

3.1.4.

Toekomstperspectief ................................................................................................................... 34

3.1.5.

Samenwerkingsbevorderende initiatieven .................................................................................. 35

3.2.

4.

SAMENWERKINGSVERBANDEN TUSSEN DE BJB EN DE GGZ ............................................................................... 25

ZELFSTURING DOOR CLIËNTEN ..................................................................................................................... 37

3.2.1.

Actuele situatie ........................................................................................................................... 37

3.2.2.

Belang van zelfsturing ................................................................................................................. 39

3.2.3.

Ervaren knelpunten ..................................................................................................................... 40

3.2.4.

Technieken om zelfsturing te bevorderen ................................................................................... 40

DISCUSSIE ........................................................................................................................... 42 4.1.

SAMENWERKING TUSSEN DE BJB EN DE GGZ: EEN NOODZAAK .......................................................................... 42

4.1.1.

Intersectorale overlap en een hoge prevalentie van psychologische problemen in de BJB ........ 42

4.1.2.

Onvoldoende expertise in de BJB ................................................................................................ 43

4.2.

SAMENWERKING TUSSEN DE BJB EN DE GGZ: EEN PAD BEZAAID MET HINDERNISSEN ............................................. 44

4.2.1.

Nood aan meer structureel ingebouwde samenwerkingsprotocollen ........................................ 44

4.2.2.

Moeizame informatiedoorstroom ............................................................................................... 44

4.2.3.

De wachtlijstproblematiek .......................................................................................................... 44

4.2.4.

Gebrekkige zorgcontinuïteit en weinig gedeelde verantwoordelijkheid ..................................... 45

4.2.5.

Verschil in visie en aanpak: botsing of verrijking? ...................................................................... 46

4.2.6.

Zelfsturing van jongeren ouders tijdens een samenwerkingsverband ........................................ 47

4.3.

SAMENWERKING EN ZELFSTURING DOOR DE OGEN VAN KINDEREN, JONGEREN EN OUDERS....................................... 48

4.3.1.

Visie op samenwerking tussen de BJB en de GGZ ....................................................................... 48

4.3.2.

Vraag naar meer zelfsturing ....................................................................................................... 49

4.4.

SAMENWERKINGSBEVORDERENDE INITIATIEVEN: VEEL GOODWILL, WEINIG MIDDELEN ............................................ 50

4.5.

BEPERKINGEN .......................................................................................................................................... 51

4.6.

AANBEVELINGEN ...................................................................................................................................... 52

4.6.1.

Aanbevelingen voor de praktijk .................................................................................................. 52

4.6.2.

Aanbevelingen voor het beleid.................................................................................................... 53

4.6.3.

Aanbevelingen voor eventueel verder onderzoek ....................................................................... 54

4

5.

BESLUIT .............................................................................................................................. 55

6.

REFERENTIELIJST ................................................................................................................. 56

7.

BIJLAGEN ............................................................................................................................ 62 7.1.

BIJLAGE 1: GEÏNFORMEERDE SCHRIFTELIJKE TOESTEMMING KINDEREN EN JONGEREN ............................................. 62

7.2.

BIJLAGE 2: GEÏNFORMEERDE SCHRIFTELIJKE TOESTEMMING OUDER VOOR KIND ..................................................... 63

7.3.

BIJLAGE 3: VRAGENLIJST KINDEREN EN JONGEREN ........................................................................................... 64

7.4.

BIJLAGE 4: GEÏNFORMEERDE SCHRIFTELIJKE TOESTEMMING OUDER .................................................................... 67

7.5.

BIJLAGE 5: VRAGENLIJST OUDER .................................................................................................................. 68

7.6.

BIJLAGE 6: GEÏNFORMEERDE SCHRIFTELIJKE TOESTEMMING PRAKTIJKWERKERS ..................................................... 69

7.7.

BIJLAGE 7: VRAGENLIJST PRAKTIJKWERKERS BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND ............................................................ 70

7.8.

BIJLAGE 8: VRAGENLIJST PRAKTIJKWERKERS GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG ...................................................... 72

7.9.

BIJLAGE 9: BOOMSTRUCTUUR WEFT QDA .................................................................................................... 74

5

Voorwoord De stages die ik volbracht in de 3de bachelor en de 2de master van de opleiding Pedagogische Wetenschappen - afstudeerrichting Orthopedagogiek, riepen enkele vragen bij mij op. Tijdens de eerste stage liep ik gedurende vier weken mee in De Korbeel, een kinder- en jeugdpsychiatrische dienst te Kortrijk. Mijn tweede stage bood me vijf maanden lang de kans om praktijkervaring te verwerven in vzw De Korf, een multifunctioneel centrum binnen de Bijzondere Jeugdbijstand. Het viel me op dat deze twee sectoren zowel gelijkenissen als verschillen vertonen en dat de samenwerking tussen de beide cruciaal is om jongeren met een complexe hulpvraag en hun context ondersteuning op maat te bieden. Dit kan volgens mij alleen maar wanneer de Bijzondere Jeugdbijstand en de Geestelijke Gezondheidszorg als twee complementaire sectoren de handen in elkaar slaan. Desondanks leidde ik aan de hand van bedenkingen en getuigenissen van praktijkwerkers en mijn eigen praktijkervaringen, af dat de samenwerking tussen twee sectoren met elk hun eigen visie, afspraken en werking geen sinecure is en dat de weg naar een goede samenwerking bezaaid is met hindernissen. Deze masterproef kwam tot stand in een dynamische en turbulente periode voor de jeugdhulpverlening. De reorganisatie van het jeugdhulpverleningslandschap leidt tot een wijziging in onder meer de terminologie van dit werkveld. Ondanks de intrede van de meer actuele term “Agentschap Jongerenwelzijn”, koos ik ervoor de term “Bijzondere Jeugdbijstand” te hanteren. De laatste term beschrijft beter het werkveld dat ik betrok bij dit onderzoek, terwijl het “Agentschap Jongerenwelzijn” een ruimer arsenaal aan voorzieningen omvat. Ondanks het feit dat de term “Bijzondere Jeugdbijstand” binnen enkele jaren waarschijnlijk minder courant zal zijn, leek deze term mij voor deze masterproef verkiesbaar. Tot slot wil ik mijn promotor Prof. Dr. W. Vanderplasschen bedanken voor de ondersteuning, de kritische blik en de goede raad bij het schrijven van deze masterproef. Daarnaast wil ik alle mensen bedanken die een interview aflegden. Zonder hen was deze masterproef niet tot stand gekomen. Bijkomend wil ik graag mijn dank betuigen aan de mensen die deze masterproef gedurende het hele proces nagelezen hebben en dit onderzoek met hun doordachte opmerkingen naar een hoger niveau tilden. Uiteraard wil ik mijn vriend en ouders bedanken voor hun ondersteuning en geduld doorheen dit proces.

6

Inleiding Onderstaande casus schept een herkenbaar beeld van hoe de samenwerking tussen de Bijzondere Jeugdbijstand (BJB) en de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) in sommige gevallen verloopt: Lies, een vierjarige meisje, verblijft sinds één jaar in een multifunctioneel centrum (module verblijf) te Kortrijk. Haar individuele begeleidster zit met de handen in het haar omdat het gedrag van Lies ernstige problemen oplevert in de leefgroep. Lies zit nooit stil, roept, bijt andere kinderen of zit urenlang alleen in een hoekje van de kamer. Het team besluit dat een opname in een kinder- en jeugdpsychiatrische dienst noodzakelijk is. Na een lange wachttijd kan Lies er eindelijk terecht. De samenwerking loopt echter niet van een leien dakje. De overdracht van informatie verloopt moeizaam, er zijn weinig overlegmomenten en de tips en adviezen schijnen niet te werken wanneer Lies tijdens het weekend opnieuw in de leefgroep verblijft. De ouders van Lies voelen zich niet betrokken bij de beslissingen die genomen worden door praktijkwerkers uit de beide sectoren en zij bieden alsmaar meer weerstand tegen de opname. De casus maakt duidelijk dat er heel wat problemen opduiken wanneer er, naast de ondersteuning vanuit de BJB, bijkomend nood is aan begeleiding door een kinder- en jeugdpsychiatrische dienst (K-dienst) of een andere voorziening binnen de GGZ. Deze problemen zijn veelal een gevolg van de verkokering van de jeugdhulpverlening. “Ze [de verkokering] maakt de jeugdhulp voor cliënten ondoorzichtig zodat toeval, meer dan de aard van de problematiek, bepaalt door wie iemand wordt geholpen. Een gebrek aan afstemming leidt in het hulpaanbod tot blinde vlekken en overlappingen.” (Vlaamse overheid, 2011b, p. 2) Het zogenaamde “lappendeken van de jeugdzorg” (Deboutte, 2001) heeft tot gevolg dat kinderen met vergelijkbare problemen zowel in een orthopedagogische setting als in een K-dienst terecht kunnen komen (Treffers, 2000). Dergelijke “oneigenlijke plaatsingen” leidden in februari 2013 tot een staking in de gemeenschapsinstellingen van Ruiselede en Beernem (Het Nieuwsblad, 13 februari 2013). Daarnaast blijken heel wat jongeren in de jeugdzorg bijkomend nood te hebben aan psychologische of psychiatrische hulp (Ståhlberg, Anckarsäter & Nilsson, 2010; Grietens & Hellinckx, 2004; Besier, Fegert & Goldbeck, 2009). Dit aantal en de hoge comorbiditeit tussen verschillende psychische problemen, zijn significant hoger dan bij jongeren die niet door de jeugdhulpverlening begeleid worden (Grietens & Hellinckx, 2004). Stroul en Friedman bedachten reeds in 1986 het concept “systems of care” om op de complexe hulpvraag van dergelijke jongeren een passend antwoord te bieden. De uitwerking hiervan vraagt een intense samenwerking tussen hulpverleners uit verschillende sectoren en de betrokkenheid van zowel jongeren als ouders (Stroul & Friedman, 1986). Vlaams onderzoek toonde echter aan dat er nog heel wat drempels liggen op de weg naar een goede intersectorale samenwerking (Deboutte & Janssens, 2007). En wat met de zogenaamde “moeilijk begeleidbare jongeren” (vzw OSBJ, 2006)?

7

Aangezien samenwerkingsverbanden zich ontspinnen in een vernieuwd jeugdhulpverleningslandschap, biedt de intrede van de intersectorale toegangspoort een belangrijke opportuniteit om de samenwerking te bevorderen en de kloof tussen sectoren te dichten. Integrale Jeugdhulp (IJH) faciliteert dit onder meer door middel van projecten, zoals het Stentoverleg WestVlaanderen en het gedeeld beroepsgeheim (Vlaams Parlement, 2013; Schellaert, 2010). De vraag stelt zich echter of dergelijke initiatieven effectief de kloof tussen de sectoren BJB en GGZ verkleinen, of bouwen ze louter een brug tussen ommuurde eenheden? Hoe ervaren praktijkwerkers dergelijke projecten? Bieden ze soelaas voor enkele manifeste knelpunten omtrent samenwerking? Bij de uitwerking van een intersectoraal samenwerkingsverband is “zelfsturing van het cliëntsysteem” belangrijk (Aerts, 2009b; Stroul & Friedman, 1986; Friesen & Koroloff, 1991). Zeker bij jongeren in de jeugdzorg blijkt zelfsturing cruciaal (Cashmore, 2002). Vreemd genoeg ontbreekt de stem van jongeren en hun context al te vaak bij het uitwerken van samenwerkingsverbanden en in de literatuur daaromtrent. Aanleiding genoeg dus voor een masterproef die zich buigt over de vraag of de huidige samenwerking tussen de sectoren BJB en GGZ een antwoord biedt op de complexe hulpvraag van jongeren en ouders en of knelpunten uit vorig onderzoek verholpen zijn. Bijkomend wil deze masterproef het perspectief van jongeren en ouders toevoegen aan het huidige onderzoek en de praktijkontwikkelingen op het vlak van samenwerking. Kunnen de BJB en de GGZ de handen in elkaar slaan of staan verschillen in visie, wachtlijsten en een tekort aan middelen een goede samenwerking in de weg?

8

1. Literatuurstudie en probleemstelling Zowel Vlaamse als internationale auteurs wijzen op de nood aan meer en betere samenwerkingsverbanden tussen de sectoren BJB en GGZ. Deze zijn nodig omdat heel wat jongeren in de jeugdhulpverlening kampen met psychische problemen waarvoor externe hulp vereist is (Grietens & Hellinckx, 2004). Het Stentoverleg West-Vlaanderen wil met het project wisselleren tegemoet komen aan enkele knelpunten die de huidige samenwerking in de weg staan. Daarnaast blijkt dat “zelfsturing door het cliëntsysteem” cruciaal is voor het slagen van intersectorale samenwerking (Aerts, 2009b; Cashmore, 2002). Bovendien is intersectorale samenwerking onderhevig aan de gevolgen van het vernieuwde jeugdhulpverleningslandschap en de verkokering hiervan. De onderstaande literatuurstudie roept vragen op omtrent de huidige intersectorale samenwerking en het perspectief van kinderen, jongeren en ouders daarop.

1.1. Verkokering van de jeugdhulpverlening De Vlaamse overheid is zich al geruime tijd bewust van de verkokering van de jeugdhulpverlening en de impact daarvan: “In 1999 stelde het Vlaams Parlement vast dat de verkokering van de jeugdhulpverlening in Vlaanderen negatieve gevolgen heeft. Ze maakt de jeugdhulp voor cliënten ondoorzichtig zodat toeval, meer dan de aard van de problematiek, bepaalt door wie iemand wordt geholpen. Een gebrek aan afstemming leidt in het hulpaanbod tot blinde vlekken en overlappingen. De verkokering van de sectoren riep ook vragen op over de efficiëntie en effectiviteit van de hulpverlening. Integrale Jeugdhulp heeft er intussen voor gezorgd dat sectoren en administraties meer samenwerken en dat het jeugdhulpaanbod meer overzichtelijk, toegankelijk, vraaggestuurd en subsidiair wordt ingezet.” (Vlaamse overheid, 2011b, p. 2) Volgens Van Ojen (2009) worden jongeren opgedeeld in de kokers van het zorgsysteem, terwijl hun problematiek breder is en bijgevolg niet onder te verdelen valt in categorieën. Vanderplasschen et al. (2006) schrijven dat elke sector zijn eigen administratie, regelgeving en toegangsprocedure heeft, wat het realiseren van sector-overschrijdende initiatieven bemoeilijkt. Het “lappendeken van de jeugdzorg” bestaat volgens Deboutte (2001) zowel in Nederland als in Vlaanderen. Volgens Treffers (2000) worden pedagogisch hulp (gezinsondersteunend of gezinsvervangend) en psychiatrische-psychotherapeutische hulp vanuit verschillende kaders geboden en gefinancierd. Wanneer ze beide nodig zijn, vergt goede afstemming soms nogal wat organisatie. Hij haalt tevens aan dat de overlap tussen de beide sectoren ervoor zorgt dat kinderen met vergelijkbare problemen soms in een orthopedagogische setting, soms in een K-dienst terecht komen. Hij beaamt hiermee gelijkaardige bevindingen van Stroul en Friedman (1986). De vaststelling dat de BJB en de GGZ met eenzelfde publiek te maken hebben, verschijnt in Vlaanderen geregeld in de actualiteit. Zoals hierboven reeds aangehaald, was er in februari 2013 een staking in de Gemeenschapsinstellingen van Ruiselede en Beernem naar aanleiding van 9

“oneigenlijke plaatsingen” in de BJB. De stakende begeleiders uitten kritiek op het beleid omdat bepaalde jongeren, die eigenlijk psychologische hulp nodig hebben, in de BJB terecht komen (Het Nieuwsblad, 2013). Minister van Welzijn Vandeurzen benadrukte echter “dat er voorlopig geen nieuwe plaatsen in de jeugdpsychiatrie bijkomen” (Het Nieuwsblad, 2013). Hierdoor zal er de komende jaren een stijgende nood ontstaan aan samenwerkingsverbanden tussen de BJB en Kdiensten, alsook met ambulante diensten zoals de Centra Geestelijke Gezondheidzorg (CGG). Ondanks de vele inspanningen tot samenwerking om jongeren de meest passende hulp te bieden, blijkt er nog steeds een groep jongeren te bestaan die tussen de mazen van het net valt (Treffers, 2000). Zogenaamde “moeilijk begeleidbare jongeren” kunnen niet terecht in de GGZ omwille van een gebrek aan motivatie en agressief gedrag en worden in de BJB niet weerhouden vanwege een psychiatrische problematiek. Deze jongeren worden van de ene sector naar de andere doorgeschoven (vzw OSBJ, 2006). Onder meer voor deze doelgroep werd IJH in het leven geroepen (Vanderplasschen et al., 2006). Tot slot verloopt het schakelen van de ene voorziening naar de andere moeizaam door de wachtlijsten. Dit is een gekend probleem waar zowel de BJB als de GGZ mee kampen (Vanderplasschen et al., 2006). De uitwerking van betere samenwerkingsverbanden zou deze problematiek eventueel kunnen verzachten.

1.2. Psychologische problemen in de BJB en “Systems of care” Van Damme et al. (2014) vonden dat 88.2 % van de jongeren in de Gemeenschapsinstellingen van de BJB minstens één psychiatrische stoornis heeft. 36.4 % van deze jongeren kampt met minstens één internaliserende stoornis en 83.6 % heeft minstens één externaliserende stoornis. Verder toonden zij een algemene comorbiditeit van 75.9 % aan. Volgens hen is er op dit moment echter onvoldoende aanbod om hierop in te spelen. Een meta-analyse van Fazel et al. (2008) bewees dat adolescenten in detentie tot tien keer meer risico lopen op een psychotische stoornis dan jongeren in de gemiddelde populatie. Meisjes blijken voor veel psychologische aandoeningen gevoeliger te zijn dan jongens (Fazel et al., 2008; Teplin et al., 2002). Dergelijke bevindingen ondersteunen de noodkreet van begeleiders uit de Gemeenschapsinstellingen van Ruiselede en Beernem. Bovenstaande cijfers beperken zich tot de Gemeenschapsinstellingen in Vlaanderen. Onderzoek wijst er echter op dat de volledige sector BJB met gelijkaardige problemen kampt. In Vlaanderen ligt het aantal kinderen en jongeren met psychische problemen significant hoger in de BJB dan in de gemiddelde populatie. De comorbiditeit tussen verschillende psychische problemen is bij deze doelgroep eveneens gevoelig hoger (Grietens & Hellinckx, 2004). Kinderen en adolescenten in Duitse “child welfare systems” lopen een hoger risico op het ontwikkelen van psychiatrische problemen dan andere jongeren (Besier, Fegert & Goldbeck, 2009). Uit recent Zweeds onderzoek (Ståhlberg, Anckarsäter & Nilsson, 2010) blijkt dat 63 % van de jongeren, opgenomen in de Zweedse jeugdzorg, te maken heeft met psychologische problemen waarvoor professionele hulp nodig is. Deze jongeren krijgen volgens de auteurs te weinig psychologische ondersteuning. Alle auteurs wijzen op de nood aan betere samenwerking met voorzieningen uit de GGZ om jongeren met een complexe problematiek de gepaste ondersteuning te bieden. 10

Uit onderzoek in de Verenigde Staten blijkt dat jongeren met psychiatrische problemen vooral behandeld worden in restrictieve settings, dat een “community-based approach” meestal ontbreekt, dat voorzieningen te weinig samenwerken, dat het gezin nog te vaak verantwoordelijk wordt gesteld voor de problemen en dat ouders niet als partners betrokken worden bij het hulpverleningstraject van hun kind (Boothroyd, Greenbaum, Wang, Kutash & Friedman, 2011, p. 289). Naar aanleiding hiervan ontwierpen Stroul en Friedman in 1986 het concept “systems of care”. Zij definieerden die als “a comprehensive spectrum of mental health and other necessary services which are organized into a coordinated network to meet the multiple and changing needs of children and their families.” (Stroul & Friedman, 1986, p. 11). Dit model lag aan de basis van onder meer de “Wraparound approach”, een aanpak waarbij jongeren en hun context actief betrokken worden bij hun hulpverleningsproces (Chenven, 2010; National Wraparound Initiative, 2010). Dergelijke “systems of care” kunnen volgens Painter (2012) de stress bij hulpverleners aanzienlijk verminderen. Painter (2012) en Chenven (2010) spreken over een paradigmawisseling voor hulpverleners. De kerngedachte van die nieuwe filosofie is dat voorzieningen de handen in elkaar moeten slaan om, samen met jongeren en hun context als volwaardige partners, een hulpverleningstraject uit te werken dat uitgaat van de sterktes en wensen van jongeren en hun context (Boothroyd, Greenbaum, Wang, Kutash & Friedman, 2011; Vandamme et al., 2014). Hiervoor werd een holistische aanpak ontworpen met 14 domeinen. De belangrijkste hiervan voor dit onderzoek zijn: “Family choice and voice”, “Outreach and access to care”, “Interagency and cross-sector collaboration” en “Values and principles” (Boothroyd, Greenbaum, Wang, Kutash & Friedman, 2011, p. 293-294). Uit een nationale studie blijkt dat het echter niet evident is om alle domeinen van de “systems of care” in de praktijk te implementeren (Kutash, Greenbaum, Wang, Boothroyd & Friedman, 2011). Een mogelijke verklaring hiervoor is dat er nog steeds filosofische conflicten en verschillen in overtuigingen, doelen en taalgebruik bestaan tussen sectoren (Anderson, 2000). In Nederland werd op vraag van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, een beleidsonderzoek gevoerd naar “varianten en knelpunten in de intersectorale jeugdzorg” (Van Ojen, 2009). Dit onderzoek onderkent ten eerste dat een deel van de jongeren in de Nederlandse jeugdzorg behoefte heeft aan een multidisciplinaire aanpak. Net zoals deze studie in Vlaanderen, onderzocht het beleidsonderzoek de succes- en faalfactoren van intersectorale samenwerking in Nederland. Als faalfactoren werden de separate wet- en regelgeving, de wachtlijsten, een selectie bij de toegangspoort en niet op elkaar aansluitende culturen en werkprocessen aangehaald. Deze masterproef gaat na of er over de jaren heen een antwoord gekomen is op de roep naar meer samenwerking tussen de BJB en de GGZ. Is er een positieve evolutie merkbaar of blijven beide sectoren vastzitten op hun eigen eilandje?

11

1.3. Samenwerkingsbevorderende initiatieven in Vlaanderen 1.3.1. Stentoverleg De universiteit van Antwerpen rondde, in samenwerking met CAPRI (Collaborative Antwerp Psychiatric Research Institute), in 2007 het driejarige “Bijzondere jeugdbijstand en psychiatrie, actieonderzoek voor alternatieven voor screening en samenwerking” (BIJPASS-onderzoek) af (Deboutte & Janssens, 2007). Het onderzoek betrof de samenwerking tussen de BJB en Kdiensten. Praktijkwerkers uit de BJB wensen ondersteuning en versterking van de eigen competenties en hebben een duidelijke vraag naar partnerschap. Begeleiders uit K-diensten gaven aan “behoefte te hebben aan specifieke kennis over het zorgaanbod van de BJB” (Deboutte & Janssens, 2007, p. 127). Toch blijken er nog heel wat drempels te zijn op weg naar een goede samenwerking. De belangrijkste hiervan zijn: het verschil in visie en filosofie, het gebrek aan middelen en mankracht, een probleem van informatieverstrekking, privacy en beroepsgeheim en het gevoel niet gewaardeerd en gerespecteerd te worden. Naar aanleiding van het BIJPASSonderzoek werden verschillende initiatieven opgestart om samenwerkingsverbanden tussen de BJB en de GGZ te bevorderen. Enkele daarvan zijn het LINK project in Vlaams Brabant (Van Herrewegen et al., 2006-2007) en de consulten waarbij een kinderpsychiater een teamvergadering bijwoont in een voorziening BJB (Deboutte & Janssens, 2007). Vervolgens voerde vzw OSBJ (Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdzorg) het Stentvooronderzoek (2007) en het Stentonderzoek (2009a). Het laatste formuleerde enkele aanbevelingen: zorg voor multidisciplinariteit bij de indicatiestelling; maak werk van een gezamenlijk zorgtraject; stimuleer en coördineer samenwerking met aandacht voor innovatie en behoud van eigenheid; versterk de reguliere werking; valideer netwerking en zorg voor een gecoördineerde procesopvolging. Na het verschijnen hiervan werd het bevorderen van samenwerkingsverbanden tussen de BJB en de GGZ de verantwoordelijkheid van elke provincie voor zich, onder toezicht van IJH. Deze masterproef bouwt verder op het huidige Stentoverleg in West-Vlaanderen. “Het doel van dit overleg is vooral het bevorderen van de onderlinge samenwerking en continuïteit in de hulpverlening door elkaar beter te leren kennen, kennisoverdracht en ev. probleemsignalering.” (Vlaamse overheid, 2011-2012b). Het vrijwillige trimestrieel overleg bestaat uit praktijkwerkers uit verschillende voorzieningen in West-Vlaanderen van zowel de sectoren BJB als GGZ. Sinds kort is ook het Vlaams Agentschap voor personen met een Handicap (VAPH) vertegenwoordigd. Er vloeiden reeds enkele projecten voort uit het Stentoverleg. Eén daarvan is het project “wisselleren”. Het wisselleren werd in 2013 voor het eerst toegepast in de provincie Oost-Vlaanderen onder de noemer ‘”Project Vreemdgaan” (Stent, 2013). Praktijkwerkers uit de sectoren BJB, GGZ, VAPH en sinds kort ook Kind&Gezin en de centra voor leerlingenbegeleiding kunnen hieraan deelnemen. Wisselleren heeft tot doel elkaars werking informeel beter te leren kennen door een zelf te bepalen termijn mee te lopen in een voorziening uit een andere sector. De idee erachter is dat wanneer begeleiders elkaars werking en visie al eens van binnenuit ervaren hebben, ze gemakkelijk contact zullen opnemen wanneer er een jongere wordt opgenomen voor wie een gedeeld zorgtraject noodzakelijk is. Aangezien het gevoel niet gewaardeerd te worden een 12

