samen maatschappelijk verantwoord ondernemen en werken
plan Think global act local
Voorwoord Anno 2015 is het niet meer de vraag óf je maatschappelijk verantwoord onderneemt, maar hóe. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is een logisch gevolg van het feit dat je als ondernemer verantwoordelijk bent voor wat je doet. Je maakt een product of levert een dienst en wilt dat doen zonder nevenschade. Dat is de norm waar niemand meer omheen kan. Bedrijven die deze norm niet hanteren zijn geen lang leven beschoren. MVO is een logisch onderdeel van iedere bedrijfsvoering en gelukkig zie ik om mij heen dat de meeste ondernemers dat ook beseffen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen kan op vele manieren. Gebruik je de juiste grondstoffen? Maar ook: hoe zet je je mensen in goede teams bij elkaar zonder dat ze zichzelf volledig uitputten? Hoe help je je klanten het beste, niet alleen op de korte maar zeker ook op de langere termijn? Dat zijn zaken die MVO waarde geven. Mensen helpen door waardevolle producten en diensten te maken die zorgen voor (duurzame) vooruitgang zonder dat het ten koste gaat van iets of iemand.
Ondernemers die MVO hoog in het vaandel hebben, zijn zich meer bewust van maatschappelijke uitdagingen, handelen toekomstgericht en innovatief, hebben draagvlak van hun stakeholders en hebben op de langere termijn dus een betere concurrentiepositie. Dit maakt dat MVO cruciaal is om als bedrijf en als economie vooruit te gaan. Mijn visie is dat vooruitgang vraagt om ondernemerschap. Zonder maatschappelijk verantwoord te denken en ondernemen is dat in deze tijd onmogelijk. Alfred Welink voorzitter VNO-NCW Noord
5
© stichting AssenvoorAssen april 2015 Tekst: Frank Andringa en Noor van Leeuwen Vormgeving: bureauDRP, Assen Druk: Marnedrukkers, Leens Stichting AssenvoorAssen e
[email protected] w www.assenvoorassen.nl
Dit boekje ‘Plan A’ is een uitgave in de reeks ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ van de stichting AssenvoorAssen. Eerder verschenen Plan B (over maatschappelijk betrokken ondernemen) en Plan C (over het coachen van werkloze jongeren naar werk en/of opleiding). In Plan A laten we zien hoe AssenvoorAssen samen met lokale bedrijven, maatschappelijke organisaties en de gemeente, maatschappelijk verantwoord ondernemen en werken in deze regio in praktijk brengt.
Samen maatschappelijk verantwoord ondernemen en werken!
6
7
Inhoud
Inhoud
Voorwoord 5
6. Focus op duurzaamheid 40
Alfred Welink, voorzitter VNO-NCW Noord
1. Het begint met mooie plannen...…
10
2. MVO in de gemeente Assen
16
16 21 21
zeven jaar lokaal aan de slag
met korte lijnen en persoonlijke contacten bereik je veel Maurice Hoogeveen, wethouder Economische Zaken Marco Out, Burgemeester van Assen en ambassadeur AssenvoorAssen Albert Smit, wethouder gemeente Assen en ambassadeur AssenvoorAssen
3. Asser MVO-platform 22
lokaal netwerk met veel kennisdeling en samenwerking
4. People+Planet=Profit 24
een integrale aanpak levert het meeste op! Hans de Willigen, Arjan Schonewille, Renate Renkema, Kars Klok Hilko Folkeringa, Ronald Obbes Frits van Leer, Arie van der Spek, René Kuipers
25 28
5. Investeren in mensen 30
8
de People-kant van MVO Arjan Schonewille, directeur Werkplein Baanzicht Yvonne Schippers, projectleider coachproject Henk Kremer, adviseur onderwijs-arbeid Werkplein Baanzicht Leni Beukema, lector Duurzaam HRM Hanzehogeschool Groningen
32 34 36 38
de Planet-kant van MVO Reinder Hoekstra, directeur Milieufederatie Drenthe
42
7. MVO loont! 44
de Profit-kant van MVO Sjoerd Scholte, directeur Rabobank Assen en Noord-Drenthe Fred Haas, financieel adviseur en penningmeester AssenvoorAssen
46 48
8. Samenwerken en kennis delen 50
netwerken met netwerken Willem Lageweg, directeur MVO-Nederland Lambert Zwiers, directeur VNO-NCW/MKB Noord Nederland Ryanne van der Pal, bedrijven parkmanagement Assen
9. Een leven lang leren met MVO
52 54 56
58
van junior-ambassadeur tot MVO-adviseur Judith Gunneweg, Ssentia Development 58 Anke Koning, Opleidingsmanager ROC Drenthe College 60
10. De Uitdaging 62
met Jonge Honden, Oude Rotten en een Beursvloer
Astrid-Odile de Visser, bestuurslid AssenvoorAssen en voorzitter werkgroep De Uitdaging en de Beursvloer Monique Huizenga, Niquell en organisator activiteiten AssenvoorAssen
62 63
Tot slot 66
Noor van Leeuwen, voorzitter AssenvoorAssen
9
1.
Het begint met mooie plannen...… Zeven jaar lokaal aan de slag
Initiatiefnemer en oprichter van AssenvoorAssen is Jan Kok. In 2013 ontving hij bij zijn afscheid als bestuurslid de ere-penning van AssenvoorAssen uit handen van de Burgemeester – toen Sicko Heldoorn.
10
Je wilt je inzetten voor een sociale en duurzame samenleving en maakt daarvoor mooie plannen. Je kiest een nieuwe, innovatieve aanpak om die plannen te realiseren, maar dan... … Bij de oprichting van de stichting AssenvoorAssen eind 2008 hadden we wel een visie en een missie, maar de eerste jaren was het behoorlijk lastig om aan lokale ondernemers uit te leggen wat onze stichting AssenvoorAssen nou eigenlijk precies deed en wat we er mee wilden bereiken. Ondernemers, maar ook bestuurders en managers van maatschappelijke organisaties hadden geen duidelijk beeld van ons werk. We pasten niet in de bestaande hokjes: we zijn immers geen goede doelen stichting die kwetsbare mensen helpt of geld inzamelt. Maar wat zijn we dan wel?
Business-to-business Aan ondernemers leggen we uit dat we ons niet richten op individuen, maar op organisaties. We werken ‘business-to-business’: door het geven van informatie en door het verbinden van lokale bedrijven met lokale maatschappelijke organisaties. Zo kunnen zij elkaar “in natura” helpen. AssenvoorAssen is daarbij de verbindingsofficier: wij matchen vraag en aanbod. Zo ontstaan nieuwe mogelijkheden voor beide partijen vanuit wederkerigheid.
vraag
aanbod coaches
ruimte om ee n training te ge ven hulp bij onze communicat ie
expertise oude appara tuur en gebruik va n faciliteiten
Meegroeien met de ontwikkelingen in het bedrijfsleven AssenvoorAssen ondersteunt, stimuleert en faciliteert lokale bedrijven en maatschappelijke organisaties om ieder voor zich en samen maatschappelijk verantwoord te ondernemen en te werken. Deze lokale ondernemers/werkgevers bepalen dus wat wij als MVO-stichting met en voor hen gaan doen.
maakte bijvoorbeeld tussen een bedrijf dat magazijnstellingen over had en de weggeefwinkel in Assen die stellingen nodig had voor de goederen die zij gratis ter beschikking stellen aan mensen in de bijstand.
Opkomst van duurzaamheid In en rond Assen is vanouds een sociale cultuur. Bij de start van AssenvoorAssen lag de focus dan ook op maatschappelijk betrokken ondernemen (MBO). Die betrokkenheid uit zich in het open staan voor kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt en hulp aan verenigingen en initiatieven die kwetsbare groepen helpen. Zo was de allereerste match die AssenvoorAssen
Hoewel milieu, klimaat, energie, gevaarlijke stoffen, schaarse grondstoffen en afvalverwerking al decennia lang aandacht krijgen – ook vertaald in allerlei wetten, regels en normen - is het toch vooral in de laatste tien jaar dat “Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen” in het bedrijfsleven als visie en verzamelnaam voor sociaal en duurzaam
11
Het lokale MVO-platform als vliegwiel voor MVO in bedrijven en daarmee in de samenleving.
jaren inzetten op duurzaamheid en ontwikkelden daarbij een visie op MVO. De werkgeversorganisaties VNO-NCW en MKB (Noord) hielden conferenties, publiceerden artikelen en organiseerden bijeenkomsten rond MVO.
In 2011 publiceerden wij het boekje Plan B – waarin we lieten zien waarom en hoe we hier lokaal met Maatschappelijk Betrokken Ondernemen bezig zijn. Dit boekje werd aangeboden aan Bernard Wientjes, toen voorzitter VNO-NCW.
ondernemen steeds meer gemeengoed is geworden. Steeds meer dringt het besef door bij ondernemers dat ze deze kant op moeten met hun bedrijfsvoering om te kunnen blijven voldoen aan maatschappelijke eisen en consumentenbehoeften. AssenvoorAssen is daarin meegegroeid op geleide van de ontwikkeling bij lokale ondernemers en werkgevers. Steeds meer bedrijven in onze regio gingen de afgelopen
12
Uit regionaal onderzoek van de Rabobank (regio Assen-Beilen) bleek dat juist die duurzaamheidskant in onze regio wat achterbleef en dat er een directe relatie was tussen innovatie en kiezen voor duurzaamheid. De ‘Planet’ kant van MVO versterkt de innovatiekracht: als je creatief nadenkt over besparen van energie en slimmere afvalverwerking, dan kom je eerder op slimme innovaties voor de productie in je bedrijf. Er was (en is) in deze regio dus vanuit economische doelen veel meer aandacht voor de ‘Planet’ kant van MVO nodig.
Verbreding naar MVO Onze activiteiten hebben zich tot 2013 gericht op de ‘People’ kant van MVO. Het bedrijfsleven volgend, gingen we ook aan de slag met de ‘Planet’ kant. Om deze verbreding mogelijk te maken hadden we meer expertise rond duurzaamheid nodig en meer actieve
kennisdeling daarover tussen ondernemers. Door de crisis waren de mogelijkheden voor meer financiële steun vanuit het bedrijfsleven beperkt. Om deze extra werkzaamheden mogelijk te maken moesten we dus eerst creatief kijken naar onze eigen organisatie en onze werkwijze aanpassen op onze mogelijkheden om aan de bredere vraag vanuit het lokale bedrijfsleven tegemoet te komen.
Versterking van de organisatie Om MVO in de volle breedte te kunnen ondersteunen hebben we onze organisatie en werkwijze aangepast. Eerst zijn het bestuur en de adviesraad uitgebreid met meer lokale ondernemers. Vervolgens hebben we de verbinding gelegd met MVO Nederland en de Milieufederatie Drenthe, zijn we een werkgroep Duurzaamheid gestart en workshops en bedrijfsbezoeken rond MVO gaan organiseren: de MVO-meet&greets. We hebben een MVOcertificaat ontwikkeld voor regionale bedrijven die in de praktijk MVO toepassen en hebben meegewerkt aan een nieuwe opleiding voor MVO-adviseur.
Asser bedrijven
Asser samenleving
MVO-platform AssenvoorAssen
Laat zien waar je staat met een MVO-certificaat! Ondernemers kunnen bij AssenvoorAssen een MVO certificaat aanvragen. De procedure is simpel en te vinden op de website. 1. Je bent (of wordt) als bedrijf lid van het Asser MVO-platform omdat je MVO in je bedrijfsvisie hebt opgenomen en bereid bent MVO kennis te delen 2. Je kunt op elk van de drie P’s (Planet-People-Profit) een goed praktijkvoorbeeld laten zien dat past bij de omvang van je bedrijf of organisatie. Door dit laatste kunnen ook kleinere MKBbedrijven en ZZP-ers een MVO-certificaat krijgen. In 2014 werden de eerste acht certificaten uitgereikt tijdens de MVO-conferentie. Bedrijven gebruiken hun certificaat bij aanbestedingen en in hun communicatie en marketing.
13
Onze driehoek van het private bedrijfsleven, de non-profit maatschappelijke organisaties, publieke overheid(sdiensten) en onderwijsinstellingen, blijkt een krachtige basis voor een lokaal MVO-platform met een organische (bottom-up) stimulering van de lokale economie.
