Rotterdam Duurzaam Wijzer

Rotterdam Duurzaam Wijzer Klimaat

Energie

Mobiliteit

Water

Materialen

Groen

Geluid

Ondergrond

Lucht

KLIMAATADAPTATIE Ons klimaat verandert. De verwachting is dat deze klimaatverandering verschillende effecten op onze leefomgeving zal hebben. Denk bijvoorbeeld aan een stijgende zeespiegel die gevolgen heeft voor de waterveiligheid, of heftige regenbuien die gevolgen hebben voor het stedelijk waterbeheer. Warme zomers kunnen leiden tot een extremer stadsklimaat: hittestress. Klimaatadaptatie betekent werken aan klimaatbestendigheid.

lang niet altijd praktisch uitvoerbaar of financieel haalbaar. Bovendien vragen de onzekerheden over de verwachte klimaatverandering om flexibele oplossingen. Daarom wordt voor klimaatadaptatie steeds vaker ook naar gevolgbeperking en herstelbevordering gekeken.

Daarbij kan gedacht worden aan het van tevoren opstellen van herstelplannen, het opvangen van slachtoffers en het repareren van de buitenruimte. Het is dan bijvoorbeeld nodig om prioriteiten te stellen en met een duidelijke taakverdeling te werken. Ook het instellen van fondsen kan herstel bevorderen. Klimaatadaptatie is een breed onderwerp en heeft duidelijke verbindingen met andere thema’s zoals water, energie en groen. Daarbij kunnen maatregelen met elkaar conflicteren. Het is dan ook belangrijk om klimaatadaptatie in een bredere context te zien en per project of gebied af te wegen welke thema’s slim gecombineerd kunnen worden. Op die thema’s kan dan gefocust worden.

De Duurzaam Wijzer voor klimaatadaptatie bevat maatregelen op het gebied van waterveiligheid, stedelijk watersysteem en stadsklimaat. Klimaatverandering is onderverdeeld in drie denkstappen: kansbeperking, gevolgbeperking en herstelbevordering.

Drijvend bouwen: Rijnhavenpaviljoen

Gevolgbeperking Gevolgbeperking betekent het beperken van de gevolgen wanneer er toch een incident plaatsvindt. Daarbij gaat het niet alleen om fysieke maatregelen zoals verhoogde infrastructuur, evacuatiemogelijkheden en waterbestendig bouwen. Het gaat ook om het gedrag van inwoners. Via communicatie kan gewerkt worden aan bewustwording en zelfredzaamheid. Gecombineerde parkeergarage - waterberging

Kansbeperking Kansbeperking betekent het voorkomen van negatieve effecten van klimaatverandering. Het gaat grotendeels om maatregelen die uitgevoerd worden voordat een incident plaatsvindt. Denk daarbij aan het versterken van dijken om dijkdoorbraken te voorkomen en het creëren van extra waterberging om overtollig hemelwater tijdelijk op te slaan. Kortom: het voorkomen van natte voeten. Maar ook het bieden van extra verkoeling door bijvoorbeeld meer groen draagt bij aan klimaatadaptatie. Idealiter zouden alle negatieve effecten van klimaatverandering voorkomen moeten worden, maar in de praktijk is dat

Waterplein: tijdelijke waterberging als attractie

Herstelbevordering Herstelbevordering betekent zo snel mogelijk schade herstellen en terugkeren naar de oorspronkelijke situatie. Herstelbevordering gaat dus vooral om maatregelen die uitgevoerd worden nadat een incident heeft plaatsgevonden. Meer weten? Lissy Nijhuis Adviseur Klimaatadaptatie Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 4712 [email protected] Waterwoningen Nesselande

Klimaatadaptatie Kansbeperking

Regio

Gevolgbeperking

Herstelbevordering

• Versterk primaire waterkeringen

• Compartimenteer binnendijks

• Zorg voor back-up systemen (water, energie)

• Stel een risicozonering op

• Stel een waarschuwingssysteem, evacuatieplan

• Verbeter de communicatievoorzieningen

• Leg verkoelende recreatie aan

en rampenoefening op

• Stel een herstelplan op en oefen daarmee

• Verhoog de (spoor)wegen • Maak overstromings-

Duurzaam Wijzer

risicokaarten

Stad

• Stimuleer ontharding en vergroening

• Leg waterbestendige nutsvoorzieningen aan

• Geef prioriteit aan herstel van de buitenruimte

• Realiseer openbaar groen en waterpartijen

• Vernieuw verkeersmanagement in evacuatie-

• Breng kwetsbare groepen in kaart

• Creëer groene wiggen

situaties

• Stel een wateroverlastfonds in

• Maak ruimte voor innovatieve waterberging

• Stel een

• Vang slachtoffers goed op

hitteplan op

Wijk

• Ontwerp waterkerende gebouwen

• Benut lokale evacuatiemogelijkheden

• Creëer passieve afvoermogelijkheden van

• Hoog integraal op

• Realiseer groene, koele wandelroutes

overtollig water

• Maak grindkoffers of wadi’s

• Verhoog de stoepen en verlaag de straten • Leg slimme tijdelijke keringen aan

Gebouw

• Leg groene gevels en daken aan

• Bouw waterbestendig

• Zorg voor pompen, noodaggregaten en

• Pas drijvend bouwen toe

• Bouw waterkerend

brandstof

• Vergroot bewustzijn en zelfredzaamheid • Gebruik de zonwering op tijd

ENERGIE Eind jaren 90 is de Trias Energetica door Agentschap NL geïntroduceerd en door de TU Delft uitgewerkt. Sindsdien is de Trias Energetica dé richtlijn voor energie-efficiënt ontwikkelen In 2009 heeft het Ingenieursbureau van Gemeentewerken Rotterdam de Trias Energetica uitgewerkt tot de Rotterdamse Energie Aanpak en Planning (REAP) in drie stappen. Stap 1 Beperk de vraag Stap 2 Benut reststromen Stap 3 Benut duurzame bronnen Beperk de vraag De eerste stap naar een energie-efficiënt project is het beperken van de vraag naar energie. Des te minder energie gevraagd wordt, des te minder energie geproduceerd hoeft te worden. De energievraag wordt beïnvloed door keuzes op elk ruimtelijk schaalniveau. Maatregelen op een hoog schaalniveau werken door naar de lagere schaalniveaus. Daarom is het zaak eerst de mogelijkheden voor maatregelen op een zo hoog mogelijk schaalniveau te bekijken. Kijk vervolgens steeds een schaalniveau lager welke aanvullende energievraagbeperking haalbaar is. Dit is geen kwestie van alleen op hoog schaalniveau of op laag schaalniveau maatregelen treffen, maar van zowel op hoog schaalniveau als op laag schaalniveau de energievraag beperken.

zo min mogelijk energie verloren te laten gaan. Bekijk eerst de mogelijkheden om restenergie alsnog te benutten binnen hetzelfde gebouw. Kijk daarna pas verder welke restenergie van buiten het gebouw gebruikt kan worden. Kijk daarbij naar mogelijkheden binnen zowel de wijk als de stad en de regio. Geen van die niveaus is per definitie energetisch het best.