drempel bleek te zijn voor een goede samenwerking (Deboutte & Janssens, 2007), wil men met dit project meer appreciatie voor elkaars manier van werken realiseren. Het idee kwam er naar aanleiding van de bedenking dat opnames soms abrupt eindigen, waardoor jongeren het moeilijk hebben om wat ze in de GGZ leerden, toe te passen in de voorziening BJB (Winters et al., 2007). Om te vermijden dat jongeren daar opnieuw zouden hervallen in hun oude (gedrags-)patroon en om de overgang tussen de verschillende sectoren zachter te laten verlopen, kan een individuele begeleider uit bijvoorbeeld een K-dienst de jongere in kwestie een paar dagen vergezellen in de voorziening BJB (Stentverslag 10 oktober 2012, persoonlijke communicatie, 15 maart 2013). Op die manier raken begeleiders vertrouwd met elkaars aanpak en kunnen ze deze in hun eigen setting implementeren. Het cliëntperspectief dient zeker meegenomen te worden bij de implementatie van het wisselleren. De betrokken jongeren moeten hiervan op de hoogte zijn en moeten toestemmen. Uit het eerste jaarrapport van het project “Vreemdgaan” blijkt dat wisselleren zowel korte als lange termijn voordelen heeft, voornamelijk op casusniveau. 90% van de wisselleerders beoordeelt het project als “goed” tot “heel goed” (Stent, 2013, p. 21). Tegen de verwachtingen in zien ook de ontvangende voorzieningen het wisselleren als een positieve ervaring. De vraag is maar of het wisselleren praktisch haalbaar blijft. Er rijzen immers vragen omtrent onder meer het beroepsgeheim en de financiële middelen. 1.3.2. Een vernieuwd jeugdhulpverleningslandschap Dit onderzoek kwam tot stand in een vernieuwd jeugdhulpverleningslandschap. IJH heeft “sector-overschrijdende samenwerking tussen jeugdhulpaanbieders en intersectorale afstemming van het jeugdhulpaanbod” als doelstelling (Vlaamse overheid, 2012a, p. 1; Vanderplasschen et al., 2006). Daarbij komt de inwerkingtreding van de toegangspoort op 1 maart 2014. Een duidelijkere scheiding tussen rechtstreeks en niet-rechtstreeks toegankelijke hulp moet ervoor zorgen dat meer jongeren in gepaste voorzieningen terecht komen om effectief de ondersteuning te krijgen die zij nodig hebben (Vlaamse overheid, 2012a). Een factor die samenwerking tussen de BJB en de GGZ belemmert, is het feit dat K-diensten de bevoegdheid zijn van de federale minister van Volksgezondheid. Aangezien ze gefinancierd worden vanuit de federale regering, behoren K-diensten niet tot de sectoren van IJH (Treffers, 2000; Van Herrewegen et al. , 2006-2007; Kemseke, 2006, persoonlijke communicatie, 26 november 2012). Die splitsing maakt het opstellen van gedeelde decreten of wetten betreffende samenwerking tussen de BJB en K-diensten onmogelijk. Het Agentschap Jongerenwelzijn, dat de BJB omvat, en de CGG maken wel deel uit van IJH. Ze vallen onder de bevoegdheid van de Vlaamse gemeenschap, waardoor ze ook gefinancierd en ondersteund worden (Vanderplasschen et al., 2006). Bijgevolg kan IJH geen samenwerking tussen de BJB en K-diensten afdwingen. Wel kan IJH alle partijen rond tafel brengen om daarover afspraken te maken. Hiervoor bestaat onder meer cliënt- en casusoverleg (eventueel met externe voorzitter), alsook enkele projecten gefinancierd door IJH. Op die manier kan IJH een belangrijke speler zijn bij het bevorderen van samenwerkingsverbanden. Voor alle minderjarigen binnen de IJH geldt het Decreet Rechtspositie (Vlaamse Regering, 2005; Schellaert, 2010; Vanderplasschen et al., 2006). Aangezien K-diensten daar niet toe behoren, is 13

dit decreet niet op hen van toepassing. Zij hanteren namelijk de wet betreffende de Rechten van de Patiënt (Schellaert, 2010). Dit levert op de werkvloer problemen op met bijvoorbeeld het beroepsgeheim (Stent, 2009a). Het gedeeld beroepsgeheim wil hiervoor een oplossing bieden (Vlaams Parlement, 2013; Schellaert, 2010). Volgens artikel 72 van het nieuwe decreet IJH kunnen hulpverleners uit verschillende voorzieningen die samenwerken rond een bepaalde casus hierop beroep doen voor het uitwisselen van relevantie informatie (Vlaams Parlement, 2013). De cliënt moet hiervoor expliciet zijn of haar toestemming geven. Het gedeeld beroepsgeheim zou er in de praktijk voor moeten zorgen dat de informatiedoorstroom tussen voorzieningen vlotter verloopt (Schellaert, 2010). Informatieoverdracht blijft echter een heikel punt (Deboutte & Janssens, 2007). Het gedeeld beroepsgeheim roept enkele vragen op. Kan het in K-diensten gerealiseerd worden, aangezien deze niet behoren tot de sectoren van IJH? Wat met het medisch beroepsgeheim, geldend in de GGZ? Hoe ervaren praktijkwerkers het gedeeld beroepsgeheim? Een laatste pijler binnen IJH is het “waarborgen van continuïteit in de jeugdhulp” (Vlaamse overheid, 2012a, p. 6). Dit is eveneens een belangrijk concept dat gewaarborgd moet worden in de “systems of care” (AACAP, 2007). Het is niet altijd duidelijk wie de eindverantwoordelijkheid heeft over een hulpverleningstraject en of het gedeeld kan en/of moet worden. Het Stentoverleg West-Vlaanderen pleit voor een gedeelde verantwoordelijkheid (Stent, persoonlijke communicatie, 15 maart 2013). Vooral K-diensten leggen de coördinatie en verantwoordelijkheid van het hulpverleningstraject in handen van de BJB (Deboutte & Janssens, 2007). Deze masterproef ging onder meer na of en hoe nazorg voorzien werd bij de beëindiging van de begeleiding in de GGZ (Jansen & Feltzer, 2002). Het is nog maar de vraag of de reorganisatie van het jeugdhulpverleningslandschap de intersectorale samenwerking zal bevorderen. Vandamme et al. (2014) vragen zich af of een logge structuur zoals de IJH op korte termijn oplossingen zal leveren. Zij pleiten voor gerichte initiatieven die de problematiek op korte termijn aanpakken. 1.3.3. Zelfsturing door het cliëntsysteem Een tweede invalshoek van deze masterproef, naast het in kaart brengen van de bestaande intersectorale samenwerking, is het bevragen van kinderen, jongeren en ouders over zelfsturing in hun hulpverleningstraject tijdens een samenwerkingsverband tussen de BJB en de GGZ. Uit onderzoek blijkt immers dat 95% van de jongeren (gemeten uit een populatie van acht jeugdorganisaties) vindt dat er meer naar hun mening geluisterd moet worden (De Backer, 2002). Internationale literatuur legt eveneens een toenemende nadruk op volwaardig partnerschap van kinderen, jongeren en hun context bij het vorm geven van “systems of care” (Stroul & Friedman, 1986; Friesen & Koroloff, 1991; Osher, deFur, Nava, Spencer & Toth-Dennis, 1998; Chenven, 2010). Cashmore (2002) toonde in zijn onderzoek aan dat participatie en inspraak nog belangrijker zijn voor jongeren in de hulpverlening dan voor andere jongeren, aangezien het cruciaal is om hun zelfvertrouwen en het vertrouwen in het feit dat ze gehoord worden, te bevestigen. Wanneer jongeren betrokken werden bij het besluitvormingsproces over hun hulpverleningstraject, rapporteerden ze een hogere tevredenheid achteraf (Garland, Aarons, Saltzman & Kruse, 2000). Tevens blijkt dat wanneer kinderen en jongeren zelf inspraak hebben in welke behandeling ze 14

krijgen, die meer stabiel is. Beslissingen die ze zelf mee nemen, worden immers beter door hen geaccepteerd (Cashmore, 2002). Toch staat te lezen in verschillende bronnen dat zelfsturing nog niet altijd in praktijk wordt gebracht (Boothroyd, Greenbaum, Wang, Kutash & Friedman, 2011; Cashmore, 2002). Ook in Vlaanderen is de zelfsturende kracht van de cliënt een belangrijk thema. “Zelfsturing gaat uit van het geloof dat elk individu (in bepaalde mate en mits de nodige ondersteuning) de kracht heeft om eigen keuzes te maken.” (Aerts, 2009b, p. 1) Volgens Roose “blijkt de invulling van het participatieconcept echter vaak nog een lege doos” (Roose, 2001, p. 99). Participatie zal volgens hem pas volledig tot zijn recht komen wanneer cliënten als volwaardige burgers betrokken worden. In de BJB is het concept participatie een paradoxaal gegeven, aangezien het veelal gaat om gedwongen hulpverlening. Het is voor praktijkwerkers een uitdaging om ook deze jongeren te betrekken en te motiveren om zelf een rol te spelen in hun traject (Van Cauwenberghe, 2002). Ondanks het feit dat luisteren naar jongeren en ouders uitermate boeiende inzichten kan opleveren en zelfsturing een uitgangspunt zou moeten zijn (Roose, 2001), ligt de focus in zowel literatuur als praktijk voornamelijk op het perspectief van praktijkwerkers. Jongeren en ouders krijgen amper een forum om hun wensen te uiten. Dit is een gemiste kans in het onderzoek naar het bevorderen van samenwerkingsverbanden, aangezien de noden van jongeren en ouders daarin een bepalende rol zouden moeten spelen (Cashmore, 2002). Deze masterproef vroeg kinderen, jongeren en ouders of zij zich als volwaardige burgers betrokken voelden/voelen (Roose, 2001) tijdens een samenwerkingsverband tussen de BJB en de GGZ.

1.4. Onderzoeksvragen Zowel in Vlaanderen als internationaal kampt een aanzienlijk deel van de jongeren in de jeugdhulpverlening met psychologische en/of psychiatrische problemen waarvoor bijkomende ondersteuning nodig is (Besier, Fegert & Goldbeck, 2009; Ståhlberg, Anckarsäter & Nilsson, 2010). Jongeren in de jeugdhulpverlening lopen een significant hoger risico op het ontwikkelen van een internaliserende of externaliserende stoornis en de comorbiditeit tussen stoornissen is bij deze doelgroep eveneens verontrustend hoog (Vandamme et al., 2014; Fazel et al., 2008, Teplin et al., 2002; Grietens & Hellinckx, 2004). Begeleiders uit de BJB hebben slechts een beperkte expertise op dat vlak (Grietens & Hellinckx, 2004; Deboutte & Janssens, 2007). Alle auteurs wijzen daarom op de nood aan meer en betere samenwerking met voorzieningen uit de GGZ om jongeren met een complexe hulpvraag en hun context gepaste psychologische ondersteuning te bieden. De verkokering van de jeugdhulpverlening maakt het echter niet gemakkelijk om buiten de grenzen van de eigen sector aanvullende hulp te zoeken (Treffers, 2000; Vlaamse overheid, 2011b). Waar jongeren terecht komen berust nog te vaak op toeval en beide sectoren krijgen jongeren met een gelijkaardige problematiek over de vloer. Sommige jongeren vallen systematisch uit de boot omwille van hun complexe hulpvraag (Treffers, 2000; vzw OSBJ, 2006).

15

IJH probeert hieraan tegemoet te komen door intersectorale samenwerking aan te moedigen en te ondersteunen. Dit is geen sinecure aangezien K-diensten niet tot de sectoren van IJH behoren en een andere financiering en regelgeving kennen (Treffers, 2000). IJH poogt hulpverleners rond tafel te brengen om via gedeelde verantwoordelijkheid en het gedeeld beroepsgeheim een gezamenlijk hulpverleningstraject uit te werken. Door de logge structuur van IJH is het niet evident om op korte termijn verandering te brengen (Vandamme et al., 2014). Daarnaast is het belangrijk om bij de uitwerking van samenwerkingsverbanden de mening van kinderen, jongeren en ouders in rekening te brengen en hen te betrekken bij beslissingen over hun hulpverleningstraject (Garland, Aarons, Saltzman & Kruse, 2000; Cashmore, 2002). “Zelfsturing van het cliëntsysteem” krijgt een centrale plaats in de hulpverlening (Aerts, 2009b; Friesen & Koroloff, 1990; Osher, deFur, Nava, Spencer & Toth-Dennis 1998). Stroul en Friedman ontwierpen in 1986 reeds het concept “systems of care”. Ze pleiten voor een gecoördineerd netwerk van hulpverlening waarin verschillende sectoren samenwerken om in te spelen op de veranderende noden van jongeren en hun context (Boothroyd, Greenbaum, Wang, Kutash & Friedman, 2011). De implementatie hiervan blijkt echter niet vanzelfsprekend. De BJB en de GGZ zijn twee sectoren waarbinnen verschillen in visie en werking, beschikbare middelen en wetgeving een vlotte samenwerking in de weg staan (Deboutte & Janssens, 2007; Anderson, 2000; Van Ojen, 2009). Bovenstaande roept enkele vragen op. Hoe verloopt de intersectorale samenwerking vandaag? Kunnen de “systems of care” in Vlaanderen gerealiseerd worden? Kreeg de noodkreet van verschillende auteurs om meer en betere samenwerking tussen de BJB en de GGZ gehoor? Zijn de eerder aangehaalde knelpunten verholpen of blijven ze een goede samenwerking parten spelen? Hoe ervaren praktijkwerkers de huidige samenwerking en de initiatieven aangereikt door IJH? Vinden kinderen, jongeren en ouders intersectorale samenwerking eigenlijk nodig? Zo ja, voelen zij zich hierbij betrokken? Hoe staat het met de verkokering van het jeugdhulpverleningslandschap? Aan de hand van twee onderzoeksvragen probeert deze masterproef een antwoord te formuleren op die vragen.

16

1.4.1. Huidige samenwerking tussen de BJB en de GGZ?

Welke intersectorale samenwerkingsverbanden bestaan er reeds en hoe worden deze ervaren door praktijkwerkers, jongeren en ouders? 1a) Welke samenwerkingsverbanden bestaan er reeds tussen voorzieningen uit de BJB en de GGZ in de regio Kortrijk? 1b) Wat is het perspectief van kinderen, jongeren en ouders op de huidige samenwerking tussen de BJB en de GGZ? 1c) Welke knelpunten worden door praktijkwerkers, kinderen, jongeren en ouders, ervaren bij deze samenwerking (gedeeld beroepsgeheim, gedeelde verantwoordelijkheid, zorgcontinuïteit, verschil in visie/aanpak)? 1d) Bevordert het Stentoverleg West-Vlaanderen de samenwerking tussen de BJB en de GGZ in de regio Kortrijk? Zo ja, op welke manier? Kan het project wisselleren bijdragen tot een betere samenwerking en hoe kan dit effectief in de praktijk geïmplementeerd worden?

1.4.2. Zelfsturing door het cliëntsysteem?

Hoe geven praktijkwerkers het concept ‘zelfsturing door cliënten’ inhoud en hoe ervaren jongeren en ouders deze invulling tijdens intersectorale samenwerkingsverbanden? 2a) Hebben kinderen, jongeren en ouders het gevoel dat ze door praktijkwerkers uit beide sectoren als volwaardige partners in hun hulpverleningstraject betrokken worden bij een samenwerkingsverband tussen de BJB en de GGZ? 2b) Vinden kinderen, jongeren en ouders het belangrijk om hun hulpverleningstraject zelf mee in handen te nemen? Hoe staan praktijkwerkers uit de BJB en de GGZ tegenover zelfsturing door het cliëntsysteem in het hulpverleningstraject? 2c) Hoe zorgen praktijkwerkers uit beide sectoren ervoor dat jongeren en ouders hun hulpverleningstraject zelf mee in handen nemen, met andere woorden, hoe moedigen ze de zelfsturende kracht van het cliëntsysteem aan?

17

2. Methodologie 2.1. Steekproef De dataverzameling in deze masterproef is een vorm van “purposeful sampling” (Glesne, 2011, p. 19; Van Hove et al., 2011). Ten eerste sloot de onderzoekster aan bij enkele vergaderingen van het Stentoverleg West-Vlaanderen. Op die manier konden actuele veranderingen omtrent het bevorderen van intersectorale samenwerking opgenomen worden in deze masterproef. Ze toetste er de relevantie van haar onderwerp en vroeg de aanwezigen om te participeren aan het onderzoek. Na het eerste overleg namen enkele voorzieningen die daartoe bereid waren contact op. De vertegenwoordigers van de voorzieningen op het Stentoverleg reikten bijkomende participanten aan. De selectieprocedure omvatte verschillende criteria. Alle participerende voorzieningen uit de BJB moesten contacten onderhouden met minstens één instantie binnen de GGZ in de regio Kortrijk. De samenstelling van praktijkwerkers uit de beide sectoren moest evenwichtig zijn. Er werd bewust gezocht naar een voorziening die niet participeerde aan het Stentoverleg WestVlaanderen om hun kijk op samenwerking te vergelijken met die van de deelnemende voorzieningen. Daarbij aansluitend werden uit de voorzieningen die een vertegenwoordiger uitsturen naar het Stentoverleg eveneens begeleiders bevraagd die niet deelnemen aan het overleg. Dit om na te gaan in hoeverre de informatie vanop het overleg doorstroomt naar de werkvloer. Er namen drie voorzieningen uit de BJB en drie uit de GGZ deel aan dit onderzoek. Bijkomend legden een medewerkster van IJH, een voorzitter van het Stentoverleg West-Vlaanderen en iemand die samenwerkingsverbanden coördineert tussen verschillende sectoren een interview af. Hun inbreng leidde tot het overstijgen van het loutere organisatieniveau, aangezien het inzicht gaf in de organisatie van samenwerking tussen de beide sectoren op beleidsniveau. Ze verstrekten eveneens informatie over lopende projecten zoals het wisselleren. In totaal werden 33 participanten bevraagd tijdens 29 interviews. Negen praktijkwerkers uit de BJB, vijf uit de GGZ, tien jongeren, zes ouders en drie mensen vanuit het beleid legden een interview af. Het aantal interviews verschilt van het aantal participanten, aangezien sommige praktijkwerkers uit eenzelfde voorziening ervoor kozen om het interview gelijktijdig af te leggen. Deze masterproef garandeert alle participanten volledige anonimiteit en om die reden worden fictieve voornamen gebruikt. 2.1.1. Bijzondere jeugdbijstand De participerende voorzieningen uit de BJB in de regio Kortrijk zijn: Vzw De Korf te Kortrijk is “een organisatie binnen de Bijzondere Jeugdbijstand die hulp, ondersteuning en begeleiding bij vastgelopen opvoedingssituaties biedt.” (vzw De Korf, 2014) JEZ 11 te Ieper is “een proeftuin die 10 meisjes begeleidt tussen de 12 en 18 jaar met een ernstige problematische opvoedingssituatie en waarbij delictgedrag symptomatisch op de voorgrond treedt”. (VOT, 2014) 18

Vzw Jongerenzorg Zuid-West-Vlaanderen te Sint-Denijs biedt “gespecialiseerde en integrale begeleiding aan jongeren in problematische opvoedingssituaties en aan hun gezinnen in de regio Zuid-West-Vlaanderen.” (Jongerenzorg Zuid West-Vlaanderen, 2012) Aangezien het niet mogelijk was om een groot aantal verschillende voorzieningen te betrekken, werden voorzieningen met een gelijkaardige aanpak in het aangaan van samenwerkingsverbanden gecontacteerd. Het trekken van een homogene steekproef verhoogt immers de betrouwbaarheid van dit onderzoek (Glesne, 2011). In totaal namen negen vrouwelijke participanten uit de BJB deel aan het onderzoek. Zowel opvoedsters, als een teamcoördinator, als een psychologe, als orthopedagogen participeerden. Hun functie bleek geen effect te hebben op hun mening en visie omtrent samenwerkingsverbanden. 2.1.2. Kinderen, jongeren en ouders De praktijkwerkers van de voorzieningen uit de BJB dienden als poortwachters om een representatieve groep jongeren en ouders te verzamelen die reeds in aanraking kwam met de GGZ of voor wie er op dit moment een samenwerkingsverband met de GGZ loopt. (Van Hove & Claes, 2011). De begeleiders vroegen hen deel te willen nemen aan het onderzoek. Wanneer zij instemden, werden de contactgegevens uitgewisseld met de onderzoekster die hen contacteerde om verdere uitleg te geven en een afspraak te maken. Uit de drie deelnemende voorzieningen BJB werden zes ouders en tien kinderen en jongeren bevraagd. Negen meisjes en één jongen, met een variërende leeftijd tussen negen en negentien jaar, namen deel. Er is geen band tussen de geselecteerde ouders en jongeren, dit om de steekproef te verruimen. Slechts in één geval werden moeder en dochter beiden bij het onderzoek betrokken, zij het in aparte interviews. Uiteraard hebben alle jongeren een band met één van de drie participerende voorzieningen uit de BJB. Sommigen verbleven reeds in de voorziening of werden begeleid door een thuisbegeleidingsdienst of dagcentrum wanneer een begeleiding door de GGZ opgestart werd. Anderen werden na de begeleiding door de GGZ doorverwezen naar één van deze voorzieningen. Eén jongere wordt tot op heden begeleid door het CGG en twee jongeren worden nog begeleid in een privépraktijk. Eén meisje gaat, na een opname van twee jaar in een K-dienst, nog wekelijks op gesprek bij de psychologe van diezelfde K-dienst. De overige drie jongeren verbleven kortstondig in De Korbeel (Time-out), in Sint Jozef te Pittem en in de PAAZ afdeling van het Heilig Hart ziekenhuis te Roeselare. Bij twee jongeren liep de begeleiding door het CGG ten einde. Bij alle jongeren werd de begeleiding door de GGZ niet langer dan twee jaar geleden stopgezet, om te vermijden dat jongeren en ouders foutieve informatie zouden doorgeven omwille van de grote tijdsspanne tussen het afronden van de begeleiding en het interview. Dit kan desondanks problemen opleveren met de betrouwbaarheid van hun antwoorden, aangezien een periode van twee jaar lang is voor jongeren en ouders om zich nog specifieke details te herinneren betreffende samenwerkingsverbanden tussen de BJB en de GGZ. Wat betreft de ouders, namen vijf moeders en één vader deel aan het onderzoek. Drie van hen hebben kinderen die in begeleiding geweest zijn of nog steeds in begeleiding zijn in het CGG of een privépraktijk. Vier ouders hebben een kind dat een begeleiding meemaakte in een K-dienst.

19

2.1.3. Geestelijke Gezondheidszorg Wat betreft de sector GGZ werden De Korbeel (een K-dienst) en CGG Mandel en Leie betrokken. Beiden zijn gelegen te Kortrijk. Daarnaast participeerde tevens een privépraktijk uit Kortrijk. In totaal werden vijf personen geïnterviewd: drie psychologen, één coördinator en één leefgroepsbegeleidster. Aangezien De Korbeel de enige K-dienst is in de regio Kortrijk, konden geen andere K-diensten betrokken worden. In tegenstelling tot bovenstaande homogene steekproeftrekking, werd hier geopteerd om heterogene voorzieningen te bevragen. Dit heeft tot gevolg dat een voldoende groot aanbod uit de GGZ in de regio Kortrijk in de steekproef vertegenwoordigd is. Om praktische redenen beperkt dit onderzoek zich tot de regio Kortrijk. Dit is natuurlijk een beperking, aangezien het Stentoverleg West-Vlaanderen een ruimer gebied omvat dan de regio Kortrijk. Omwille van de korte tijdspanne was het echter niet mogelijk om meer regio’s te betrekken.

2.2. Procedure 2.2.1. Geïnformeerde schriftelijke toestemming Aangezien deze masterproef minderjarigen betrof, werd een geïnformeerde schriftelijke toestemming opgesteld in twee exemplaren: één op maat van de minderjarige participanten zelf en één voor hun ouders (Schellaert, 2010). Alvorens het interview af te leggen, ondertekenden de participanten de beide documenten. Ook voor de participerende ouders en voor de praktijkwerkers uit zowel de BJB als de GGZ werd een geïnformeerde schriftelijke toestemming opgesteld. Deze bevatte een korte samenvatting van de doelstelling van dit onderzoek en verduidelijkte hun rechten tijdens het interview. Alle participanten wisten dat het interview opgenomen werd met een dictafoon en dat hun gegevens op een volstrekt anonieme manier verwerkt zouden worden, conform de Belgische Wet op de Verwerking van Persoonsgegevens van 1992 (Schellaert, 2010). Een blanco exemplaar van de geïnformeerde schriftelijke toestemming bevindt zich in de bijlagen. 2.2.2. Dyadic and group interviews Op vraag van enkele praktijkwerkers binnen eenzelfde voorziening werd twee keer een dyadic interview (Sohier, 1995; Eliot, 2012) afgenomen met twee participanten op hetzelfde moment. Eén keer legden drie begeleiders een groepsinterview af op hetzelfde tijdstip (Morgan, 1996). Begeleiders van eenzelfde voorziening gingen er immers van uit dat zij te veel overlappende informatie zouden verstrekken en wilden elkaar in een gezamenlijk interview aanvullen. Dyadic interviewing heeft enkele voordelen: “The multidimensional view which can be constructed on the basis of dyadic interviews is that the dyadic interview is closer to reality, or at least, a more complete view than single perspectives.” (Sohier, 1995, p. 97). Inhoudelijk leverden de objectieve vragen inderdaad gelijkaardige antwoorden op. Gezien het kleine aantal participanten uit 20

eenzelfde voorziening was er geen mogelijkheid tot het organiseren van focusgroepen (Morgan, 1996). De vraag naar gezamenlijke interviews kwam er deels omwille van praktische redenen, aangezien de voorziening op die manier slechts één moment vrij moest maken om een aantal praktijkwerkers te laten participeren aan het onderzoek. Voor de onderzoekster verhoogde dit aanzienlijk de haalbaarheid naar tijdsinvestering toe. Om de duidelijkheid van het transcriberen te garanderen, werd ervoor gekozen om niet meer dan drie participanten op eenzelfde moment te interviewen. De thematiek van dit onderzoek was voor sommige praktijkwerkers delicaat aangezien zij kritisch moesten reflecteerden over de werking van hun eigen voorziening en andere voorzieningen. Aan de hand van dyadic en group interviews, konden begeleiders eerlijk en open hun mening geven, aangevuld of genuanceerd door hun collega’s (Sohier, 1995). Dit had echter een omgekeerd effect kunnen hebben. Wanneer praktijkwerkers met collega’s samen zitten, bestaat de kans immers dat ze hun mening niet meer openlijk durven uiten (Sohier, 1995). Er werd echter van uit gegaan dat begeleiders van eenzelfde voorziening eenzelfde kijk hebben op bestaande samenwerkingsverbanden en eventuele knelpunten daaromtrent. Dit bleek inderdaad zo te zijn, aangezien praktijkwerkers zelf vroegen om het interview met collega’s te mogen afleggen. Het samenbrengen van participanten werd niet toegepast bij kinderen, jongeren en ouders aangezien het niet relevant was voor dit onderzoek. 2.2.3. Locatie De interviews met praktijkwerkers vonden plaats in de voorzieningen waar zij werken, aangezien dit voor hen de meest haalbare locatie was. Kinderen, jongeren en ouders werden afhankelijk van hun eigen keuze in de voorziening BJB of bij hen thuis geïnterviewd. De interviews werden persoonlijk afgenomen in plaats van telefonisch aangezien een persoonlijke afname de betrouwbaarheid van onderzoek verhoogt. Bij persoonlijk contact kan men rekening houden met de non-verbale informatie die de participant aanreikt (Howitt, 2010; Sohier, 1994).