Noor van Leeuwen (voorzitter) algemeen, duurzaamheid en PR M 06 1017 0970 Fred Haas (secr/penningmeester) financiën en fondsenwerving T 085 5001 500 Astrid-Odile de Visser maatschappelijke organisaties M 06 1611 7842 Lodewijk Osse bedrijfsleven M 06 5341 5226 Wim van den Boomgaard arbeidsparticipatie M 06 1589 9800
14
Raad van Advies
Bestuur
We werken nauw samen met de lokale overheid (gemeente) en regionale kennisinstellingen, met name de Hanzehogeschool Groningen en het ROC Drenthe College.
Hans de Willigen (voorzitter) Rein Advocaten en Adviseurs Hans van Heijningen NAM (founder) Andrea van Gemst Univé (founder) Arjan Schonewille Werkplein Baanzicht (founder) Renate Renkema Alescon (founder) Hilko Folkeringa Theater/bioscoop de Nieuwe Kolk (founder) Kars Klok Klok Beheer bv Sjoerd Scholte Rabobank Assen en Noord-Drenthe Ronald Obbes VVV / Binnenstad manager
Secretariaat
AssenvoorAssen werkt als een ‘virtuele’ organisatie: zonder kantoor en zonder personeel. We werken met hoogwaardige vrijwilligers en enkele betaalde freelancers waar dat nodig is. De website is ons hoofdkwartier.
MVO-ambassadeurs
AssenvoorAssen de organisatie
Dragen de visie (en praktijk) van MVO uit en adviseren ondernemers/werkgevers. Marco Out Burgemeester gemeente Assen Albert Smit Wethouder gemeente Assen Arie van der Spek M 06 3094 5245 Bart-in-Business (coördinerend ambassadeur) Frits Colenbrander M 06 3486 9504 Koninklijke Visio Luuk Duursma M 06 2227 1018 Alescon Sales & Participation René Kuipers M 06 5135 8459 Kumoweld Frits van Leer M 06 4477 0806 Van Leer Consultancy Peter Pijl M 06 5176 4133 Burgerhout B.V.
Secretariaat Fenny de Willigen E
[email protected] Projectleiding Yvonne Schippers Monique Huizenga
M 06 5433 5961
M 06 5376 2946 M 06 8320 3369
(Post) Adres Wij maken gebruik van de faciliteiten van ‘De Drentse Zaak’ Beilerstraat 24, 9401 PL Assen Anbi status AssenvoorAssen is door de belastingdienst aangemerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI). Hierdoor is extra belastingaftrek mogelijk bij giften aan onze stichting.
Missie AssenvoorAssen richt zich op Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) - op de drie P’s van People, Planet en Profit. Wij bevorderen sociale cohesie, sociale economie en duurzaamheid in de regio Assen.
Activiteiten en projecten Plan A - Asser MVO Platform: meet&greets, conferenties en MVO-certificaten Plan B - Beursvloer: MVO-handel in natura Plan C - Coaching: werkzoekende jongeren Plan D - Duurzaamheid: MVO-adviseurs en meer... kijk op onze website!
www.assenvoorassen.nl 15
2.
MVO in de gemeente Assen Met korte lijnen en persoonlijke contacten bereik je veel
“AssenvoorAssen is een voorbeeld van goede publiek-private samenwerking. Natuurlijk moet je daarin cultuurverschillen overbruggen en er zullen altijd dingen zijn die beter kunnen, maar we weten in deze stad elkaar te vinden en durven ook elkaar er op aan te spreken als iets niet goed gaat.”
16
De gemeente Assen is vanaf het begin (2008) betrokken geweest bij het lokale MVO-initiatief dat nu als Asser MVO-platform bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheid(diensten) verbindt rond sociaal en duurzaam ondernemen in Assen. Maurice Hoogeveen, wethouder van Economische Zaken is trots op het resultaat: “Dat hebben we hier in Assen echt samen met elkaar gedaan.”
De menselijke maat van Assen
Kennis met elkaar delen
“De omvang van de stad Assen speelt ook een rol. Onze stad heeft nog een menselijke maat, waar korte lijnen en persoonlijke contacten mogelijk zijn. Dat directe contact willen we graag. Als B&W hebben we bijvoorbeeld elke maandagochtend een open inloopspreekuur. Ondernemers maken daar graag gebruik van. Bijvoorbeeld als ze het gevoel hebben dat ze als lokale ondernemer in een aanbesteding van de gemeente te kort zijn gedaan. Dan komt zo’n ondernemer naar het open spreekuur en lucht zijn hart. Samen zoeken we dan uit hoe die aanbesteding is verlopen en hoe het een volgende keer succesvoller zou kunnen verlopen.”
“Soms zie je dan ook dat ondernemers kennisachterstand hebben en even geholpen moeten worden met informatie over hoe zo’n aanbesteding verloopt en waar je als ondernemer dan op moet letten. MVO wordt bij de overheid steeds nadrukkelijker in voorwaarden bij aanbestedingen meegenomen. Kennisdeling hierover binnen het Asser MVO-platform is dus belangrijk, dan hebben ondernemers voorbeelden van elkaar gezien op het gebied van arbeidsparticipatie en duurzaamheid, want daar gaat het dan om. Ook zo’n MVO-opleiding als AssenvoorAssen heeft geïnitieerd, is nuttig voor MKB-ondernemers. Door de opzet van die opleiding (veel gekoppeld
17
goed voor MKB. Daar moet je uitgaan van hun eigen idee en dan faciliteren, ondersteunen en verbinden. Dat verbinden is belangrijk omdat er dan netwerken ontstaan waaruit je als overheid weer feedback krijgt.”
MVO in Assen aan het eigen bedrijf) halen ze meer profijt uit hun MVO activiteiten: in kostenbesparingen en bij aanbestedingen.” Maurice Hoogeveen zit als wethouder EZ in een samenwerkingsverband met de wethouders van de vier grote Noordelijke steden: Groningen, Leeuwarden, Assen en Emmen. Ook daar staat MVO op de agenda. Naast lokale dus ook regionale samenwerking.
Stevig MKB “We hebben in Assen een stevig MKB en daar moeten we bij aansluiten. Gebruik maken van de energie die in ons MKB zit. Je ziet dat bij de sociaal maatschappelijke innovatie dat beter gaat dan bij technische innovatie. Subsidieprogramma’s voor technische innovatie zijn vooral geldgedreven programma’s en geen idee-gedreven programma’s. Die geldgedreven programma’s worden top-down uitgerold en dat werkt wel voor grote bedrijven, maar minder
18
“MVO heeft in de afgelopen jaren in het bedrijfsleven steeds meer aandacht en prioriteit gekregen. Voor een groot deel door de normen en eisen die vanuit de overheid (en EU) worden gesteld. Maar ook steeds meer door bewustwording en door maatschappelijke vraag naar natuurlijke, veilige en duurzaam geproduceerde producten. Lokaal zien we dat terug bij middenstand en MKB.” “Bij de maatschappelijke organisaties, die toch ook bedrijven zijn, zien we dat langzamer op gang komen. De zorginstellingen zijn nog te onzeker door de transities waar ze middenin zitten. Je hebt als organisatie zelfvertrouwen nodig om je open te stellen en dat is er nog niet. Bij de scholen en sportverenigingen zien we al wel mooie initiatieven. Denk aan de zonnepanelen bij Achilles waar iedereen naar komt kijken of de ‘energy challenge’ waar in Assen tien scholen aan deelnemen.”
MVO binnen de gemeente zelf “Ook de gemeente is een bedrijf dat maatschappelijk verantwoord wil opereren. Wat dat betreft kijken we ook naar ons eigen handelen als organisatie. We focussen daarbij op vijf terreinen:
Vastgoed dat eigendom is van de gemeente - we proberen dat vastgoed duurzaam en energie-arm te laten zijn.
1. Afvalverwerking – zo veel mogelijk gescheiden inzamelen: scheelt kosten en draagt bij aan het milieu.
3. Arbeidsparticipatie – in de eigen organisatie ook plaats maken voor mensen met beperkingen, leerwerkplaatsen bieden en voor duurzaam HRM voor de eigen medewerkers een sociale agenda maken als werkgever in overleg met vakbonden.
2. Vervoersmiddelen – daar zijn we alert op uitstoot en energieverbruik.
4. 5.
Energie – zo energiearm mogelijk – bijvoorbeeld door ledlampen in straatlantarens.
19
startsubsidie werd afgebouwd naar het huidige bedrag van €23.000 in de periode dat het lokale bedrijfsleven via financiële steun van ‘founderbedrijven’ een gelijkwaardige bijdrage leveren. Zo is er nu een evenwichtige financiële basis voor de stichting AssenvoorAssen: gemeente, maatschappelijke organisaties en lokale ondernemers dragen elk een derde van de kosten bij.”
“Daarnaast stimuleren we onze medewerkers om mee te doen in lokale ontwikkelingen en dus ook in de activiteiten van de stichting AssenvoorAssen. Ook hier weer korte lijnen en directe persoonlijke contacten. We zijn aanwezig bij meet&greets bij Asser bedrijven, doen mee aan de MVO-opleiding, de MVO-beursvloer, participeren in werkgroepjes of netwerken en leveren coaches voor het coachen van werkloze jongeren (Plan C van AssenvoorAssen).”
Financiële steun van de gemeente aan AssenvoorAssen “Als gemeente Assen hebben we vanaf het begin steun gegeven aan AssenvoorAssen als lokaal MVO-platform. Door persoonlijke betrokkenheid van wethouders en medewerkers, maar ook financiële steun. Eerst door een startsubsidie te geven waarmee de stichting kon worden opgericht en waaruit de startkosten in de eerste twee jaar betaald konden worden. Die
20
“Waar wij als gemeente in de beginfase de activiteiten van AssenvoorAssen vooral vanuit ons beleid voor Zorg&Welzijn bekeken, werd al gauw duidelijk dat het ging om economisch belang. Met name toen de stichting niet alleen sociale innovatie, maar ook duurzaamheid ging bevorderen paste dit meer in ons beleid voor Economische Zaken. Planet en People leveren immers samen de Profit voor het Asser bedrijfsleven.”
Ambassadeurs voor MVO en AssenvoorAssen “Vanaf het begin hebben we als gemeente zichtbare steun willen geven aan de lokale MVO-activiteiten. Op uitnodiging van de stichting AssenvoorAssen dragen vanaf 2009 de Burgemeester en een van de Wethouders als ‘MVO-ambassadeur’ het gedachtengoed van de stichting uit. Politieke bestuurders komen en gaan, maar elke keer wilde B&W van Assen deze boegbeeldfuncties weer graag gaan vervullen.” Nu, in 2015, zijn Burgemeester Marco Out en Wethouder Albert Smit beiden ambassadeur voor AssenvoorAssen.
“Als ambassadeur voor MVO en AssenvoorAssen wil ik graag uitdragen dat sociaal en duurzaam ondernemen belangrijk is voor ieder bedrijf en ook voor de stad Assen. Laten we samen uitstralen dat we in een sociale en duurzame stad willen wonen en werken en dat we ons hier richten op de toekomst. In mijn contacten noem ik ons Asser MVO-platform waar dat helpt en als het bestuur van AssenvoorAssen mij weer ergens voor vraagt , bijvoorbeeld om een MVO-conferentie te openen, dan doe ik dat graag!”
“Als wethouder volg ik AssenvoorAssen al vanaf het begin. Sinds kort ben ik ook benoemd als ambassadeur, maar eigenlijk maakt dat voor mij niet zoveel verschil. Ik vond al dat de stichting goede dingen deed en waar ik kon vertelde ik dat al rond. Het gaat erom dat je er op het goede moment even aan denkt en dan actie onderneemt. Dat zit in kleine dingen. Bijvoorbeeld als we in de gemeenteraad de nieuwe beleidsnota voor Participatie bespreken. Dan bel je AssenvoorAssen even of ze wat boekjes over het Coachproject willen afgeven, zodat raadsleden kunnen zien en lezen wat er in onze gemeente op dat gebied al gebeurt.”
21
3.
Asser MVOPlatform
vertelt wat en hoe zij aan MVO doen. Dan volgt een rondleiding door het bedrijf gevolgd door een netwerkborrel. Tot nu toe is het nog steeds gelukt om aan de meet&greet een interessante workshop te koppelen.
Lokaal netwerk met veel kennisdeling en samenwerking AssenvoorAssen biedt een lokaal platform voor kennisdeling en ontmoetingen van alle ondernemers/werkgevers, ambtenaren, adviseurs en anderen die in en rond Assen bezig zijn met het ontwikkelen en toepassen van MVO. Daarnaast proberen we expertise hier heen te halen en onderzoek te laten uitvoeren, zodat we meer kennis en inzicht krijgen en die weer met elkaar kunnen delen. Hoe doen we dat?