Benut duurzame bronnen Met de voorgaande twee stappen is de energiebehoefte maximaal terug gebracht. In deze beperkte energiebehoefte moet voorzien worden. Het is zaak daar hernieuwbare energiebronnen als aardwarmte, biomassa, wind of zonlicht voor aan te wenden. Het heeft de voorkeur om de installaties voor het benutten van hernieuwbare bronnen zo dicht mogelijk bij de locatie te realiseren waar een behoefte aan energie is. Op die manier hoeft zo min mogelijk transport, waarbij verlies optreedt, plaats te vinden. Bekijk eerst de mogelijkheden voor duurzame energie-installaties binnen de projectgrens. Spreek pas duurzame bronnen van buiten het projectgebied aan wanneer binnen de projectgrens onvoldoende mogelijkheden zijn om duurzaam in de energievraag te voorzien.

Douchebak warmteterugwinning

De gemeente Rotterdam heeft het belang van benutting van restenergie onderkend. In Rotterdam gaat, m.n. in de haven, veel warmte verloren. Vanuit het streven deze restwarmte te benutten, is ingezet op uitrol van een warmtenet over de stad. Om deze stedelijke maatregel te realiseren moest aan randvoorwaarden voldaan worden. Concreet betekent dit dat alle nieuwbouw verplicht is aan te sluiten op het stedelijke netwerk voor levering van industriële restwarmte, waar dat aanwezig of gepland is. In die gebieden is m.b.t. benutting van restwarmte voor verwarming geen afweging meer nodig. Benutting van restenergie om in de koudevraag te voorzien is in die gebieden, maar ook daarbuiten, nadrukkelijk een mogelijkheid die nader bekeken dient te worden.

Windmolens Maasvlakte

Gebruik eindige bronnen efficiënt De laatste stap van de Trias Energetica is bewust geen onderdeel van de REAP, omdat deze als zwaktebod gezien wordt. Op dit moment zullen echter weinig projecten volledig op basis van duurzame bronnen van energie voorzien worden. Als gebruik gemaakt wordt van eindige bronnen, is het zaak dat zo efficiënt mogelijk te doen.

Dakisolatie

Benut reststromen Deze stap is gericht op het verder beperken van de energiebehoefte. De energiebehoefte wordt namelijk niet alleen bepaald door de energievraag binnen een project, maar door de energie die geleverd moet worden om in die vraag te voorzien. Lang niet alle geleverde energie wordt effectief benut. De ‘restenergie’ die onbenut de omgeving in gaat, moet ook opgewekt worden. Het is zaak in het projectgebied

Meer weten?

Concessiegebieden voor levering van industriële restwarmte

Dave Mayenburg Adviseur Energie Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 7066 [email protected]

Energie

Vraag Verminderen

• Meng functies

Reststromen Benutten • Wissel CO2 en warmte uit tussen

Duurzaam Opwekken • Win energie uit afval (deels duurzaam)

tuinbouw en Afval Verwerking Rijnmond

Regio

Duurzaam Wijzer

• Situeer functies dichtbij OV

Gebouw

• Plaats grote windmolens

Rotterdamse industriële

• Ontwikkel een algenfarm

restwarmtenet

Stad

Wijk

• Sluit aan op het

• Houd rekening met de oriëntatie van gebouwen

• Wissel restenergie uit tussen gebouwen

• Plaats een collectieve

t.o.v. wind en zon

• Creëer een balans tussen

warmtepomp

• Zorg voor een groen-blauwe dooradering

koude- en warmtevraag

• Maak gebruik van koude uit lucht en water

voor verkoeling en recreatie dicht bij huis

t.b.v. Warmte Koude Opslag

• Gebruik een bio-WKK

• Maak in cascade

• Installeer een biovergister

gebruik van warmte

• Maak gebruik van aardwarmte (geothermie)

• Pas isolatie toe

• Win warmte terug uit (douche)water

• Plaats zonnepanelen

• Benut passieve zonne-energie

• Win warmte terug uit (ventilatie)lucht

• Bouw een kleine windmolen

• Bouw compact

• Gebruik zonneboilers • Plaats een individuele warmtepomp

MOBILITEIT Duurzame mobiliteit draagt bij aan een schone en bereikbare stad. Daarom wordt het gebruik van schone, stille en zuinige voertuigen als doel gesteld. De transitie naar duurzame mobiliteit kan worden onderverdeeld in drie denkstappen: Schoon Gebruik, Schone Voertuigen en Schone Brandstoffen. Eerst wordt de mobiliteitsvraag verminderd, vervolgens wordt de resterende vraag zo schoon en zuinig mogelijk ingevuld en tot slot wordt de energiedrager zo duurzaam mogelijk opgewekt. Schoon Gebruik Schoon Gebruik betekent het veranderen van de mobiliteitsstructuur. Het gaat dan zowel over minder verplaatsen als efficiënter verplaatsen. Dit betekent een ‘slimme’ ruimtelijke ordening en het bieden van alternatieven voor bijvoorbeeld personenvervoer en goederendistributie. Denk bijvoorbeeld aan het stimuleren van thuiswerken, gebruik van openbaar vervoer en efficiëntere vormen van stadsdistributie. Ook het ‘beloopbaar’ maken van Rotterdam leidt tot een aangenamere stad en meer voetgangers. Schoon gebruik gaat vooral over het initiëren en faciliteren van een gedragsverandering.

stille dagrand- of nachtdistributie. Ook kunnen diverse onderhouds- en reinigingswagens daardoor met veel minder lawaai hun werk doen.

Ingenieursbureau wagenparkscans uit waarbij vlootbeheerders begeleid worden bij de implementatie van schone voertuigen in hun wagenpark.

De transitie kan verschillen in tempo. Zwaar transport over langere afstanden zal naar verwachting nog lang gebruik maken van brandstofmotoren. Op kortere termijn lijken elektrisch aangedreven voertuigen een kansrijk alternatief te zijn voor personenvervoer en klein goederenvervoer over relatief korte afstanden.

Hybride bus

Hybride vuilniswagen

Pilot met elektrische Mini’s in Rotterdam (2002)

Schone Brandstoffen Schone Brandstoffen gaat over het zo schoon en duurzaam mogelijk opwekken van de energie voor mobiliteit. Voor acceptatie onder gebruikers is een dekkend netwerk van vulstations met schone brandstoffen belangrijk, waarbij ook gedacht kan worden aan elektrische laadvoorzieningen. Gebruikers van schonere brandstoffen kunnen bijvoorbeeld ondersteund worden door locaties van tankstations en elektrische laadvoorzieningen op te nemen in een navigatiesysteem.