2.3. Meetinstrumenten Om een genuanceerd beeld te krijgen van samenwerking en zelfsturing door het cliëntsysteem, was kwalitatief onderzoek de meest aangewezen methode. Gezien de aard van de onderzoeksvragen, werd geopteerd voor exploratief kwalitatief onderzoek (Howitt, 2010). Dit stelt de onderzoeker immers in staat om diepgaand door te vragen. Voor het onderzoeken van meningen, gedachten en gevoelens van praktijkwerkers, jongeren en ouders werd gekozen voor een kwalitatief belevingsonderzoek aan de hand van semi-gestructureerde kwalitatieve interviews (Jansen & Feltzer, 2002). Na de literatuurstudie en een verkennend gesprek met een medewerkster van IJH werden vragenlijsten opgemaakt die dienden als leidraad voor de semi-gestructureerde interviews. Een leidraad houdt in dat ervan kan worden afgeweken indien nodig en dat de participanten zelf zaken kunnen aanvullen. Dit maakt semi-gestructureerd interviewen een flexibele vorm van informatieverzameling (Howitt, 2010). Er waren omwille van de diversiteit van de participanten 21

vier versies van de vragenlijst: één voor jongeren, één voor ouders, één voor praktijkwerkers uit de BJB en één voor praktijkwerkers uit de GGZ. De vragenlijsten werden aangepast aan het niveau van de participanten en ondergingen doorheen de tijd inhoudelijk enkele aanpassingen om een gerichter antwoord te bieden op de gestelde onderzoeksvragen. Op vraag van sommige praktijkwerkers uit de BJB en de GGZ werden de vragenlijsten op voorhand doorgestuurd naar de participanten opdat zij zich konden voorbereiden. De vragenlijsten voor kinderen, jongeren en ouders werden retrospectief opgesteld, aangezien het niet bij alle participanten mogelijk was om hen te bevragen terwijl hun begeleiding nog lopende was, bijvoorbeeld tijdens een time-out, een crisisopname, …. De vragenlijsten zijn te vinden in de bijlagen van deze masterproef. De kwalitatieve interviews werden opgenomen met opnameapparatuur en werden letterlijk uitgeschreven om het analyseren ervan te bevorderen. Dit gebeurde aan de hand van een“orthografische transcriptie” (Howitt, 2010, p.156). Enkel het gezegde werd uitgeschreven, niet de manier waarop iets gezegd werd.

2.4. Thematische analyse Enerzijds was het doel van deze masterproef om een zo grondig mogelijke beschrijving van actuele samenwerkingsverbanden, ervaren knelpunten en toekomstperspectieven te verkrijgen. Bijkomend werd zelfsturing van jongeren en ouders bevraagd, alsook de effectiviteit van samenwerkingsbevorderende initiatieven. Anderzijds is dit onderzoek niet louter beschrijvend van aard, maar speelt het in op wat praktijkwerkers, kinderen, jongeren en ouders denken, voelen en verwachten. Hun ervaringen kunnen niet ‘objectief’ beschreven worden, aangezien het gaat om betekenisgeving en om een positionering tegenover het thema (Jansen & Feltzer, 2002; Van Hove et al., 2011). De analyse van de verkregen data gebeurde aan de hand van een thematische analyse. Aangezien het niet het doel was om individuele ervaringen op de voorgrond te zetten, maar wel algemene conclusies te trekken op basis van de verschillende ervaringen, was het toepassen van een interpretatieve fenomenologische analyse niet relevant. Deze methode zou te ver afwijken van het doel van dit onderzoek en zou te tijdrovend zijn geweest (Van Hove & Claes, 2011). Onderstaande tekst is gebaseerd op “Chapter 7: Thematic analysis” van Howitt (2010), gebundeld in Van Hove en Claes (2011). Thematische analyse is volgens Howitt een techniek om belangrijke thema’s te onderscheiden in een veelheid aan kwalitatieve data, bijvoorbeeld verkregen door het afnemen en uitschrijven van kwalitatieve interviews. Dit was bij dit onderzoek van toepasing. Als eerste is het volgens Howitt belangrijk om het uitgeschreven tekstmateriaal te coderen en te conceptualiseren. Er werd voor deze masterproef niet gewerkt met een vaste analyse-eenheid, deze was afhankelijk van de relevantie van het interview. Sommige interviews bevatten meer en frequenter codes, naargelang ze meer nuttige informatie opleverden. Deze vorm van codering wordt door Lewins en Silver (2007) omschreven als een deductieve aanpak. Op basis van de literatuurstudie en de onderzoeksvragen werd vooraf een boomstructuur waarop de data toegepast werden. Dit is een vorm van theoretische codering (Lewins & Silver, 2007).

22

Deze masterproef maakte gebruik van het softwareprogramma Weft QDA. Dit was zinvol aangezien er een veelheid aan data was, wat het bewaren van overzicht bemoeilijkt. Weft QDA is een gebruiksvriendelijk, open-source programma dat leidt tot een duidelijke boomstructuur van de verkregen thema’s op basis van interviewtranscripties (Fenton, 2006). De boomstructuur bevindt zich in de bijlagen van deze paper. Uit de interviews werden categorieën en deelcategorieën gedistilleerd om de interpretatie ervan te bevorderen. Na het coderen van alle interviews werd gezocht naar gelijkenissen en verschillen in de aan bod gekomen thema’s. Dit leidde tot een veralgemeenbaar beeld dat een antwoord probeerde te bieden op de vooropgestelde onderzoeksvragen.

2.5. Kwaliteit van het onderzoek Onderstaande tekst is gebaseerd op een werkdocument van professor Van Hove en collega’s (2011) over kwaliteitsgaranties voor kwalitatief onderzoek, opgesteld aan de universiteit van Gent om de kwaliteit van kwalitatief onderzoek aan te tonen. Dit document bespreekt een zestal concepten van Yvonne Lincoln die in 1995 aangehaald werden op een Congres van de Amercian Educational Research Association. 2.5.1. Credibility Een eerste factor die de betrouwbaarheid van deze masterproef verhoogt, is het consequent stellen van dezelfde vragen in dezelfde volgorde. Dit leverde gelijklopende antwoorden op. Het trekken van een homogene steekproef bevordert eveneens de betrouwbaarheid van de resultaten (Glesne, 2011). De gegarandeerde anonimiteit zorgde ervoor dat de participanten vrijuit konden praten, waardoor sociaal wenselijke antwoorden uit bleven. Tijdens elk interview kregen participanten ruim de tijd om hun bevindingen te delen. Er werd zo dicht mogelijk bij het perspectief van de participanten gebleven, zodat hun ervaringen en mening centraal stonden (Van Hove et al., 2011). Naast het afnemen van interviews, werd gebruik gemaakt van de Stentverslagen en wetenschappelijke literatuur omtrent dit thema. Dit is een vorm van triangulatie (Glesne, 2011; Mays & Pope, 1995). Tot slot leidt dyadic interviewing (Sohier, 1995) tot een verhoogde betrouwbaarheid. Het afnemen van interviews werd stopgezet om de praktische haalbaarheid van de data-analyse te garanderen of wanneer voldoende saturatie bereikt werd (Glesne, 2011). Daarnaast codeerde een onafhankelijke beoordelaar telkens één interview uit de vier verschillende categorieën. De dubbel gecodeerde interviews (één door de onderzoekster en één door de onafhankelijke beoordelaar) werden vergeleken om te kijken in welke mate de vooropgestelde boomstructuur op een voldoende gelijklopende manier terug te vinden was in de codering. In de categorie ‘kinderen en jongeren’ kwamen de codes van de onafhankelijke beoordelaar voor 75 % overeen met die van de onderzoekster. De categorie ‘ouders’ leverde een gelijklopend resultaat op van 78 %. Wat betreft de praktijkwerkers uit de GGZ en de BJB kwamen de codes voor respectievelijk 79 % en 91 % overeen. Dit levert een totaalscore op van 81 %. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de onafhankelijke beoordelaar gelijkaardige codes 23

toewees aan de uitgeschreven interviews, gegeven de vooraf bepaalde boomstructuur. Een voldoende hoge inter-rater reliability verhoogt de betrouwbaarheid van de resultaten van dit onderzoek (Sweeney et al., 2012; Mays & Pope, 1995). Deze vorm, vergelijkbaar met mutiple coding, zorgde eveneens voor een discussie en reflectie over de gebruikte codes en categorieën (Sweeney et al., 2012). 2.5.2. Transferability Het trekken van algemene conclusies betreffende samenwerking tussen BJB en GGZ en het perspectief van jongeren en ouders hierop was de doelstelling van deze masterproef. Om de overdraagbaarheid te bevorderen, werd enerzijds gekozen voor homogene voorzieningen uit de BJB in de hoop de resultaten van dit onderzoek te verruimen naar gelijkaardige voorzieningen die niet tot de steekproef behoren. Anderzijds werd in de GGZ gekozen voor een heterogene samenstelling van voorzieningen, om het volledige aanbod binnen de GGZ in de regio te vatten. Ten slotte krijgen alle participanten de mogelijkheid deze masterproef door te nemen, zodat zij weten hoe hun interview verwerkt werd. Indien gewenst, krijgen zij mondelinge toelichting door de onderzoekster. 2.5.3. Confirmability De werkwijze en analyse van deze masterproef werd zo duidelijk mogelijk omschreven, zodat deze transparant is naar andere onderzoekers toe. Alle geïnformeerde schriftelijke toestemmingen en vragenlijsten zijn bijgesloten in de bijlagen, opdat deze kunnen worden doorgelicht door lezers en/of andere onderzoekers. 2.5.4. Emancipatorische kracht Deze masterproef zal hopelijk aanzetten tot het ondernemen van actie en tot reflectie over de eigen aanpak van voorzieningen betreffende het bevorderen van samenwerking en zelfsturing. Het inbrengen van de stem van kinderen, jongeren en ouders is eveneens een belangrijke stap naar het betrekken van jongeren en ouders bij het opzetten en uitwerken van organisatorische structuren, zoals samenwerkingsverbanden en projecten die samenwerking bevorderen. De verder beschreven ‘good practices’ kunnen vanuit deze masterproef eventueel verder verspreid worden.

24

3. Resultaten Tijdens de interviews werd aan de participanten gevraagd wat hun kijk is op samenwerkingsverbanden tussen de BJB en de GGZ en welke knelpunten ze hierbij ervaren. Jongeren en ouders vertelden hoe ze het concept “zelfsturing” beleven en welke technieken hierbij bevorderlijk zijn. De thematische analyse van de uitgeschreven interviews leverde enkele grote thema’s op: actuele situatie, belang, knelpunten en toekomstperspectief/ technieken. Per thema worden de meningen van praktijkwerkers, jongeren en ouders met elkaar vergeleken om gelijkenissen en verschillen te detecteren.

3.1. Samenwerkingsverbanden tussen de BJB en de GGZ 3.1.1. Actuele situatie 3.1.1.1.

Kinderen, jongeren en ouders

In eerste instantie toont dit onderzoek aan dat jongeren weinig zicht hebben op de intensiteit van het contact tussen hun begeleider(s) van de BJB en die van de GGZ. Slechts drie jongeren gaven aan dat er af en toe samengezeten werd door praktijkwerkers uit beide sectoren. De jongeren wisten echter niet wat de inhoud van deze overdrachtsmomenten was, aangezien ze er zelf nooit op uitgenodigd werden. Jongeren spraken wel van sporadisch telefonisch of elektronisch contact tussen begeleiders, zij het dan vooral om praktische zaken zoals vervoer en volgende afspraken te regelen. Vijf van de zes ouders kozen vrijwillig voor een begeleiding in een CGG, privépraktijk of K-dienst voor hun kind. Slechts twee jongeren werden na een maatregel van de jeugdrechtbank opgenomen in een K-dienst. De meeste ouders gaven aan dat er een goed onderling contact was of is tussen begeleiders van de BJB en deze van de GGZ. Andere ouders wisten echter niet in welke mate begeleiders contact met elkaar hadden. Dit stemt overeen met wat jongeren rapporteerden, namelijk dat zij geen zicht hebben op het onderlinge contact tussen voorzieningen. Drie moeders spraken over een slecht tot ontbrekend contact tussen de samenwerkende voorzieningen. Volgens hen verliep de informatieoverdracht moeizaam en hadden ze niet het gevoel dat praktijkwerkers van de BJB betrokken werden bij de begeleiding van het kind in de GGZ. Nochtans vinden alle participerende ouders contact met de voorziening GGZ belangrijk. 3.1.1.2.

Praktijkwerkers

Begeleiders uit de BJB gaven aan dat er heel wat samenwerking op poten gezet wordt met de GGZ, zij het daarom niet per se geformaliseerd in structurele samenwerkingsverbanden:

25

“Ann: Met de GGZ hebben we nog weinig uitgeschreven protocollen, maar we zijn daar wel mee bezig op directieniveau, bijvoorbeeld met De Korbeel. Dit gebeurt met het doel om samenwerkingsverbanden te expliciteren. Julie: Maar dat is zeker nog niet concreet op casusniveau. Ann: Voorlopig doen wij de aanmelding net zoals iemand anders. De prijs [in het CGG] ligt wel lager voor kinderen die in een voorziening verblijven. Normaal is het tien euro, voor ons slechts vijf euro.” (Ann en Julie, orthopedagogen BJB) Praktijkwerkers vragen meer formele samenwerkingsverbanden met de GGZ, zoals wel het geval is bij crisisopnames. Een psychologe gaf aan dat het moeilijk is om samenwerkingsverbanden met één voorziening BJB te officialiseren, aangezien ze dit dan voor alle voorziening op eenzelfde manier zouden moeten doen. Alle participerende voorzieningen uit de BJB werken samen met zowel K-diensten als CGG. Een CGG wordt voornamelijk gekozen voor een ambulante begeleiding, aan de hand van spel- of gesprekstherapie, of voor een training sociale vaardigheden. Ambulante therapie in een K-dienst komt niet zo vaak voor, tenzij in het kader van nazorg of een ambulant onderzoek in functie van een diagnosestelling. Daarnaast werken sommige voorzieningen samen met een PAAZ afdeling van een algemeen ziekenhuis als het oudere meisjes betreft. De keuze voor een voorziening GGZ wordt bepaald door contextfactoren, zoals bijvoorbeeld leeftijd of afstand tot de woonplaats. Algemeen beschouwd ervaren praktijkwerkers uit de BJB de samenwerking met de GGZ, zeker deze met de CGG, als positief. De samenwerking met K-diensten (voor residentiële opnames) verloopt moeizamer. Slechts één participerende voorziening beschikt over een interne psychologe. Hierdoor hoeven zij voor individuele therapie niet langer een beroep te doen op CGG. Begeleiders uit die voorziening vinden dit interessant omdat de psychologe de gedrags- en emotionele ontwikkeling van jongeren kan kaderen op teamvergaderingen. De meeste voorzieningen kiezen echter bewust voor het uitbesteden van psychologische begeleiding aan externe diensten vanuit de idee dat interne begeleiding “nooit zo zuiver is aangezien de psychologe in kwestie geen neutrale positie kan aannemen” (Sofie, begeleidster BJB). Volgens een begeleidster is hulpverlening in de BJB eindig en is het daarom goed dat cliënten buiten de voorziening BJB nog andere contacten hebben. Een participerende psycholoog haalde aan dat voorzieningen uit de BJB beperkt zijn in middelen, waardoor ze een afweging moeten maken in welke zaken ze investeren. Hij begrijpt dat middelen in de BJB grotendeels naar contextbegeleiding gaan, eerder dan naar een interne psycholoog, aangezien “alle jongeren contextproblemen ervaren, maar niet allemaal individuele problemen hebben waarvoor psychologische hulp wenselijk is” (Steven, psycholoog K-dienst en privépraktijk). Naast de hierboven besproken samenwerking spraken enkele praktijkwerkers over consulten waarbij een psychiater of psycholoog uit een voorziening GGZ een problematiek komt duiden op een teamvergadering of supervisie in de BJB. Zo kunnen voorzieningen uit de BJB preventief een consult aanvragen in een K-dienst wanneer het bij hen moeilijk loopt met een bepaalde jongere. Dit zijn meestal casusgebonden projecten die exemplarisch voorvallen. Er hangt voor de voorziening BJB veelal een kostenplaatje aan vast en ze moeten “zich schikken naar de agenda van de psychiater” (Els, coördinator K-dienst).

26

Tot slot werken enkele voorzieningen uit de BJB samen met zelfstandige psychologen, eventueel verenigd in een privépraktijk. Voorzieningen maken deze keuze voornamelijk omdat de wachttijden er korter zijn in vergelijking met de lange wachttijd in het CGG, of wanneer het gaat over langdurige behandelingen. De kostprijs is er echter hoger dan in een CGG. Enkele praktijkwerkers spraken daarbij aansluitend over een verschil in intensiteit en kwaliteit ten voordele van een privétherapeut. 3.1.2. Belang van samenwerking tussen de BJB en de GGZ 3.1.2.1.

Kinderen, jongeren en ouders

Over het belang van psychologische begeleiding (ambulant of residentieel) zijn de meningen van jongeren verdeeld. Velen onder hen zagen aanvankelijk het nut van therapie niet in en waren weinig gemotiveerd aangezien het niet hun eigen keuze was. Achteraf gezien geven de meeste jongeren aan dat de begeleiding hun psychologisch welzijn wel bevorderd heeft. Ze vinden vooral de gesprekken, feit dat ze hun verhaal kunnen doen en de tips die ze krijgen positief. Opmerkelijk is dat de meeste jongeren een duidelijke scheidingslijn trekken tussen hun begeleiding in de BJB en de therapie/opname in de GGZ. “Onderzoekster: Vind jij het belangrijk dat ze [begeleiders] met elkaar spreken? Marie: Nee, eigenlijk niet, dat is een aparte situatie, het is een apart gebouw, het is iets anders, totaal afgelegen, dus vind ik niet dat ze dat samen mogen doen. Onderzoekster: Dus jij vindt niet dat er meer overlegd moet worden tussen de BJB en de GGZ? Marie: Nee.” (Marie, 16 jaar) Ouders doen beroep op de GGZ omwille van hun expertise bij specifieke problematieken zoals bijvoorbeeld schoolverzuim, onvoldoende sociale vaardigheden of agressief gedrag. Vaak doen ze dit op aanraden van andere instanties (BJB, kinderopvang, enz.): “Onderzoekster: Had u het gevoel dat ze in het CGG meer konden doen voor uw kinderen dan in de BJB? Geert: Ja, maar zij zijn daar ook voor opgeleid hé. Hier [BJB] kunnen ze ook wel luisteren, maar ze kunnen hen niet helpen op het gebied dat ze het nodig hebben.” (Geert, vader van drie kinderen) Ouders vinden bijkomende psychologische begeleiding voor hun kind vaak al van bij het begin nuttig, in tegenstelling tot jongeren, die het nut ervan meestal pas later ervaren. Eén ouder gaf aan dat hij het moeilijk vond om zijn kinderen naar het CGG te laten gaan omdat dit weer nieuwe mensen waren en hij al zo veel hulpverleners had. De meeste ouders zijn tevreden met het resultaat van de begeleiding, aangezien ze het gevoel hebben dat die het psychologisch welzijn van hun kind bevorderde. Het valt op dat ouders zich meer ondersteund voelen door praktijkwerkers uit de BJB omdat ze van hen meer tips krijgen dan van begeleiders uit de GGZ. Er valt een discrepantie op te merken tussen wat jongeren en ouders belangrijk vinden. Voor jongeren maakt het niet zoveel uit of praktijkwerkers uit beide sectoren wel of geen contact hebben en tips uitwisselen. Ze zijn er zich zelden van bewust of dit al dan niet gebeurt. Ouders 27

zijn meer op de hoogte van de informatie-uitwisseling tussen sectoren en vinden dat hulpverleners uit verschillende sectoren “op dezelfde golflengte moeten zitten.” “Ik vind dat zolang Sara hier is, ze van elkaar moeten weten hoe het gaat. Dat vind ik toch wel belangrijk. Het is één team dat achter Sara staat, zowel van het Comité, als van hier [dagcentrum], als ikzelf, als de psychologen en de neuroloog wat betreft de medicatie. Dat is normaal toch één team om een kind te begeleiden? Iedereen zou van alles een beetje op de hoogte moeten zijn. De ene weet soms niets van een ander. Dat is soms heel lastig.” (Sabrina, moeder van Sara) Contact tussen praktijkwerkers is volgens ouders belangrijk omdat de begeleiders van de BJB dagelijks in contact staan met de jongere en ze bijgevolg hun inbreng moeten kunnen geven in een begeleiding of opname in de GGZ. Een psycholoog hamerde daarbij op het belang van een goede communicatie. Hij wil even intensief werken met begeleiders uit de BJB als met ouders. 3.1.2.2.

Praktijkwerkers

“Doorheen de ontwikkeling van de maatschappij ervaren kinderen meer en meer problemen. De doelgroep in de BJB is hiervoor veel kwetsbaarder.” (Steven, psycholoog Kdienst en privépraktijk) Volgens hem ondergingen voorzieningen een metamorfose. Waar het vroeger vaak weeshuizen waren, zijn het nu voorzieningen niet alleen voor kinderen in een problematische opvoedingssituatie, maar ook voor kinderen met gedrags- en ontwikkelingsproblemen of hechtingsstoornissen. Dit maakt het voor voorzieningen zwaarder en het vraagt naar zijn mening een ander beleid. Kinderen worden volgens hem beter niet te lang opgenomen, aangezien een langdurig verblijf nieuwe kwetsbaarheden teweeg brengt. Om die reden is een goede afstemming tussen de GGZ en de BJB cruciaal. Daarnaast is samenwerking met de GGZ volgens praktijkwerkers noodzakelijk voor het vaststellen van een diagnose of voor het opvolgen van medicatie. Bij screening en vroegdetectie is er steeds nood aan diagnostiek door een K-dienst of een psychiater. Structurele samenwerkingsverbanden zijn volgens sommige praktijkwerkers nodig aangezien K-diensten overvraagd zijn. Volgens enkele participanten uit een K-dienst loopt de samenwerking vlotter wanneer er reeds eerder samengewerkt werd en deze samenwerking omvat zit in een duidelijke procedure. Tot slot gaven praktijkwerkers aan dat overleg tussen sectoren verrijkend is. Casusoverleg beschouwen zij als zeer nuttig om de verschillende perspectieven naast elkaar te leggen bij het opstellen van een gedeelde aanpak. Hun mening sluit daarmee aan bij wat ouders hierboven aangaven. Er kwamen tijdens de interviews echter enkele knelpunten omtrent samenwerking aan bod.

28

3.1.3. Ervaren knelpunten 3.1.3.1.

Beroepsgeheim

Opvallend is het verschil in mening naargelang het leeftijdsverschil. Jonge kinderen vinden het belangrijk dat hun ouders en begeleiders uit de BJB op de hoogte zijn van wat gezegd wordt in de voorziening GGZ. Oudere kinderen staan meer op het strikt naleven van het beroepsgeheim. Zij vinden dat ouders en begeleiders niet op de hoogte moeten worden gebracht. Het niet naleven van het beroepsgeheim zorgde bij enkele jongeren voor wantrouwen in de hulpverlening. Praktijkwerkers uit de GGZ proberen jongeren en hun context zoveel mogelijk bij de informatieoverdracht te betrekken. Ouders ervaren eveneens een verschil in mening naargelang de leeftijd van hun kind. Ouders van oudere kinderen vinden het beroepsgeheim een evidentie en vinden dat hun kind recht heeft op zijn/haar privacy. De ouders van jongere kinderen vinden dat zij wel het recht hebben om te weten wat hun kind in de GGZ vertelt, aangezien zij vinden dat jonge kinderen “geen grote geheimen kunnen hebben” (Evy, moeder van Kilan). Onder praktijkwerkers zijn de meningen over het beroepsgeheim tijdens een samenwerkingsverband verdeeld. Enkelen onder hen ervaren hiermee geen problemen aangezien zij de “need to know” - informatie tijdig krijgen via een huisarts of via de ouders. Op voorhand de juiste informatie krijgen, verloopt soms wel langzaam waardoor ze geen volledig zicht hebben op de problematiek van een jongere wanneer deze op intakegesprek komt. Begeleiders uit de BJB rapporteren vooral problemen met het medisch beroepsgeheim, geldend binnen de GGZ. Zij hebben het gevoel dat zij vlot informatie doorgeven aan de GGZ, maar dat het minder evident is om informatie van hen terug te krijgen. Telefonisch kan er heel wat informatie doorgegeven worden, zolang het niet op papier gezet wordt. Sommige begeleiders ervaren meer problemen met overdracht door psychiaters dan met overdracht tussen leefgroepsbegeleiders van beide sectoren onderling. Begeleiders geven aan dat het medisch beroepsgeheim het gedeeld beroepsgeheim overstijgt, waardoor het laatste geen oplossing biedt voor de moeizame informatieoverdracht. Volgens anderen biedt het gedeeld beroepsgeheim wel ondersteuning om tijdens overlegmomenten informatie mondeling uit te wisselen. Begeleiders ervaren op dat vlak geen verschil tussen informatieoverdracht met het CGG of met een K-dienst. “Dat is misschien ook een beetje de attitude van de GGZ. Privacy staat van boven en al de rest is ondergeschikt hé, vind ik. (…) Ze moeten mij niet alles zeggen, maar toch iets van tips om mee te werken. Ik vind het zo jammer van het mooie werk dat ze doen.” (Ann-Sofie, begeleidster BJB) Praktijkwerkers uit de GGZ ervaren het medisch beroepsgeheim zelf als een knelpunt. Ze erkennen dat het voor begeleiders uit de BJB frustrerend is wanneer zij enkel mondelinge informatie krijgen. Ze vragen zich af of begeleiders in de BJB zich bewust zijn van het feit dat zij gebonden zijn aan het medisch beroepsgeheim en om die reden niets op papier mogen zetten. Een participant sprak ten slotte over een verbetering in vergelijking met hoe de overdracht vroeger verliep.