Het Asser MVO-platform en de website Alle bedrijven en organisaties in en rond Assen kunnen lid worden van het Asser MVO-platform voor €50 per jaar. Met dit lidmaatschap kunnen ze elk kwartaal een meet&greet bij een van de deelnemende bedrijven bijwonen, vaak wordt daar dan ook een interessante workshop van een MVO-
22
MVO-conferenties, onderzoek en bijeenkomsten –samen met anderen
deskundige aan gekoppeld. Leden van het MVO-platform kunnen een MVOcertificaat aanvragen als ze aan de voorwaarden voldoen. Ook kunnen ze met hun best-practices op de website vermeld worden. In 2014 heeft AssenvoorAssen met een filmproject korte bedrijfsfilmpjes laten maken over Asser MVO-bedrijven. Deze filmpjes zijn te zien op de website van AssenvoorAssen. Op deze website, die met steun van Werkplein Baanzicht professioneel kon worden ontwikkeld, staat alle informatie over AssenvoorAssen en de MVO activiteiten.
Meet&greets bij lokale bedrijven en maatschappelijke organisaties Sinds eind 2014 organiseert AssenvoorAssen elk kwartaal bij een van de deelnemende bedrijven of maatschappelijke organisaties een MVO meet&greet. Het bedrijf is gastheer en
Om kennis te ontwikkelen en vervolgens te delen zoeken we samenwerking met anderen. Zo heeft AssenvoorAssen vanaf het begin samengewerkt met kennisinstellingen om onderzoek door studenten te laten uitvoeren. De vaste onderzoekspartner is de Hanzehogeschool, met name het kenniscentrum Arbeid, maar ook via de RUG hebben studenten onderzoek verricht. We vinden het belangrijk om door dit onderzoek te toetsen of onze activiteiten effect hebben en vooral om ook zicht te houden op de werkelijke behoefte aan kennis en ondersteuning bij onze doelgroep: ondernemers en werkgevers. Voor de kennisinstellingen is dit ook interessant – vooral de succesvolle manier waarop wij in Assen de publiek-private samenwerking vorm geven willen zij graag nader onderzoeken. Ook hier snijdt het mes dus weer aan twee kanten!
MVO-ontwikkeling: In 2014 werden ondernemers/ werkgevers in Assen geïnterviewd door studenten Toegepaste Psychologie van de Hanzehogeschool over hun motivatie, gedrag en behoefte aan kennis en ondersteuning met betrekking tot MVO. Daaruit bleek dat intrinsieke motivatie leidt tot MVOgedrag, maar dat de ontwikkeling van MVO binnen de organisatie stagneert op het MVO-kennisniveau van de ondernemer. Door kennis te nemen van toepassingen van anderen en systematischer te kijken naar MVO zoals in bedrijven ook naar kwaliteit en veiligheid wordt gekeken, ontstaat behoefte aan meer specialistische kennis. Er zijn dus twee behoeften: steun bij het meer systematisch kijken naar MVO in het eigen bedrijf en steun door het toegankelijk maken van specialistische kennis. Deze twee behoeften hebben we als vraag neergelegd bij een opleidingsbedrijf: kun je een opleiding ontwikkelen die er voor zorgt dat deelnemers beide vragen kunnen beantwoorden. Dat is de nieuwe opleiding tot ‘MVO-adviseur’ geworden die dit jaar van start gaat.
De resultaten van het onderzoek dat wij laten uitvoeren, worden gedeeld op het MVO-platform en bij voorkeur presenteren we dat tijdens de MVO-conferenties die we elk jaar organiseren. Als voorbeeld van de rol van onderzoek in
23
4. People + Planet = Profit Een integrale aanpak levert het meeste op! Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is een breed verzamelbegrip. Binnen MVO wordt meestal een driedeling gemaakt :
1. People De mensen binnen en buiten de onderneming;
2. Planet De gevolgen voor het (leef)milieu;
3. Profit De meerwaarde: de economische en maatschappelijke opbrengst van goederen en diensten
24
Deze drie P’s worden door veel ondernemingen (en de overheid) gebruikt als handvat voor duurzame ontwikkeling en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Als deze drie P’s onderling in balans zijn, levert dit lange termijn winst op voor ondernemers en de maatschappij. Wanneer bijvoorbeeld winst te veel aandacht krijgt, kan dit ten koste gaan van mens en milieu. Denk aan slechte arbeidsomstandigheden in lage lonen landen of beschadiging van milieu en klimaat.
Profit Het winstkenmerk is en blijft een essentieel onderdeel van duurzame ontwikkeling en mag niet verwaarloosd worden: het is immers nodig voor de duurzaamheid (continuïteit) van de onderneming zelf. Sinds de Wereldtop van 2002 wordt bij Profit ook wel de P van Prosperity genoemd: om naast economische winst ook (toename van) welvaart in de samenleving als doel op te nemen. AssenvoorAssen promoot MVO aan de hand van de drie P’s: People-PlanetProfit en probeert ook zichtbaar te maken waar die Profit in zit en om hoeveel toegevoegde waarde dat gaat.
Gedragen door betrokken Assenaren Om goed aan te sluiten bij het bedrijfsleven en de samenleving van Assen laat het bestuur van AssenvoorAssen zich van meet af aan adviseren door betrokken Assenaren, die samen de Raad van Advies vormen. Zij adviseren niet alleen het bestuur, maar helpen ook mee om lokaal MVOactiviteiten te realiseren en daarnaast geven zij in het eigen netwerk MVO en het Asser MVOplatform bekendheid. De samenstelling van de adviesraad is een mix van bedrijven en maatschappelijke organisaties en het zijn mensen met een intrinsieke motivatie voor MVO, een groot lokaal netwerk en specifieke kennis die het bestuur van AssenvoorAssen goed kan gebruiken.
MVO-Ambassadeurs De leden van de Raad van Advies zijn uit zich zelf ambassadeurs voor het werk van AssenvoorAssen. Maar ook na hun zittingsperiode in de raad blijven zij als ambassadeur MVO uitdragen. Ook ervaren MVOondernemers en B&W van de gemeente Assen pakken de ambassadeursrol op als het om MVO gaat. Zo zijn er nu acht MVO-ambassadeurs actief in Assen!
Hans de Willigen, partner Rein Advocaten en Adviseurs, voorzitter Raad van Advies AssenvoorAssen “Mijn eerste ervaring met MVO was in mijn vorige bedrijf, een van de big-4 accountants - en belastingadvieskantoren. Als partner nam ik hier lokaal iemand aan met een verstandelijke beperking. Vanuit de landelijke organisatie werd hier uiterst merkwaardig naar gekeken. Wat moesten cliënten hier wel niet van denken, werd regelmatig vol onbegrip gevraagd. Dit sentiment sloeg echter snel om. Cliënten reageerden juist uiterst positief dat deze maatschappelijke verantwoordelijkheid lokaal genomen werd; het personeel was trots voor een dergelijke werkgever te werken en niet in de laatste plaats verrichte de persoon in kwestie uiterst nuttig werk. Een zeer grote profit voor iedereen, die niet eens in geld is uit te drukken.” “Sindsdien weet ik dat bij de waardering van ondernemingen de gerealiseerde en te realiseren resultaten uiteraard een belangrijke rol blijven spelen, maar dat daarnaast de wijze waarop invulling gegeven is aan MVO een steeds grotere mate van importantie zal krijgen.”
25
26
Arjan Schonewille, directeur Werkplein Baanzicht en lid Raad van Advies AssenvoorAssen
Renate Renkema, directeur Alescon en lid van de Raad van Advies AssenvoorAssen
Hilko Folkeringa, directeur Theater/ Bioscoop De Nieuwe Kolk, lid Raad van Advies AssenvoorAssen
“Vanuit ons vakgebied stimuleren en faciliteren we beroepsmatig MVO bij werkgevers. Toch vinden we MVO zelf ook belangrijk. Daarom leiden we binnen Werkplein Baanzicht mensen op die een afstand hebben tot de arbeidsmarkt. Dit levert veel voordelen op. De medewerker verbreedt zijn/ haar kennis en doet ervaring op. Hiermee vergroot je de kansen op de arbeidsmarkt. Daarnaast werkt de medewerker binnen onze organisatie mee en is daardoor ook productief voor ons. Als de medewerker tenslotte een baan vindt bij een andere werkgever, zorgt dit ervoor dat de uitkeringskosten verlaagd worden. Op deze manier slaan we drie vliegen in één klap.“
“Ik vind het steeds weer een aangename verrassing dat er zo veel bedrijven een werkplek aanbieden aan iemand met een beperking. Dagelijks komen wij dat binnen Alescon tegen. Daarom werkt ook bijna de helft van de medewerkers van Alescon niet meer binnen de poort van Alescon, maar extern. Het gaat zonder uitzondering om sociale ondernemers, die allen hun verantwoordelijkheid nemen als maatschappelijk ondernemer. Van de buurtsuper bij u om de hoek tot bijvoorbeeld op het provinciehuis. Daarbij kan het gaan om eenvoudig werk, maar ook om secundaire taken die uit een bestaande functie gehaald worden (jobcarving), zodat deze functionaris meer tijd heeft voor zijn primaire taak. Daarin is meer mogelijk dan u denkt!”
“Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is een groot goed dat bij goede toepassing alleen maar winnaars oplevert. Wellicht niet op korte termijn, maar op de lange termijn betaalt het zich zeker terug. En je hoeft het niet direct op grootse wijze in te voeren, je kan ook klein beginnen. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is daarmee niet een kwestie van al dan niet kunnen, het is een kwestie van al dan niet willen!”
“Voor onze medewerkers is het belangrijk, dat zij in de ‘normale’ maatschappij meedraaien. Dat vertelde Evert, één van onze medewerkers, me laatst. Evert is vanuit Alescon gedetacheerd bij de plaatselijke buurtsuper en merkt het verschil: “Ik word nu meer voor ‘vol’ aangezien. Want ik werk nu niet meer in de sociale werkvoorziening, maar bij de supermarkt. Dat is toch leuker om te vertellen op een verjaardagsfeestje!”
Ronald Obbes, manager Binnenstad Assen, lid Raad van Advies AssenvoorAssen “Het is voor mij de uitdaging om invulling te geven aan maatschappelijk verantwoord ondernemen, dat past bij onze organisaties én levert uiteindelijk winst op. Door kosten te besparen zal de winst toenemen. Dit kan al heel eenvoudig door bijvoorbeeld het energieverbruik te verlagen en afval te verminderen. Naast de daadwerkelijke “winst” is er ook veel winst te behalen in vertrouwen, betrokkenheid, kwaliteit, synergie, en werkgelegenheid!”
Kars Klok, ondernemer/directeur Klok Beheer bv, lid Raad van Advies AssenvoorAssen “Als ondernemer vind ik dat je MVO zodanig kan aanpakken, dat er een efficiëntere en effectievere organisatie ontstaat, met toepassing van een goede interne en externe kwaliteitzorg als fundering. Het mes snijdt dan aan meerdere kanten, je hebt er economisch en maatschappelijk voordeel van!”
27
Ambassadeurs AssenvoorAssen Vanaf het begin kent AssenvoorAssen zijn eigen MVO-ambassadeurs. De burgemeester en een van de wethouders van de gemeente Assen hebben die rol met grote betrokkenheid inmidddels al jaren vervuld. In 2014 kwamen er meer ambassadeurs. Mensen uit het bedrijfsleven en uit maatschappelijke organisaties, die zich in de afgelopen jaren op hun eigen wijze hebben ingezet voor het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Als ambassadeur zetten zij hun kennis en ervaring in om nog meer mensen te overtuigen van het belang van maatschappelijk verantwoord ondernemen en reiken daarbij een helpende hand aan. Inmiddels zijn er acht MVO-ambassadeurs actief in Assen.
28
Bij René Kuipers en zijn bedrijf Kumoweld stroomt het maatschappelijk verantwoord ondernemen door de aderen. Er werken mensen met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt, met het UWV worden mensen omgeschoold tot lasser en op Planet-gebied loopt het bedrijf voorop op het gebied van opslag. “Binnen onze mogelijkheden proberen wij zo ruimhartig mogelijk om te gaan met de drie P’s: People, Profit en Planet”, vertelt Kuipers. “En ook bij onze leveranciers kijken wij hoe zij met MVO omgaan. Prijs staat voor ons niet op de eerste plek.” Volgens Kuipers kost MVO niet veel extra en dat draagt hij als ambassadeur voor AssenvoorAssen ook uit naar andere ondernemers. “Ik denk zelfs dat MVO, wanneer je er op een goede manier mee bezig bent, loont. Niet met MVO bezig zijn kost je op termijn in ieder geval geld en misschien zelfs wel de kop.”