Schone Voertuigen Schone Voertuigen gaat over schone, stille en zuinige voertuigen. Dat betekent efficiënt gebruik van energiebronnen door toepassing van efficiëntere motoren en andere soorten van aandrijving. Tot de mogelijkheden behoren voertuigen die op meerdere brandstoffen kunnen rijden, de zogenaamde flexifuel voertuigen en elektrische voertuigen hebben als voordeel dat ze stiller zijn dan hun traditionele tegenhangers. Daardoor kunnen ze ingezet worden voor

Wagenparkscans In Rotterdam is de afgelopen 20 jaar met lokale, regionale en Europese projecten een schat aan praktische ervaring opgedaan op het gebied van schone voertuigtechnologie. Het Ingenieursbureau van Gemeentewerken Rotterdam heeft in opdracht van de Stadsregio Rotterdam een online ondersteuningssysteem op het gebied van schone voertuigtechnologie opgezet voor vlootbeheerders: www.schonevoertuigenadviseur.nl. Ook voert het

Elektrische veegwagen

Meer weten? John Akkerhuis Adviseur Duurzame Voertuigen Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 7876 [email protected]

Mobiliteit Regio

Schoon Gebruik

Schone Voertuigen

Schone Brandstoffen

• Stimuleer Het Nieuwe Werken

• Stimuleer flexifuel voertuigen

• Realiseer een regionaal dekkend netwerk

• Zorg voor hoogwaardig OV

• Zorg voor schone, zuinige vrachtwagens

voor schone brandstoffen

• Leg P+R-terreinen aan

• Zet in op schone,

• Zet tankstations en laadpunten

• Faciliteer Carpoolen

zuinige bestelwagens

in navigatiesystemen

• Stimuleer schoon

• Bouw elektrische snellaadstations

personenvervoer

• Plaats elektrische laadvoorzieningen bij

Duurzaam Wijzer

P+R terreinen

Stad

• Zorg voor stille nachtdistributie

• Gebruik elektrische bussen

• Laad op als je stopt i.p.v. stop om op te laden

• Verbeter het openbaar vervoer

• Geef parkeervoordeel aan nulemissie voertuigen

• Zorg voor elektrische laadvoorzieningen in

• Shop don’t drop

• Voer distributie uit met elektrische

parkeergarages en stallingen

• Deel kantoorruimtes

voertuigen • Zet hybride vuilniswagens in • Zorg voor schone taxi’s

Wijk

Gebouw

• Maak centraal parkeren mogelijk

• Maak het wijkvervoer elektrisch

• Zet elektrische oplaadvoorzieningen op straat

• Verbeter de fietsvoorzieningen en -infrastructuur

• Zorg voor schoon en stil wijkonderhoud

• Plaats elektrische oplaadvoorzieningen op

• Zorg voor wijkvervoer

• Stimuleer elektrische scooters

bedrijventerreinen en in wijkparkeergarages

• Maak de stad ‘walkable’

• Fiets, step of skate

• Regel thuiswerkvoorzieningen

• Faciliteer fietsgebruik

• Realiseer elektrische oplaadvoorzieningen in

• Zorg voor fietsenstallingen

• Leg gereserveerde

of aan gebouwen

parkeerplaatsen aan voor elektrisch voertuigen

HEMELWATER De Duurzaam Wijzer voor hemelwater is opgesteld volgens de voorkeursvolgorde ‘vasthouden - bergen - afvoeren’ zoals geformuleerd in het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW). Het doel van het toepassen van deze stappen is om bij het inrichten van de stad te anticiperen op de steeds extremere regenval en droogte. Door het duurzaam en slim inrichten van de stad kan een bijdrage geleverd worden aan de kwaliteit van de stad en wordt de overlast door hemelwater voorkomen. ‘Vasthouden - bergen - afvoeren’ is het uitgangspunt voor het omgaan met hemelwater. Wel moet in gedachten gehouden worden dat locatiespecifieke afwegingen ervoor kunnen zorgen dat in bepaalde gebieden een andere volgorde toch duurzamer is. Vasthouden Door water zoveel mogelijk vast te houden op de plek waar het valt, is het mogelijk om extreme afvoerpieken in de stad te voorkomen. Vastgehouden water zal verdampen, wordt hergebruikt, of stroomt pas later af naar het water en de bodem. Hierdoor wordt het oppervlaktewater in de stad ontlast en blijft er bergingsruimte over voor water dat niet wordt vastgehouden. Vasthouden kan bijvoorbeeld gebeuren door het slim inrichten van het maaiveld, het vergroenen van de stad, en het toepassen van groene daken voor wateropvang.

Bergen De neerslag die niet lokaal kan worden vastgehouden, komt in het oppervlaktewater, riolering of buitenruimte terecht, waar het geborgen wordt. In de watergangen van de stad zal het waterpeil daardoor stijgen. Het is daarom van belang om voldoende oppervlaktewater in de wijken van Rotterdam aan te leggen. Dit zorgt voor droge voeten, maar draagt ook in grote mate bij aan de kwaliteit van de leefomgeving. Ook het meervoudig gebruiken van de buitenruimte, bijvoorbeeld door toepassing van waterpleinen, levert efficiënt, dubbel gebruik van de ruimte op en draagt bij aan een attractieve omgeving. Zo is water geen bedreiging meer, maar juist een kans om de leefomgeving van Rotterdam te verbeteren. Afvoeren Uiteindelijk wordt het hemelwater dat in de stad valt afgevoerd naar de rivier en uiteindelijk de zee. In het algemeen gebeurt dit via pompen in het oppervlaktewater of het riool. Door water zoveel mogelijk aan de oppervlakte af te voeren, liefst vanaf de plek waar het valt, is het voor de bewoners duidelijk wat er met hemelwater gebeurt. Hierdoor wordt het bewustzijn over water en hoe Rotterdam daarmee omgaat gestimuleerd.

voorkomt niet alleen natte voeten, maar draagt ook bij aan de kwaliteit van de stad. Juist het combineren van verschillende type oplossingen, op de juiste plekken van de stad, zorgt ervoor dat een leefomgeving ontstaat die duurzaam is. Een ook, waar water maximaal gebruikt wordt voor het verbeteren van de leefomgeving én het prettig vertoeven is voor bewoners. Maatwerk leveren per gebied is hierbij het belangrijkste uitgangspunt. De principes hier zijn dan ook niet uitputtend. Het is mogelijk om ook voor verwante thema’s als grondwater of waterkwaliteit duurzaamheidsprincipes op te stellen. Van belang is vooral dat alle thema’s in samenhang worden bezien met andere thema’s en andere fases binnen de ruimtelijke ordening. Bijvoorbeeld door al rekening te houden met beheer tijdens het ontwerp. Alleen dan is het mogelijk om op een efficiënte manier een aangename leefomgeving te creëren.