29

3.1.3.2.

Wachtlijsten

De wachtlijstproblematiek kwam zowel in bovenstaande literatuurstudie als tijdens de interviews aan bod. Er werd gesproken over een tekort aan kinderpsychiaters waardoor de wachttijden voor K-diensten en diagnostisch onderzoek oplopen, alsook over de lange wachttijd voor een begeleiding in een CGG. Enkele begeleiders vinden het jammer dat het voor veel politici “een ver-van-hun-bed-show” blijft. Zij vinden het thema van dit onderzoek actueel en hopen dat het opnieuw het bewustzijn omtrent de wachtlijsten verhoogt. Nu blijven er volgens begeleiders te veel jongeren met nood aan psychologische ondersteuning in een voorziening BJB zitten, omdat er geen plaats is om door te stromen naar een voorziening binnen de GGZ die gepaste hulp kan bieden. “De samenwerking wordt wel belemmerd door de wachttijden. Overal in de jeugdhulp, iedereen heeft het gevoel dat er wachtlijsten zijn. Terwijl men vanuit de overheid zegt dat er genoeg aanbod is voor alle jongeren.” (Tine, begeleidster BJB) Een opvallend besluit van deze masterproef is dat kinderen en jongeren ogenschijnlijk geen hinder ondervinden van de lange wachttijden. Slechts één meisje zei dat dit voor haar een drempel zou zijn geweest om begeleiding op te starten: “Sowieso, als ik die gesprekken [2 à 3 intakegesprekken] niet had gehad, zou ik niet op de wachtlijst zijn gaan staan. Want wat heeft dat voor nut? Als jij nú met een probleem en met vragen zit en je daarvoor een half jaar moet wachten om dan pas, wanneer er incidenten gebeurd zijn, erover te kunnen praten. Dus dat vind ik niet juist, maar ja.” (Annelies, 19 jaar) De andere jongeren, alsook de meeste ouders, gaven aan geen weet te hebben van eventuele wachttijden, maar bijna onmiddellijk, al dan niet na één à twee weken wachttijd, opgenomen of begeleid te zijn geweest. Slechts één moeder vond het erg dat ze negen maanden moest wachten op een ambulant onderzoek voor haar zoon in een K-dienst. Deze vaststelling is inconsistent met wat praktijkwerkers aangaven. Hiervoor kunnen meerdere verklaringen gevonden worden. Zo gaf een begeleidster aan dat zij al heel wat voorzieningen gebeld heeft voor ze een plaats vindt. Zij brengt de jongere in kwestie pas op de hoogte wanneer er ergens plaats is. Jongeren zijn zich dus niet bewust van het voorafgaande proces. Daarnaast gebeurt het dat de voorziening uit de BJB de wachttijd overbrugt met extra huisbezoeken, een crisisopvang in de voorziening zelf, enkele bezoeken aan een privépsycholoog, enz. Deze maatregelen verzachten het lange wachten en kunnen ervoor zorgen dat jongeren en ouders niet het gevoel hebben dat zij lang moeten wachten op gepaste ondersteuning. Bij een time-out is het zo dat de wachttijd effectief korter is dan bij een andere maatregel. Een opvallende discrepantie is dat privépraktijken amper wachtlijsten hebben. Een psycholoog verklaarde dit fenomeen doordat privépsychologen weinig aanmeldingen krijgen vanuit de sectoren van IJH. Hij denkt dat zij omwille van het kostenplaatje vlugger een CGG inschakelen.

30

3.1.3.3.

Zorgcontinuïteit

De bevraagde jongeren gaven aan dat ze het belangrijk vinden om voorbereid te worden op een begeleiding in de GGZ. Een begeleidster uit de BJB verklaarde dat dit niet steeds mogelijk is: “wanneer het niet meer lukt en er een opname moet komen, kan je niet altijd wachten tot je goedkeuring hebt.” Een begeleidster uit een K-dienst vindt dat begeleiders uit de BJB jongeren beter moeten voorbereiden op een verblijf in een K-dienst, aangezien de afspraken en verwachtingen er verschillen. Toch worden er heel wat inspanningen geleverd. Zo gaat de individuele begeleider in enkele voorzieningen uit de BJB mee op intakegesprek in de GGZ. Jongeren ervaren deze initiatieven als ondersteunend, maar blijven het gevoel hebben dat ze na hun opname of begeleiding in de GGZ weinig nazorg krijgen. Slechts drie meisjes spraken over een afbouwend programma. De andere jongeren, alsook ouders, ervoeren het veelal als een abrupt einde van de hulpverlening in de GGZ. Enkele ouders kregen wel tips van de praktijkwerkers uit de GGZ. Na de opname of begeleiding hebben de meeste ouders echter geen contact meer met de therapeuten. Duidelijke afspraken tussen voorzieningen zijn nochtans belangrijk aangezien ze zekerheid bieden, aldus een psycholoog. Hij gaf aan dat de ontwikkeling van een kind niet duidelijk afgelijnd verloopt, maar dynamisch is. Er moet door middel van flexibele overgangen steeds ingespeeld worden op de wisselende hulpvraag van een kind en zijn context. Een begeleidster uit de BJB gaf aan dat de hulpverlening van zogenaamde moeilijk begeleidbare jongeren afhangt van “het toevallig botsen op de juiste mensen.” Het is een “samen zoeken waarbij samenwerking en gedeelde zorg belangrijk zijn.” Een orthopedagoge hoopt dat de toegangspoort van IJH, met het team indicatiestelling, hiervoor een oplossing zal bieden. Nu heeft ze het gevoel alleen te staan in het zoeken naar gepaste hulp. Een gebrek aan motivatie is een vaak aangehaald motief om dergelijke jongeren niet op te nemen. Dit kan volgens een psycholoog worden opgevangen door eerst een tijdje ambulant te werken in de voorziening. “Tine: Ik denk dat het een beetje een probleem is dat daar geen afspraken over zijn. We weten wat er goed is, maar er is geen doorstroom naar. Dat is het probleem. Als het vrijwillige opnames zijn, kijken ze heel vlug naar de motivatie en dikwijls worden de opnames stopgezet omwille van hun moeilijk gedrag. Daarom dat het moeilijk begeleidbare jongeren zijn. Onderzoekster: Dus jullie hebben het gevoel dat er hier jongeren blijven zitten die echt nood hebben aan meer zorg, maar dat die nergens terecht kunnen? Tine: Ja!” (Tine, begeleidster BJB) Op de vraag of er op dit moment nazorg geïnstalleerd wordt bij de terugkeer van een jongere naar de voorziening BJB, antwoordden de meeste begeleiders dat deze te weinig aangeboden wordt. Vaak is er enkel een eindbespreking waarbij de belangrijkste zaken besproken worden en eventuele tips en adviezen doorgegeven worden. Sporadisch bieden sommige voorzieningen nog een nazorgmoment aan. Wel vinden alle participanten nazorg een belangrijk concept voor het slagen van de begeleiding. Volgens een praktijkwerkster uit de BJB verloopt de overgang vanuit een begeleiding door het CGG vlotter dan vanuit een opname in een K-dienst, aangezien men in CGG en privépraktijken meer de mogelijkheid heeft om te werken met een uitdovend karakter dan in K-diensten. Tijdgebrek is de meest aangehaalde reden waarom er weinig nazorg gebeurt. Drukke agenda’s afstemmen verloopt moeizaam. 31

“We zijn altijd beperkt, maar we proberen zo veel mogelijk. Telefonisch kan er bijvoorbeeld overlegd worden om een goede afronding en een goede start in de BJB te verzekeren. Als er iets is, mogen ze altijd bellen, maar we hebben niet de ruimte om bijvoorbeeld elk kind maandelijks nog eens te laten langskomen. Dat zou natuurlijk veel beter zijn, maar die ruimte bestaat niet.” (Hannelore, psychologe K-dienst) 3.1.3.4.

Gedeelde verantwoordelijkheid

“Ik vind dat we vanuit de bijzondere jeugdzorg die coördinerende functie toch wel sterker opnemen, maar we merkten wel dat het een samenwerking wordt. Dat is een beetje normaal zeker dat we die coördinatie opnemen, zeker wanneer ze van bij ons [BJB] naar daar vertrekken?” (Nadine, teamcoördinator BJB) Praktijkwerkers zien weinig verschillen in aanpak tussen een gedwongen of vrijwillige opname of begeleiding in een K-dienst of CGG. Het enige verschil blijkt de motivatie te zijn. Jongeren die gedwongen opgenomen worden, zijn minder gemotiveerd dan jongeren die zelf voor een opname of begeleiding in de GGZ kiezen, aldus begeleiders. Enkele participanten uit een voorziening BJB gaven aan dat wanneer jongeren niet gemotiveerd zijn, de opname in de GGZ stopgezet wordt. Zij vinden dat de GGZ daarin meer haar verantwoordelijkheid moet opnemen. “Ze zouden meer het onderste uit de kan halen, mochten ze zelf mee de verantwoordelijkheid dragen. Ze weten immers dat de BJB werkt met weinig gemotiveerde jongeren met een hoog vluchtrisico, daar zouden ze meer begrip voor moeten hebben.” (Tine, begeleidster BJB) Praktijkwerkers uit de GGZ leggen eveneens de eindverantwoordelijkheid bij de BJB. Een psychologe uit een CGG verwoordde het als volgt: “We zullen wel mee helpen denken, maar laten de hoofdverantwoordelijkheid bij hen.” Toch treedt het concept gedeelde verantwoordelijkheid steeds meer op de voorgrond. Ze betrekken andere begeleiders zoveel mogelijk gedurende het hele proces. De meeste begeleiders in de BJB hebben niet langer het gevoel dat de GGZ de verantwoordelijkheid afschuift op de BJB. Er kan geconcludeerd worden dat nazorg en gedeelde verantwoordelijkheid niet standaard ingebouwd zijn en bestaan onder verschillende vormen. Dit komt overeen met de ervaringen omtrent samenwerkingsverbanden. Deze zijn eveneens niet structureel vastgelegd, maar zijn afhankelijk van de casus en de betrokken voorzieningen. Meer zekerheid daarover zouden begeleiders wenselijk vinden. Ze vragen tips en adviezen van de GGZ in het kader van nazorg om voldoende zorgcontinuïteit te garanderen vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid.

32

3.1.3.5.

Verschil in visie en aanpak

De participerende jongeren en ouders merkten nog steeds verschillen tussen de beide sectoren op. Ten eerste gaven ze aan dat gesprekken in de GGZ vaker over psychologische en therapeutische zaken gaan, terwijl gesprekken met begeleiders in de BJB meer over praktische zaken gaan. Daarnaast wezen jongeren op een verschil in tijdsinvestering tussen beide sectoren. “Daar [CGG] ga je praten met iemand voor een uur, dat is beperkt. Hier [BJB] kan ik komen en gaan wanneer ik wil en is er ook meer tijd. Het is toch persoonlijker hier omdat ik hier ook woon hé. Het is zoals een thuis.” (Annelies, 19 jaar) Een gelijkenis is dat ouders de BJB vertrouwelijker en informeler vinden dan de GGZ. Ze voelen zich meer betrokken bij de begeleiding door de voorziening BJB dan bij deze in de GGZ. Daarnaast merken ouders een verschil op wat betreft toegankelijkheid. Ze hebben het gevoel vlugger “eens te kunnen binnenspringen” in de BJB dan in de GGZ. De meeste ouders hebben hiervoor echter begrip. Een belangrijke bevinding van dit onderzoek is dat jongeren en ouders een verschil in expertise opmerken tussen praktijkwerkers uit de BJB en de GGZ. Eén meisje haalde aan dat ze vindt dat haar psychologe op een meer neutrale of objectieve manier naar haar kijkt. Twee meisjes merkten tijdens het interview op dat praktijkwerkers in de GGZ meer gespecialiseerd zijn in zware problematieken. Ze hebben al “meer gehoord en meegemaakt omdat ze daar al vaker zulke gevallen gehad hebben” (Louise, 16 jaar). Haar mening sluit aan bij het gevoel van praktijkwerkers in de BJB, namelijk dat ze expertise rond dergelijke problematieken tekort komen. Naast jongeren en ouders ervaren ook praktijkwerkers verschillen in visie en aanpak tussen sectoren. Twee orthopedagogen hebben het gevoel dat ouders in de BJB een meer centrale plaats krijgen dan in de GGZ. Enkele participanten vinden dat psychiaters te veel naar het ziektebeeld kijken en te weinig naar de context, waardoor ze het volledige plaatje missen. Een teamcoördinator uit de BJB is van mening dat K-diensten meer in de medische wereld zitten en nog te veel vanuit “een ivoren toren” werken. Een andere participant gaf daarentegen aan dat zij een inhaalbeweging ziet in K-diensten betreffende het contextuele werken. Zij merkt dat ouders meer dan vroeger bij de behandeling betrokken worden. Net zoals jongeren en ouders gaven praktijkwerkers uit een K-dienst aan dat zij vanuit een meer therapeutische invalshoek werken. Begeleiders uit de BJB werken naar eigen zeggen meer opvoedkundig en pedagogisch. Samenwerking is volgens begeleiders in de GGZ belangrijk opdat men in de BJB het gedrag van de jongere beter zou kunnen plaatsen na wat uitleg over de onderliggende problematiek, bijvoorbeeld een psychose. Aan de hand van consulten op teamvergaderingen proberen ze hun expertise daaromtrent te delen. Naarmate begeleiders elkaars werking beter leren kennen, wordt het verschil in verwachtingen kleiner en loopt de samenwerking vlotter. “Ik denk dat je van instellingen niet kan verwachten dat ze met bepaalde problematieken omgaan. Ik denk dat mochten we alle kinderen in de leefgroep laten onderzoeken 70 à 75 % een hechtingsstoornis heeft. Kan je dan verwachten van al die opvoeders dat ze daar op een gepaste manier voor hechtingsstoornissen mee omgaan? Om dat op een goede manier te doen, heb je een hele hechte vertrouwensband nodig. Is dat haalbaar? (…) Moeten al die 33

kinderen dan in psychiatrie geplaats worden? Dat denk ik ook niet. Het zal moeilijk blijven.” (Jolien, psychologe CGG) De hoge verwachtingen vanuit de BJB ervaren sommige begeleiders uit de GGZ als een knelpunt. Een begeleidster gaf aan dat zij soms het gevoel heeft dat begeleiders uit de BJB jongeren naar de GGZ doorverwijzen opdat de begeleiders in de voorziening BJB wat rust zouden hebben voor zichzelf. Ze ervaart dat zij dan ook minder betrokken willen zijn bij het therapeutische proces. Het herstellen van het wederzijdse vertrouwen staat in een dergelijke begeleiding centraal. Hoewel praktijkwerkers nog steeds verschillen in visie en aanpak tussen beide sectoren opmerken, willen ze er daarom niet per se verandering in brengen. Begeleiders uit de BJB zien het niet als hun taak om alle expertise in huis te hebben om psychiatrische problemen aan te pakken. Het is net het verschil in visie dat samenwerking volgens hen boeiend maakt. 3.1.4. Toekomstperspectief Hoewel het merendeel van de praktijkwerkers aangaf dat er al heel wat intersectorale samenwerking is, vinden ze meer structureel ingebouwde samenwerking noodzakelijk. Praktijkwerkers benadrukten dat samenwerking verschillende verschijningsvormen kan hebben. Zo kunnen telefonische contacten soms al zeer verrijkend zijn. Bijkomend wees een participerende psycholoog op het toenemende belang van outreachend werken. Hij kaderde dit in de ruimere evolutie die de GGZ doormaakt, waarbij preventief, outreachtend en ambulant werken meer op de voorgrond treden. “Het zou wenselijk zijn dat er in de toekomst meer middelen zouden worden vrijgemaakt voor outreachend werken, om ook in de thuissituatie van jongeren, in de BJB, of in de school, expertise te delen of een begeleiding op te starten.” (Steven, psycholoog K-dienst en privépraktijk) Op de vraag of begeleiders hinder ondervinden van het feit dat K-diensten niet tot de IJH behoren, gaven ze aan dat ze deze scheiding niet als problematisch ervaren. Ze wachten de toekomst af om te kijken welk effect de toegangspoort zal hebben op de samenwerking tussen de beide sectoren. Vooral voor de aanpak van moeilijk begeleidbare jongeren, verwachten praktijkwerkers inspanningen vanuit IJH. “We voelen dat we met dezelfde doelgroep werken maar dat we twee aparte werelden zijn en inderdaad niet samen gevat zijn binnen het verhaal van Integrale Jeugdhulp. Je merkt wel dat ze vanuit de kinder- en jeugdpsychiatrie heel wat inspanningen leveren om ons te ondersteunen en omgekeerd ook hé.” (Nadine, teamcoördinator BJB) Daarnaast halen jongeren en ouders, die nog steeds in begeleiding zijn in een voorziening GGZ, aan dat ze frequenter op gesprek willen gaan. Ze vragen bijkomend meer overleg tussen de therapeuten uit de GGZ en zijzelf als cliënten en frequenter onderling overleg tussen de begeleiders uit beide sectoren. Ze verwachten concrete tips en adviezen vanuit de GGZ. Begeleiders uit de BJB vragen daarbij aansluitend extra kennis over psychiatrische problematieken, zonder daarbij de intentie te hebben om een therapeutenrol op te nemen.

34

Als laatste punt gaf een voorzitter van het Stentoverleg nog de volgende vraag mee: “Ik zou liever hebben dat de overheid voor een zekere flexibele financiering zorgt, waarbij een bepaalde dienst kan zeggen: “Oké, wij zullen een uitzondering maken en die jongere, die misschien verstandelijk wat beperkter is of die bijvoorbeeld dader is van seksueel grensoverschrijdend gedrag, toch opnemen, maar wij gaan onze organisatie zodanig structureren zodat er ook veiligheid is naar al onze andere patiënten, naar ons personeel, naar de jongere zelf. Bijkomend zorgen we dat er onderwijs mogelijk is”. Dat vraagt dan natuurlijk bijkomende inspanningen. Als die financiering er zou zijn en niet in een supervoorziening gestopt wordt, maar mogelijk zou zijn op een flexibele manier, ben je volgens mij beter op weg dan altijd maar te denken dat er een voorziening moet komen die al deze problemen zal oplossen.” (Thomas, voorzitter Stentoverleg) 3.1.5. Samenwerkingsbevorderende initiatieven 3.1.5.1.

Stentoverleg West-Vlaanderen

Tot slot benoemden de participanten enkele samenwerkingsbevorderende initiatieven. Het belangrijkste voorbeeld van een dergelijke ‘good practice’ is het Stentoverleg West-Vlaanderen. Slechts één participerende voorziening uit de BJB nam geen deel aan het Stentoverleg. Zij haalden echter gelijkaardige ideeën aan. Zo melden zij vlugger een jongere aan bij een voorziening waar ze al enkele begeleiders kennen. De overige participerende voorzieningen zijn wel vertegenwoordigd op het Stentoverleg WestVlaanderen. Van daaruit kwamen overwegend positieve reacties. Zo vindt één participante dat ze er veel tips uit haalt, bijvoorbeeld over het aanbod van andere voorzieningen of nieuwe projecten waar jongeren terecht kunnen. Zij vindt het Stentoverleg bevorderend voor zowel de samenwerking tussen voorzieningen onderling, als tussen de sectoren BJB en GGZ. Desalniettemin kwamen enkele knelpunten naar boven. Zo vinden sommigen dat de informatie vanop het Stentoverleg te weinig doorstroomt naar de werkvloer. Het Stentoverleg organiseerde bijvoorbeeld vorig jaar een vorming rond psychiatrische problematieken voor begeleiders werkzaam in de BJB. De sprekers waren deskundigen uit de GGZ. Begeleiders gaven aan dat hun expertise over dergelijke problematieken groeide door de vorming, maar dat de tijd te kort was om diepgaand op alle problematieken in te gaan. In één voorziening werden debatlunches georganiseerd om de informatie over te brengen naar de collega’s. In de meeste voorzieningen raakte de informatie jammer genoeg niet verder dan de begeleiders die op de vorming aanwezig waren. “Er is nog meer nood aan afstemming. Het Stentproject is een manier om met elkaar in overleg te gaan, maar het heeft nog niet geleid tot concrete afspraken. Het nieuwe jeugdbeleid IJH, vanaf maart 2014, zou daar een antwoord op moeten geven.” (Steven, psycholoog K-dienst en privépraktijk) Enkele begeleiders vinden het Stentoverleg nu meer dynamisch dan vroeger. In elke vergadering krijgt de gastvoorziening de tijd om zichzelf kort voor te stellen. Van dit moment kunnen ze gebruik maken om nieuwe diensten, afdelingen of projecten kenbaar te maken. Alle participanten vinden dit interessant. Zo leren ze elkaars werkwijze kennen en weten ze bij welke 35

voorzieningen ze met een bepaalde problematiek terecht kunnen. Het Stentoverleg brengt mensen dichter bij elkaar en zorgt ervoor dat er al eens vlugger naar een deelnemende voorziening gebeld wordt. Door partners uit verschillende sectoren rond tafel te brengen, wordt het draagvlak verbreed om bepaalde jongeren toch een plaats te geven in de hulpverlening, aldus een medewerkster van IJH. “Het verruimt je blik op het werkveld.” (Ann en Julie, orthopedagogen BJB) “Onderzoekster: Bevordert het Stentoverleg effectief de samenwerking? Nadine: Ja, ik vind dat als je een organisatie van binnenuit kent, je toch al wat aanspreekpunten hebt om een aantal dingen op papier te zetten. (…) We worden ook wel geapprecieerd. Het geeft bevestiging van elkaars werk.” (Nadine, teamcoördinator BJB) 3.1.5.2.

Project wisselleren

Het merendeel van de participanten stelt hoge verwachtingen aan het project wisselleren. Ze beschouwen het als een potentiële meerwaarde voor intersectorale samenwerking. Begeleiders zien echter nog niet hoe het concreet in zijn werk zal gaan. Bijkomende uitleg vanuit het Stentoverleg is zeker wenselijk. “Of wisselleren nu tot een meer gedeelde visie leidt, dat betwijfel ik. Een beter begrip, een betere afstemming, ja, maar meer gedeeld… dat is toch nog iets anders.” (Anne-Sofie, brugfunctie) “Alle praktische initiatieven die het Stentoverleg kan nemen om de samenwerking te verbeteren, zijn zeer welkom. Ik denk dat het wisselleren daar een zeer geslaagd voorbeeld van is. Maar we mogen niet uit het oog verliezen dat wat praktijkwerkers dagdagelijks al doen, dat dat ook intersectorale samenwerking is hé.” (Anne-Sofie, brugfunctie) Het Stentoverleg West-Vlaanderen wil het wisselleren volgend jaar concreet organiseren. Dit vraagt tijd, energie en middelen. Er kan echter verder gebouwd worden op de ervaringen in Oost-Vlaanderen. Zo leerde men daar dat het wisselleren een grote administratieve werklast met zich meebrengt, alsook problemen betreffende het beroepsgeheim en de arbeidswetgeving. Hiervoor werden in Oost-Vlaanderen formulieren opgesteld die in West-Vlaanderen geïmplementeerd kunnen worden. Een samenwerking tussen Oost- en West-Vlaanderen zou eventueel wenselijk zijn. Dit houdt echter een “risico op depersonalisatie door schaalvergroting” in (Anne-Sofie, brugfunctie). In Oost-Vlaanderen rijst het idee om met het project naar de Vlaamse overheid te stappen, zodat het na 2014 kan worden verdergezet. Dit is echter niet vanzelfsprekend, aangezien K-diensten federale materie zijn en de andere betrokken sectoren een Vlaamse bevoegdheid zijn. Er kunnen mogelijk problemen ontstaan betreffende subsidiëring.

36

3.1.5.3.

Forensisch zorgtraject en zorgtraject crisispreventie

Een bijkomend voorbeeld van een ‘good practice’, aangegeven door de participanten, is het forensisch zorgtraject, opgericht vanuit de GGZ in opdracht van de minister van Volksgezondheid. De doelstelling is om “zorgnetwerken en zorgcircuits op te starten opdat residentiële hulp sneller kan worden afgebouwd, ter voorbereiding van artikel 107 dat nu ook lopende is” (Thomas, medewerker van het project). Het project wordt vandaag gesubsidieerd door IJH en werd opgericht om aanklampende hulpverlening te bieden aan moeilijk begeleidbare jongeren die steeds tussen de mazen van het hulpverleningsnet vallen. In het project wordt met alle partijen rond tafel gezeten om “het zorgtraject opnieuw glad te strijken.” Samen aan tafel zitten verbreedt het draagvlak en laat toe dat voorzieningen “buiten de lijntjes durven te kleuren” (Thomas, medewerker van het project). Het zorgtraject crisispreventie, dat sinds 6 januari 2014 van kracht is, gaat nog een stap verder. Dit project heeft als doel: “het uitwerken van flexibele trajecten op maat voor jongeren met zeer complexe hulpvragen vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid” (Stentvergadering, 2014). Een voordeel van dit project is dat het niet hoeft te gaan om jongeren die een maatregel opgelegd kregen door een jeugdrechter, wat wel een voorwaarde is van het forensisch zorgtraject.