Foto René Kuipers: JAV Studio’s
Frits van Leer is oud-voorzitter van AssenvoorAssen en docent marketing aan de Hanzehogeschool. Zijn studenten komen al vroeg met MVO in aanraking. “Ik neem het mee in mijn lessen en er staat altijd een vraag over in het tentamen. Dat doe ik al twaalf jaar.” Vaak ziet Van Leer dat mensen pas op latere leeftijd MVO belangrijk gaan vinden. “Ik probeer studenten op jongere leeftijd met MVO in contact te brengen en hoop dat zij dit in hun latere leven oppikken.”
Bij de Rabobank zit MVO in de genen. Daarom was Arie van der Spek in het verleden als directeur van de Rabobank Assen zeer actief met MVO. Tegenwoordig probeert hij vanuit zijn rol als zelfstandig adviseur ondernemers van de noodzaak tot MVO te overtuigen. “Ik ben een aanhanger van een brede benadering van MVO. Die boodschap draag ik uit. Voor de duurzaamheid van een bedrijf moet er een balans zijn op het gebied van People, Profit en Planet. Dit probeer ik bijvoorbeeld via mijn informele contacten met ondernemers naar voren te brengen.”
29
5. Investeren in mensen
(en vooral ook kosten) bij de werkgever leggen, dat het steeds vaker financieel loont om mensen op een goede manier binnen boord te houden?
De People-kant van MVO Onder de P van People kijken we naar de manier waarop we rekening houden met mensen: individueel en collectief. Investeren in mensen is investeren in je bedrijf. Ook hier gaat het om de balans en om de meerwaarde. Bij People kun je vier aandachtsgebieden onderscheiden: 1. De ontwikkeling, inzetbaarheid en het welzijn van de eigen medewerkers 2. Mogelijkheden voor mensen uit de omgeving die moeilijk geschikt werk kunnen vinden en die daarmee een handje geholpen kunnen worden 3. Jongeren die in hun beroepsontwikkeling in/van bedrijven willen leren 4. Arbeiders in de productieketen: hoe zijn de arbeidsomstandigheden van de arbeiders in het buitenland die de (half) producten maken die je als bedrijf in- of verkoopt?
30
Dit laatste is niet op ieder bedrijf van toepassing, maar waar dat wel het geval is: de consumenten worden hier steeds kritischer op! Werkgevers zuchten wel eens diep: Moeten wij nou de werkloosheid gaan oplossen? Zijn wij nou verantwoordelijk voor de toekomst van onze werknemers? Voor de stage mogelijkheden van leerlingen van scholen? Dan draaien we het om: • Wist je dat mensen met beperkingen niet alleen gemotiveerde en trouwe maar zeker ook veel goedkopere werkkrachten zijn? • Wist je dat stagebedrijven de beste leerlingen er uit kunnen pikken om in dienst te nemen en dat hun oudere medewerkers extra gemotiveerd worden en duurzamer inzetbaar blijven als ze jongeren mogen begeleiden? • Wist je dat de arbo-, ontslag- en arbeidsongeschiktheid regelingen tegenwoordig zoveel verantwoordelijkheid
Als een bepaald productiebedrijf in Assen geen gebruik zou maken van gesubsidieerde arbeid door de inzet van mensen met beperkingen, waren de loonkosten te hoog voor de markt en zat dit bedrijf niet meer in Assen, maar bijvoorbeeld op de Filipijnen... Als de zorginstellingen betere arbo-werkgevers waren voor hun zorgmedewerkers en 7-10% ziekteverzuim niet meer voorkwam, dan zouden ze veel kosten besparen... Als in de autotechniek bedrijven zouden moeten adverteren voor de instroom die ze nu uit leerwerk trajecten van ROC’s halen, dan zouden ze hoge wervingskosten moeten betalen...
Als alle werkgevers op zo’n manier naar de menskracht kijken die zij als bedrijf al hebben en nog kunnen gebruiken, dan profiteren zowel het bedrijf als de samenleving daarvan.
31
Arjan Schonewille:
Samenwerking rond People Werkplein Baanzicht en AssenvoorAssen hebben elkaar helemaal gevonden
Werkplein Baanzicht is founder van AssenvoorAssen en als directeur is hij lid van de Raad van Advies. Al sinds de oprichting is Werkplein Baanzicht betrokken bij de stichting. Tot grote tevredenheid van directeur Arjan Schonewille. Waar in de beginjaren van AssenvoorAssen Werkplein Baanzicht vooral meedacht met de stichting, is de samenwerking tegenwoordig sterk. “Dat begon eigenlijk met het Coachproject”, kijkt Arjan Schonewille, directeur van Werkplein Baanzicht, terug. “Dat heeft AssenvoorAssen destijds als opdracht van ons opgepakt. Verschillende jongeren konden daardoor aan het werk. Tijdens het congres over Maatschappelijk Betrokken Ondernemen, dat AssenvoorAssen in 2012 hield, ontstond het gevoel dat we elkaar veel meer kunnen versterken. Genoeg reden om onze samenwerking vanaf dat moment te intensiveren.”
“Onze samenwerking vergroot de kansen van alle inwoners in de gemeenten Aa en Hunze, Assen en Tynaarlo.”
32
Het succes van de samenwerking ligt volgens Schonewille in de ontwikkeling die AssenvoorAssen heeft doorgemaakt. Ooit begonnen met het organiseren van een beursvloer, promoot de stichting tegenwoordig het maatschappelijk verantwoord ondernemen in Assen. “Op dat gebied, en dan met name aan de People kant, vinden wij elkaar helemaal”, vindt Schonewille. “Want juist de maatschappelijk betrokken bedrijven hebben oog voor mensen die een iets grotere afstand tot de arbeidsmarkt hebben. En dat zijn onder andere de mensen die wij aan werk proberen te helpen. Mede dankzij AssenvoorAssen hoeven deze mensen niet te leven van een uitkering.” Daarnaast profiteren AssenvoorAssen en Werkplein Baanzicht van elkaars netwerken. Bij Werkplein Baanzicht vinden ze het daarom belangrijk dat AssenvoorAssen een sterke partij is. Schonewille: “AssenvoorAssen beïnvloedt de cultuur van het bedrijfsleven, weet bedrijven te interesseren in het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dat kunnen wij als overheidsinstantie aan bedrijven vertellen, maar dat komt veel minder aan. Een club ondernemers, dat wat AssenvoorAssen is, kan dat veel beter aan andere ondernemers vertellen. Daar profiteren wij van. In Assen is daardoor een open cultuur ontstaan waarbij vele werkgevers breder kijken naar
Ook inwoners Aa en Hunze en Tynaarlo profiteren mee Werkplein Baanzicht in Assen is de sociale dienst voor de gemeenten Aa en Hunze, Assen en Tynaarlo. Het ondersteunt werkzoekenden bij hun zoektocht naar werk. Niet alleen de inwoners van Assen profiteren van de samenwerking met AssenvoorAssen. Ook werkzoekenden uit de gemeenten Aa en Hunze en Tynaarlo hebben onder andere dankzij het Coachproject een baan gekregen. En dat wordt gewaardeerd uit vanuit alle drie de gemeenten.
het personeel en ook naar de mogelijkheden om mensen met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt in te zetten.” Tegelijkertijd heeft ook Werkplein Baanzicht zijn contacten. Schonewille wijst hen regelmatig op AssenvoorAssen. “Dat zijn doorgaans al zeer betrokken bedrijven. Al verschillende bedrijven zijn daardoor betrokken geraakt bij AssenvoorAssen. Ik ben er trots op dat wij zo’n stichting in onze stad hebben.”
33
Yvonne Schippers:
Coachproject helpt tientallen jongeren op weg Een zetje richting baan
Sinds de start van het Coachproject heeft AssenvoorAssen in samenwerking met het bedrijfsleven al tientallen werkloze jongeren op weg geholpen. Voor de ene jongere betekent dat een baan, voor de ander een terugkeer in de schoolbanken, maar alle deelnemers hebben nieuwe inzichten gekregen. Yvonne Schippers van Timpaan Onderwijs, dat sinds 2014 de coaches begeleidt, is projectleider van het Coachproject. “Misschien levert het werk van de coach niet altijd concreet een baan op, maar alle deelnemers aan dit project worden verder geholpen in hun leven.”
‘‘Met elkaar hebben we mooie successen geboekt!’’
34
De jongeren zijn begeleid door tientallen coaches uit het bedrijfsleven, die belangeloos aan het project meewerken. “Veel coaches doen mee omdat zij in hun omgeving zaken zien misgaan bij de jeugd. Dat motiveert de coaches om zich in te zetten voor de samenleving. De jongeren die zij helpen in het Coachproject hebben een zetje nodig richting een baan. Met hun netwerk en visie kunnen de coaches jongeren de juiste kant op helpen. Gewoon door adviezen te geven of een spiegel voor te houden. Met elkaar hebben we mooie successen geboekt.”
Van kleine ondernemer tot tandarts of directeur, iedereen kan coach van een jongere worden. Daarbij worden de coaches belangeloos begeleid door Timpaan Onderwijs. Één keer per coachtraject vindt er een intervisie plaats, waar coaches ervaringen en tips uitwisselen. Daarnaast biedt Timpaan ondersteuning aan coaches als het even tegenzit. Maar volgens Schippers wordt daar weinig gebruik van gemaakt. “De meeste coaches zijn echte ondernemers, die willen hun eigen zaakjes oplossen. Het is mooi om te zien hoe zij dat op hun eigen manier doen.” Wanneer is een traject met een jongere geslaagd? Schippers vindt het moeilijk om dat aan te geven. “Wanneer een jongeren dankzij het traject een baan vindt of weer naar school gaat, dan is het traject geslaagd. Ook al is het voor slechts drie maanden. Maar de ene jongere is makkelijker naar een baan te begeleiden dan de ander. Als je een jongere alleen nieuwe inzichten weet te geven, dan is dat ook een succes.”
Plan C Plan C zorgt sinds 2009 voor de matching van medewerkers uit bedrijven (die wel een jongere willen coachen) met werkloze jongeren (via Werkplein Baanzicht waar ze een uitkering krijgen) die thuis op de bank zitten. Door een aantal goede coachgesprekken en wat netwerkhulp stroomt 70% van deze jongeren binnen drie maanden door naar werk en/of een opleiding. Over dit project brachten we in 2013 het boekje ‘Plan C’ uit. Net als voor dit boek schreef Frank Andringa daarvoor teksten. Frank is zo’n jongere uit het coachproject die nu succesvol aan het werk is als communicatie-adviseur en tekstschrijver.
35
Henk Kremer:
Werkplein Baanzicht en ondernemers verhogen gezamenlijk arbeidsparticipatie De helft heeft geen startkwalificatie en vind dus moeilijk een baan In Aa en Hunze, Assen en Tynaarlo, de gemeenten waar Werkplein Baanzicht actief is, ligt het werkloosheidscijfer rond het landelijk gemiddelde. Door samen te werken met het bedrijfsleven wil Werkplein Baanzicht een hogere arbeidsparticipatie creëren. Dat levert interessante projecten op. “We hebben geleerd uit het verleden”, vertelt adviseur aansluiting onderwijs/arbeid Henk Kremer van Werkplein Baanzicht. “We zijn afgestapt van het idee dat wij bedrijven vertellen wat zij moeten doen. Tegenwoordig luisteren wij naar de ondernemers. Daardoor zijn in samenwerking met AssenvoorAssen al enkele mooie projecten ontstaan en die hebben succes. Die ondernemers die bij deze projecten actief zijn, gelden nu als ambassadeur en proberen andere ondernemers te motiveren.”