Noodwaterberging Westersingel?

Dubbelfunctie stadswater: berging en recreatie

Groene daken vertragen de hemelwaterafvoer

Integrale aanpak De genoemde principes hebben duurzaam omgaan met hemelwater als eerste uitgangspunt. Toch hebben de genoemde oplossingen een breder effect dan alleen op hemelwater. Vergroenen van de stad vertraagt niet alleen het water, maar levert ook verkoeling én zorgt voor herstel van de natuurlijke grondwaterstand. Meervoudig ruimtegebruik

Meer weten? André Rodenburg Adviseur Water & Ruimte Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 3338 [email protected]

Hemelwater

Vasthouden

Bergen

Afvoeren

• Plan een klimaatbuffer

• Laat polders tijdelijk onderlopen

• Voer af naar regionaal waterreservoir voor

• Ontwikkel natte natuur en recreatie

• Maak peilfluctuatie mogelijk

seizoensberging

• Verlaag het waterpeil voor meer berging

• Voer af naar de rivier

Regio

Duurzaam Wijzer

• Leg meer water aan

• Vergroen en onthardt de stad

• Maak van een stadspark ook een

• Zorg per gebied voor maatwerk in het

• Pas waterdoorlatende verharding toe

onderloopgebied

rioolsysteem

• Sta peilfluctuaties toe in stadswater

• Voer af via singels en kanalen

• Streef naar waterrijke stad

• Voer af via riolering en gemalen

• Infiltreer water in de bodem met een wadi,

• Benut de buitenruimte als waterberging

• Maak zichtbare bovengrondse afvoer op

grindkoffer of waterdoorlatende verharding

bijvoorbeeld met een waterplein of een slim

straatniveau

• Hergebruik opgeslagen hemelwater voor

straatprofiel

• Combineer de ondergrondse afvoer

irrigatie van groen

• Benut de ondergrond als

naar oppervlaktewater met

• Pas meer groen toe

bergingsvoorzieningen

infiltratie naar de bodem

• Benut hemelwater voor nuttige toepassing

• Zorg voor waterberging in een gebouw

Stad

Wijk

zoals regenton of toiletspoeling

Gebouw

• Leg een groene watertuin aan • Vergroen daken

bijvoorbeeld op het dak of in een kelder



• Maak de waterafvoer zichtbaar • Voer water af naar open bodem

MATERIAALGEBRUIK Aandacht voor duurzaam materiaalgebruik bij de bouw bestaat al lang. Het aan de orde stellen van duurzaam materiaalgebruik in een vroeg stadium van de gebiedsontwikkeling is wel nieuw. Door op andere schaalniveaus en eerder in het planproces de juiste keuzes te maken, is grote winst te behalen op het gebied van vraag-vermindering en hergebruik.

Natuursteen keien: kan karakteristiek ook duurzaam?

Vraag Verminderen De levensloop van nieuwbouw, renovatie en sloop van de bebouwing loopt parallel aan de levenscyclus van materialen. Door de levensduur te verlengen wordt de kringloop van winning, productie, gebruik, afdanking en hergebruik verlengd. Op het hoogste schaalniveau betekent dit dat je de functie op de daarvoor meest geschikte plek ontwikkelt. Het betekent dat je moet investeren in de kwaliteit van wijken, buurten en bedrijventerreinen. Door functies optimaal te mengen vermijd je de ontwikkeling van infrastructuur. Een sterke maar ook gewaardeerde stedenbouwkundige structuur is de garantie voor lange levensduur van een gebied. Compact bouwen kan soms strijdig zijn met flexibel bouwen; als je een gebouw optimaal toesnijdt op zijn actuele functie is verandering in de toekomst moeilijker. Bij compact bouwen zal de balans gevonden moeten worden tussen een hoge dichtheid en een aanvaardbare kwaliteit van de woonomgeving. In de buitenruimte valt efficiency te bereiken door een wijk bijvoorbeeld niet tot in de haarvaten te ontsluiten voor auto’s.

Reststromen Benutten Op het hoogste schaalniveau betekent dit het gebruik maken van bestaande landschappelijke patronen en het anticiperen op de kwaliteiten en beperkingen van de ondergrond. Herontwikkeling is duurzaam, omdat hiermee het nuttig gebruik van de gebouwen en de gebouwde omgeving verlengd wordt. Een sterk en positief imago zorgt er voor dat mensen zich voor langere periode willen inspannen om wijken, buurten en gebouwen te behouden. In Hoogvliet heeft bijvoorbeeld het Wimby-initiatief (wel in my backyard) er voor gezorgd dat mensen op een positieve manier betrokken werden bij de grootschalige herstructurering. Bij functies die kort meegaan is het bouwen met recyclebare materialen of met demontabele bouwsystemen het meest duurzaam.

Duurzaamheid wordt getoetst met instrumenten als DPL, Breeam en GPR. Door het toepassen van deze instrumenten in een vroeg planstadium te verplichten wordt de duurzaamheidambitie geborgd. Agentschap NL heeft een Toolkit duurzame woningbouw en een Toolkit bestaande bouw ontwikkeld.

Duurzame Bronnen Gebruiken Bouwmaterialen en de productie ervan, hebben allerlei schadelijke effecten. Kies in de eerste plaats voor bouwmaterialen van hernieuwbare grondstoffen en die bij winning een minimale Footprint hebben. Transportkosten kunnen worden beperkt door zoveel mogelijk regionale en lokale materialen te gebruiken. Materialen uit niet-duurzame bronnen moeten in ieder geval herbruikbaar zijn. Een Levens-Cyclus-Analyse geeft de milieubelasting van materialen weer. Kosten en baten Een langere levensduur levert ook opbrengsten op; de afschrijvingstermijn van bebouwing wordt langer en het rendement van de investering wordt beter. De behoefte aan materialen wordt over langere tijd gespreid en de ontwikkelkosten voor nieuwbouw worden ermee bespaard. Een licht materiaal als hout is goedkoop in verwerking en transport. Verschillende gerecyclede materialen zijn goedkoper dan nieuwe. Meten van milieueffecten materiaalgebruik Met een MER zijn de milieueffecten van materialen op wijkniveau te bepalen. De milieueffecten van materialen kunnen inzicht geven in het meest milieuvriendelijke alternatief.