3.2. Zelfsturing door cliënten 3.2.1. Actuele situatie 3.2.1.1.

Kinderen, jongeren en ouders

De meeste jongeren voelen zich niet volledig betrokken bij hun begeleiding of opname in de GGZ. Er blijkt een verschil te zijn tussen zelfsturing met betrekking tot dagdagelijkse zaken en zelfsturing bij het nemen van de beslissing om begeleid te worden door de GGZ. Eens ze in begeleiding zijn, hebben jongeren wel het gevoel dat ze in de GGZ hun mening mogen geven over bijvoorbeeld de gespreksonderwerpen en de manier van werken. De individuele ervaringen van ouders lopen sterk uiteen. Sommige ouders hebben overwegend positieve ervaringen, terwijl anderen erg negatieve verhalen brengen. Hieruit kan geconcludeerd worden dat ervaringen verschillen van ouder tot ouder en therapeutafhankelijk zijn. Zowel in de BJB als in de GGZ hebben de meeste ouders het gevoel dat ze hun mening kunnen zeggen, al wordt er daarom nog niet altijd rekening mee gehouden. Ouders merken een duidelijk verschil op tussen de BJB en de GGZ. In de BJB wordt frequenter naar hun mening gevraagd om de voor de hand liggende reden dat de meeste ouders meer contacten hebben met begeleiders uit de BJB, aangezien die een groter deel van de opvoeding van hun kinderen mee opnemen. “Ouder: Ja, dat is al nu al bijna vier jaar dat ik enorm veel initiatief neem voor de kinderen. Bijvoorbeeld naar de dokter gaan, dat wil ik zelf doen. Ook kledij kopen, dat kan eventueel samen met de begeleiding. Ze mogen mee gaan, maar ik wil graag kleren kopen die ik ook mooi vind voor mijn kinderen en die ze lang kunnen dragen. 37

Onderzoekster: Heeft u het gevoel dat er nu meer naar uw mening geluisterd wordt dan vroeger? Ouder: Ja.” (Geert, vader van drie kinderen) Er kan besloten worden dat ouders heel wat initiatieven tot zelfsturing ervaren, zowel in de BJB als in de GGZ. Toch hebben enkele ouders de verwachting om nog meer dingen zelf te kunnen beslissen en om nog meer betrokken te worden bij de begeleiding van hun kind. 3.2.1.2.

Praktijkwerkers

De meeste praktijkwerkers leveren naar eigen zeggen inspanningen om jongeren en hun context bij hun hulpverleningstraject te betrekken. Meer dan vroeger worden cliënten aangespoord om zelf mee beslissingen te nemen. Bij een samenwerkingsverband tussen de BJB en de GGZ proberen praktijkwerkers ouders zoveel mogelijk aan te moedigen om op bezoek te gaan bij hun kind en om ook in de GGZ betrokken te zijn. Dit gebeurt op vraag van de GGZ. Het is echter niet steeds vanzelfsprekend: “De participatieve basishouding staat zeker in de visie, maar bij ons blijft het vooral bij de betrokkenheid en het informerende gedeelte. We luisteren ook wel naar hun mening, maar het is niet zo dat we die altijd volgen.” (Tine, begeleidster BJB) Als tweede punt merken praktijkwerkers een verschil op in leeftijd wanneer het gaat over het betrekken van kinderen en jongeren. “Een kind van acht jaar gaan we natuurlijk geen toestemming vragen. Een jongere van vijftien à zestien jaar is weeral een ander verhaal.” (Ann en Julie, orthopedagogen BJB) Een psychologe uit het CGG weet niet of men er 100 % vraaggericht werkt. Ze probeert cliënten zoveel mogelijk te beluisteren en haar aanbod af te stemmen op hun vraag. Soms zijn ze echter gebonden aan maatregelen opgelegd door de jeugdrechtbank. Op de vraag hoe begeleiders denken dat jongeren en ouders het concept zelfsturing invullen, liepen de meningen uiteen: “De meeste [ouders] verwachten dat echt wel. Soms hoor je mensen zeggen “ze zullen weer eens babbelen over ons”. Als je je dan empathisch inleeft in hoe het moet zijn wanneer er over jou gepraat wordt, vind ik het een basisrecht dat je erbij bent en ook je zeg kan doen. De meeste ouders appreciëren dat wel.” (Nadine, teamcoördinator BJB) “Ik denk dat dat afhangt van met welke ouders je te maken hebt. Je hebt ouders die ergens de strijd al opgegeven hebben en zeggen “beslis maar”. Maar je hebt ouders die echt wel mee helpen en strijden voor het beste voor hun kind. Dat is echt afhankelijk van context tot context. En je hebt dan ook ouders die wat argwanend staan ten opzichte van hulpverlening en het gevoel hebben dat ze niet genoeg kunnen zeggen.” (Tine, begeleidster BJB) De meeste voorzieningen verwachten een engagement van ouders. Een coördinator erkent dat ouders dit lastig vinden. Het is een “klik” die ze moeten maken. Een begeleidster uit het CGG heeft wel begrip voor ouders die vragen om de zorg voor hun kind tijdelijk over te nemen. Dit kan zinvol zijn, aangezien de ouders zo even een rustperiode hebben. Dit gebeurt natuurlijk steeds met zoveel mogelijk inspraak. In de participerende K-dienst heeft men het gevoel dat

38

jongeren en ouders het niet gewoon zijn dat ze betrokken worden. Jongeren geven volgens hen eerder hun mening dan ouders. Die laatsten plaatsen hulpverleners meer in de rol van expert. 3.2.2. Belang van zelfsturing 3.2.2.1.

Kinderen, jongeren en ouders

Alle participerende jongeren benadrukken het belang van inspraak bij kleine en grote beslissingen, zowel in de BJB als in de GGZ. Zeker bij het nemen van de beslissing om opgenomen te worden in een K-dienst of begeleid te worden door een CGG of een privépraktijk willen ze gehoord worden, zodat ze ergens terecht komen waar ze zelf graag willen zijn. “Karolien [begeleidster BJB] heeft daar met mij over gepraat. (…) Eerst moet je daarover praten, want als kinderen dat niet weten, beginnen ze te wenen, zijn ze helemaal verstrooid, krijgen ze een crisis en dan zijn ze boos. (…) Als ze daar alleen over praten met de ouders, is dat ook niet goed. Ze moeten het eerst zeggen tegen de kindjes!” (Laura, 9 jaar) “Het is nog altijd je eigen leven dat je leeft en wat jij meemaakt, ondergaat of voelt, kunnen zij niet weten of voelen. Dus vind ik het wel belangrijk dat ze luisteren naar onze mening, naar waar wij ons goed bij voelen.” (Marie, 16 jaar) Alle deelnemende ouders vinden het belangrijk, zeker tijdens een samenwerkingsverband, om in beide sectoren betrokken te worden bij de hulpverlening van hun kind. Een moeder gaf aan dat ze zich schuldig voelt omdat ze niet zelf voor haar dochter kan zorgen. Net daarom vindt ze het belangrijk om zoveel mogelijk betrokken te worden, zodat ze zich in haar moederrol erkend weet. Op de vraag of ze het belangrijk vindt om betrokken te worden, antwoordde een moeder: “Ja, eigenlijk wel hé, het heeft anders geen zin dat je kind een tijdje in begeleiding gaat. Het is toch de bedoeling dat je de opvoeding opnieuw zelf kan overnemen.” Betrokkenheid bij samenwerking tussen de BJB en de GGZ zorgt er volgens ouders voor dat bepaalde zaken vlugger worden doorgegeven en toegepast. 3.2.2.2.

Praktijkwerkers

Praktijkwerkers vinden het belangrijk om jongeren en hun context bij de hulpverlening te betrekken, aangezien jongeren zich steeds ontwikkelen binnen die context. Een begeleider gaf aan dat “je jongeren meer in beweging krijgt als ze zelf hun doelen kunnen bepalen”. Daarnaast spelen ouders een grote rol bij het toepassen van het geleerde in de thuissituatie, aldus een psycholoog. Het zijn vaak de ouders die contacten leggen met bijvoorbeeld de school. Luisteren naar ouders zorgt ervoor dat ze zich erkend voelen en het schept een ingangspoort. Hij maakte tijdens het interview echter ook notie van grenzen aan inspraak. Zo zijn er op elke afdeling omgangsregels. De bezoekuren zijn in een K-dienst meestal strikter dan in een voorziening BJB. In vergelijking met vroeger zijn deze regels al heel wat versoepeld. Hij begrijpt dat ouders het belangrijk vinden om betrokken te zijn en wil hier zoveel mogelijk ruimte voor geven. Dit vanuit de idee dat ouders hun kind nog steeds het beste kennen en weten wat belangrijk is voor hun kind. Volgens hem “versnelt het werken met de context het therapeutisch proces”. 39

“Ik denk dat dat in een basishouding zit. Wij profileren ons naar ouders toe nooit als deskundige. Deskundig ergens wel op bepaalde vlakken, maar we willen naar ouders toe stappen vanuit een relationele gelijkwaardigheid. Wij hebben wel bepaalde expertises, maar zij hebben ook expertises. Dus we proberen in dialoog te gaan met die mensen vanuit een gelijkwaardige positie.” (Sabine, orthopedagoge BJB) 3.2.3. Ervaren knelpunten Ondanks pogingen van praktijkwerkers om jongeren bij hun hulpverleningstraject te betrekken, voelen jongeren zich niet altijd betrokken bij het nemen van belangrijke beslissingen, zoals een opname in of begeleiding door de GGZ. Jongeren voelen zich vaak onder druk gezet door de jeugdrechter, ouders of de voorziening BJB. Enkele jongeren rapporteerden dat zij nooit aanwezig zijn op vergaderingen waar verschillende hulpverleners aanwezig zijn om over hen te praten. Ze weten niet wat er gezegd wordt en zouden op zulke momenten graag de kans krijgen om hun mening te geven. De ervaringen van ouders liggen in dezelfde lijn. Zo gaf één moeder aan dat ze telkens zelf het initiatief moet nemen om informatie over haar dochter te krijgen. Een andere moeder had niet het gevoel dat men haar in de K-dienst kon zeggen wat er nu precies met haar dochter aan de hand was. Dit maakte haar ongerust. Veel ouders missen betrokkenheid in de GGZ en zouden graag frequenter op gesprek kunnen gaan. Als laatste knelpunt werd het financiële aspect aangehaald. Een vader zei dat hij de begeleiding door de GGZ zeer nuttig vindt, maar dat hij het zonder hulp van de voorziening BJB niet zou kunnen bekostigen. 3.2.4. Technieken om zelfsturing te bevorderen Zowel praktijkwerkers als jongeren en hun context vinden zelfsturing door de cliënt belangrijk. Jongeren gaven tijdens de interviews verschillende manieren aan waarop praktijkwerkers hen het gevoel geven mee te mogen beslissen over bepaalde zaken. Er blijkt geen ‘juiste’ manier te zijn om hen dat gevoel te geven. Het is bijzonder kind-, situatie- en therapeut specifiek. Vragen stellen, oprecht geïnteresseerd luisteren en hun mening vragen, blijken de voornaamste zaken waardoor kinderen zich gehoord voelen. Wanneer de therapeut tijdens de begeleiding zaken opschrijft, ervaren jongeren dit als afstandelijk. Enkele jongeren hadden het over een “klik” die er moet zijn tussen de therapeut en de jongere. Gemeenschappelijk is het feit dat jongeren meer vertrouwen krijgen in begeleiders naarmate er meer tijd verstrijkt. Hoe langer jongeren begeleiders kennen, hoe meer ze hun hulpverleningstraject effectief in handen durven nemen. Opmerkelijk is dat de meeste begeleiders geen methodieken om zelfsturing van het cliëntsysteem te realiseren, konden benoemen. Slechts enkele voorzieningen maken gebruiken van bijvoorbeeld de eigenkrachtconferenties (Nuyts, 2012). Begeleiders gaven aan geen weg te vinden in het theoretische aanbod en pikken uit verschillende modellen datgene dat voor hen interessant is. Een techniek die gebruikt wordt om de wensen van kinderen te bevragen is de “bewonersvergadering”. Soms wordt de begeleiding van ouders en kinderen opgesplitst, zodat 40

een sociale dienst de verwachtingen van ouders kan bevragen. De contextbegeleider is de persoon die de overgang tussen de sectoren begeleidt en verantwoordelijk is voor de communicatie naar en met de ouders. Eén voorziening deed dit aan de hand van “ronde tafel gesprekken”. Daarbij zitten alle partijen rond tafel, elk met hun eigen steunfiguur. Er zit ook iemand bij vanuit een onafhankelijke, neutrale positie. Eén participant wees op het gevaar dat hulpverleners graag met hulpverleners praten en nog te weinig cliënten zelf aan de overlegmomenten laten participeren. Ze heeft dit gevoel overwegend bij kinderpsychiaters. Begeleiders zijn van mening dat wanneer ouders zich niet vinden in de beslissing tot opname of begeleiding in de GGZ, dit de samenwerking aanzienlijk bemoeilijkt. Expertise delen zien praktijkwerkers als ondersteunend om ouders zelf inzichten te geven. Bevragen hoe het thuis loopt, vinden ouders dan weer belangrijk. Zo kunnen zij hun ervaringen vergelijken met deze van de therapeut. In de discussie van deze masterproef worden bovenstaande resultaten gesynthetiseerd tot enkele veralgemeenbare conclusies en aanbevelingen voor praktijk, beleid en verder onderzoek.

41

4. Discussie Deze masterproef onderzocht in de eerste plaats de huidige samenwerkingsverbanden tussen de sectoren BJB en GGZ in de regio Kortrijk. Daarbij kwamen heel wat vragen naar boven: Kwam er reeds een oplossing voor de verkokering van de jeugdhulpverlening of zijn de BJB en de GGZ nog steeds twee eilandjes die af en toe noodgedwongen samenwerken? Is er een blijvende nood aan meer samenwerkingsverbanden? Hoe verloopt de huidige samenwerking tussen de beide sectoren en hoe ervaren praktijkwerkers die? Is het realiseren van “systems of care” zoals Stroul en Friedman ze in 1986 beschreven een utopie of slaagt men erin deze in de praktijk te implementeren? Zijn de eerder beschreven knelpunten weggewerkt of blijven ze een goede samenwerking in de weg staan? Kan IJH samenwerking ondersteunen ondanks het feit dat K-diensten niet tot de sectoren van IJH behoren? Naast het beantwoorden van bovenstaande vragen, probeerde deze masterproef het perspectief van kinderen, jongeren en ouders op de huidige samenwerking tussen de BJB en de GGZ en op het concept “zelfsturing door het cliëntsysteem” (Aerts, 2009b) te belichten. Uit onderzoek bleek immers dat hoewel hun stem belangrijk is bij de uitwerking van samenwerkingsverbanden, ze amper gehoord wordt in de literatuur, noch in de implementatie van intersectorale samenwerking (Garland, Aarons, Saltzman & Kruse, 2000; Cashmore, 2002; Roose, 2001). Er werd aan jongeren en ouders onder meer gevraagd of zij intersectorale samenwerking in de eerste plaats nuttig vinden, hoe ze hun betrokkenheid in de huidige uitwerking ervan ervaren en wat hun wensen en verwachtingen daarbij zijn.

4.1. Samenwerking tussen de BJB en de GGZ: een noodzaak 4.1.1. Intersectorale overlap en een hoge prevalentie van psychologische problemen in de BJB Een belangrijke bevinding van deze masterproef is dat alle participanten de resultaten van eerder onderzoek, waaruit blijkt dat een aanzienlijk deel van de jongeren in de BJB kampt met psychische of psychiatrische problemen, bevestigen (Grietens & Hellinckx, 2004; Ståhlberg, Anckarsäter & Nilsson, 2010; Van Ojen, 2009; Besier, Fegert & Goldbeck, 2009). Net zoals Vandamme (2004), Fazel (2008) en Teplin (2002) geven praktijkwerkers aan dat jongeren in de BJB een hoger risico lopen op het ontwikkelen van een psychische stoornis dan jongeren uit een gemiddelde populatie. Aansluitend bij eerder onderzoek van onder meer Besier, Fegert en Goldbeck (2009) erkennen praktijkwerkers de nood aan meer en betere samenwerking met de GGZ om jongeren met een complexe hulpvraag en hun context de ondersteuning te bieden die zijn nodig hebben. Bijkomend zeggen praktijkwerkers uit de beide sectoren, net zoals Treffers in 2000, dat zij met eenzelfde doelpubliek geconfronteerd worden. Het toeval bepaalt nog te vaak in welke sector jongeren met een gelijkaardige problematiek terecht komen (Treffers, 2000; Deboutte, 2001). 42

Veertien jaar na Treffers (2000) blijken de overlap en de vage grens tussen de sectoren BJB en GGZ nog steeds actueel. Praktijkwerkers vragen daaromtrent meer duidelijkheid. Tot slot ervaren praktijkwerkers een intersectorale samenwerking als cruciaal voor het vaststellen van een diagnose en het opvolgen van medicatie. Voor een diagnosestelling doen enkele voorzieningen beroep op een K-dienst, aangezien ze daar zelf niet voor bevoegd zijn. Het opvolgen en bijstellen van medicatie is eveneens de verantwoordelijkheid van een kinderpsychiater. Goede samenwerkingsverbanden met een K-dienst of kinderpsychiater zijn bijgevolg noodzakelijk voor haast elke participerende voorziening uit de BJB. 4.1.2. Onvoldoende expertise in de BJB Naast de verontrustend hoge cijfers over het grote aantal jongeren in de BJB dat kampt met psychische problemen, komt daarbij dat begeleiders in de BJB aangeven dat zij onvoldoende kennis hebben om op dergelijke problemen een gepast antwoord te bieden. Zij vragen meer expertise, zonder daarom een therapeutenrol te willen aannemen. Dit sluit aan bij eerder onderzoek (Deboutte & Janssens, 2007; Van Ojen, 2009). Die expertise wensen praktijkwerkers echter niet door middel van het aanwerven van een interne psycholoog in de voorziening BJB, aangezien die volgens hen geen neutrale positie kan innemen. Omwille van de schaarste aan middelen en de filosofie dat voorzieningen uit de BJB neutraal domein willen zijn voor jongeren, doen zij een beroep op externe diensten voor het verlenen van psychologische hulp. Praktijkwerkers uit de BJB vinden het evenwel belangrijk dat zij toch enige expertise hebben over psychologische problemen bij jongeren. Om die reden vinden ze de consultmomenten, waarbij een psychiater of psycholoog het gedrag van jongeren komt duiden in de voorziening BJB zelf, zeer verhelderend. Begeleiders willen die consulten graag in frequentie verhogen, aangezien ze het delen van expertise in een intersectoraal samenwerkingsverband als heel nuttig ervaren. Daar hangt echter een kostenplaatje aan vast en het is moeilijk om de verschillende agenda’s op elkaar af te stemmen om een dergelijk consult te organiseren. Zo blijkt het niet evident om een kinderpsychiater uit te nodigen op een teamvergadering in de BJB. Ondanks de inspanningen van de beide sectoren, lijkt de vraag tot meer en betere samenwerking tussen de BJB en de GGZ niet te zijn geslonken. Meer zelfs, de vraag neemt nog steeds toe, deels onder druk van bijvoorbeeld de stakingen in de Gemeenschapsinstellingen (Vandamme et al., 2014; Het Nieuwsblad, 13 februari 2013).

43

4.2. Samenwerking tussen de BJB en de GGZ: een pad bezaaid met hindernissen 4.2.1. Nood aan meer structureel ingebouwde samenwerkingsprotocollen Er blijken reeds heel wat initiatieven tot intersectorale samenwerking te bestaan. Voorzieningen uit de BJB werken samen met zowel K-diensten, CGG, als met privépraktijken. De keuze hiertussen blijkt context- en situatieafhankelijk te zijn. De samenwerking met ambulante diensten verloopt volgens begeleiders vlotter dan met K-diensten, die jongeren meestal residentieel opnemen. De meeste samenwerkingsverbanden zijn op dit moment wel nog niet structureel vastgelegd. Praktijkwerkers vragen daarom meer formele samenwerkingsprotocollen, aangezien deze de samenwerking tussen de BJB en de GGZ bevorderen. Hun vraag sluit aan bij de bevindingen van onder meer het LINK-project (Van Herrewegen et al., 2006-2007; Zorgnet Vlaanderen, 2008-2009). Hoewel deze vraag reeds geruime tijd leeft onder praktijkwerkers en onderzoekers, blijkt hier amper een evolutie te hebben plaats gevonden. Er is nog steeds bitter weinig verankering van afspraken omtrent intersectorale samenwerking. 4.2.2. Moeizame informatiedoorstroom Zoals Deboutte en Janssens (2007) en andere auteurs (Van Herrewegen et al., 2006-2007; Van Ojen, 2009) reeds aanhaalden, blijft een moeilijke informatiedoorstroom de samenwerking belemmeren. Dit is deels te wijten aan het feit dat men in de GGZ gebonden is aan het medisch beroepsgeheim (Stent, 2009a). Volgens praktijkwerkers biedt het gedeeld beroepsgeheim, een belangrijke pijler van IJH (Vlaams Parlement, 2013), hiervoor weinig soelaas, aangezien het ondergeschikt blijft aan het medisch beroepsgeheim. Daarbij komt nog dat K-diensten geen deel uitmaken van de IJH (Deboutte, 2001; Van Herrewegen et al. , 2006-2007). Praktijkwerkers uit de GGZ vinden de overdracht van informatie eveneens een heikel punt en vragen zich af of men in de BJB wel voldoende op de hoogte is van het feit dat zij zich aan het medisch beroepsgeheim moeten houden en bijgevolg enkel mondeling informatie mogen doorgeven. Begeleiders vinden een vlotte communicatie en overdracht belangrijk en ervaren het als een drempel wanneer dit moeizaam verloopt. Ze zien evenwel een positieve evolutie tegenover hoe het vroeger was. 4.2.3. De wachtlijstproblematiek De ellenlange wachttijden worden als grootste knelpunt ervaren door praktijkwerkers, in lijn met eerder onderzoek (Van Ojen, 2009; Vanderplasschen et al., 2006). De resultaten van dit onderzoek tonen aan dat er zowel in de BJB als in de GGZ lange wachtlijsten bestaan. Begeleiders hebben het gevoel dat jongeren in de voorziening BJB blijven hangen omdat er geen plaats is in voorzieningen binnen de GGZ, die nochtans meer gepaste hulp kunnen bieden. De problematiek van de moeilijk begeleidbare jongeren blijft hierdoor volgens hen bestendigd. Privépraktijken kampen dan wel minder met wachtlijsten, maar het kostenplaatje is er hoger dan in een CGG, wat een drempel vormt voor voorzieningen uit de BJB. Begeleiders vragen hiervoor meer 44

aandacht van de overheid. Ze vinden dat het nu voor veel politici een “een ver-van-hun-bedshow” blijft. Het recent goedgekeurde wetsvoorstel ter erkenning van klinisch psychologen en klinisch orthopedagogen kan misschien wel een oplossing bieden voor de wachtlijstproblematiek (De Morgen, 30 januari 2014). Het doel van het wetsvoorstel is om uiterlijk tegen 1 januari 2016 de kwaliteit van de begeleiding te verhogen en te waarborgen. Een erkenning geeft echter nog geen recht op terugbetaling (Gezindsbond, 2014). De Gezinsbond ijvert met een petitie om de terugbetaling van begeleiding door erkende psychologen of orthopedagogen zo snel mogelijk op de agenda te zetten. Het LINK-project pleitte al in 2007 voor meer samenwerking met ambulante jongerentherapeuten (Van Herrewegen et al., 2006-2007). Of dit een oplossing zou brengen voor de moeilijk begeleidbare jongeren (jongeren met een psychiatrische problematiek in de BJB) is niet zeker. Deze doelgroep vraagt een outreachende, aanklampende aanpak, maar het is nog maar de vraag of die geboden kan worden door zelfstandige psychologen en/of orthopedagogen. Voor jongeren die in een voorziening BJB verblijven en bijvoorbeeld wekelijks op gesprek willen gaan bij een therapeut, kan deze erkenning misschien wel een alternatief bieden voor de lange wachtlijsten die er vandaag in de CGG zijn. Voorlopig moet hierbij een hoger kostenplaatje in rekening worden gebracht. De toekomst zal moeten uitwijzen of het nieuwe wetsvoorstel effectief een impact zal hebben op het realiseren van meer en betere samenwerking. 4.2.4. Gebrekkige zorgcontinuïteit en weinig gedeelde verantwoordelijkheid Wat betreft het concept zorgcontinuïteit, een belangrijke pijler van IJH (Vlaamse overheid, 2012a) en essentieel voor de realisatie van “systems of care” (AACAP, 2007), hebben praktijkwerkers het gevoel dat de overgangen tussen voorzieningen uit verschillende sectoren niet steeds vlot verlopen. Dit is sterker het geval bij een terugkeer uit een K-dienst, dan na een begeleiding door het CGG of door een privépraktijk, aangezien die laatste hun begeleiding meer geleidelijk kunnen afbouwen. Wat geleerd werd in de ene voorziening blijkt moeilijk over te dragen naar de andere voorziening (Winters et al., 2007). Participanten wijten dit aan te weinig contact tussen begeleiders uit de beide sectoren en aan een abrupt einde van de hulpverlening in de GGZ. Flexibelere overgangen zijn nodig om in te spelen op de wisselende hulpvraag van het kind en zijn context. Zeker voor de zogenaamd moeilijke begeleidbare jongeren zijn er meer afspraken nodig om zorgcontinuïteit te garanderen (Van Herrewegen et al., 2006-2007; vzw OSBJ, 2006). Praktijkwerkers wijzen erop dat de wil er in de beide sectoren wel is om aan nazorg te doen, maar dat de tijd en de middelen daartoe ontbreken. Die vaststelling valt samen met de problematiek omtrent de verkokering van de jeugdhulpverlening. Uit onderzoek blijkt er een kloof te bestaan tussen de BJB en de GGZ, waardoor zorgcontinuïteit moeizaam verloopt (Vlaamse overheid, 2011b). Deze masterproef besluit dat de verkokering, ondanks de inspanningen van IJH en de GGZ, nog niet verholpen is. Praktijkwerkers ervaren, zoals eerder in de literatuur beschreven werd, nog steeds problemen met het vinden van gepaste hulp voor moeilijk begeleidbare jongeren (Deboutte, 2001; Van Herrewegen et al., 2006-2007). Wel is er sinds 1999 heel wat veranderd op het vlak van intersectorale samenwerking. Praktijkwerkers zien een positieve evolutie. Het feit dat de BJB en 45

