BetonBewust Wijzer
Gids voor duurzaam bouwen met beton
Inhoud 1 Productiefase Een verantwoorde productie begint met een verantwoord gebruik van grondstoffen met een natuurlijke herkomst. 2 Bouwfase Het op de juiste wijze toepassen van in het werk gestort beton en betonnen casco’s maakt bewust bouwen mogelijk. 3 Gebruikersfase De extreem lange levensduur van betonnen bouwwerken rechtvaardigt de belofte: constructies en gebouwen met toekomst. 4 Hergebruikfase Eenmaal afgeschreven vormt beton een waardevolle grondstof voor hergebruik. De keten sluiten is daarmee in principe rond.
‘Het beton was op de man af. Het kwam van de aarde, het was de aarde, het was aarde op aarde. Het was steen onder de wielen en onder de voet, glad, stroef, volmaakt. Het was een wapenrusting.’ Een groot pleitbezorger van het hernieuwde gebruik van beton was de schrijver Bordewijk. In zijn roman Bint (1934) bracht hij een ode aan het stoere bouwmateriaal.
CO 2 -productie discussie
CO2 behoort tot de groep van broeikasgassen. Deze
Mondiale uitstoot van broeikasgassen
Equivalente CO 2
De uitstoot van van 1 ton methaangas
gassen zitten in de luchtlaag rond de aarde en houden
wordt gerekend als 21 ton equivalente
warmte vast. De gassen delen allemaal één eigenschap:
CO2 en 1 ton lachgas N2O als 320 ton,
ze laten zonnestraling (warmte) wel door naar de
etc.
aarde, maar de terugkerende infraroodstraling (warmte) niet. Het effect van deze laag van gassen is in de praktijk vergelijkbaar met het glazen plafond van tuinbouwkassen, vandaar de naam. Een deel van de broeikasgassen hoort in onze atmosfeer. Het zorgt ervoor dat de aarde op een goede, leefbare temperatuur blijft. Maar de hoeveelheid CO2 neemt steeds verder toe.
2
CO2 (Mt) = CO2 per megaton
Shutterst. 13981618
De BetonBewust Wijzer De behoefte aan een duurzame inrichting van onze leefomgeving stijgt. De Nederlandse overheid en het bedrijfsleven nemen gezamenlijk hun verantwoordelijkheden en ontwikkelen tal van nieuwe initiatieven om een duurzame ontwikkeling concreet te maken. Duurzaam ondernemen en bouwen vraagt om innovatieve oplossingen. Nu, maar zeker ook voor komende generaties.
Wat is duurzaam?
Duurzaam ondernemen – ook wel maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) genoemd – is ondernemen waarbij evenwicht bestaat tussen economische-, sociale- en milieubelangen. Duurzame ondernemers kijken niet alleen naar hun winst- en verliescijfers, maar ook naar de gevolgen van hun bedrijfsactiviteiten voor mens en milieu. En niet alleen naar de huidige gevolgen daarvan, maar ook naar de gevolgen in de toekomst.
Hoe beton bijdraagt aan de gewenste duurzame en veilige gebouwde omgeving en u kan helpen uw duurzame ambities of vraagstukken te realiseren, is in deze gids aangegeven. Voor verdere en gedetailleerde achtergrondgegevens kunt u terecht op www.betonbewust.nl en www.gietbouwcentrum.nl.
afspraken gemaakt om hun eigen CO2-uitstoot te
beperken. Om deze afspraken te controleren is er het (Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) opgericht. Daar zijn spelregels afgesproken hoe de CO2-uitstoot wordt gemeten en geteld.
165
30 20 10
2005
2006
2007
2012
drinkwatervoorziening
2000
riolering en waterzuivering
1995
bouw
1990
afvalverwerking
135
landbouw
145 140
handel, diensten, overheid
150
raffinaderijen
0
155
consumenten
160
overige industrie
tendens worden ingezet. De politiek is hiermee bezig.