Proefproject duurzaamheid in de buitenruimte

Meer weten? Flip Kolet Adviseur Duurzame Materialen Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 7644 [email protected]

Materiaalgebruik

Vraag Verminderen

• Combineer de functies werken, wonen en recreëren

Duurzaam Wijzer

Regio

Stad

Reststromen Benutten • Benut landschappelijke patronen

• Gebruik regionale bouwmaterialen

• Recycle regionale bouwstoffen

• Verdicht het stedelijk gebied

• Zet afval regionaal af

• Maak tijdloze ontwerpen

• Hergebruik stedelijke elementen

• Pas compact bouwen toe

• Renoveer stadsdelen i.p.v. te slopen

• Voorkom functieverlies

• Geef nieuwe functies aan

• Gebruik materialen met

bestaande stadsdelen

lange levensduur

Duurzame Bronnen Gebruiken

• Gebruik lokale bouwmaterialen

• Bouw ruime casco’s voor meer functies

• Pas halfverharding toe

Wijk

• Verleng de levensduur van elementverharding • De-materialiseer de functievervulling

• Gebruik inrichtingselementen opnieuw (lichtmasten)

• Gebruik materialen met minimale footprint • Vermijd toxische stoffen

• Hergebruik grond en waardeer grond op • Recycle elementverhardingen • Gebruik asfalt van secundair bitumen • Maak dijklichamen van afvalgrond

Gebouw

• Bouw gestapeld

• Bouw demontabel en sloopgericht

• Gebruik lokale materialen

• Ontwerp gebouwen voor toekomstige

• Scheid bouwafval in minimaal 7 fracties

• Gebruik FSC hout uit duurzaam beheerde bossen

• Pas leembouw toe

• Zet nagroeibare bouwmaterialen in

functieverandering • Ontwerp gebouwen voor lange levensduur

• Pas houtskeletbouw toe • Gebruik betonelementen met minimaal 25% granulaat

GROEN Het duurzaamheidsthema Groen valt niet in de klassieke 3-slag zoals we die bij de andere thema’s zien. We onderscheiden drie duurzaamheidstappen: het verduurzamen van het bestaande groen, het verduurzamen van niet-groene functies met behulp van groen en het tot slot het nieuw ontwikkelen van groen. Duurzaamheid van groen en groenaanleg speelt op verschillende gebieden: • Natuurwaarde • Recreatieve waarde • Landschappelijke waarde • Geo-hydrologische waarde Verbeteren Op regionaal niveau kan gebruikszonering in natuurgebieden er voor zorgen dat zowel de natuurwaarde als de recreatieve waarde versterkt wordt. Biodiversiteit en veerkracht van gebieden neemt evenredig toe met de omvang. Als de mogelijkheden voor vergroten beperkt zijn helpt het maken van verbindingen met andere gebieden. Natuurlijker beheer en ontwikkelen van een volledige gradiënt in een groengebied speelt op alle schaalniveaus maar binnen de stedelijke context delven deze ambities nogal eens het onderspit ten opzichte van ontwerpkwaliteit of netheiddoelstellingen. Zowel de recreatieve als de natuurlijke kwaliteit verbetert door de groeiomstandigheden te optimaliseren. Particulier groen kan in potentie een aanzienlijke bijdrage

Hakhoutgrienden langs de Oude Maas: natuur, recreatie, energie en materiaal

leveren aan groen kwaliteit. Collectieve tuinen zijn via VVE’s of corporaties te beïnvloeden. Voor particuliere tuinen is dit veel moeilijker. Er valt hier echter wel een flinke slag te winnen nu de trend heel sterk gericht is op bijna volledig verharden. Door voorlichting kunnen bewoners gestimuleerd worden hun tuin natuurvriendelijker te maken.

functie moet ook ‘landen’ daar waar zich de beste uitgangsituatie voor doet. Daar waar sprake is van een recreatieve functie is bereikbaarheid van belang. Voor optimaal gebruik zijn aspecten als stilte van belang; in het verleden werd recreatie nogal eens als negatieve keuze ‘er kan toch niets anders’ in gebieden met milieuhinder gepland. Op wijk- en gebouwniveau is samenhang tussen de groenelementen van belang. Op deze manier kan flora en fauna beter zijn weg door de wijk vinden en wordt het leefgebied vergroot. Integratie met andere thema’s Groen speelt een belangrijke rol bij klimaatadaptatie en klimaatmitigatie. Bij adaptatie blijft de stad koeler en kan wateroverlast beter worden opgevangen. Bij mitigatie moet gedacht worden aan minder aircogebruik en recreatiekilometers. Groengebieden kunnen ook leverancier zijn van bouwmateriaal en biobrandstof.

Riederpark Barendrecht: oevernatuur in het wijkpark

Vergroenen Bij vergroenen gaat het om de duurzaamheid van nietgroene functies te vergroten door middel van groen. Op regionaal niveau is het groen inpassen van natte en droge infrastructuur van belang. Ook klimaatbuffers kunnen een groene nevendoelstelling meekrijgen. Op stadsniveau is het vergroenen van de stadsboulevards van belang. Deze hebben vaak ruime bermen, ook trambanen lenen zich voor stevige groen- en boomstructuren. De stad is op boomkruinniveau vaak wel behoorlijk groen maar op maaiveld niveau erg stenig. Kleinere groenelementen zijn de laatste decennia verdwenen omdat ze kwetsbaar zijn en duur in onderhoud. Ook kunnen er zich problemen met sociale veiligheid voordoen. Voor een aantrekkelijke en duurzame stad zijn ze echter onontbeerlijk. Op gebouwniveau kunnen daken en gevels vergroend worden. Natuur en recreatie zijn er beperkt mee gediend maar het is wel zinvol voor klimaatadaptatie. Ontwikkelen Daar waar nieuw groen ontwikkeld wordt, moet allereerst naar de kwaliteit van de plek gekeken worden. De nieuwe groene functie moet deze kwaliteiten versterken. De groene

Dakpark Delfshaven: dubbel grondgebruik

Meer weten? Ronald Bakker Adviseur Landschap en Buitenruimte Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 4719 [email protected]