de GGZ vanuit verschillende kaders gefinancierd worden, blijft echter een belangrijke hinderpaal voor een goede afstemming (Treffers 2000; Van Ojen, 2009). Een knelpunt dat het merendeel van de praktijkwerkers uit de BJB hierbij ervaart, is dat voorzieningen uit de GGZ, jongeren die niet gemotiveerd zijn vlug weigeren. De begeleiding wordt soms stopgezet wanneer blijkt dat de jongere in kwestie niet bereid is om mee te werken. Begeleiders uit de BJB vinden het jammer dat de GGZ daarvoor niet meer verantwoordelijkheid opneemt, aangezien ze er weten dat motivatie net een probleemgebied is bij deze jongeren en dat ze de psychologische hulp wel effectief nodig hebben. Zowel begeleiders uit de BJB als uit de GGZ beschouwen het als de taak van de BJB om het hulpverleningstraject van een jongere te coördineren en op te volgen gedurende een samenwerkingsverband met de GGZ. De BJB behoudt volgens hen de eindverantwoordelijkheid over het hulpverleningstraject. Dit staaft de conclusie van het BIJPASS-rapport (Deboutte & Janssens, 2007). Gedeelde verantwoordelijkheid is dus nog niet volledig geïntegreerd op de werkvloer, ondanks de inspanningen van IJH en het Stentoverleg West-Vlaanderen om deze visie over te brengen (Vlaamse overheid, 2012a; Vlaamse overheid, 2011-2012b; Vanderplasschen et al., 2006). Praktijkwerkers zien hierin wel een positieve evolutie ten opzichte van vroeger. In literatuur stond namelijk te lezen dat begeleiders uit de BJB vroeger het gevoel hadden dat alle verantwoordelijkheid door de GGZ op hen werd afgeschoven (Stentonderzoek, 2007). Dit wordt niet langer zo ervaren. Opmerkelijk is wel dat er over gedeelde verantwoordelijkheid en zorgcontinuïteit weinig formele afspraken bestaan. Praktijkwerkers zijn daarvoor vragende partij. Tot slot stellen praktijkwerkers uit de beide sectoren hoge verwachtingen aan de nieuwe toegangspoort. Het is echter nog maar de vraag of de reorganisatie van het jeugdhulpverleningslandschap de huidige problemen op het vlak van zorgcontinuïteit zal kunnen verhelpen. Volgens Vandamme et al. (2004) is de logge structuur van IJH een beperking om op korte termijn resultaten te boeken. Toch biedt de hervorming een unieke kans om concepten zoals zorgcontinuïteit opnieuw onder de aandacht te brengen. Hoewel het feit dat Kdiensten niet vervat zitten binnen IJH, hinderlijk bleek voor een goede samenwerking (Treffers, 2000; Van Herrewegen et al., 2006-2007), ervaren praktijkwerkers dit niet als problematisch. De toekomst zal moeten uitwijzen of het nieuwe jeugdhulpverleningslandschap de hoge verwachtingen van praktijkwerkers kan inlossen. 4.2.5. Verschil in visie en aanpak: botsing of verrijking? In de literatuur werd een verschil in visie, aanpak en verwachting tussen de beide sectoren aangehaald (Deboutte & Janssens, 2007; Anderson, 2000; Van Ojen, 2009). Volgens Deboutte (2001) en andere auteurs is dit mede een gevolg van de verkokering van de jeugdhulpverlening (Vanderplasschen, 2006; Van Ojen, 2009). Deze masterproef concludeert dat er nog steeds verschillen bestaan, al is de kloof tussen de beide sectoren reeds fel verminderd. Alle participanten ervaren een therapeutische insteek in de GGZ, waar de BJB een meer pedagogische aanpak hanteert. Er wordt eveneens een verschil in expertise ervaren. De verschillen in visie en aanpak blijken voor velen echter geen belemmering. Wel creëren ze een nood aan samenwerking tussen de beide sectoren om jongeren en hun context de gepaste hulp te bieden en om de verwachtingen op elkaar af te stemmen. 46

Slechts in enkele gevallen zorgt het verschil in visie, bijvoorbeeld omtrent contextueel werken, voor frustraties. Desalniettemin wordt het in de meeste gevallen net als verrijkend beschouwd. Alle participanten halen aan dat het wel belangrijk is om elkaars visie en aanpak te leren kennen. Dat bevordert de samenwerking volgens hen aanzienlijk. Deze bevinding staaft het uitgangspunt van het Stentoverleg (Stent, 2009a) en het LINK-project, dat samenwerking in concrete casussen poogde te realiseren (Van Herrewegen et al., 2006-2007). Op dit vlak lijkt het alsof het eerder aangehaalde knelpunt aan het wegebben is. Verschillen in visie en aanpak zorgen slechts sporadisch nog voor problemen. Meestal worden ze als een verrijking aanzien voor het uitwerken van een gedeeld hulpverleningstraject. Los van het verschil in visie en aanpak kan er geconcludeerd worden dat praktijkwerkers nog steeds dezelfde knelpunten ervaren als deze aangehaald door Deboutte & Janssens in het BIJPASS-onderzoek in 2007. Toch lijkt er een positieve evolutie aan de gang. De aangehaalde knelpunten bestaan nog steeds, maar worden meer (h)erkend en opgevangen door verschillende initiatieven, zoals consulten met een kinderpsychiater, het Stentoverleg enzoverder. Jammer genoeg schieten die initiatieven voorlopig tekort om de knelpunten volledig te verhelpen. 4.2.6. Zelfsturing van jongeren ouders tijdens een samenwerkingsverband Uit de literatuur bleek dat het betrekken van cliënten belangrijk is bij het realiseren van “systems of care” (Stroul & Friedman, 1986; Friesen & Koroloff, 1990; Osher, deFur, Nava, Spencer & TothDennis, 1998). Bijkomend bewees onderzoek dat het slagen van een begeleiding, zeker wanneer het een samenwerkingsverband betreft tussen de BJB en de GGZ, grotendeels bepaald wordt door de motivatie en betrokkenheid van de jongere en zijn context (Garland, Aarons, Saltzman & Kruse, 2000; Cashmore, 2002; Roose, 2001). Praktijkwerkers leveren naar eigen zeggen tal van inspanningen om jongeren en ouders bij hun hulpverleningstraject te betrekken. Waar ouders vroeger meestal enkel geïnformeerd werden, pogen praktijkwerkers hen vandaag de dag actief te betrekken bij het nemen van beslissingen. Het betrekken van cliënten als volwaardige burgers is volgens Roose (2001) cruciaal om zelfsturing door het cliëntsysteem te realiseren. De resultaten van dit onderzoek staven de eerder aangehaalde bevinding dat jongeren meer gemotiveerd zijn wanneer ze zelf bij beslissingen betrokken worden (Cashmore, 2002). Praktijkwerkers stemmen hun aanpak onder meer af op de leeftijd van het kind en op de mogelijkheden van de context. Er werd meermaals gesproken over de grenzen van zelfsturing. Het is niet steeds mogelijk om jongeren voor te bereiden of om hen zelf beslissingen te laten nemen. Uit deze masterproef blijkt namelijk dat jongeren in het begin vaak niet gemotiveerd zijn om een begeleiding in de GGZ op te starten. De steun van de ouders is daarbij evenwel zeer belangrijk. Een opvallende conclusie van dit onderzoek is dat praktijkwerkers weinig tot geen wetenschappelijk onderbouwde methodieken aanwenden om de zelfsturing van het cliëntsysteem te vergroten. Slechts sporadisch werd notie gemaakt van enkele technieken zoals de eigenkrachtconferenties (Nuyts, 2012). Sommige begeleiders spraken over het organiseren van bewonersvergaderingen of gezins- en evolutiegesprekken. Het delen van ervaringen en expertise in dialoog, gebaseerd op relationele gelijkwaardigheid, vinden praktijkwerkers 47

bevorderlijk voor de zelfsturing door het cliëntsysteem. Ze kunnen uit de grote hoeveelheid aan informatie over het verhogen van zelfsturing echter geen afgelijnde methodieken halen. Ze maken eerder een integratie van verschillende theoretische modellen en concepten om zelfsturing vorm te geven. Meer duidelijkheid in het aanbod lijkt daarom wenselijk, aangezien praktijkwerkers in de huidige situatie door de bomen het bos niet zien.

4.3. Samenwerking en zelfsturing door de ogen van kinderen, jongeren en ouders Hoewel het betrekken van kinderen, jongeren en ouders bij hun hulpverleningstraject het succes van de begeleiding aanzienlijk verhoogt, weerklinkt hun stem amper in wetenschappelijk onderzoek of in de praktijk van het uitwerken van samenwerkingsverbanden (Garland, Aarons, Saltzman & Kruse, 2000; Cashmore, 2002; Roose, 2001). Deze masterproef probeerde dit hiaat te dichten, door het perspectief van jongeren en ouders aan het huidige debat hierover toe te voegen. Een vergelijking van de mening van jongeren en ouders met die van praktijkwerkers leverde enkele gelijkenissen en discrepanties op. 4.3.1. Visie op samenwerking tussen de BJB en de GGZ Jongeren moeten veelal gestimuleerd worden om in begeleiding te gaan in de GGZ. Ze zien het nut hiervan niet steeds in en worden vanuit diverse instanties (BJB, jeugdrechtbank, school, opvang,…) doorverwezen. Ouders vinden intersectorale samenwerking daarentegen wel belangrijk omdat ze de expertise van de GGZ voor specifieke problemen van hun kind nodig achten, als aanvulling op de begeleiding in de BJB. Jongeren, alsook sommige ouders, hebben weinig zicht op de intensiteit van het contact tussen hun begeleider(s) uit de BJB en hun psychologe, groepsbegeleider en/of psychiater in de GGZ. Opvallend is dat jongeren de beide sectoren als aparte entiteiten beschouwen en vinden dat er onderling geen informatie moet worden uitgewisseld. Vooral oudere jongeren vinden het strikt naleven van het beroepsgeheim belangrijk en willen niet dat hun ouders en hulpverleners uit de BJB op de hoogte worden gebracht van wat ze aan hun hulpverlener in de GGZ toevertrouwden. Ze verwachten van de GGZ vooral goede hulpverlening die hun psychologisch welzijn bevordert. Dit spreekt praktijkwerkers tegen, die voldoende communicatie wel als noodzakelijk beschouwen voor het slagen van een goede hulpverlening. Ouders hameren meer op het belang van onderling contact tussen begeleiders dan jongeren. Ze beschouwen hulpverleners als één team dat van elkaars aanpak op de hoogte moet zijn, zodat wederzijdse afstemming mogelijk is. Jongeren en ouders verwachten voornamelijk tips en advies vanuit de GGZ, die zowel thuis als in de BJB kunnen worden toegepast. Zeker ouders wensen meer dialoog tussen hulpverleners. Hierbij willen ze, indien mogelijk, graag betrokken worden. Over het algemeen ervaren jongeren en ouders dezelfde knelpunten als praktijkwerkers. Zeker ouders zijn graag op de hoogte van hoe het in de GGZ verloopt en beschouwen een moeilijke overdracht van informatie als belemmerend voor de samenwerking. Ouders willen niet alles weten, maar vinden dat ze wel een minimum aan informatie moeten krijgen om thuis hun 48

aanpak te kunnen afstemmen op die van de GGZ. Het beroepsgeheim zien ouders als een bemoeilijkende factor om als één team te fungeren. Jongeren en ouders ervaren de overgang tussen de sectoren als abrupt. Hoewel alle participanten aangeven dat zij een goede voorbereiding en voldoende nazorg belangrijk achten, vinden jongeren en ouders dat de hulpverlening op dat vlak te kort schiet. Zij vinden dat ze nu onvoldoende voorbereid worden en dat ze zonder veel nazorg van de ene sector in de andere belanden. Dit sluit aan bij wat praktijkwerkers zeggen. Ondanks die knelpunten vinden de meeste ouders wel dat de samenwerking tussen sectoren over het algemeen vlot verloopt. Een opvallende discrepantie die deze masterproef bloot legde, is dat kinderen, jongeren en ouders naar eigen zeggen weinig hinder ondervinden van de lange wachttijden in de jeugdhulpverlening. Dit in tegenstelling tot praktijkwerkers, die de lange wachtlijsten als een grote hinderpaal voor een goede samenwerking beschouwen. Het kan als positief aanzien worden dat jongeren en ouders niet voelen dat ze lang moeten wachten op externe psychologische hulp, naast een begeleiding in de BJB. Dit toont aan dat voorzieningen uit de BJB de lange wachttijd met zinvolle alternatieven weten te overbruggen, zodat cliënten zich niet aan hun lot overgelaten voelen. 4.3.2. Vraag naar meer zelfsturing Wat betreft dagdagelijkse zaken hebben zowel kinderen, jongeren als ouders het gevoel dat er naar hun mening geluisterd wordt, zowel in de BJB als in de GGZ. Ze kunnen hun vragen stellen en indien mogelijk wordt er met hun wensen rekening gehouden. Over de betrokkenheid bij het nemen van de beslissing om een samenwerkingsverband aan te gaan met de GGZ zijn de meningen wel verdeeld. Veel jongeren hadden niet het gevoel daarbij betrokken te zijn geweest. Nochtans vinden jongeren en ouders het evident dat er naar hen geluisterd wordt bij het opstarten van een intersectoraal samenwerkingsverband. Ze willen graag meer op overlegmomenten aanwezig zijn, zeker in de GGZ. Betrokkenheid bij samenwerking tussen de BJB en de GGZ zorgt er volgens ouders immers voor dat bepaalde zaken vlugger worden doorgegeven en toegepast. Het beleven van zelfsturing blijkt sterk situatie- en therapeutafhankelijk te zijn. Waar sommige ouders zich wel betrokken voelen, voelen andere ouders zich totaal buitengesloten. Ouders geven aan dat ze in de BJB meer betrokken worden bij de begeleiding van hun kind dan in de GGZ. De toegankelijkheid is er volgens hen hoger. Ze vinden dit echter logisch aangezien de BJB een groter deel van de opvoeding van hun kind opneemt. Ondanks de inspanningen die praktijkwerkers leveren, wensen jongeren en ouders meer zelfsturing en inspraak in hun hulpverleningstraject, zeker wanneer een samenwerkingsverband opgestart wordt. Deze bevinding is consistent met de eerder vermelde literatuur (Boothroyd, Greenbaum, Wang, Kutash & Friedman, 2011; Cashmore, 2002; Chenven, 2010; National Wraparound Initiative, 2010).

49

4.4. Samenwerkingsbevorderende initiatieven: veel goodwill, weinig middelen Deze masterproef ging de effectiviteit na van enkele initiatieven die de bevordering van de intersectorale samenwerking beogen. Een eerste daarvan is het Stentoverleg West-Vlaanderen. Het Stentoverleg wordt ervaren als een meerwaarde voor het implementeren van samenwerkingsverbanden. De doelstellingen van het Stentoverleg (Vlaamse overheid, 20112012b), namelijk meer respect en appreciatie voor elkaars werk en een betere kennis over elkaars visie, verwachtingen en aanbod, lijken te worden behaald. Het gedachtengoed van het Stentoverleg vindt aansluiting bij de “systems of care”, voor het eerst beschreven door Stroul en Friedman in 1986 en daarna verder uitgewerkt door andere auteurs (Friesen & Koroloff, 1990; Osher, deFur, Nava, Spencer & Toth-Dennis, 1998). Praktijkwerkers vinden vooral het informele aspect van het Stentoverleg zinvol, aangezien ze op die manier de andere sectoren beter leren kennen. Het kennismaken met nieuwe projecten of samenwerkingsbevorderende initiatieven wordt positief onthaald. Toch kwamen enkele knelpunten naar boven. Zo verloopt de doorstroom van informatie, verkregen op het Stentoverleg, moeizaam. Begeleiders stellen vast dat de informatie vaak blijft hangen bij de aanwezigen op het overleg en stroomt ze niet verder door naar de werkvloer. Daarnaast vinden begeleiders dat het Stentoverleg nog te weinig concrete resultaten oplevert. Aan deze kritiek probeert het Stentoverleg tegemoet te komen met het project wisselleren (Stent, 2013). Het project wisselleren kan rekenen op veel belangstelling in alle participerende voorzieningen. Er rijzen echter vragen omtrent de haalbaarheid ervan. Zaken zoals arbeidsregeling, duur, het financiële aspect, personele middelen en beroepsgeheim zijn op dit moment nog onduidelijk. Het Stentoverleg West-Vlaanderen is volop bezig om het wisselleren te implementeren in de praktijk, in navolging van het project ‘vreemdgaan’ in Oost-Vlaanderen (Stent, 2013). Er kan besloten worden dat de aanbevelingen van het Stentvooronderzoek in 2007 (zorg voor multidisciplinariteit bij de indicatiestelling; maak werk van een gezamenlijk zorgtraject; stimuleer en coördineer samenwerking met aandacht voor innovatie en behoud van eigenheid; versterk de reguliere werking; valideer netwerking en zorg voor een gecoördineerde procesopvolging) nog steeds actueel zijn. Hoewel beide sectoren reeds veel inspanningen leverden om aan deze aanbevelingen tegemoet te komen, blijken die nog niet ten volle gerealiseerd. Het huidige Stentoverleg West-Vlaanderen en ruimer de Vlaamse overheid zullen hieraan verder aandacht moeten besteden in de toekomst, wil men jongeren met een complexe hulpvraag de ondersteuning kunnen bieden die zijn nodig hebben. Naast het Stentoverleg kwamen het therapeutisch zorgtraject en het zorgtraject crisispreventie als good practices naar voren (Kemseke, 2013). Deze twee initiatieven proberen door middel van overlegmomenten hulpverleners uit verschillende sectoren rond tafel te brengen om vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid een gepast hulpverleningstraject uit te werken. Deze overlegmomenten proberen een antwoord te bieden op het doorschuiven van verantwoordelijkheden, zoals in de literatuurstudie als knelpunt naar voor kwam (Deboutte & Janssens, 2007). Het therapeutisch zorgtraject bewees reeds zijn nut (Kemseke, 2013). Aangezien het zorgtraject crisispreventie pas in januari 2014 startte, is de effectiviteit ervan nog niet duidelijk. 50

Uit de afgenomen interviews bleek meermaals dat de bovenstaande projecten zeer afhankelijk zijn van de door de Vlaamse overheid beschikbaar gestelde middelen. Vele van deze projecten zijn geen lang leven beschoren, aangezien ze er slechts enkele jaren van kunnen genieten. Daarna worden ze stopgezet of moet er elders een bron van financiering worden gezocht. Samenwerking blijkt sterk onderhevig aan beleidsbeslissingen van bovenaf en aan geldelijke en personele middelen. Praktijkwerkers vinden dit frustrerend aangezien ze hier zelf geen grip op hebben. Er kan geconcludeerd worden dat de inzet en good will om samenwerkingsverbanden op te starten bij praktijkwerkers uit de beide sectoren wel aanwezig is, maar dat men bij de praktische uitwerking ervan op hindernissen stuit.

4.5. Beperkingen Zoals eerder aangehaald, heeft dit onderzoek zijn beperkingen. De afbakening tot de regio Kortrijk heeft tot gevolg dat de resultaten enkel toepasbaar zijn op deze regio. Het is onduidelijk hoe samenwerking tussen de BJB en de GGZ in andere provincies of regio’s verloopt. De focus van deze masterproef op de samenwerking tussen de BJB en de GGZ, houdt een uitsluiting in van onder meer de VAPH sector. Dit is uiteraard een verenging van het concept samenwerking. De uitsluiting ervan was echter nodig om de diepgang van het onderzoek te garanderen. Een gebrek aan tijd limiteerde het aantal afgenomen interviews, waardoor de steekproef zich beperkt tot slechts tien jongeren, zes ouders, veertien praktijkwerkers en drie mensen met een beleidsfunctie. De steekproef werd samengesteld uit participanten die vrijwillig deel namen aan het onderzoek. Dit kan de resultaten vertekenen. Hoewel getracht werd om uit elke sector een ruim aantal voorzieningen te betrekken, was het door de korte tijdspanne niet mogelijk om alle voorzieningen in de regio Kortrijk te bevragen. Tot slot zijn de beschreven thema’s actueel en dynamisch. Er treden voortdurend veranderingen op of er ontstaan nieuwe projecten. Deze masterproef is slechts een momentopname van de huidige situatie en moet als dusdanig gelezen worden.

51

4.6. Aanbevelingen In navolging van het Stentonderzoek (2009a) en het Nederlandse beleidsonderzoek (Van Ojen, 2009) kunnen enkele aanbevelingen voor de praktijk, het beleid en eventueel verder onderzoek geformuleerd worden. 4.6.1. Aanbevelingen voor de praktijk Uit dit onderzoek blijkt dat er reeds heel wat initiatieven tot intersectorale samenwerking bestaan. Deze worden voornamelijk gedragen door informele gesprekken en afspraken tussen praktijkwerkers onderling (Zorgnet Vlaanderen, 2008-2009). Aangezien er op dit moment weinig formele samenwerkingsprotocollen bestaan, blijft het voornamelijk een individuele verantwoordelijkheid van praktijkwerkers om samenwerking op te starten en in stand te houden. Het is belangrijk dat begeleiders uit de BJB psychologische problemen tijdig (h)erkennen en vanuit de hulpvraag van de jongere en zijn context, gepaste hulp zoeken. Indien nodig kunnen ze daarvoor beroep doen op externe diensten uit de GGZ. Een goede kennis van psychologische problemen bij jongeren en van het aanbod van diensten uit de verschillende sectoren is daarbij een vereiste. Begeleiders doen er goed aan om zich regelmatig bij te scholen en om zich te informeren over het aanbod in de andere sectoren. Directies moeten het vormingsaanbod voldoende ondersteunen en toegankelijk maken voor hun werknemers. Het is een uitdaging voor praktijkwerkers uit de beide sectoren om knelpunten (moeilijke informatieoverdracht, wachtlijsten, zorgcontinuïteit, enz.) zo weinig mogelijk te laten meespelen tijdens samenwerkingsverbanden. Het is belangrijk dat ze zich bewust zijn van de bestaande knelpunten, maar er zich niet door laten ontmoedigen bij het zoeken naar gepaste hulp. Het verschil in visie en aanpak kan immers voor frustraties zorgen (Anderson, 2000; Van Ojen, 2009). Aan de andere kant kunnen de bestaande verschillen ook net als verrijkend beschouwd worden. Volgens het Stentoverleg en Van Ojen (2009) zal een dergelijke attitude de intersectorale samenwerking bevorderen. Het is bijgevolg aan te raden dat praktijkwerkers de visie van andere sectoren beter leren kennen en op zoek te gaan naar aanvullende eigenschappen die jongeren kunnen ondersteunen. Verder is het bevorderlijk dat praktijkwerkers kinderen, jongeren en ouders voldoende bij hun hulpverleningstraject betrekken, zeker tijdens een intersectoraal samenwerkingsverband. Aangezien uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat de betrokkenheid van ouders het succes van de begeleiding aanzienlijk verhoogt, is het belangrijk dat zowel jongeren als ouders gemotiveerd zijn voor de begeleiding. Praktijkwerkers hebben de taak om die motivatie aan te wakkeren. Ze moeten daarbij oog hebben voor een goede voorbereiding of nazorg, voldoende informatie over de begeleiding, voldoende overlegmomenten, enzovoort. Daarnaast is het op organisatieniveau belangrijk dat de informatie vanuit het Stentoverleg doorstroomt naar de werkvloer. De vertegenwoordigers vanuit de verschillende voorzieningen hebben de taak om die informatie over te brengen naar hun collega’s. Dit vraagt natuurlijk de nodige ondersteuning en een draagvlak vanuit het directieniveau. Aangezien uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat het Stentoverleg de samenwerking tussen de beide sectoren 52

bevordert, is het aangewezen dat alle voorzieningen een vertegenwoordiger laten participeren aan het Stentoverleg West-Vlaanderen. Tot slot kunnen kinderen, jongeren en ouders eveneens een belangrijke rol spelen bij het bevorderen van goede samenwerking tussen de sectoren BJB en GGZ. Zij kunnen tijdig aan de alarmbel trekken wanneer ze merken dat er bijkomende psychologische hulp nodig is. Daardoor zou samenwerking sneller opgestart worden, waardoor crisissituaties vermeden kunnen worden. Jongeren en ouders kunnen door hun betrokkenheid het succes van de begeleiding aanzienlijk verhogen. 4.6.2. Aanbevelingen voor het beleid In eerste instantie blijkt er nood aan meer geformaliseerde samenwerkingsverbanden. Het vastleggen van protocollen die de samenwerking tussen de BJB en de GGZ op een meer gestandaardiseerde manier laten verlopen, is wenselijk. Bovendien is er nood aan een gedeeld beleid omtrent samenwerking, waarin de visies van de beide sectoren op elkaar afgestemd zijn en concepten zoals ‘gedeelde verantwoordelijkheid en zorgcontinuïteit’ een duidelijk invulling krijgen die door de beide sectoren gedragen wordt. Dit alles natuurlijk met behoud van de nodige flexibiliteit, afgestemd op de noden van het cliëntsysteem. Bijkomende projecten, al dan niet vanuit IJH, die samenwerking bevorderen en de kloof tussen de beide sectoren verminderen, zijn wenselijk. Een belangrijk punt hierbij is het tekort aan middelen. Veel knelpunten tijdens samenwerking (lange wachtlijsten, te weinig consulten, dure privépraktijken) ontstaan omwille van beperkte middelen. Praktijkwerkers vragen daarvoor meer steun van de overheid en van IJH. De verwachtingen tegenover de toegangspoort van IJH zijn hooggespannen, zeker wat betreft de aanpak van ‘moeilijk begeleidbare jongeren’. Het is noodzakelijk dat de wachtlijstproblematiek opnieuw in de actualiteit komt en dat men daar vanuit de overheid een oplossing voor zoekt. Daarnaast vragen jongeren en ouders meer betrokkenheid bij hun hulpverleningstraject alsook meer overlegmomenten. Ze vragen eveneens een meer open communicatie tussen hulpverleners onderling en met henzelf. Om dit te kunnen realiseren, is er nood aan een beter overzicht van de bestaande methodieken om de zelfsturing bij cliënten te verhogen. Tot slot neemt het belang van outreachend werken toe. Boothroyd et al. spraken in 2011 over een holistische aanpak in navolging van de “systems of care” van Stroul en Friedman (1986) waarin onder andere “outreach and access to care” geïmplementeerd worden. Ze ondervonden echter dat het niet evident is om die aanpak effectief te realiseren (Kutash, Greenbaum, Wang, Boothroyd & Friedman, 2011). Voorlopig blijven de “systems of care” een utopisch concept. Om alle veertien de domeinen te vervullen, moeten er in de eerste plaats meer middelen komen, meer gezamenlijke afspraken en een meer gedeelde visie over samenwerking en zelfsturing. Deze aanbevelingen zijn gelijkaardig met deze die geformuleerd werden door het Nederlandse beleidsonderzoek (Van Ojen, 2009) en het Stentonderzoek (2009a). Hoewel praktijkwerkers een positieve evolutie opmerken op het vlak van samenwerking, tonen de resultaten van de huidige masterproef aan dat er na vijf jaar nog steeds dezelfde aanbevelingen kunnen worden gedaan. Zowel IJH als de Vlaamse overheid zouden in de toekomst meer aandacht moeten besteden aan het effectief realiseren van die aanbevelingen. 53

4.6.3. Aanbevelingen voor eventueel verder onderzoek Verder onderzoek over dit thema is zeker wenselijk. Aangezien deze masterproef zich slechts over één regio kon buigen, zou het nuttig zijn om dit onderzoek in andere regio’s te voeren en om eventueel op zoek te gaan naar gelijkenissen en verschillen. Gezien de beperkte steekproef is het wenselijk om een grotere groep jongeren, ouders en praktijkwerkers te bevragen met het oog op meer veralgemeenbare conclusies. Daarnaast is meer onderzoek vereist naar de mening van kinderen, jongeren en ouders. Het is belangrijk om hun stem verder te exploreren en die in rekening te brengen bij het uitwerken van intersectorale samenwerking. Het kan ook nuttig zijn om in andere regio’s te onderzoeken welke methodieken gebruikt worden om de zelfsturing van het cliëntsysteem te bevorderen. Tot slot was de tijdspanne van deze masterproef te beperkt om de effectiviteit van enkele samenwerkingsbevorderende initiatieven ten volle na te gaan. Zeker de implementatie van het zorgtraject crisispreventie en van het project wisselleren, kan in de toekomst verder onderzocht worden.