Helft werkloze jongeren heeft geen startkwalificatie Die projecten zijn hard nodig om de 600 tot 700 werkloze jongeren in deze regio aan het werk te helpen. “De helft daarvan heeft geen startkwalificatie, dus geen opleiding op MBO2 niveau”, vertelt Kremer. “Voor hen is het daarom extra moeilijk om een baan te krijgen. Rekenen en taal is vaak op school de bottelnek, waardoor ze vroegtijdig van een opleiding afhaken. Daarom hebben we bijvoorbeeld in samenwerking met Visio De Brink in Vries het Gildeproject voor moeilijk lerende jongeren opgezet. Waar driekwart van de moeilijk lerende jongeren in het reguliere onderwijs afhaakt, haalt hier vrijwel iedereen zijn diploma.”
meester-gezel. Op het terrein van Visio volgen zij een combinatie van onderwijs en praktijk. Daarbij is het onderwijs afgestemd op de vraag van de ondernemer. Leerlingen leren de theorie in de schoolbanken en kunnen het daarna direct in de praktijk brengen. Door de stimulerende omgeving weten veel meer leerlingen een diploma te halen. Bovendien worden er arbeidskrachten ontwikkeld die vanuit school onmiddellijk aan het werk kunnen.
verhogen. Daarbij gaan ze voor een win-win situatie. “Door een uitkering te betalen tijdens stages of een deel van het loon aan te vullen wanneer iemand met achterstand werkt, kunnen sociale partnerships zeer interessant zijn voor bedrijven. De werkgever krijgt een goede werknemer die door stage en scholing in het profiel van het bedrijf past en door de loonaanvulling niet te duur is. Voor ons is het winst omdat wij niet de volledige uitkering hoeven te betalen.”
Dit concept ook in andere sectoren Inmiddels heeft Werkplein Baanzicht een stimuleringssubsidie bij het Ministerie van Onderwijs aangevraagd. Kremer: “We willen graag meer van deze klasjes beginnen in verschillende sectoren, zoals de horeca, productie, toerisme en detailhandel. Daarmee zijn we de eerste in Nederland. Hiervoor zijn we samen met onze ambassadeurs op zoek naar ondernemers die ook via het concept meestergezel willen werken. Door de vergrijzing hebben we in de toekomst veel nieuwe aanwas nodig en dit model kan daar goed bij helpen.”
Win-win situatie Meester-gezel concept Bij het Gildeproject van Visio en Werkplein Baanzicht leren scholieren van de afdeling Zorg van het Drenthe College via het concept
Naast het Gildeproject probeert Werkplein Baanzicht in samenwerking met bedrijven ook via het Coachingsproject en via sociale partnerships de arbeidsparticipatie te
‘‘We hebben geleerd van het verleden.’’ 36
37
Leni Beukema:
Samenwerking met de Hanzehogeschool Investeer ook in tijdelijke werkkrachten
Bedrijven moeten ophouden met het niet willen investeren in tijdelijke werknemers. Dat vindt lector Duurzaam Human Resource Management (HRM) dr. Leni Beukema van de Hanzehogeschool Groningen. Werknemers die hun hele leven bij één werkgever werken? Ze komen steeds minder voor. Bedrijven kiezen liever voor flexibele arbeidskrachten met tijdelijke contracten, werknemers die via een payrollbedrijf of uitzendbureau werken, of voor zzp’ers. Maar van die tijdelijke krachten wordt wel verwacht dat zij zich met hart en ziel inzetten voor het bedrijf. “Doet dat bedrijf aan maatschappelijk verantwoord ondernemen, dan hoort het bedrijf te investeren in zijn tijdelijke krachten. Bijvoorbeeld via cursussen”, zegt Beukema. “In de nieuwe maatschappij die nu ontstaat, is het idee dat je daarmee investeert in iemand die over enige tijd werkt voor de concurrent, achterhaald. Bedrijven moeten over hun eigen grenzen heen kijken.”
‘‘Bedrijven moeten over hun eigen grenzen heenkijken.’’
38
Uitstekende samenwerking Sinds de zomer van 2013 werkt het lectoraat Duurzaam HRM samen met AssenvoorAssen. Een samenwerking die Beukema uitstekend bevalt. Zij noemt de stichting uniek. “AssenvoorAssen is eigenlijk een heel gekke club. Het hoort niet bij de overheid of bij het bedrijfsleven. Het staat erboven en weet deze twee verschillende wereld bij elkaar te brengen. Regelmatig heeft de stichting bijzondere ideeën en die worden gewoon uitgevoerd. Bovendien is AssenvoorAssen een stabiele club. Dat geeft onze studenten de tijd om iets uit te zoeken. Daarnaast kunnen nieuwe studenten voortbouwen op onderzoeken die eerder door ons zijn uitgevoerd.”
uit het middelbaar beroepsonderwijs zijn de ondernemers van de toekomst.”
Spiegel AssenvoorAssen is een stichting in beweging en dat juicht Beukema toe. “Zij verzinnen van alles op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Als buitenstaander zijn wij objectief en helpen via onderzoek. Eigenlijk functioneren wij als een soort spiegel. Onze informatie is voor AssenvoorAssen zeer nuttig, terwijl onze studenten er veel van leren. ”
Het eerste onderzoek dat studenten van de Hanzehogeschool uitvoerden ging over wat ondernemers aan maatschappelijk betrokken ondernemen wilden doen. Beukema: “AssenvoorAssen dacht na over een keurmerk maatschappelijk betrokken ondernemen. Uit ons onderzoek bleek dat ondernemers dat niet zagen zitten. Dat keurmerk is er dan ook niet gekomen. Wel iets anders: het MVO-certificaat, dat goede praktijkvoorbeelden beloont.” Daarnaast hebben studenten onderzoek gedaan naar MVO ambassadeurs en nu kijken ze hoe het MVO-gedrag van mbo-scholieren is. Beukema: “Dat is belangrijk. De leerlingen
39
6.
Duurzame processen bij Klok Onderhoud- en Afbouwgroep bv
Focus op duurzaamheid De Planet-kant van MVO Alles wat je doet kost energie – heeft een effect. De een let daar meer op dan de ander. Het licht uitdoen als je weggaat, je huis isoleren, afval scheiden enz. De maatschappij om ons heen maakt daar een enorme ontwikkeling in door. De overheid stimuleert het met subsidies. In de kranten lezen we over energie-oorlogen, hier in het Noorden gaat het om ingrijpende effecten van gaswinning en moeilijke keuzes tussen windmolenparken en velden met zonnepanelen. Iedere burger en ondernemer maakt daarin eigen keuzes, maar langzamerhand heeft iedereen er mee te maken. Al was het alleen maar vanwege de snel toenemende energiekosten en prijzen om van afval af te komen. De publieke opinie gaat daar hard in mee. De wegwerpcultuur is omgeslagen in een recycle-cultuur en dat zie je bijvoorbeeld ook terug in kunst en design.
40
De Planet-kant van MVO is in ieder bedrijf aan de orde. In de meeste bedrijven/organisaties gebeurt er dan ook al heel veel, zonder dat dit altijd ‘MVO’ wordt genoemd. Maar er kan nog veel meer en dat levert ook steeds meer op. Door systematisch op alle Planet aspecten naar je werk/productie processen te kijken, bespaar je kosten en kom je eerder tot innovatieve oplossingen. Door kennis te delen met andere bedrijven ook buiten de eigen branche - gaat dat nog eens extra hard: wat voor de een afval is kan voor de andere een interessant (en goedkoop) halfproduct zijn!
Om papier en inkt- en zo het milieu - te sparen is Klok alles digitaal gaan doen. Ze hebben een eigen online platform ontwikkeld zodat alle correspondentie en dossiers digitaal zijn. Klanten kunnen zelf inloggen om alles te volgen. Bespaart veel portokosten. De programmatuur wordt nu in de hele branche gebruikt - AKZO Nobel biedt het aan onder de naam SikkensIS. Dit lokale initiatief heeft dus een veel bredere toepassing en daarmee grotere MVOopbrengst gekregen!
Als iedereen een beetje oplet – zowel binnen het eigen bedrijf als in de contacten met andere lokale bedrijven- dan kan het snel gaan met de slimme oplossingen en zo met de duurzaamheidswinst!
Sustainable MKB-stad Assen Chemie-loze processen bij Koninklijke Van Gorcum Voor de productie van drukplaten is overgeschakeld naar een chemieloos proces dat het milieu veel minder belast en kosten bespaart op de afvoer van schadelijke restmaterialen. De drukkerij is inmiddels verplaatst, maar deze Planetwinst is gemaakt.
Univé bespaart energie (en kosten) in duurzaam kantoorpand Al in 2007 bouwde Univé een duurzaam kantoorpand met warmte-koude opslag door middel van aquifer, groene dakisolatie. Denk aan de energie (en kosten) die daarmee de afgelopen acht jaar zijn bespaard.
Assen heeft geen grote industrieën of beursgenoteerde bedrijven die zich in een apart MVO-jaarverslag verantwoorden naar hun aandeelhouders. Hier zet lokaal het MKB de toon! MKB-ondernemers zijn meestal doeners. Als ze eenmaal weten waar ze op moeten letten is het gauw gepiept! Daarom is het handig om als MKBer gebruik te maken van het lokale MVO-platform in Assen – daar zie je slimme toepassingen bij anderen, die je zo over kunt nemen. Je moet er alleen wel voor open staan: duurzaamheid is een attitude. Ben je zelf als persoon iemand die daar nog niet zo op let? Dan is het goed om eens te kijken wat anderen met duurzaamheid bereiken – hoe ze dat doen en wat hun dat oplevert. Dan valt het kwartje wel en ga je het vanzelf ook doen.
41
Reinder Hoekstra:
Bedrijven en maatschappelijke organisaties moeten samen meer ondernemen En initiatieven moeten zichtbaarder worden In Assen zijn verschillende initiatieven op Planet-gebied binnen het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Bij het TT Circuit komt het grootste zonnepark van Nederland en binnen warenhuis Vanderveen is een speciale afdeling gespecialiseerd in groen (ver)bouwen van woningen. Voetbalvereniging Achilles 1894 heeft een eigen energiecollectief en in verschillende wijken zijn energie-initiatieven gaande. Maar directeur Reinder Hoekstra van Natuur en Milieufederatie Drenthe vindt dat al die andere initiatieven die daarnaast gaande zijn, nog niet voldoende zichtbaar zijn.
42
“Je ziet tegenwoordig dat alle bedrijven bezig zijn met milieu”, vertelt Hoekstra. “Er zijn verschillende initiatieven op gebied van duurzaamheid. Maar door meer samen te werken valt hier nog meer uit te halen, bijvoorbeeld op het gebied van gezamenlijk inkoop. Hier ligt voor AssenvoorAssen een taak. Zij weten verschillende deelinitiatieven te verbinden, waardoor de initiatieven ook zichtbaarder worden.” Natuur en Milieufederatie Drenthe, aanjager binnen het maatschappelijk verantwoord ondernemen op planet-gebied, werkt sinds 2013 samen met AssenvoorAssen. “Wij werken in verschillende coalities samen waarin we MVO nastreven. Tegenwoordig is de P van planet zeer verweven met people en profit. AssenvoorAssen probeert dit in een lokaal netwerk hoog te houden. Dat past uitstekend bij ons”, zegt Hoekstra. “Wat AssenvoorAssen heel goed doet is het verbinden van bestaande netwerken met andere netwerken. Hierdoor ontstaat een gemixt gezelschap dat elkaar voorheen eigenlijk niet vond en nu onverwachte samenwerkingen oplevert.”
De samenwerking tussen de Natuur en Milieufederatie en AssenvoorAssen is volgens Hoekstra nog niet gericht op gezamenlijke projecten. “AssenvoorAssen is een zeer zelfstandige onderneming die sterk op eigen benen staat. Zij voeren verschillende projecten zelf uit. Daarnaast zijn wij op de hele provincie gericht. De winst is dat wij van elkaar kunnen leren en elkaar op die manier versterken. En daar komt vast nog veel moois uit voort.”
‘‘Hier ligt voor AssenvoorAssen een taak!’’
43
7. MVO loont! De Profit-kant van MVO Wie slim omgaat met ‘People’ en ‘Planet’ kan op personeel en op werkprocessen en grondstoffen veel kosten besparen, maar wat levert MVO daarnaast nog meer op? Kostenbesparingen door MVO Veel bedrijven/organisaties besparen door MVO-acties veel kosten op: • Energie • Afvalverwerking • Grondstoffen • Transportkosten • Loonkosten • Ziekteverzuim • Opleidingskosten • Arbeidsongeschiktheid/ontslag • Wervingskosten personeel Naast besparingen in harde euro’s zijn is er ook een meer indirecte vorm van profit: via het imago en via de regels en voorwaarden die anderen aan producten en diensten stellen.