Groen Regio

Verbeteren

Vergroenen

• Maak corridors tussen groengebieden

• Vergroen een wegprofiel

• Maak gebruik van unieke bodemeigenschappen

• Zoneer het gebruik

• Vergroen waterlopen

• Gebruik landschappelijke structuren

• Verbeter de bereikbaarheid

• Combineer een klimaatbuffer

• Leg groengebieden in

Duurzaam Wijzer

met een groenfunctie

Stad

Wijk

Ontwikkelen

samenhang aan

• Leg een volledige gradiënt aan

• Vergroen de pleinen

• Maak slimme combinaties

• Pas een natuurlijker beheer toe

• Maak de bermen van stadsboulevards groen

• Pas inheemse soorten toe

• Optimaliseer vegetatietypen

• Maak groene bedrijventerreinen

• Reduceer verstoring

• Pas bestaand groen in

• Creëer groene wandelroutes

• Stimuleer stadslandbouw

• Stimuleer bewonersbetrokkenheid

• Maak groene schoolpleinen

• Ontwikkel een groene buurttypologie

• Gebruik braakliggende terreinen

• Minimaliseer verharding

• Zorg voor diversiteit

• Verbeter de

• Maak een natuurspeeltuin

groeiomstandigheden

Gebouw

• Voeg tuinen samen en stel ze open

• Stimuleer aanleg van groene daken

• Creëer kansen voor daktuinen

• Geef voorlichting over natuur in tuin

• Stimuleer aanleg van groene gevels

• Ontwikkel tuinen tot een netwerk

• Leg een groen tuincasco aan

• Maak groen bij een

• Stimuleer groene koele tuinen

verzorgingstehuis

GELUID Het ervaren van geluid is subjectief en afhankelijk van de situatie. Het kan plezierig zijn (denk aan je favoriete muziek), maar ook heel hinderlijk waardoor geluid ‘lawaai’ wordt (denk aan de muziek van de buren). Geluid ontstaat door luchtdrukverschillen ten opzichte van de heersende luchtdruk. Geluid drukken we uit in decibel (dB). Decibel is een logaritmische schaal om geluidsterkte aan te duiden. In de buitenruimte zijn meerdere bronnen die geluidhinder kunnen veroorzaken: wegverkeer, tramverkeer, railverkeer, luchtvaart, bouwwerkzaamheden en industriële activiteiten. Voor het aanpakken van geluidhinder worden drie categorieën maatregelen onderscheiden: aan de bron, in het overdrachtsgebied en bij de ontvanger. Geluidhinder wordt gereguleerd via de Wet Geluidhinder. De wet spreekt over een voorkeursgrenswaarde en een maximale grenswaarde. De bandbreedte hiertussen geeft onder bepaalde voorwaarden ruimte voor ontheffingen. In Rotterdam kennen we hiervoor het Rotterdams Ontheffingenbeleid. Hierin staat onder welke voorwaarden bepaalde ontheffingen verleend kunnen worden.

van de autoband op de weg veroorzaakt bijvoorbeeld het geluid van wegverkeer. Het wegdektype en het type band zijn dus bepalend voor de intensiteit van de geluidsbron. Bij heien ontstaat contactgeluid bij het contact tussen het heiblok en de heipaal. Inpakken van het heiblok kan het geluid reduceren. Overdrachtmaatregelen Geluid is een golfverschijnsel dat zich voortplant van de bron naar de ontvanger. Het gebied tussen de geluidsbron en de ontvanger is het overdrachtsgebied. De geluidsgolf kan onderweg gereflecteerd en geabsorbeerd worden. Ook wordt de golf door de lucht gedempt. Harde oppervlakken (straatwerk, water, gebouwen) reflecteren het geluid. ‘Zachte’ oppervlakken als groenstroken absorberen juist geluid. Geluidschermen of tussenliggende gebouwen kunnen de geluidsgolf deels ‘tegenhouden’. De afstand tussen de bron en de ontvanger is mede bepalend voor de geluidafname. Daarnaast speelt wind ook een rol: bij meewind draagt geluid verder.

Bronmaatregelen Onder de bron verstaan we de geluidbron zelf. De auto’s over de weg, de trein, tram en metro op het spoor, het stijgen en landen van vliegtuigen, het heien van palen en damwanden, de bedrijvigheid op de industrieterreinen, etc. Bij bronmaatregelen wordt de bron aangepakt. Het contact

De genoemde maatregelen in de Duurzaam Wijzer zijn een greep uit het scala van mogelijkheden. Het uiteindelijke maatregelenpakket is projectafhankelijk.

Tijdelijk geluidscherm bij bouw ‘De Rotterdam’

Afstand tussen weg en woning

Geluidscherm A15

geluidsgolf verder worden tegengehouden door bijvoorbeeld voorzetgevels. Door bijvoorbeeld een juiste indeling van de woning kunnen de geluidgevoelige vertrekken, zoals slaapkamers, aan de geluidluwe kant worden gesitueerd.

Ontvangermaatregelen Onder de ontvangers van het geluid worden de ‘geluidsgevoelige bestemmingen’ verstaan, waaronder woningen en scholen. De geluidsgolf afkomstig van de bron komt uiteindelijk aan bij de ontvanger: op de gevel van de woning en vandaar uit tot in de woning. Bij de woning kan de

Meer weten? Theo Benjert Adviseur Geluid Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 4627 [email protected]

Geluid

Bronmaatregelen

• Stel een snelheidsbeperking in • Pas stil asfalt of stille banden toe

Duurzaam Wijzer

Regio

Overdrachtmaatregelen • Leg groen of kantorenparken langs

Ontvangermaatregelen • Saneer gevels voor geluid

snelwegen als buffer

• Stimuleer elektrisch vervoer

• Gebruik schermen langs snelwegen

• Breng verkeer ondergronds

• Gebruik een geluidswal langs hoofdwegen

• Ontwerp geluidluwe buitenruimten

• Stimuleer langzaam verkeer

• Scherm met een kantoor/winkel

• Voer ontheffingsbeleid

geluid af

Stad

• Bouw boven en over de weg

• Parkeer buiten de woonwijk

Wijk

• Pas stille verharding toe • Stel een snelheidsbeperking in

• Houd bij indeling van een wijk rekening met geluid

• Integreer de geluidwal en woning • Maak een geluidluwe zijde per woning

• Pas geluidwallen/schermen toe • Scherm bouwlawaai af

Gebouw

• Maak slopen en bouwen stiller

• Pas voorzetgevels toe

• Houd bij woningindeling rekening met geluid

• Positioneer een

• Gebruik groen tussen woning

• Pas gevelisolatie toe

schoolplein slim

en weg/spoor • Vergroot de afstand tussen woning en weg/spoor

• Stimuleer een groene tuin

ONDERGROND Aandacht voor de ondergrond bij ontwikkelingen in een gebied zorgt voor een duurzaam gebruik van de fysieke ruimte, weloverwogen benutting van de kwaliteiten van de bodem en daarmee een goede kwaliteit van de leefomgeving boven het maaiveld. Hiermee wordt invulling gegeven aan het ‘people’-element binnen de duurzame ontwikkeling. Het begrip ondergrond staat hier voor alle kwaliteiten van de ondergrond; van maaiveldniveau tot de diepste laag die ons van nut kan zijn.

de ondergrond te bestemmen en hiermee te reserveren voor toekomstige functies, te benutten door de ondergrondkwaliteiten effectief in te zetten of ruimte te bieden voor het herstel van functies in de ondergrond. Bestemmen, effectief benutten en functies herstellen Door al direct vanaf het begin van het planproces de kansen en beperkingen van de ondergrond mee te nemen, kunnen onnodige kosten voor het aanpassen van de ondergrond voorkomen worden. Dat betekent ook dat bij het bestemmen van gebieden de ondergrond een grote rol kan spelen in de functie die ergens gepland wordt. Maak bijvoorbeeld gebruik van draagkrachtige ondergrond om op te bouwen en plan groen ook daar waar de bodem slap en venig is. Als er dan een functie gerealiseerd gaat worden, benut dan de ondergrond zo effectief mogelijk. Breng transport ondergronds, stimuleer collectieve koude-warmte-opslag, gebruik de ondergrond voor afvalcontainers en parkeergelegenheden en bespaar ondergrondse ruimte door het toepassen van utility-ducts (bundeling).