54

5. Besluit Deze masterproef besluit dat de nood aan meer en betere samenwerking tussen de sectoren BJB en GGZ nog steeds actueel is en zelfs toeneemt. Het hoge aantal jongeren in de BJB dat kampt met een psychische of psychiatrische problematiek is verontrustend (Grietens & Hellinckx, 2004; Ståhlberg, Anckarsäter & Nilsson, 2010; Van Ojen, 2009; Besier, Fegert & Goldbeck, 2009). Jongeren in de BJB lopen een hoger risico op het ontwikkelen van psychologische problemen en begeleiders uit de BJB beschikken over onvoldoende expertise om hierop een gepast antwoord te bieden (Vandamme et al., 2014; Deboutte & Janssens, 2007). Dit leidt tot een noodzaak aan samenwerking met voorzieningen uit de GGZ. Hoewel praktijkwerkers een positieve evolutie opmerken bij het opstarten en onderhouden van samenwerkingsverbanden, blijven enkele hardnekkige knelpunten de huidige samenwerking parten spelen. Praktijkwerkers vragen meer structureel ingebouwde samenwerkingsprotocollen, een betere doorstroom van informatie en een oplossing voor de lange wachtlijsten in de beide sectoren. Bijkomend verwachten ze vanuit de Vlaamse overheid en IJH meer middelen om een betere zorgcontinuïteit te voorzien voor moeilijk begeleidbare jongeren. Nu worden de overgangen tussen de sectoren als abrupt ervaren en lijkt er nog te weinig gedeelde verantwoordelijkheid te zijn bij het coördineren van een hulpverleningstraject. Praktijkwerkers vragen meer formele afspraken daaromtrent. Wat betreft het verschil in visie en aanpak tussen de beide sectoren, lijkt er een positieve evolutie aan de gang. Praktijkwerkers beschouwen dergelijke verschillen niet langer als frustrerend, maar zien ze als een verrijking. Het blijft echter wel cruciaal om elkaars visie en werking beter te leren kennen. Het levert immers een verhoogde appreciatie op voor elkaars manier van werken en meer realistische verwachtingen bij de opstart van een samenwerkingsverband. Het Stentoverleg vindt hierin zijn belangrijkste doelstelling en probeert dit aan de hand van het project wisselleren verder te bestendigen. Het betrekken van kinderen, jongeren en ouders bij hun hulpverleningstraject, blijft een aandachtspunt. Jongeren en ouders voelen zich nog onvoldoende betrokken bij de beslissing om een samenwerkingsverband met de GGZ op te starten en vragen meer overleg en meer zelfsturing (Aerts, 2009b). Ze vinden het evident dat er naar hen geluisterd wordt en vinden dat dit in de praktijk nog te weinig gebeurt. Praktijkwerkers willen aan hun vraag naar meer zelfsturing tegemoet komen, maar vinden hiervoor onvoldoende houvast. Ze zien door de bomen het bos niet meer en vragen meer duidelijkheid over het bestaande aanbod. Hoewel samenwerking tussen de BJB en de GGZ op verschillende hindernissen stuit, lijkt het de goede kant op te gaan. Het vernieuwde jeugdhulpverleningslandschap biedt een opportuniteit om hier in de toekomst verder aandacht aan te besteden. De reorganisatie schept onder meer mogelijkheden voor het verder wegwerken van de verkokering van de jeugdhulpverlening. Dit is noodzakelijk aangezien de verkokering een goede intersectorale samenwerking in de weg staat. Besluitend zijn er meer flexibele middelen nodig voor onder meer outreachend werken en het opzetten van nieuwe samenwerkingsbevorderende initiatieven. Er kan besloten worden dat de samenwerking tussen de BJB en de GGZ een positieve evolutie doormaakt, maar dat er nog heel wat werk is om de bestaande knelpunten weg te werken en de stem van jongeren en ouders effectief een plaats te geven bij de uitwerking van intersectorale samenwerking. 55

6. Referentielijst Aerts, L. (2009a). Jeugdzorg in conditie. Psyche, 21 (2), 12-14. Aerts, L. (2009b). Van Bijpass over Stent tot integrale jeugdzorg. Alert, 35 (2). American Psychological Association. (2013). APA-style. Geraadpleegd op 15 april 2013 via http://owl.english.purdue.edu/owl/resource/560/01/ Anderson, JA. (2000). The need for interagency collaboration for children with emotional and behavioral disabilities and their families. Families in society-The journal of contemporary human services, 81 (5), 484-493. Audenaert, V. (2007-2008). Vraaggericht werken in de Bijzondere jeugdbijstand: een belevingsonderzoek bij jongeren en praktijkwerkers. (Masterproef). Universiteit Gent. Besier, T., Fegert, J.M., Goldbeck, L. (2009). Evaluation of psychiatric liaison-services for adolescents in residential group homes. European Psychiatry, 24 (7), 483-489. Boothroyd, R.A., Greenbaum, P.E., Wang, W., Kutash, K., Friedman, R.M. (2001). Development of a measure to assess the implementation of children’s systems of care: The systems of care implementation survey (SOCIS). Journal of behavioral health services & research, 38 (3), 288-302. Cashmore, J. (2002). Promoting the participation of children and young people in care. Child Abuse & Neglect, 26, 837-847. Chenven, M. (2010). Community systems of care for children’s mental health. Child and adolescent psyciatric clinics of North America, 19(1), 163-174. Deboutte, D. (2001). Integrale jeugdhulpverlening: een Vlaamse versie van Nederlandse jeugdzorgen? Tijdschrift Klinische Psychologie, 31(1), 19-30. De Backer, K. (2000). Wat vinden jongeren van participatie? Welwijs, 11(1), 10-12. De Neve, P. (2012). De Sleutel pioniert met ‘outreach gericht op minderjarigen’. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via http://www.desleutel.be/professionals/item/2216-de-sleutel-pioneert-met%E2%80%98outreach-gericht-op-minderjarigen%E2%80%99 De Wit, T. (2007-2008). Opvoeding, plaatsing en gezinsgericht werken binnen begeleidingstehuizen van de Bijzondere jeugdbijstand: een belevingsonderzoek bij jongeren en hun ouders. (Masterproef). Universiteit Gent. Eliot, S. (2005-2012). Two-Person interviews. Geraadpleegd op 15 februari 2014 via http://www.qualitative-researcher.com/qualitative-methods-consulting/in-depth-interviews/ Eliot, S. (2010). David Morgan on the two-person interview. Geraadpleegd op 15 februari 2014 via http://www.qualitative-researcher.com/interviews/david-morgan-on-the-two-personinterview/

56

Fazel, S., Doll, H., & Långström, N. (2008). Mental Disorders Among Adolescents in Juvenile Detention and Correctional Facilities. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 47(9), 1010-1019. Fenton, A. (2006). Weft QDA user’s manual. Geraadpleegd op 15 februari 2014 via http://www.pressure.to/qda/ Friesen, B.J., Koroloff, N.M. (1990). Family centered services: Implications for mental health administration and reserach. The journal of mental health administration, 17(1), 13-25. Garland, A. F., Aarons, G. A., Saltzman, M. D., Kruse, M. I. (2000). Correlates of adolescents’ satisfaction with mental health services. Mental health services research, 2 (3), 127-139. Gezinsbond. (2014). De gezinsbond ijvert voor de terugbetaling van psychologische behandeling en psychotherapie. Geraadpleegd op 26 februari 2014 via http://gezinsbond.be/index.php?option=com_content&view=article&id=2734&Itemid=575 Glesne, C. (2011). Becoming qualitative researchers: An introduction. In Van Hove, G., Claes, L. (Ed). Qualitative research and educational sciences: a reader about useful strategies and tools. Harlow: Pearson Education Limited. Grietens, H., Hellinckx, W. (2004). Mental health of children in counselling institutions: Empirical findings from Flanders (Belgium). International Journal of Child & Family Welfare, (2-3), 116133. Holden, E. W., Friendman, R. M., Santiago, R. L. (2001). Overview of the national evaluation of the comprehensive community mental health services for children and their families program. Journal of emotional and behavioral disorders, 9 (1), 4-12. p. 6. Howitt, D. (2010). Introduction to qualitative methods in psychology: Chapter 7: Thematic analysis. In Van Hove, G., Claes, L. (Ed.). Qualitative research and educational sciences: a reader about useful strategies and tools. Harlow: Pearson Education Limited. Integrale Jeugdhulp. (n.d.). Stentoverleg: Kenniskaarten complexe problematieken. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via http://wvg.vlaanderen.be/jeugdhulp/14_west-vlaanderen/stent/geheel%20kenniskaarten.pdf Jansen, M.G., Feltzer, M.J.A. (2002). Follow-up en belevingsonderzoek bij jeugdigen uit een behandelingstehuis. Tijdschrift voor orthopedagogiek, 41, 332-345. Janssens, A., & Deboutte, D. (2007). Even Bijpass-en: Over de samenwerking Bijzondere jeugdbijstand en Kinder- en Jeugdpsychiatrie. Antwerpen: Acco. Kemseke, C. (2005-2006). Stageverslag De Kaap: Samenwerking tussen Kinder- en Jeugdpsychiatrie en De Bijzondere jeugdbijstand. (persoonlijke communicatie). Geraadpleegd op 17 maart 2013. Kemseke, C. (2013). Therapeutisch project ‘forensisch zorgtraject’. Schouders, 26 - 29.

57

Kutash, K., Greenbaum, P.E., Wang, W., Boothroyd, R.A., Friendman, R.M. (2011). Levels of system of care implementation: A national study. Journal of behavioral health services & research, 38 (3), 342-357. Lewins, A., Silver, C. (2007). Using software in qualitative research. A step-by-step guide. London: Sage. Louwagie, J. (2012). Visietekst Stent. Persoonlijke communicatie. Geraadpleegd op 17 maart 2012. Mays, N., Pope, C. (1995). Rigour and qualitative research. Britisch Medical journal, 311(6997), 109-112. Mommaerts, S., Vanderfaillie,J. & Grietens, H. (2008). Evaluatie Time-outprojecten Bijzondere Jeugdbijstand. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via http://www.law.kuleuven.be/linc/studiedagen/TimeOut/SV_timeout_Bijzondere_Jeugdbijstand.pdf Morgan, D.L. (1996). Focus Groups. Annual Review of Sociology, 22, 129-152. National Wraparound initiative. (2010). The Wraparound Process User’s Guide: a handbook for families. Geraadpleegd op 18 april 2014 via http://lacdcfs.org/forparents/documents/Wraparound_Family_Guide.pdf Nuyts, K. (2012). Eigen Kracht Conferenties. Welwijs, 23(2), 10-13. Osher, T.W., deFur, E., Nava, C., Spencer, S., Toth-Dennis, D. (1998). New roles for families in systems of care. Geraadpleegd op 17 april 2014 via http://cecp.air.org/promisingpractices/1998monographs/vol1.pdf Painter, K. (2012). Outcomes for youth with severe emotional disturbance: a repeated measures longitudinal study of a wraparound approach of service delivery in systems of care. Child Youth Care Forum, 41, 407-425. Roose, R. (2001). Participatie van jongeren: van instrument naar uitgangspunt. Tijdschrift voor jeugdrecht en kinderrechten, 3, 99-102. Schellaert, R. (2010). Wat ervan te zeggen. Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld. Antwerpen-Oxford: Intersentia educatief. Sohier, R. (1995). The dyadic interview as a tool for nursing research. Clinical methods, 8 (2), 96 101. Stahlberg, O., Anckarsäter, H., Nilsson, T. (2010). Mental health problems in youths committed to juvenile institutions: prevalences and treatment needs. European child & adolescent psychiatry, 19 (12), 893-903. Stent. (2007). Stent, vooronderzoek naar de mogelijkheden van samenwerking tussen bijzondere jeugdzorg en kinder- en jeugdpsychiatrie. Geraadpleegd op 17 november 2012 via http://www.stentproject.be/?action=onderdeel&onderdeel=41&titel=Publicaties

58

Stent. (2009a). Stent, jeugdzorg in overleg: de praktijk van samenwerken, publicatie n.a.v. het Stent-Congres 19 november 2009. Geraadpleegd op 17 november 2012 via http://www.stentproject.be/?action=onderdeel&onderdeel=41&titel=Publicaties Stent. (2009b). Stappenplan - Samenwerking GGZ -BJB. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via http://wvg.vlaanderen.be/jeugdhulp/14_westvlaanderen/stent/Stappenplan%20Samenwerking %20BJB-GGZ.pdf Stent. (2013). Project Vreemdgaan, Rapport 2013. Persoonlijke communicatie, 17 februari 2014. Stroul, BA., Friedman, RM. (1986). A system of care for severely emotionally disturbed children and youth. Geraadpleegd op 17 april 2014 via http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED330167.pdf Sweeney, A., Greenwood, K.E., Wiliams, S., Wykes, R., Rose, D.S. (2012). Hearing the voices of service user researchers in collaborative qualitative data analysis: the case for multiple coding. Health Expectations, 16, e89-99. Teplin, L. A., Abram, K. M., McClelland, G. M., Dulcan, M. K., & Mericle, A. A. (2002). Psychiatric disorders in youth in juvenile detention. Archives of General Psychiatry, 59(12), 1133-1143. Treffers, F. (2000). Het einde van de kinder- en jeugdpsychiatrie. Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 7-8, 699-709. Van Cauwenberghe S. (2002). Hoe zien Jongeren binnen de bijzondere jeugdzorg hun participatie gerealiseerd in het hulpverleningsproces? Een kwalitatief onderzoek in samenwerking met ROPPOV. (Masterproef). Universiteit Gent. Vandamme, L.; Colins, O.; Vanderplasschen, W. (2014). Genderverschillen inzake psychopathologie bij adolescenten in Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand. Manuscript ingediend ter publicatie. Vanderplasschen, W., Vandevelde, S., Claes, C., Broekaert, E., Van Hove, G. (2006). Orthopedagogische werkvelden in beweging: organisatie en tendensen. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. Van Herrewegen, I., Stegen, R., Frederickx, M., Van Eeckhout, J.-P., Neyens, M., Leven, J. & Vanderhaege, C. (2006-2007). Project LiNK: Tussen pos en spy: een vangnet door samenwerking. Geraadpleegd op 16 mei 2014 via http://www.wissel.be/pdf/070802.rapportLiNK.pdf. Van Hove, G., Claes, L., De Schauwer, E., Mortier, K., De Munck, K., Leyman, K., Smet, D., Vandekinderen, C. (2011). Kwaliteitsgaranties voor kwalitatief onderzoek: alternatieven voor ‘platgetreden paden’. Niet gepubliceerd werkdocument. Universiteit Gent. Van Ojen. Beleidsonderzoek. (2009). Jeugdzorg: samen sterk! Een inventariserend onderzoek naar varianten en knelpunten in de intersectorale jeugdzorg. Geraadpleegd op 17 april 2014 via http://www.kcco.nl/doc/kennisbank/intersectoraal_jeugdzorg.pdf Vlaamse overheid. (2011-2012a). Stent-verslagen. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via http://wvg.vlaanderen.be/jeugdhulp/14_west-vlaanderen/stent.htm

59

Vlaamse overheid. (2011-2012b). Aanzet tot actieplan Stent West-Vlaanderen. Geraadpleegd op 1 april 2013 via http://wvg.vlaanderen.be/jeugdhulp/14_westvlaanderen/stent/2012_actieplan%20Stent.pdf Vlaamse overheid. (2012a). Integrale Jeugdhulp: De krachtlijnen van het nieuwe decreet. Vlaamse overheid. (2012b). Integrale Jeugdhulp: De intersectorale toegangspoort in een notendop. Vlaams Parlement. (2013). Ontwerp van decreet betreffende de integrale jeugdhulp. Geraadpleegd op 25 april 2014 via http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/assets/docs/ons/regelgeving/ontwerpdecreet_inte grale-jeugdhulp.pdf Vlaamse Regering. (2005). Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp en memorie van toelichting. Geraadpleegd op 8 april 2014 via https://wvg.vlaanderen.be/rechtspositie/05-publicaties/werkmap-decreet_en_memorie.pdf Vlaams Parlement. (2009). Perspectief! Evaluatie van het Globaal Plan Jeugdzorg. Visie op en toekomstperspectieven voor welzijn van kinderen en jongeren. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via http://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2008-2009/g2167-1.pdf Voets, J., Nijs, J. & Boesmans, S. (2009). Tussen de mazen van het netwerk Intersectoraal Handelingsplan: (on)mogelijkheden. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via http://wvg.vlaanderen.be/jeugdhulp/11_limburg/publicaties/rapport_ISHP.pdf VOT. (2014). Voorstelling JEZ11. Geraadpleegd op 14 februari 2014 via http://www.votjeugdhulp.be/voorstelling-JEZ11 Vzw OSBJ. (2006). Denktank: Minderjarigen en hun context die niet meer welkom zijn in de hulpverlening. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via www.steunpuntjeugdhulp.be Vzw OSBJ. (n.d.). Time-out uit een voorziening BZJ. Geraadpleegd op 17 maart 2013 via www.steunpuntjeugdhulp.be Vzw Jongerenzorg Zuid-West-Vlaanderen. (2012). Geraadpleegd op 14 februari 2014 via http://www.jongerenzorg.be/Jongerenzorg.htm Vzw De Korf. (2013). Geraadpleegd op 14 februari 2014 via http://www.dekorf-vzw.be/ Winters, N.C., Pumariga, A., Work group on community child and adolescent psychiatry, Work group on quality issues . (2007). American Acadamy of Child and Adolescent Psychiatry, 46(2), 284-299. Zorgnet Vlaanderen. (2008-2009). Zorg-Saam CGG-BJB: Samenwerking CGG-BJB in het kader van hulp- en dienstverlening aan kinderen en jongeren. Goede praktijken, knelpunten en aanzet tot visieontwikkeling en beleidsadviezen. Geraadpleegd op 17 april 2014 via http://www.zorgnetvlaanderen.be/Documents/Outreaching%20CGG-BJB.pdf

60

Krantenartikelen Castelein, I. (2008, 27 mei). Personeel Gemeenschapsinstellingen legt werk neer. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op 1 maart 2013 via http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=481SDK7K De Clercq, R. (2013, 14 februari). Personeel De Zande eist betere opvang voor 14-jarige. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op 1 maart 2013 via http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20130213_00468432 LOA. (2010, 4 november). Gemeenschapsinstellingen 24 uur lang in staking. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op 1 maart 2013 via http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20101104_010 Medinews. (2005, 24 september). Jeugdbijstand en jeugdpsychiatrie moeten samenwerken. De Standaard. Geraadpleegd op 11 november 2012 via http://www.medinews.be/article.asp?id=58274 Staking bij jeugdinstellingen Ruislede en Beernem. (2013, 13 februari). Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op 1 maart 2013 via http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20130213_00468129 Staking personeel Gemeenschapsinstellingen. (2008, 23 mei). Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op 1 maart 2013 via http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=I41S84KU_1 SVH. (2007, 19 september). Samenwerking Bijzondere jeugdbijstand en jeugdpsychiatrie broodnodig. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op 11 november 2012 via http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF19092007_065 Wetsvoorstel erkent klinisch psychologen. (2014, 30 januari). De Morgen. Geraadpleegd op 26 februari 2014 via http://www.demorgen.be/dm/nl/993/Gezondheid/article/detail/1784625/2014/01/30/Wets voorstel-erkent-klinisch-psychologen.dhtml

61

7. Bijlagen 7.1. Bijlage 1: Geïnformeerde schriftelijke toestemming kinderen en jongeren In het kader van mijn masterproef in de Pedagogische Wetenschappen -afstudeerrichting Orthopedagogiek- aan de universiteit van Gent voer ik, Lisa Van De Pontseele, een onderzoek naar samenwerkingsverbanden tussen de Bijzondere jeugdbijstand en de Geestelijke Gezondheidszorg. Ik vind het belangrijk om daarbij naar kinderen en jongeren zelf te luisteren, vandaar mijn vraag om jou te mogen interviewen. Ik zou je graag enkele vragen stellen over hoe je je verblijf/ begeleiding in een kinder- en jeugdpsychiatrische dienst, of een centrum geestelijke gezondheidszorg beleefd hebt. Ik hoop daarmee een beter zicht krijgen op hoe je daarop werd voorbereid, hoe de overgang zelf verliep en hoe je de samenwerking tussen Bijzondere jeugdbijstand en Geestelijke Gezondheidszorg ervaren hebt. Bijkomend zou ik enkele vragen willen stellen over ‘zelfsturing’, over het feit of je mee mocht beslissen over je hulpverleningstraject en of er naar jouw mening geluisterd werd. Je gegevens zullen geheel vertrouwelijk en anoniem verwerkt worden, conform de Belgische Wet op de Verwerking van Persoonsgegevens van 1992. Ik zal in mijn masterproef geen namen vernoemen, aangezien ik graag algemene conclusies zou willen trekken over deze thema’s. Om de analyse van het interview te bevorderen, zou ik je interview graag opnemen met een dictafoon. De interviews zullen niet langer worden bijgehouden dan mijn onderzoek loopt en zullen na afronding, voorzien tegen eind 2014, vernietigd worden. Je hebt ook het recht mijn masterproef in te kijken en je kan mij altijd contacteren om de resultaten toe te lichten en te bespreken indien je dit wenst. Je mag het interview ook op elk moment afbreken, zonder daarvoor een reden te moeten geven. Wanneer je akkoord gaat met het afnemen van dit interview, dat ongeveer een half uurtje zal duren, zou ik je willen vragen dit formulier verder in te vullen en onderaan te ondertekenen. Alvast heel erg bedankt dat je mij bij mijn onderzoek wil helpen! Ik …………………………………………………………………………………………. (jouw naam) verklaar begrepen te hebben waar het onderzoek over gaat en wat mijn rechten zijn binnen dit onderzoek. Het interview vond plaats op ………/………/………… (datum interview) in ………………………………………………………………………………………………………….. (naam voorziening BJB). Ik werd gedurende …………………………………………. (duur) opgenomen of begeleid in …………………………………………………………………………………………. (naam voorziening GGZ) in het kader van ……………………………………………………………………………………………………………. (bv. crisisopname, time-out). Gelezen en goedgekeurd, Handtekening jongere

Handtekening student 62

7.2. Bijlage 2: Geïnformeerde schriftelijke toestemming ouder voor kind In het kader van mijn masterproef in de Pedagogische Wetenschappen -afstudeerrichting Orthopedagogiek- aan de universiteit van Gent voer ik, Lisa Van De Pontseele, een onderzoek naar samenwerkingsverbanden tussen de Bijzondere jeugdbijstand en de Geestelijke Gezondheidszorg. Ik vind het daarbij belangrijk naar kinderen en jongeren zelf te luisteren, vandaar mijn vraag om van uw kind een interview af te nemen. Door dit interview hoop ik een beter zicht krijgen op hoe uw kind de voorbereiding, de eigenlijke opname/begeleiding zelf en de terugkeer of afronding van de begeleiding beleefd heeft. Ik wil daarbij peilen naar zijn/haar gevoelens en bedenkingen over deze periode in het algemeen en meer specifiek naar hoe hij/zij de samenwerking tussen BJB en GGZ ervaren heeft. De gegevens van uw kind zullen geheel vertrouwelijk en anoniem verwerkt worden, conform de Belgische Wet op de Verwerking van Persoonsgegevens van 1992. Ik zal in mijn masterproef geen namen vernoemen, aangezien ik graag algemene conclusies zou willen trekken. Om de analyse van het interview te bevorderen, zou ik het interview graag opnemen met een dictafoon. De interviews zullen niet langer worden bijgehouden dan mijn onderzoek loopt en zullen na afronding, voorzien tegen eind 2014, vernietigd worden. Uw kind heeft ook het recht mijn masterproef in te kijken en u kan mij altijd contacteren om de resultaten toe te lichten en te bespreken indien u dit wenst. Wanneer u akkoord gaat met het afnemen van dit interview, dat ongeveer een half uurtje zal duren, van uw kind, zou ik u willen vragen dit formulier verder in te vullen en onderaan te ondertekenen. Alvast heel erg bedankt dat u mij bij mijn onderzoek wil helpen! Ik …………………………………………………………………………………………. (naam (pleeg)ouder) verklaar akkoord te gaan om mijn kind te laten participeren in dit onderzoek. De gegevens mogen later anoniem verwerkt worden in de masterproef van deze studente. Het interview vond plaats op ………/………/………… (datum interview) in ………………………………………………………………………………………………………….. (naam voorziening BJB). Mijn kind werd gedurende …………………………………………. (duur) opgenomen of begeleid in …………………………………………………………………………………………. (naam voorziening GGZ) in het kader van ……………………………………………………………………………………………………………. (bv. crisisopname, time-out).