Marketing met MVO Veel ondernemers/werkgevers doen in de praktijk al jaren wat inmiddels MVO is gaan
44
heten. Maar ze staan zich er niet op voor. Voor hen is het vanzelfsprekend dat ze zo bezig zijn. Nu sociaal en duurzaam ondernemen met MVO zo belangrijk is geworden, dat overheid, ondernemers- en werkgeversverbanden, consumenten en inkopers, de media en het publiek, allemaal laten weten dat zij belang hechten aan MVO en hun beslissingen op de markt er vaak van laten afhangen, wordt het voor ondernemers steeds belangrijker dat zij zichtbaar maken wat zij aan MVO doen. Er zijn diverse manieren om te laten zien hoe je als bedrijf/organisatie bezig bent met MVO:
de boodschap die je aan klanten, relaties en publiek wilt overbrengen om je als sociaal en duurzaam bedrijf te profileren en verwerk dat in alle uitingen. Maak een jaarverslag waarin prominent aandacht wordt besteed aan wat het bedrijf/de organisatie aan MVO heeft gedaan. Wees als ondernemer/werkgever zichtbaar op bijeenkomsten en in activiteiten rond het onderwerp MVO in het eigen werkgebied. Gebruik nieuwe toepassingen die duurzaamheid verbeteren voor nieuwsitems/persberichten. Vraag een MVO-certificaat aan bij AssenvoorAssen en gebruik het in je uitingen. Gebruik ook het lokale MVO-platform, de jaarlijkse Beursvloer en de website van AssenvoorAssen om je als MVObedrijf te profileren!
Interne communicatie Als de eigen medewerkers zich bewust zijn van wat hun bedrijf/hun collega’s doen om sociaal en duurzaam ondernemen waar te maken, zijn ze extra trots op hun bedrijf en stralen ze dit uit naar klanten en in hun eigen omgeving. Zorg dus voor goede interne communicatie over je MVO activiteiten.
MVO-filmpje Confexion als
Externe communicatie Als buiten het bedrijf (in de markt, bij klanten/ leveranciers en in de omgeving) bekend is hoe sociaal en duurzaam het bedrijf werkt, levert dat veel goodwill op. Er zijn allerlei manieren om MVO in de externe communicatie en marketing te gebruiken. Kijk naar
Op alle locaties van Interzorg een MVO-sticker op de deur Interzorg is als een zorginstelling maatschappelijke organisatie. Maar ook een bedrijf met gebouwen, medewerkers en
marketing-trekker op beurs Om ondernemers kennis te laten maken met bestpractices van andere bedrijven, heeft AssenvoorAssen in 2014 een aantal filmpjes laten maken van bestpractices uit Asser bedrijven. Één van hen is Confexion, dat werkt met mensen met beperkingen in de productie van tilbanden en ver is in de reclycling van productie materialen. Directeur Cora van Hal kreeg voor haar bedrijf het MVO-certificaat en gebruikt dat in haar marketing-communicatie. Ook gebruikt zij de MVO-film over haar bedrijf op beurzen en bij klanten omdat ze al heeft ervaren dat haar MVO-toepassingen een unique selling-point opleveren!
apparatuur. En dus een integraal MVO-beleid, met goede praktijktoepassingen op alle drie de P’s. In 2014 kreeg Interzorg het MVO-certificaat uitgereikt. Meteen kwam de vraag om meer certificaat-stickers, want iedereen die op een van de locaties binnenkomt, moet meteen kunnen zien dat Interzorg niet alleen zorgkwaliteit maar ook duurzaam en sociaal ondernemen belangrijk vindt. En dus hangt naast het vignet over voedselkwaliteit nu het MVO-certificaat!
45
Sjoerd Scholte:
We hebben deze aarde in bruikleen Hoger rendement dankzij maatschappelijk verantwoord ondernemen Maatschappelijk verantwoord ondernemen is in de mode. Maar dat moet volgens Sjoerd Scholte, directievoorzitter van de Rabobank Assen en Noord-Drenthe, niet het vertrekpunt van een bedrijf zijn om daar aan te gaan doen. “We hebben deze aarde in bruikleen en moeten er met zijn allen voor zorgen dat ook onze kinderen en kleinkinderen een gezonde toekomst hebben.” Hoe ziet de wereld er over veertig jaar uit? Het is moeilijk te voorspellen. Maar door nu maatschappelijk verantwoord te ondernemen, ziet die toekomst er veel zonniger uit. Op de lange termijn, maar ook op de korte termijn. “Maatschappelijk verantwoord ondernemende bedrijven profiteren direct van hun manier van
46
‘‘De mindset moet anders.’’ werken”, zegt Scholte. Ze trekken een ander soort werknemers en andere klanten aan. Werknemers zijn loyaler, terwijl klanten bewust kiezen voor het bedrijf. Natuurlijk, het is wel een investering om maatschappelijk verantwoord te gaan ondernemen. Het gebruik van ongebleekt papier is bijvoorbeeld duurder dan gebleekt papier. Maar de mindset moet anders. De vraag is: moet je nog wel kopietjes maken?”
Prijs is minder bepalend De directievoorzitter zag in de afgelopen jaren dat het makkelijker is als maatschappelijk betrokken bedrijf opdrachten binnen te halen. “Er wordt gewoon minder gebabbeld over de
prijs. De gunfactor van jouw bedrijf stijgt. Dat zie je bijvoorbeeld bij aanbestedingen door gemeenten. Zij kijken steeds meer naar hoe verantwoord een inschrijver werkt. Scoor je hoog op de MVO-schaal? Dan heb je een stapje voor. Het staat gewoon vast dat bedrijven die nadrukkelijk met maatschappelijk verantwoord ondernemen bezig zijn, een hoger rendement halen dan bedrijven die hier niet aan doen.”
verantwoord ondernemen altijd een onderdeel. Hoe gaat de aanvrager daar mee om? Wij willen gewoon niet geassocieerd worden met milieuvervuilende bedrijven.” Dat betekent niet dat de Rabobank niet wil samenwerken met bedrijven die maatschappelijk verantwoord ondernemen nog niet zo hoog in het vaandel hebben. “Wij kunnen deze bedrijven vaak juist op dit vlak helpen met onze kennis.”
Kritisch kijken bij kredietaanvraag
Laat zien hoe maatschappelijk verantwoord je werkt
Zelf kijkt de Rabobank ook kritisch naar bedrijven die een kredietaanvraag doen “In het gesprek met aanvrager is maatschappelijk
Groenste bank van Nederland De Rabobank is erg actief met maatschappelijk verantwoord ondernemen. Landelijk gezien is het de groenste bank van Nederland. Zo financiert het voor 1,9 miljard euro binnen de landsgrenzen in duurzame projecten en is de bank marktleider op het gebied van groen sparen. Maar ook lokaal is de Rabobank actief. Zo adviseert de bank onder andere landbouwers hoe zij met slimme middelen lichtvervuiling van de stallen kunnen terugdringen en daarmee toch een hoger rendement kunnen halen.
Scholte heeft een tip voor bedrijven die maatschappelijk verantwoord ondernemen. Laat zien hoe maatschappelijk verantwoord je onderneemt. “Roepen als bedrijf dat je maatschappelijk verantwoord onderneemt, dat is makkelijk. Maar hoe maatschappelijk verantwoord ben je werkelijk? Bij de Rabobank staat dat op papier. Aan de hand van cijfers laten wij zien wat ze op MVO-gebied doen. Dat is veel betrouwbaarder. En je verdient jouw investering in de maatschappij zeker terug.’
47
Fred Haas:
Maatschappelijk verantwoord ondernemen kan indirect veel opleveren De kans wordt groter dat je een opdracht binnenhaalt
Wat levert maatschappelijk verantwoord ondernemen op? Daar is geen eenduidig antwoord op te geven, vindt financieel adviseur en penningmeester van AssenvoorAssen Fred Haas. “Maar als je MVO consequent doorvoert binnen jouw bedrijf, dan verbetert jouw rendement op de langere termijn en dat is goed voor de continuïteit van het bedrijf.”
het directe doel is. Zie het als een bijdrage aan de maatschappij. Maar indirect levert het wel degelijk geld op. Want wil je een opdracht voor bijvoorbeeld de overheid uitvoeren, dan worden er tegenwoordig standaard eisen gesteld op het gebied van MVO. Onderneem je maatschappelijk verantwoord, dan is de kans groter dat je de opdracht binnenhaalt.”
Natuurlijk zijn er sectoren waar MVO onmiddellijk kan bijdragen aan de winst. Bijvoorbeeld in de horeca. “Zorg je er daar voor dat er minder voedsel wordt weggegooid, dan heb je directe winst”, zegt Haas. “Je hoeft minder in te kopen, je hoeft minder klaar te maken en je hoeft minder weg te gooien. Hiervoor hoef je dan ook niet te betalen. Dit is bijvoorbeeld ook in de zorg toe te passen. Het is rechtstreekse winst dankzij maatschappelijk verantwoord ondernemen.”
Geen verslagen meer printen of op benzine besparen door in een zuinige auto te rijden. Het is lang niet altijd erg moeilijk om mogelijkheden te bedenken om een bijdrage te leveren die ook geld oplevert. Maar moet je het wel besparen noemen? Haas spreekt liever over rendement verbeteren. “Je pakt vaak niet onmiddellijk winst. Voor veel bedrijven is het daarom veelal een stap om maatschappelijk verantwoord te ondernemen. Want het betekent in eerste instantie vaak dat je geld moet investeren. Bijvoorbeeld wanneer je de energiekosten wil verlagen. Dan zou je zonnecollectoren op het dak kunnen plaatsen of het bedrijfspand beter isoleren. Dat kost geld, maar je rendement op lange termijn stijgt.”
Maar voor de meeste bedrijfssectoren zit dat toch net iets anders, weet Haas. “Eigenlijk gaat MVO niet direct om geld verdienen. Het gaat om de intrinsieke motivatie van het bedrijf om aan MVO te doen, waarbij geld besparen niet
‘‘Eigenlijk gaat MVO niet om geld verdienen, maar het levert wel degelijk geld op.’’ 48
Maatschappelijke opbrengsten + jaarresultaat
SROI ratio
investeringen (subsidies)
Social return on investment In aanbestedingen van de overheid is social return on investment al standaard en behoorlijk bepalend voor de gunning. Hoeveel extra werkgelegenheid schept het project, hoeveel mensen met beperkingen kunnen er worden ingezet? Worden er duurzame materialen gebruikt? Ook AssenvoorAssen is alert op het effect van haar activiteiten in termen van social return. De stichting krijgt subsidie van de overheid: wat levert die overheidsinvestering de maatschappij op? Met hulp van de RUG weet AssenvoorAssen nu hoe je dat berekent. De uitkomst is dat elke euro die de gemeente Assen aan subsidie geeft, door de MVO-stichting in activiteiten-output worden vertwee-tot driedubbeld in maatschappelijke waarde. In de jaarverslagen van AssenvoorAssen (zie website) wordt dit elk jaar verantwoord.
49
8. Samenwerken en kennis delen Netwerken met netwerken In Nederland zijn veel netwerken ontstaan die zich richten op een of meer van de aspecten van MVO. People en Planet doelen worden daarbij nog weinig gecombineerd, maar bij MVO-Nederland komen alle drie de P’s samen aan bod. Zo is er landelijk een hoop expertise ontwikkeld en het is belangrijk om die met elkaar te delen.
De kracht en de zwakte van de lokale aanpak Als AssenvoorAssen hebben we in de afgelopen jaren een duidelijke ontwikkeling doorgemaakt. De eerste jaren ben je gericht op de opbouw van de platformfunctie en de lokale projecten. Als dat goed gaat zingt het rond en komen anderen uit de regio of het land kijken hoe je dat doet. Omliggende gemeenten willen graag aansluiten, maar dat werkt niet: het gaat juist om de lokale wortels, om, de persoonlijke lokale samenwerking, die lokale bedrijven en maatschappelijke organisaties met elkaar verbindt. Op een schaal die de persoonlijke
50
lijntjes nog kan dragen. Dat is de kracht van een lokaal MVO-netwerk. Maar de zwakte is er ook: opnieuw het wiel uitvinden, maar vooral ook het gebrek aan kennis op die veelheid van MVOvakgebieden. Na zeven jaar MVO-werk zien we dat daar voor ondernemers een probleem ligt. Waar kun je met je specifieke vragen terecht? Waar vind je specifieke expertise over bepaalde duurzaamheidszaken of over regelingen rond arbeidsparticipatie? Maar samenwerking over de lokale grenzen heen is belangrijk en kan veel opleveren.