Toegankelijkheid Omdat de ondergrond doorgaans slecht toegankelijk is en ingrepen relatief kostbaar, zijn veranderingen en ontwikkelingen in de ondergrond onderhevig aan een andere houdbaarheid. De dynamiek in de ondergrond is trager dan die in de bovengrond. Daarom moeten we bewust omgaan met ingrepen in de ondergrond en waar mogelijk de ondergrond meer sturend laten zijn. Integraliteit De ondergrond biedt naast fysieke ruimte ook ruimte voor natuurlijke waterberging, energie en vele andere functies. Dit vertaalt zich in een sterke relatie met andere thema’s in de Duurzaam Wijzer. De ondergrondse ruimte kan benut worden voor duurzame energieopslag en wateropslag. De bovengrondse ruimte die daardoor beschikbaar blijft, kan benut worden voor groen of andere functies die de kwaliteit van de leefomgeving verbeteren. Zoals de thema’s in de Duurzaam Wijzer integraal beschouwd moeten worden, zo dienen ook de verschillende onderwerpen in de ondergrond benaderd te worden. Hetzelfde geldt voor de boven- en ondergrond. Tijdens het inrichten van de ruimte binnen een gebied of voor een gebouw zou zowel boven als onder het maaiveld de totale beschikbare ruimte moeten worden beschouwd.

Bron: Ondergrondse ordening, 2004, COB, Gouda

Schaarste Omdat bovengrondse ruimte steeds schaarser wordt, kan de ondergrond letterlijk worden beschouwd als een extra dimensie die ruimte biedt om de ambities van de stad, de wijk of het gebouw te realiseren. Maar ook in de grond is de ruimte inmiddels beperkt. Veel huidige en toekomstige functies in de ondergrond ‘beconcurreren’ elkaar. Om effectief en duurzaam om te gaan met de ondergrond is het van belang om ook de ondergrond bewust te gaan inrichten ofwel te ordenen. Bewust keuzes maken Er is een Rotterdamse (concept)visie voor de ondergrond1 opgesteld. Daarin is verwoord hoe de ondergrond bewust kan worden ingezet. Een leidraad voor afwegingen met betrekking tot de ondergrond kan zijn om (de waarden van) 1

De andere helft van Rotterdam, vs juni 2011

Bron: concept - Beleidsagenda Ondergronds ruimtegebruik, Provincie Zuid-Holland, februari 2011

Ook kan ruimte worden gelaten aan het (natuurlijk) herstel van de ondergrondse kwaliteiten, zodat deze mogelijk in de toekomst benut kunnen worden. Het gaat hier niet zozeer om technische toepassingen, maar juist om capaciteiten als de bodemontwikkeling (ecologie) en grondwaterinfiltratie. Deze kwaliteiten hebben grote waarde voor de natuur, zorgen voor een natuurlijke buffer bij zware regenval en een prettig leefklimaat door aanwezigheid van groen.

Meer weten? Petra van der Lugt Adviseur Ondergrond Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 7067 [email protected]

Ondergrond Bewust Bestemmen

Regio

Effectief Benutten

Functies Herstellen

• Bouw op zand, groen en natuur op veen

• Gebruik ecotunnels

• Geef ruimte aan sedimentatie en erosie

• Bescherm bijzondere bodemstructuren

• Zorg voor ondergronds goederentransport

• Houd veengebieden nat

• Koppel een structuurplan aan de landschappelijk-

• Doe aan inbreiding i.p.v. buitengebied te ontwikkelen

• Graaf vermeste lagen af

geomorfologische basis

• Reserveer ondergrondse ruimte voor toekomstige functies • Verbind watersystemen

Duurzaam Wijzer

• Doe aan Warmte Koude Opslag zonering • Maak een ondergronds bestemmingsplan

Stad

• Stimuleer collectieve Warmte Koude Opslagsystemen

• Bewaar het bodemarchief

• Gebruik geothermie

• Gebruik bodemstructuren

• Breng wegen en spoor

als ontwerpstartpunt

ondergronds • Stem gebruik ondergrond en bovengrond af

• Pas waterdoorlatende verharding toe • Voorkom vervuiling waterbodems door overstorten of anti-fauling • Herstel waterlopen • Laagdrempelige inzameling klein chemisch afval

• Verbind ondergrondse faciliteiten

Wijk

• Hoog niet op, maar gebruik andere technieken

• Pas utility ducts toe

• Geef ruimte aan natuurlijke bodemontwikkeling

• Laat bodemkwaliteiten tot expressie komen

• Plaats ondergrondse afvalcontainers

• Doe aan natuurlijk

in de inrichting • Laat meer ruimte voor

• Bouw parkeergarages verdiept of ondergronds

groenbeheer • Saneer kleine vervuilingsbronnen

spontane vegetatieontwikkeling

Gebouw

• Bouw licht of drijvend op veen

• Maak ondergrondse muziekoefenruimten

• Haal overbodige verharding weg

• Gebruik microreliëf

• Gebruik Warmte Koude Opslag

• Saneer met natuurlijk reinigend vermogen bodem

• Laat meer bodem onafgedekt

• Plaats bomen praktisch

• Infiltreer regenwater in de tuin

• Voorzie huizen van een kelder • Gebruik ondergrondse koelruimte

LUCHTKWALITEIT Als we het over ‘luchtkwaliteit’ hebben, hebben we het vooral over de concentraties stikstofoxide en fijn stof in de lucht op leefniveau/straatniveau. De afgelopen decennia is de luchtkwaliteit sterk verbeterd. Desondanks voldoet Nederland nog niet overal aan de normen. Om tijdig aan de normen te voldoen en gelijktijdig ruimtelijke ontwikkelingen mogelijk te maken is het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL) opgezet. Hierin staan te nemen maatregelen tegenover ruimtelijke plannen. Naast deze juridische insteek is aandacht voor luchtkwaliteit uiteraard belangrijk voor de gezondheid van de bewoners. Een goede luchtkwaliteit levert een bijdrage aan de leefbaarheid van de stad. Voor het verbeteren van de luchtkwaliteit is het van belang om in eerste instantie het aantal bronnen te verminderen (bijvoorbeeld minder autokilometers) en de bronnen zoals wegverkeer en industrie schoner te maken. Daarnaast kan de blootstelling aan verontreinigde lucht worden verminderd.

Bronnen Verminderen Het verminderen van het aantal luchtverontreinigende bronnen heeft de voorkeur boven alle andere maatregelen, maar is ook meteen een van de moeilijkst te realiseren maatregelen. De maatregelen waaraan gedacht kan worden hebben een overlap met de Duurzaam Wijzer Mobiliteit. Verkeer is namelijk een van de belangrijkste bronnen. Volumebeleid (minder autokilometers) is hiervoor nodig.