Gelezen en goedgekeurd, Handtekening ouder

Handtekening student

63

7.3. Bijlage 3: Vragenlijst kinderen en jongeren 1.1

Zelfsturing door het cliëntsysteem 1) Heb je op dit moment het gevoel dat jij mee beslissingen kan nemen in de leefgroep waar je nu bent? Kan/kon dat ook tijdens je opname/begeleiding door de GGZ? Merk je een verschil? OF Geef twee voorbeelden van dingen die je in de leefgroep zelf mag beslissen en geef twee voorbeelden van dingen die je bij de psychologe zelf mag kiezen. 2) Had je het gevoel dat je je mening kon zeggen, dat er naar jouw vragen geluisterd werd bij de beslissing om naar een K-dienst/CGG te gaan? OF Stel: Er zit een kindje in jouw leefgroep dat zich niet zo goed voelt, het is verdrietig omdat zijn mama en papa ruzie maken. Situatie A: De praktijkwerkers beslissen dat het kindje naar de psycholoog/de K-dienst moet. Zonder dat ze het vragen aan het kindje, brengen ze hem/haar daar naartoe om daar te praten. Situatie B: De praktijkwerkers luisteren naar het kindje en vragen wat er is, of zij zouden kunnen helpen, of dat iemand anders, bv. een psycholoog meer kan helpen? Samen met het kindje en zijn/haar ouders gaan ze op zoek naar de beste oplossing en kiezen ze voor een psycholoog/dienst waar het kindje graag mee wil praten.  Wat vind jij het beste? Waarom? Hoe zou het kindje zich voelen in situatie A en in situatie B? Wat doen de praktijkwerkers in situatie B zodat het kindje zich beter zou voelen? 3) Vind je het belangrijk dat er geluisterd wordt naar jou en dat je zelf mee beslissingen kan nemen over wat er met jou gebeurt/over je hulpverleningstraject? Zo ja, waarom? 4) Vind jij het belangrijk dat jouw ouders ook mee kunnen beslissen over welke hulp jij krijgt? 5) Wat doen de hulpverleners zodat jij mee beslissingen kan nemen, mee keuzes kan maken? Wat is ondersteunend voor jou? OF Hoe zorgen de praktijkwerkers (BJB en GGZ) ervoor dat jij het gevoel hebt dat er naar jou geluisterd wordt? Hoe zorgt de psychologe daarvoor? Wat vind jij de beste manier om te tonen aan een kindje dat er naar hem/haar geluisterd wordt?

64

1.2

Voorbereiding cliëntsysteem bij samenwerkingsverbanden 1) Hoe lang is het al geleden dat jij verbleef of begeleid werd in … (naam voorziening BJB/CGG)? OF Hoe lang wordt jij al begeleid door het CGG of door een privépsycholoog? 2) Heb je er zelf voor gekozen om daarnaartoe te gaan (vrijwillig) of moest je dat doen van de jeugdrechtbank? Kan je uitleggen waarom je voor een opname of een begeleiding gekozen hebt? 3) Was je gemotiveerd voor deze opname/begeleiding? Vond je het zelf nodig? 4) Heb je lang moeten wachten om te mogen gaan/begeleid te worden? 5) Hoe hebben je praktijkwerkers in de voorziening waar je nu bent je voorbereid op die opname/begeleiding? Hebben ze daar met jou over gesproken? 6) Hoe heb je de opname/begeleiding zelf ervaren? Hoe ervaar je de begeleiding?

Enkel bij opname in een residentiële kinder- en jeugdpsychiatrische dienst of een afgeronde begeleiding : 7) Had je tijdens je opname contact met praktijkwerkers van de voorziening BJB waar je nu verblijft? Kwamen zij bijvoorbeeld op bezoek? Is dit belangrijk? 8) Hoe werd de terugkeer naar de leefgroep voorbereid met jou door de praktijkwerkers van de K-dienst? Kan je de tips die je daar gekregen hebt/krijgt gebruiken in de leefgroep waar je nu bent? 9) Heb je na je opname/begeleiding nog contact gehad met de praktijkwerkers van de Kdienst of het CGG?

Voor iedereen: 10) Werden/worden je ouders, boers/zussen, grootouders enz. bij dit proces betrokken? Zo ja, op welke manier? 11) Merk je zelf een verschil tussen de voorziening waar je nu verblijft (BJB) en de voorziening (K-dienst, CGG) waar je naartoe gegaan bent? Zo ja, wat waren/zijn die verschillen? OF Kan je twee dingen zeggen die anders zijn in de K-dienst/bij de psychologe dan hier in de leefgroep? 12) Praat jouw begeleidster wel eens met de psychologe van het CGG of de K-dienst? Vind jij het belangrijk dat ze met elkaar praten? Zo ja, waarom? 13) Wat heb jij het liefst? Dat wat je in de K-dienst/het CGG zegt, dat dat ‘geheim’ blijft, of dat de praktijkwerkers in de leefgroep het ook weten? Zeg je dat dan liever zelf of vind je het

65

beter dat de psychologe en de praktijkwerkers daarover praten? Wat met je ouders? Mogen zij weten wat jij bij de psychologe zegt? 14) Heb je het gevoel dat deze opname/begeleiding je geholpen heeft voor je functioneren, voor je psychologisch welzijn? OF Help het jou om eens te gaan praten met de psychologe? Heb jij het gevoel dat de opname jouw geholpen heeft om je beter in je vel te voelen? 15) Wat is voor jou het meest helpende, meest ondersteunende geweest tijdens deze periode? OF Wat heeft jou tijdens die periode het meeste geholpen? Wat helpt jou nu het meest? 16) Wat ontbrak voor jou of wat had jou nog meer kunnen helpen?

66

7.4. Bijlage 4: Geïnformeerde schriftelijke toestemming ouder In het kader van mijn masterproef in de Pedagogische Wetenschappen -afstudeerrichting Orthopedagogiek- aan de universiteit van Gent voer ik, Lisa Van De Pontseele, een onderzoek naar samenwerkingsverbanden tussen de Bijzondere jeugdbijstand en de Geestelijke Gezondheidszorg. Ik vind het daarbij belangrijk naar de mening van kinderen, jongeren en hun ouders te luisteren, vandaar mijn vraag om van u een interview af te nemen. Door dit interview hoop ik een beter zicht krijgen op hoe u de voorbereiding, de eigenlijke opname/begeleiding zelf en de terugkeer of afronding van de begeleiding van uw kind beleefd heeft. Ik wil daarbij peilen naar hoe u deze periode in het algemeen en meer specifiek de samenwerking tussen BJB en GGZ ervaren heeft. Uw gegevens zullen geheel vertrouwelijk en anoniem verwerkt worden, conform de Belgische Wet op de Verwerking van Persoonsgegevens van 1992. Ik zal in mijn masterproef geen namen vernoemen, aangezien ik graag algemene conclusies zou willen trekken. Om de analyse van het interview te bevorderen, zou ik uw interview graag opnemen met een dictafoon. De interviews zullen niet langer worden bijgehouden dan mijn onderzoek loopt en zullen na afronding, voorzien tegen eind 2014, vernietigd worden. U heeft ook het recht mijn masterproef in te kijken en u kan mij altijd contacteren om de resultaten toe te lichten en te bespreken indien u dit wenst. U mag het interview ook ten allen tijde afbreken. Wanneer u akkoord gaat met het afnemen van dit interview, dat ongeveer een half uurtje zal duren, zou ik u willen vragen dit formulier verder in te vullen en onderaan te ondertekenen. Alvast heel erg bedankt dat u mij bij mijn onderzoek wil helpen! Ik …………………………………………………………………………………………. (naam ouder) verklaar akkoord te gaan te participeren in dit onderzoek. De gegevens mogen later anoniem verwerkt worden in de masterproef van deze studente. Het interview vond plaats …………………………………………….

op

………/………/…………

(datum

interview)

te

Mijn kind werd gedurende …………………………………………. (duur) opgenomen of begeleid in …………………………………………………………………………………………. (naam voorziening GGZ) in het kader van ……………………………………………………………………………………………………………. (bv. crisisopname, time-out).

Gelezen en goedgekeurd, Handtekening (pleeg)ouder

Handtekening student

67

7.5. Bijlage 5: Vragenlijst ouder 1.1

Zelfsturing door het cliëntsysteem 1) Wordt u op dit moment door de praktijkwerkers van de voorziening waar uw kind verblijft aangemoedigd om zelf het hulpverleningstraject van uw kind mee in handen te nemen? 2) Heeft u het gevoel dat u zelf inspraak heeft in het hulpverleningstraject van uw kind, dat u daarbij betrokken wordt? Heeft u het gevoel dat u uw mening kan zeggen, dat er naar uw vragen geluisterd wordt? 3) Vindt u het belangrijk dat er geluisterd wordt naar u en uw kind en dat u zelf mee beslissingen kan nemen omtrent het hulpverleningstraject van uw kind? Zo ja, waarom? 4) Welke methodieken, houdingen van de hulpverleners zorgen ervoor dat u mee beslissingen kan nemen, mee keuzes kan maken? Wat is ondersteunend voor u?

1.2

Voorbereiding cliëntsysteem bij samenwerkingsverbanden 1) Hoelang is het al geleden dat uw kind verbleef of begeleid werd in een K-dienst of een CGG? 2) Was dit in het kader van een crisisopname, een time-out, …? Ging het om gedwongen of vrijwillige hulpverlening? 3) Waren u en uw kind gemotiveerd voor deze opname/begeleiding? 4) Hoe werd u als ouder op deze opname, time-out, begeleiding, … voorbereid door de voorziening van de BJB waar uw kind nu verblijft? 5) Hoe heeft u de opname/begeleiding zelf ervaren? Had u tijdens de opname/begeleiding van uw kind contact met praktijkwerkers van de voorziening van de BJB? Hoe verliep het contact met de praktijkwerkers van de K-dienst, van het CGG? 6) Hoe werd u voorbereid op de terugkeer van uw kind naar de voorziening van de BJB? 7) Heeft u zelf een verschil ervaren tussen de voorziening waar uw kind verbleef (BJB) en de voorziening ( K-dienst, CGG) waar uw kind opgenomen/begeleid werd? Zo ja, wat waren die verschillen? 8) Heeft u na opname/begeleiding van uw kind nog contact gehad met de praktijkwerkers van die K-dienst of CGG? 9) Hoe verliep naar uw gevoel de samenwerking tussen beide voorzieningen (BJB en GGZ)? 10) Heeft u het gevoel dat deze opname/begeleiding door de GGZ uw kind geholpen heeft voor zijn/haar functioneren, zijn/haar psychologisch welzijn? 11) Wat is voor u het meest helpende, meest ondersteunende geweest tijdens deze periode? 12) Wat ontbrak voor u of wat zou voor u en voor andere ouders nog meer ondersteunend, helpend kunnen zijn?

68

7.6.

Bijlage 6: Geïnformeerde praktijkwerkers

schriftelijke

toestemming

In het kader van mijn masterproef in de Pedagogische Wetenschappen -afstudeerrichting Orthopedagogiek- aan de universiteit van Gent voer ik, Lisa Van De Pontseele, een onderzoek naar samenwerkingsverbanden tussen de Bijzondere jeugdbijstand en de Geestelijke Gezondheidszorg. Ik zou graag enkele vragen stellen rond bestaande samenwerkingsverbanden, eventuele knelpunten en mogelijkheden naar de toekomst toe. Wanneer uw voorziening ook deelneemt aan het Stentoverleg, zou ik ook daarrond enkele vragen willen stellen met name over de visietekst, het Wisselleren en de vorming psychiatrische problemen bij jongeren. Uw gegevens zullen geheel vertrouwelijk en anoniem verwerkt worden, conform de Belgische Wet op de Verwerking van Persoonsgegevens van 1992. Ik zal in mijn masterproef geen namen vernoemen, aangezien ik graag algemene conclusies zou willen trekken rond deze thema’s. Om de analyse van het interview te bevorderen, zou ik uw interview graag opnemen met een dictafoon. De interviews zullen niet langer worden bijgehouden dan mijn onderzoek loopt en zullen na afronding, voorzien tegen eind 2014, vernietigd worden. U heeft ook het recht mijn masterproef in te kijken en u kan mij altijd contacteren om de resultaten toe te lichten en te bespreken indien u dit wenst. Wanneer u akkoord gaat met het afnemen van dit interview, zou ik u willen vragen dit formulier verder in te vullen en onderaan te ondertekenen. Alvast heel erg bedankt dat u mij bij mijn onderzoek wil helpen!

Ik …………………………………………………………………………………………. (naam begeleider) verklaar akkoord te gaan met het geven van een interview in het kader van dit onderzoek. De gegevens mogen later, uitsluitend anoniem, verwerkt worden in de masterproef van deze studente. Ik verklaar hierbij ook kennis genomen te hebben van het verloop en het doel van dit interview. Ik verklaar te begrijpen dat het interview opgenomen wordt en dat ik ten allen tijde het interview kan afbreken. Het interview vond plaats op ………/………/………… (datum interview) in ………………………………………………………………………………………………………….. (naam voorziening BJB of GGZ). Ik ben hier tewerkgesteld als………………….……………………………………………………………………………. (functie).

Gelezen en goedgekeurd, Handtekening begeleider BJB of GGZ

Handtekening Student

69

7.7. Bijlage 7: Vragenlijst praktijkwerkers Bijzondere jeugdbijstand Onderzoeksvraag 1: Luisteren naar kinderen en jongeren en hun ouders 1.1

Zelfsturing door het cliëntsysteem 1) Hebben kinderen, jongeren en hun ouders in jullie voorziening op dit moment inspraak in het mee bepalen van hun hulpverleningstraject en in het nemen van beslissingen daaromtrent? 2) Worden er in jullie voorziening bepaalde methodieken of theoretische modellen gebruikt om de zelfsturing van minderjarigen en hun context te versterken, bijvoorbeeld eigen kracht conferenties? 3) Vinden jullie het belangrijk dat kinderen, jongeren en hun ouders zoveel mogelijk bij hun hulpverleningstraject betrokken worden en zelf keuzes kunnen maken? Zo ja, waarom? 4) Hoe denken jullie dat kinderen, jongeren en hun ouders zelf over ‘zelfsturing’ denken?

1.2

Voorbereiding cliëntsysteem bij samenwerkingsverbanden 1) Hoe worden kinderen en jongeren in deze voorziening voorbereid op een opname/ begeleiding in een K-dienst of CGG, bijvoorbeeld voor een time-out of een ambulante begeleiding? 2) Hoe worden de ouders en eventueel de ruimere context (brussen, grootouders,…) bij dit proces betrokken en ondersteund? 3) Hoe proberen jullie, wanneer er beslissingen moeten genomen worden over bijvoorbeeld een opname of begeleiding in/door de GGZ, binnen deze voorziening zo veel mogelijk emancipatorisch te werken, vanuit de idee dat ‘zelfsturing door het cliëntsysteem centraal moet staan’? Hoe proberen jullie bijvoorbeeld het machtsonevenwicht te reduceren? 4) Hanteren jullie verschillende technieken wanneer het gaat over gedwongen dan wel vrijwillige hulpverlening?

Onderzoeksvraag 2: Samenwerkingsverbanden tussen de Bijzondere jeugdbijstand en de Geestelijke Gezondheidszorg 2.1

Huidige samenwerkingsverbanden met de GGZ 1) Werken er in deze voorziening psychologen om individuele of groepstherapie te bieden of wordt daarvoor beroep gedaan op een CGG of een K-dienst? 2) Hoe wordt medicatie voor de jongeren in jullie voorziening opgevolgd en bijgesteld? Gebeurt dit via een huisarts, kinderpsychiater, CGG, …? 3) Wat zijn criteria en afspraken die jullie hebben om jongeren vanuit deze voorziening door te verwijzen voor een opname in een Kinder- en jeugdpsychiatrische dienst? 4) Werken jullie met bepaalde methodieken of theoretische modellen omtrent de samenwerking met andere sectoren? 70

5) Hebben jullie met bepaalde K-diensten reeds afspraken gemaakt in het kader van samenwerkingsverbanden? Bv. preventieve crisisplanning? 6) Werken jullie samen met Centra Geestelijke Gezondheidzorg? Zo ja, op welke manier en hoe verloopt deze samenwerking? 7) Wat vinden jullie van het feit dat K-diensten niet opgenomen kunnen worden binnen Integrale Jeugdhulp? Vormt dit naar jullie mening een probleem naar samenwerking met de BJB toe? Ervaren jullie het als helpend dat dit voor de CGG wel het geval is? 8) Wat zijn jullie ervaringen over samenwerkingsverbanden met de GGZ tot nu toe? Waar ervaren jullie eventueel nog knelpunten? 9) Ondervinden jullie nog steeds een verschil in visie en verwachtingen over therapie, begeleiding, samenwerking tijdens deze samenwerkingsverbanden? Bv. rond multiproblemgezinnen, jongeren van allochtone afkomst of lagere sociale klasse, … 10) Wat gebeurt er nu met zogezegd ‘moeilijk begeleidbare jongeren’? Zijn daar intersectoraal afspraken rond? 2.2

Beroepsgeheim, gedeelde verantwoordelijkheid en zorgcontinuïteit 1) Hoe is de informatiestroom geregeld tijdens samenwerking met de GGZ? Maken jullie gebruik van het gedeeld beroepsgeheim? Ervaren jullie hier soms moeilijkheden mee? 2) Wie is volgens jullie verantwoordelijk voor het zorgtraject van een jongere wanneer een opname of begeleiding door de GGZ plaats vindt? Wie moet deze samenwerking volgens jullie coördineren? 3) Wat gebeurt er op dit moment na een begeleiding in het nader van nazorg? Hoe wordt het concept zorgcontinuïteit ingevuld door jullie voorziening en wat zou wenselijk zijn naar de toekomst toe? 4) Hoe gebeuren screening en vroegdetectie in jullie voorziening? Werken jullie daarvoor eventueel samen met een K-dienst of een CGG?

2.3

Stentoverleg en methodieken 1) Sinds wanneer hebben jullie reeds een afgevaardigde in het Stentoverleg? 2) Hoe ervaren jullie deze overlegmomenten, wat hebben jullie hier al uit meegenomen? Heeft dit het tot stand brengen van samenwerkingsverbanden reeds bevorderd? 3) Hoe proberen jullie de visietekst, opgesteld door Stent, in de praktijk te implementeren? 4) Wat denken jullie over en verwachten jullie van het concept Wisselleren? Kan het Wisselleren de samenwerking tussen de BJB en de GGZ bevorderen? 5) Namen jullie reeds deel aan de Stent-vorming rond psychiatrische problematieken? Zo ja, heeft de vorming bijgedragen aan het verhogen van de eigen expertise van de praktijkwerkers in jullie voorziening? Hoe wordt deze opleiding in jullie voorziening concreet vertaald naar de praktijk? Waren de extra terugkomdagen nuttig?

71

7.8. Bijlage 8: Vragenlijst praktijkwerkers Geestelijke Gezondheidszorg Onderzoeksvraag 1: Luisteren naar kinderen en jongeren en hun ouders 1.1

Zelfsturing door het cliëntsysteem

5) Hebben kinderen, jongeren en hun ouders in jullie voorziening op dit moment inspraak in het mee bepalen van hun hulpverleningstraject en in het nemen van beslissingen daaromtrent? 6) Worden er in jullie voorziening bepaalde methodieken of theoretische modellen gebruikt om de zelfsturing van minderjarigen en hun context te versterken, bijvoorbeeld eigen kracht conferenties? 7) Vinden jullie het belangrijk dat kinderen, jongeren en hun ouders zoveel mogelijk bij hun hulpverleningstraject betrokken worden en zelf keuzes kunnen maken? Zo ja, waarom? 8) Hoe denken jullie dat kinderen, jongeren en hun ouders zelf over ‘zelfsturing’ denken? 1.2

Voorbereiding cliëntsysteem bij samenwerkingsverbanden 1) Hoe worden jongeren voorbereid op een opname en hoe worden ze voorbereid op hun terugkeer naar de voorziening?

2) Hoe worden de ouders en eventueel de ruimere context (brussen, grootouders,…) bij dit proces betrokken en ondersteund? 3) Hoe proberen jullie in deze voorziening zo veel mogelijk emancipatorisch te werken, vanuit de idee dat ‘zelfsturing door het cliëntsysteem centraal moet staan’? Hoe proberen jullie bijvoorbeeld het machtsonevenwicht te reduceren tijdens een overgangsfase? 4) Hanteren jullie verschillende technieken wanneer het gaat over gedwongen dan wel vrijwillige hulpverlening?

Onderzoeksvraag 2: Samenwerkingsverbanden tussen de Bijzondere jeugdbijstand en de Geestelijke Gezondheidszorg 2.1

Huidige samenwerkingsverbanden met de BJB

1) Werken er in jullie voorziening, naast psychologen ook opvoeders, orthopedagogen? Zo ja, waarom vinden jullie dit belangrijk? 2) Wat zijn criteria en afspraken in deze voorziening om kinderen en jongeren te begeleiden wanneer de vraag komt vanuit een voorziening voor Bijzondere jeugdbijstand? 3) Werken jullie met bepaalde methodieken of theoretische modellen omtrent de samenwerking met andere sectoren? 4) Hebben jullie met bepaalde voorzieningen uit de BJB reeds afspraken gemaakt in het kader van samenwerkingsverbanden? Bv. preventieve crisisplanning? 5) Wat zijn jullie ervaringen hiermee tot nu toe? Waar ervaren jullie nog knelpunten wat betreft de samenwerking met de BJB? 72

6) Ondervinden jullie nog steeds een verschil in visie en verwachtingen over therapie en begeleiding tijdens deze samenwerkingsverbanden met de BJB? 7) Wat vinden jullie van het feit dat K-diensten niet opgenomen kunnen worden binnen Integrale Jeugdhulp? Vormt dit naar jullie mening een probleem naar samenwerking met de BJB toe? Ervaren jullie het als helpend dat dit voor de CGG wel het geval is? 8) Wat gebeurt er nu met zogezegd ‘moeilijk begeleidbare jongeren’? Zijn daar intersectoraal afspraken rond? 2.2

Beroepsgeheim, gedeelde verantwoordelijkheid en zorgcontinuïteit 5) Hoe is de informatiestroom geregeld tijdens samenwerking met de BJB? Maken jullie gebruik van het gedeeld beroepsgeheim? Ervaren jullie hier soms moeilijkheden mee? 6) Wie is volgens jullie verantwoordelijk voor het zorgtraject van een jongere tijdens een (ambulante) begeleiding? Wie moet deze samenwerking volgens jullie coördineren? 7) Wat gebeurt er op dit moment na een begeleiding in het nader van nazorg? Hoe wordt het concept zorgcontinuïteit ingevuld door jullie voorziening en wat zou wenselijk zijn naar de toekomst toe?

2.3

Stentoverleg en methodieken 1) Sinds wanneer hebben jullie reeds een afgevaardigde in het Stentoverleg? 2) Hoe ervaren jullie deze overlegmomenten, wat hebben jullie hier al uit meegenomen? Heeft dit het tot stand brengen van samenwerkingsverbanden reeds bevorderd? 3) Hoe proberen jullie de visietekst, opgesteld door Stent, in de praktijk te implementeren? 4) Wat denken jullie over en verwachten jullie van het concept Wisselleren? Kan het Wisselleren de samenwerking tussen de BJB en de GGZ bevorderen?

73

7.9. Bijlage 9: Boomstructuur Weft QDA 1. Samenwerkingsverbanden 1.1. Actueel 1.1.1.Jongeren 1.1.2.Ouders 1.1.3.Begeleiders BJB 1.1.4.Begeleiders GGZ 1.2. Belang van samenwerkingsverbanden 1.2.1.Kinderen en jongeren 1.2.2.Ouders 1.2.3.Begeleiders BJB 1.2.4.Begeleiders GGZ 1.3. Knelpunten 1.3.1.Beroepsgeheim 1.3.1.1.

Jongeren

1.3.1.2.

Ouders

1.3.1.3.

Begeleiders BJB

1.3.1.4.

Begeleiders GGZ

1.3.2.Gedeelde verantwoordelijkheid en zorgcontinuïteit 1.3.2.1.

Jongeren

1.3.2.2.

Ouders

1.3.2.3.

Begeleiders BJB

1.3.2.4.

Begeleiders GGZ

1.3.2.5.

Voorbereiding

1.3.3.Wachtlijsten 1.3.3.1.

Jongeren

1.3.3.2.

Ouders

1.3.3.3.

Begeleiders BJB

1.3.3.4.

Begeleiders GGZ

1.3.4.Verschil in visie/aanpak 1.3.4.1.

Jongeren

1.3.4.2.

Ouders

1.3.4.3.

Begeleiders BJB

1.3.4.4.

Begeleiders GGZ

1.3.5.Integrale Jeugdhulp 74

1.4. Toekomstperspectief 1.5. Medicatie en criteria 2. Zelfsturing en betrokkenheid 2.1. Actueel 2.1.1.Jongeren 2.1.2.Ouders 2.1.3.Begeleiders BJB 2.1.4.Begeleiders GGZ 2.2. Belang van zelfsturing en betrokkenheid 2.2.1.Jongeren 2.2.2.Ouders 2.2.3.Begeleiders BJB 2.2.4.Begeleiders GGZ 2.3. Knelpunten 2.3.1.Jongeren 2.3.2.Ouders 2.3.3.Begeleiders BJB 2.3.4.Begeleiders GGZ 2.4. Toekomstperspectief 2.5. Technieken 2.5.1.Begeleiders 3. Stentoverleg 3.1. Begeleiders BJB 3.2. Begeleiders GGZ 3.3. Wisselleren

75