Snel groeiend Noordelijk MVOnetwerk
maakten we kennis met het provinciale Koplopersproject en in Groningen met de groep Noorden Duurzaam, die zich wil gaan richten op Noord Nederland. Samen met MVO Nederland kijken we nu hoe we in het Noorden beter gebruik kunnen maken van de landelijke expertise en regionaal elkaar kunnen vinden en verbinden om onze MVOdoelen nog beter te bereiken.
MVO Nederland als kennisnetwerk – ook voor Noord Nederland Vanaf het begin stond AssenvoorAssen in contact met MVO Nederland en deden we mee aan landelijke bijeenkomsten van organisaties zoals wij, die bezig waren met arbeidsparticipatie en de organisatie van beursvloeren. Toen wij ons verbreed hadden naar een echt MVO-platform zijn we officiële partner geworden van MVO Nederland. Zo hebben wij (en daarmee de Asser bedrijven/organisaties) toegang tot dit landelijke MVO-platform en de kennisdeling en activiteiten die daar plaats vinden.
In Drenthe zijn we over en weer de verbinding aangegaan met Green Drinks/Educohof, op duurzaamheid gerichte activiteiten, waarbij de Green Drinks ons weer inspireerden om de MVOmeet&greets in Assen op te zetten. In Hoogeveen zijn ze bezig om de formule van de Nederlandse Uitdaging te starten, een formule die wij inmiddels in Assen ook toepassen. In Friesland
51
‘‘Alleen al in Europa kunnen er meer dan 1 miljoen nieuwe banen bij komen.’’
52
Extra banen als driver voor duurzaamheid
AssenvoorAssen – partner van MVO Nederland
Het belang van duurzaamheid wordt meestal onderbouwd met economische en ecologische argumenten. Daar komt nu een krachtig nieuw argument bij. Een onderbouwing die het vooral in de politiek en bij werknemers goed zal doen. Uit een snel groeiend aantal studies blijkt dat de omslag naar een duurzame en circulaire economie tot veel extra werkgelegenheid leidt. Recente rapporten van onder andere TNO, WEF, EU en Ex’tax tonen dat overduidelijk aan. Alleen al in Europa kunnen er meer dan 1 miljoen nieuwe banen bij komen. Dit was onlangs mijn hoofdboodschap toen ik de nieuwe Europese Commissie mocht adviseren tijdens hun consultatie. Ik zal dit argument de komende tijd graag blijven herhalen.
MVO Nederland is de drijvende kracht als het gaat om de ontwikkeling van MVO in Nederland. Deze netwerkorganisatie initieert en verbindt initiatieven om nationale MVO-ambities te realiseren en zorgt voor kennisdeling tussen ondernemers en werkgevers op de terreinen People, Planet en Profit.
In het Noorden zit je op afstand, maar via MVO Nederland weten we die afstand te overbruggen. In 2014 was Willem Lageweg, directeur van MVO Nederland, spreker op onze jaarlijkse MVO-conferentie in Assen en werden wij lokaal bijgepraat over de landelijke ontwikkelingen. Recent brak Willem een lans voor de werkgelegenheid via de circulaire economie en stimuleert hij daarmee ook ondernemers in onze regio die met een ‘social enterprise’ aan de slag willen.
Willem Lageweg directeur-bestuurder MVO Nederland
53
Lambert Zwiers:
MVO en het bedrijfsleven in Noord Nederland Als je niet maatschappelijk verantwoord onderneemt, ben je snel out of business De samenleving bepaalt het draagvlak van bedrijven. Wanneer je als bedrijf niet maatschappelijk verantwoord onderneemt, ben je dan ook snel out of business. Dat denkt Lambert Zwiers, directeur van VNO-NCW/MKB Noord. Hij kan zich niet voorstellen dat er nog bedrijven zijn die niet aan MVO doen.
foto: Ellen KloostermanMaaswinkel
54
‘‘De meeste ondernemers doen het uit oprechte overtuiging.’’
Zwiers komt dagelijks in contact met vele verschillende ondernemers. Hij ziet dat maatschappelijk verantwoord ondernemen leeft. “De meeste ondernemers die ik spreek, die ondernemen niet op deze wijze omdat zij daartoe worden gedwongen. Zij doen dat vooral uit oprechte overtuiging.” Binnen VNO-NCW/MKB
Noord wordt ook actief naar maatschappelijk betrokken ondernemen gekeken. Een groep van twintig ondernemers praat regelmatig over MVO. Zij wisselen kennis en ervaring uit over succesvolle MVO-activiteiten en delen dit met de leden.
bouwen op deze wijze een sterke band op. Mede door die gezamenlijke activiteiten wordt er beter gepresteerd op de werkvloer. Is dit maatschappelijk verantwoord ondernemen? Ja. Maar de ondernemers zien dit als iets dat logisch is binnen hun onderneming.”
Permanente scholing
10.000 banen creëren
Een van de punten die in het Noorden leeft onder ondernemers is permanente scholing. Door de snel veranderende markten zijn bedrijven continu in transitie. Zij hebben daarom behoefte aan flexibel inzetbare werknemers. “Het scheelt als je mensen op meerdere posities kunt inzetten. Dat kan alleen als je die mensen breed schoolt”, vertelt Zwiers. Bang dat de werknemers na hun cursussen overstappen naar de concurrent, daarvoor hoeven ondernemers volgens Zwiers niet bang te zijn. “Wanneer je goed omgaat met je mensen, dan gaan zij niet voor een klein beetje extra naar de buren. Uit onderzoek blijkt dat salaris niet in de top drie staat van wat werknemers belangrijk vinden aan hun werk.”
Ook het aan het werk helpen van mensen met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt is steeds meer een issue. VNO-NCW heeft er zelfs afspraken over gemaakt in het sociaal akkoord met de regering. Tot 2026 krijgen 100.000 mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt een baan in de private omgeving. Voor het Noorden betekent dat 10.000 banen, wat neerkomt op 800 banen per jaar.
Bij de nieuwe generatie ondernemers ziet Zwiers dat zij iets extra doen voor hun personeel. “Dan hebben we het over bedrijven van 5 tot 50 personen met een platte hiërarchie. Die ondernemers bieden het personeel bijvoorbeeld de mogelijkheid om samen te sporten en
55
Ryanne van der Pal:
Parkmanagement Assen stimuleert MVO Het is een soort tweede natuur geworden
Samen doen ze de inkoop van producten en diensten. Daarnaast is het een goed netwerk voor ontmoetingen en zakendoen. Voor vele ondernemers op de bedrijvenparken MiddenZuid, West en het Stadsbedrijvenpark een goede reden om lid te zijn van Parkmanagement Assen. Maar het gaat bij de vereniging niet alleen om de behartiging van de collectieve belangen, maatschappelijk verantwoord ondernemen is ook een belangrijk thema. Onlangs sloot Parkmanagement Assen een beveiligingscontract met JenS Security. “We hebben daarbij bedongen dat JenS sponsor zal worden van de Asser Sinterklaasintocht.”, kijkt parkmanager Ryanne van der Pal op de onderhandelingen terug. “Zij krijgen een contract en wij willen er iets voor terug hebben voor de stad Assen. Een mooie deal.” Het maakt duidelijk dat Parkmanagement Assen het belangrijk vindt om samen te werken met bedrijven die maatschappelijk verantwoord te werk gaan. Van der Pal: “Dat is inderdaad een issue bij ons. Wanneer wij collectief een contract aan gaan, vinden wij het belangrijk dat de andere partij maatschappelijk verantwoord onderneemt.”
‘‘Uiteindelijk zijn het ondernemers en moet er verdiend worden.’’
56
Parkmanagement stimuleert zonne-energie Binnen Parkmanagement Assen is er veel aandacht voor Planet binnen MVO. Er is een collectief afvalcontract met Sita en het Parkmanagement promoot onder de aangesloten bedrijven onder andere het gebruik van led verlichting en zonne-energie. “De meeste van onze leden zijn al overgestapt van tl-buizen op led verlichting”, vertelt Van der Pal. Zonne-energie is moeilijker. “Veel bedrijven huren panden. De vraag is of zij over enkele jaren nog in dat pand werken. Dit maakte het, in combinatie met de zwakke economie, voor veel ondernemers een te grote stap. Maar nu de Drentse Energie Organisatie met een uitgebreider begeleidingsprogramma gaat komen, heb ik goede hoop dat meer bedrijven hier in gaan stappen. Misschien moeten wij nog duidelijkere voorbeelden geven om te laten zien hoe snel bedrijven de zonnepanelen kunnen terugverdienen.” ‘Alle bedrijven zijn bewust met MVO bezig’ Van der Pal ziet dat vrijwel alle bedrijven die lid zijn van Parkmanagement Assen bewust bezig zijn met MVO. “Het is een soort van tweede natuur geworden. We voelen ons allemaal verantwoordelijk voor deze wereld. Maar dat betekent niet dat de ondernemers ten koste van alles verantwoord kunnen ondernemen.
Uiteindelijk zijn het ondernemers en moet er verdiend worden.” Zaken die volgens de parkmanager goed lopen zijn het hergebruik van afval en afval scheiden. “Net als het bewust met energie omgaan. Dit levert rechtstreeks winst voor de bedrijven op.”
Piekwerk en onderwijs Langdurig werklozen verdienen een kans. Daarom bemiddelt Parkmanagement Assen om hen via piekwerk aan het werk te krijgen. Daarnaast biedt de vereniging ook werkervaringsplaatsen en is er Techniek Pact Assen. Samen met de provincie en scholen probeert Parkmanagement Assen hiermee de aansluiting van het onderwijs op technische beroepen te verbeteren.
57
9. Een leven lang leren met MVO van junior-ambassadeur tot MVO-adviseur! MVO heeft alles te maken met permanente innovatie en permanente ontwikkeling van alle medewerkers van het bedrijf. Maatschappelijke en technische ontwikkelingen gaan zo snel dat we bezig blijven met het verwerven van nieuwe kennis en inzichten en die vervolgens slim gaan toepassen. Onderwijs en opleidingen moeten die nieuwe kennisbehoefte volgen. Daarom is het belangrijk dat vanaf de basisschool aandacht wordt gegeven aan MVO-zaken: aan duurzaamheid en maatschappelijke ontwikkelingen. In Assen zien we dat terug in projecten op de basisscholen en het voortgezet onderwijs – denk aan de ‘energy challenge’ op de Asser scholen. Ook op het Drenthe College wordt veel aandacht gegeven aan MVO. In het reguliere lesprogramma en in projecten zoals de ‘fair business day’. Voor hoger (beroeps) onderwijs gaan Assenaren meestal naar Groningen, maar in MKB stad Assen is er vooral behoefte aan praktische opleidingsmogelijkheden om zelf met gerichte MVO-kennis aan de slag te kunnen gaan.
58
Judith Gunneweg:
MVO-opleiding – geef leiding aan de verandering! Leren vanuit meerdere perspectieven In samenwerking met AssenvoorAssen heeft Judith Gunneweg van Ssentia Development een hoogwaardige, maar wel heel praktijkgerichte opleiding ontwikkeld voor ondernemers en medewerkers van bedrijven en organisaties die verder willen met MVO.
“Deze praktijkgerichte opleiding bevordert interne expertise in de omgeving van een regionaal netwerk waarbij de opgedane kennis direct wordt toegepast. De deelnemer leert MVO te benaderen vanuit het perspectief van ‘integrale opbrengst’ in plaats van ‘algehele kostenpost’. Het formuleren van meetbare MVO doelstellingen kan leiden tot kostenbesparing omdat het rendement van de (te nemen) maatregelen financieel inzichtelijk wordt. De belofte van de opleiding is dat de kosten binnen een jaar worden terugverdiend.“
De kennisontwikkeling volgt het handboek ‘Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen’ van Prof. B. Bossink en Prof. E. Masurel en deze theorie wordt aangevuld met gastcolleges, intervisie, coaching en netwerkbijeenkomsten.
De samenwerking met AssenvoorAssen, die MVO-expertise en –netwerken beschikbaar stelt, geeft een directe binding met MVO-bewuste ondernemers/werkgevers in de regio. Door de opzet van deze opleiding snijdt het mes
aan twee kanten: de deelnemer maakt vanuit zijn/ haar eigen praktijksituatie kennis met alle aspecten van integraal MVO management. Het bedrijf wordt begeleid bij het opstellen en implementeren van een integraal, concreet en meetbaar MVO-actieplan. Tegelijkertijd worden deelnemer en deelnemend bedrijf geïntroduceerd bij diverse MVO-netwerken waardoor verbinding en versnelling ontstaat omdat kennis en ervaringen worden gedeeld.