Met het instellen van milieuzones wordt vervuilend verkeer geweerd

Blootstelling Verminderen Omdat bronmaatregelen lang niet altijd mogelijk zijn, is het van belang de gezondheid van de mensen te beschermen door gevoelige plekken, zoals woningen en scholen, zo ver mogelijk van de bron te plaatsen. Is dit ruimtelijk niet mogelijk dan kunnen overdrachtsmaatregelen zoals schermen een oplossing bieden.

Voor luchtkwaliteitmaatregelen geldt dat ze vaak moeilijk zijn uit te drukken in de reductie van de concentraties luchtverontreinigende stoffen op straatniveau, maar dat alle maatregelen bij elkaar zeker een positief effect hebben op de luchtkwaliteit. Veel luchtkwaliteitmaatregelen hebben ook een positieve invloed op geluid, CO2 en gezondheid (bijv. meer fietsen) en andersom.

De genoemde maatregelen in de Duurzaam Wijzer zijn een greep uit het scala van mogelijkheden. Het uiteindelijke maatregelenpakket is projectafhankelijk. Verkeercongestie centrum Rotterdam

Bronnen Schoner Maken Ook bij deze categorie zit een grote overlap met de Duurzaam Wijzer Mobiliteit. Elektrisch vervoer is hierin een belangrijke maatregel. Maar bij schonere bronnen kan ook worden gedacht aan schonere scheepvaart en industrie.

‘Fietsen is niet alleen goed voor de luchtkwaliteit’ Bron: autojunk.nl

Meer weten? Marijn Meijer Adviseur Luchtkwaliteit Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 5500 [email protected]

Luchtkwaliteit

Bronnen Verminderen

Bronnen Schoner Maken

• Faciliteer carpoolen

• Beperk de snelheid op snelwegen

• Stimuleer OV gebruik

• Maak de scheepvaart schoner

Regio

Blootstelling Verminderen • Bouw woningen verder van industrieterreinen

• Zorg voor schonere (vracht)auto’s • Maak de industrie schoner

Duurzaam Wijzer

• Maak het OV schoner

• Weer doorgaand verkeer

• Stimuleer elektrisch vervoer

• Sluit straten af

• Stel milieuzones in

• Hanteer een lagere parkeernorm

• Stimuleer gebruik van elektrische scooters

• Bouw geen woningen binnen de 40 μg/m3 contour

Stad

Wijk

• Zorg voor kwalitatief beter OV

(en fietsen) • Maak het wijkvervoer elektrisch

• Leg sportvelden zo ver mogelijk van drukke wegen aan • Plaats schermen

• Verbeter de doorstroming op wegen

• Sta geen open haarden toe in nieuwbouw • Regel thuiswerkvoorzieningen

Gebouw

• Voer materialen zo schoon mogelijk aan naar de bouwplaats • Faciliteer fietsgebruik

• Plaats ventilatie-inlaat aan ‘schone’ kant van gebouw • Situeer woningen en

• Plaats elektrische

voorzieningen zo ver

laadvoorzieningen

mogelijk van drukke wegen

• Zorg voor fietsenstallingen in of bij gebouwen

• Installeer filters bij gebouwventilatie

Duurzaam Wijzer Wil jij als professional duurzaamheid toepassen in je project? Of je nu ontwerper, projectleider of beleidsmaker bent, in de visiefase zit of in de uitvoering: de Duurzaam Wijzer helpt bij het vertalen van duurzaamheidsambities naar concrete strategieën en maatregelen. Op verschillende schaalniveaus biedt de Duurzaam Wijzer een ruimtelijke vertaling van het begrip duurzaamheid. Met als doel vooral inspireren, en niet oplossingen voorschrijven. Daarom de keuze voor een compacte en beeldende vorm. Voor diverse thema’s biedt de Duurzaam Wijzer concepten en maatregelen zonder allesomvattend te zijn De Duurzaam Wijzer is door de gemeente Rotterdam ontwikkeld, met als inspiratie de Rotterdamse Energie Aanpak en Planning (REAP), een succesvolle methode die verschillende denkstappen en schaalniveaus combineert. De Duurzaam Wijzer sluit aan op verschillende thema’s uit het Collegeprogramma Duurzaam. Binnen elk thema vind je drie denkstappen, toegepast op vier schaalniveaus. Hoewel enkele maatregelen typisch Rotterdams zijn, kun je de wijzer door de algemene opzet ook goed toepassen in de rest van Nederland. De Duurzaam Wijzer richt zich vooral op de planet-kant van duurzaamheid, maar biedt ook oplossingen voor het verbeteren van bijvoorbeeld de leefomgevingskwaliteit en gezondheid. Bij het toepassen van duurzaamheid in projecten kun je enkele leidende duurzaamheidsthema’s kiezen, die vervolgens de strategieën en maatregelen op verschillende schaalniveaus bepalen. Dat kan in verschillende fases van het planproces. Het is dan wel belangrijk om de Duurzaam Wijzer in een vroeg stadium te gebruiken om de duurzaamheidsambities te bepalen, bijvoorbeeld tijdens een project start up. Daarna kan met de experts verdieping plaatsvinden voor de relevante duurzaamheidsthema’s. Of het nu gaat om gebiedsontwikkelingen, infrastructuur, buitenruimte of vastgoed, de Duurzaam Wijzer biedt een eenduidig gesprekskader en helpt professionals om dezelfde taal te spreken. Zo wordt Rotterdam Duurzaam Wijzer.

Klimaat

Energie

Mobiliteit

Water

Materialen

Groen

Geluid

Ondergrond

Lucht

Meer weten of meedenken? Bij elk thema vind je de contactpersoon. Meer informatie of meedenken over de Duurzaam Wijzer? Neem dan contact op met: Marco van de Esschert Projectleider Duurzaam Wijzer Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 010 - 489 6192 [email protected]

Copyright Laatste versie Dit is een groeidocument dat regelmatig aangepast wordt naar aanleiding van voortschrijdend inzicht en nieuwe ontwikkelingen. Kijk voor de laatste versie op: www.rotterdam.nl/duurzaamwijzer Versie november 2011

Copyright © 2011, gemeente Rotterdam. De Duurzaam Wijzer is ontwikkeld door het Ingenieursbureau van Gemeentewerken Rotterdam. De matrix voor energie (REAP) is eerder door dS+V en het Ingenieursbureau in samenwerking met de TU Delft en architectenbureaus DSA en JA ontwikkeld in opdracht van het Rotterdam Climate Initiative (RCI). De matrix voor klimaatadaptatie is door het Ingenieursbureau ontwikkeld in opdracht van Rotterdam Climate Proof (RCP).