De Netwerkontwikkeling gaat om het leren kennen, bijdragen en benutten van de regionale netwerken en dienstverleners in het MVO-veld in het Noorden. Deelnemers worden geïntroduceerd in het netwerk van AssenvoorAssen en van andere relevante regionale instanties en netwerken.
Leren vanuit drie perspectieven Deze MVO-opleiding stimuleert het leer- en denkvermogen vanuit drie perspectieven: Kennisontwikkeling - Netwerkontwikkeling Competentieontwikkeling
De Competentie-ontwikkeling wordt ondersteund met een ‘Meester-Gezel’ programma waar de verbinding wordt gelegd tussen theorie en praktijk en inzicht wordt verkregen in de dynamiek en cultuur van bedrijven en organisaties.
De Raad van Advies van AssenvoorAssen begeleidt de ontwikkeling en ziet toe op kwaliteit van de opleiding.
Meedoen aan de MVO-opleiding? Eind maart 2015 is de eerste groep deelnemers met de opleiding begonnen. Elk half jaar start een nieuwe groep. Omdat er een ‘meester-gezel’ traject aan de opleiding is verbonden, kunnen ondernemers/ managers/experts zich ook aanmelden als ‘meester’ voor één van de deelnemers. Judith Gunneweg van Ssentia Development kan hierover meer informative verstrekken:
[email protected] - 06-51515567 - www.ssentia.nl
59
Anke Koning:
ROC-Leerlingen doen MVO-scan Leerlingen Drenthe College laten stagebedrijven nadenken over MVO
De toekomst van het maatschappelijk verantwoord ondernemen ligt bij de jeugd. Door hen er al vroeg mee in aanraking te brengen, kunnen zij op termijn zaken in het bedrijfsleven aanpakken. Maar niet alleen op de lange termijn, ook op de korte termijn is dit zeker mogelijk. 150 leerlingen lopen in 2015 een half jaar stage en gaan bij hun stagebedrijf een MVOscan uitvoeren. Scoort het bedrijf op de vlakken People, Planet en Profit een voldoende? Dan ontvangt het een Groene Duim. Opleidingsmanager Anke Koning van het Drenthe College organiseert jaarlijks een Fair Business Campus. “Tijdens deze campus zijn onze leerlingen een dag bezig met een duurzaam project. Aan het eind van de dag volgt een date met een ondernemer om vanuit de praktijk feedback op het resultaat te krijgen. Maar in mijn ogen was hier meer mee mogelijk. Want waarom kunnen onze leerlingen niet bij hun stagebedrijf kijken hoe maatschappelijk verantwoord dat bedrijf is?”
Doel van de MVO-scan is om het stagebedrijf positieve feedback te geven. “De stagiaires gaan niet met het vingertje wijzen”, zegt Koning. “Dat maakt het voor bedrijven makkelijker om mee te doen. Binnen de lessen op school worden tips uitgewisseld zodat de stagiaires aanbevelingen kunnen doen bij hun stagebedrijf.” Voor de scan hebben leerlingen een vragenlijst. De antwoorden worden anoniem op internet ingevuld. Een programma berekent onmiddellijk of een bedrijf een voldoende scoort, of nog aan enkele punten moet werken voordat het een Groene Duim ontvangt. Koning ziet een winwin situatie. “Op scholen wordt nog nauwelijks aandacht besteed aan maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het zit niet in onderwijsprogramma’s. Op deze manier leren onze leerlingen over People, Profit en Planet en worden bedrijven gestimuleerd om maatschappelijk verantwoord te ondernemen. Wij hopen bij beide een snaar te raken. En dat die olievlek dan langzaam groter wordt. Want samen hebben wij de toekomst.”
Junior MVO-ambassadeurs In de samenwerking met AssenvoorAssen wordt er een vervolg op het groene duimproject gegeven: de leerlingen met de beste resultaten worden benoemd als ‘junior MVO-ambassadeur’ en de bedrijven die zich op basis van de MVO-scan daarvoor kwalificeren krijgen van AssenvoorAssen het MVO-certificaat voor sociaal en duurzaam ondernemen in Drenthe uitgereikt.
‘‘MVO zit nog niet in de onderwijsprogramma’s, maar met dit project leren ze veel over MVO.’’
60
61
10.
Astrid-Odile de Visser & Monique Huizenga:
De Uitdaging Het hele jaar door handel in natura AssenvoorAssen is vanaf april 2015 aangesloten bij het kenniscentrum de Nederlandse Uitdaging en dat heeft geleid tot de start van de Asser Uitdaging. Dat biedt de mogelijkheid om niet alleen tijdens de Beursvloer, maar het hele jaar door matches te maken.
‘‘We hebben al heel veel mooie matches voorbij zien komen.’’
‘‘Ieder bedrijf heeft wel iets te bieden.’’
62
Geven loont. Zeker voor bedrijven in Assen. Steeds meer Asser ondernemers gunnen opdrachten aan andere bedrijven in de stad, omdat dat bedrijf maatschappelijk verantwoord onderneemt. Want is het niet veel prettiger om samen te werken met een bedrijf dat zijn oude computers aan een stichting schenkt? Of met dat bedrijf waarvan de medewerkers een keer per jaar de bewoners van een zorgcentrum een dag meenemen voor een leuk uitje. De ideale plek om maatschappelijke partijen te ontmoeten die steun kunnen gebruiken, is de Beursvloer van AssenvoorAssen.
Vanaf de oprichting organiseert AssenvoorAssen de Beursvloer: een evenement waar bedrijven en maatschappelijke organisaties hun vraag en aanbod bij elkaar kunnen brengen. Vanaf 2015 kan dat ook het hele jaar door: met hulp van De Uitdaging.
worden verbindingen gelegd die anders niet vanzelfsprekend zouden zijn. De praktijk laat zien dat bedrijven die de Jonge Honden leveren zich voor een lange periode verbinden. Het bedrijf geeft ruimte aan een jonge medewerker
Asser Uitdaging De Asser Uitdaging brengt het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties samen, met als doel het oplossen van uiteenlopende probleemsituaties en bij te dragen aan een betere leefomgeving. AssenvoorAssen vormt daarvoor een matchgroep - een ondernemersnetwerk van ‘Oude Rotten’ en ‘Jonge Honden’ uit het bedrijfsleven. Bij de Matchgroep worden verzoeken ingediend van verenigingen, stichtingen, -zorg of onderwijsinstellingen. Als de aanvraag wordt geaccepteerd, wordt gekeken welk bedrijf uitgedaagd kan worden om een passend aanbod te doen. Andersom kan ook: als bedrijven een aanbod hebben zoekt de Matchgroep een passende vraag bij een maatschappelijke organisatie. De formule geeft ieder bedrijf de kans om heel specifiek en naar eigen vermogen mee te doen aan Maatschappelijk Verantwoord en Betrokken Ondernemen. Het versterkt lokaal de sociale structuur en de maatschappelijke cohesie. Er
De Uitdaging - een bewezen concept De Nederlandse Uitdaging is een kenniscentrum en een vereniging (coöperatie) van lokale Uitdagingen, met de opdracht kennis te delen en nieuwe Uitdagingen op te starten. Iedere Lokale Uitdaging is een ondernemersnetwerk dat lokaal bemiddelt in Menskracht, Materiaal en Middelen tussen bedrijven en maatschappelijke organisaties. Door Maatschappelijk Betrokken Ondernemen op lokaal niveau te stimuleren, draagt de Uitdaging bij aan een betere woonen leefkwaliteit van mensen in een kwetsbare positie. AssenvoorAssen heeft zich bij De Uitdaging aangesloten. In het Noorden zijn al in meer gemeenten ‘Uitdagingen’ aan de gang: Noordenveld, Hoogeveen, Leeuwarden en diverse gemeenten in Groningen.
63
om deze rol op zich te nemen. Als de Jonge Hond van baan verandert, wordt er intern een andere Jonge Hond gezocht en voorgedragen aan de Uitdaging. De praktijk laat zien dat een Jonge Hond gemiddeld drie jaar verbonden is aan de Matchgroep van de Uitdaging en een bedrijf meer dan tien jaar.
te glimmen als ze terugdenkt aan de hulp die Stichting Jonge Mantelzorgers ontving. “Deze stichting ondersteunt kinderen tussen de acht en zestien jaar die voor een zieke ouder moeten zorgen. Verschillende bedrijven hebben de stichting geholpen om een weekendje uit voor deze kinderen te organiseren. Wanneer je dan later die blije kinderen ziet, dat is prachtig.”
Van afgedankte printers tot hulp bij jaarrekening
“Vaak stelt deze hulp voor bedrijven niet veel voor”, vervolgt De Visser. “Want wat voor moeite is het voor een tekstschrijver om op een vrije middag webteksten te schrijven voor een vereniging? Of wat kost het nu om één keer in de week in de avonduren een zaal van een verzorgingshuis beschikbaar te stellen aan een zangkoor? Bovendien krijgen de bewoners hier gratis concerten voor terug.”
De afgelopen jaren is er al jaarlijks een 100.000130.000 euro ‘verhandeld’ tijdens Beursvloer Assen. Dus met De Uitdaging gaat dat bedrag vast nog meer groeien. Zonder dat het geld hoeft te kosten, komen bedrijven zo in contact met maatschappelijke partijen die iets kunnen gebruiken. Organisator Monique Huizenga en Astrid-Odile de Visser, bestuurslid van AssenvoorAssen met de Beursvloer en de Uitdaging in haar portefeuille, zagen al vele mooie matches voorbij komen. “Dat gaat alle kanten op”, vertelt De Visser. “Bijvoorbeeld een bedrijf dat afgedankte printers gaf aan een werkvoorziening, die ze vervolgens opknapten en verkochten. Maar ook een schildersbedrijf dat een kinderboerderij opnieuw in de verf zet of een administratiebureau dat een stichting helpt bij de jaarrekening.” Huizenga begint direct weer
64
Ieder bedrijf kan iets doen Kunnen alle bedrijven dan meedoen aan de Beursvloer en de Uitdaging? Volgens Huizenga zeker: “Ieder bedrijf heeft wel iets te bieden. En heb je als ondernemer geen idee wat? Het werkt zo inspirerend. Je komt altijd maatschappelijke partijen tegen die iets vragen wat in jouw straatje past. En tijdens de Beursvloer is het ook weer netwerken: dan doe je ook andere interessante contacten op.”
Een echte beurs Een gong, beursmeester, hoekmannen en een notaris die alle matches officieel maakt. Beursvloer Assen is een echte beurs. Bedrijven komen er in aanraking met maatschappelijke instellingen die hulp kunnen gebruiken op allerlei vlakken. En is er een match, dan wordt die direct definitief gemaakt. Maar waarom ontmoeten bedrijven en maatschappelijke instellingen elkaar alleen op de Beursvloer? Voor de werkgroep die jaarlijks de Beursvloer organiseert zit daar de grote uitdaging. Astrid-Odile de Visser en Monique Huizenga over die ambitie: “We gaan de Beursvloer met de formule van de Uitdaging nu breder trekken, zodat er het hele jaar wordt gehandeld. De opbrengst zou daardoor ook flink kunnen stijgen.”
65
Tot slot In dit boekje hebben we willen laten zien hoe we de aloude slogan ‘Think global –act local!’ hier in Assen met elkaar in praktijk brengen. We hopen dat de voorbeelden in dit boekje anderen inspireren. Dat er nog meer ondernemers hun kennis en ervaringen komen delen op de bijeenkomsten van het Asser MVO-platform. MVO is niet alleen belangrijk voor de economische en sociale ontwikkeling van Assen, maar het is ook gewoon erg leuk en inspirerend om er mee bezig te zijn. Om elkaar tegen te komen en soms ook te kunnen helpen met tips en tricks waardoor MVO steeds meer gaat opleveren voor het bedrijf. Wij nodigen u uit om mee te doen – op wat voor manier dan ook. We zoeken Jonge Honden, Oude Rotten, meesters, coaches, onderzoekers, ambassadeurs, adviseurs, hoekmannen, creatieve denkers en doeners en enthousiaste supporters. Bel of mail ons! Namens het bestuur van AssenvoorAssen Noor van Leeuwen, voorzitter
66
67
plan Dit boekje geeft informatie over MVO in de regio Assen en over de activiteiten van de MVO-stichting AssenvoorAssen.
Voor meer informatie kunt u terecht op de website www.assenvoorassen.nl of die van onze partners: www.mvonederland.nl www.nederlandseuitdaging.nl