175 170
50 40
chemische industrie
Kyoto-akkoord moet de komende jaren toch een dalende
akkoord is in 2012 6% minder CO2 uit te stoten dan in 1990.
verkeer en vervoer
Om in Nederland te voldoen aan de afspraken van het
Doelstelling voor Nederland in het kader van het Kyoto
CO 2 -uitstoot in Nederland (2007) verdeeld naar sectoren
energiesector
CO 2 -uitstoot in Nederland
CO 2 -uitstoot in Nederland (2007)
CO2 (Mt)
Binnen het Kyoto-akkoord (1997) hebben landen
CO2 (Mt)
Kyoto
3
1
Verantwoorde productie Een verantwoorde productie betekent dat gebruik wordt gemaakt van gezonde systemen, producten, grondstoffen en processen die aanvaardbare gevolgen hebben voor mens en natuur. Beton heeft in dit opzicht zijn bestaansrecht ruim bewezen. Het is immers een eeuwenlang beproefd materiaal van natuurlijke herkomst, waarbij restmaterialen weer grondstoffen zijn voor productie. Natuurlijke grondstoffen
Veilig werken
De grondstoffen voor beton bestaan uit natuurlijke, lokaal voorkomende materialen; zand, grind, water en bindmiddel (cement). De grondstoffen voor de productie van beton zijn praktisch overal ter wereld in de natuur ruim voorhanden en worden in belangrijke mate dan ook regionaal vervoerd, wat de milieubelasting beperkt.
Goede arbeidsomstandigheden voor de medewerkers van de betonmortelindustrie zijn uitgangspunt. Afspraken daarover worden vastgelegd in de CAO voor de Mortel- en Morteltransportondernemingen. Alle oplossingen voor arbeidsomstandigheden, veiligheid en gezondheid op het werk worden vanaf 1 januari 2010 vastgelegd in een arbocatalogus voor de betonmortelindustrie.
Zero Waste
Bij de productie van beton komt geen afval vrij. Restbeton afkomstig van sluitvrachten, wordt volledig hergebruikt als grondstof, dan wel worden er producten van gemaakt, zoals bijvoorbeeld stapelblokken. Spoelwater wordt bij praktisch alle betonmortelcentrales weer volledig ingezet als proceswater.
CO 2 en de productie van beton
De betonspecie per m3 levert tussen de 100 en de 130 kg CO2. Wat opvalt is dat als we alleen naar één m3
Verdeling van de CO 2 -uitstoot van 1 m 3 beton in Nederland
betonspecie kijken, het cement de grootste bijdrage
geeft aan de CO2-uitstoot. De keuze van het type en de
9%
1% 4%
cement
6%
overige grondstoffen (hulpstof/zand/grind/ water)
hoeveelheid cement die in beton wordt toegepast
beinvloedt dan ook in grote mate de CO2-uitstoot van een m3 beton.
aanvoer grondstoffen
80%
4
productie betoncentrale transport truckmixer
grijs verantwoord is ‘If concrete were to be invented now it would be hailed as a miracle. It is the most commonly used building material in
the world, yet we take what it does for granted, too often this means that much of what concrete can offer is overlooked.’ Terugdringen CO 2 -emissie
Verantwoord ondernemen
CO 2 -uitstoot van cement
moet deze tot een hoge temperatuur worden verhit.
Gemiddeld percentage alternatieve brandstoffen bij cementproductie
hebben op de CO2-uitstoot per ton cement.
Uit de kalksteen (CaCO3) komt CO2 vrij (decarbonatie) en gaat via de schoorsteen de lucht in. Het vrijkomen van CO2 is dus onlosmakelijk verbonden met de
80
In de betonmortelindustrie wordt al vele jaren gebruik gemaakt van secundaire grondstoffen zoals hoogovencement en vliegas, afkomstig van de elektriciteitsindustrie. Hierdoor hoeft minder cement te worden toegepast wat de CO2-emissie vier keer lager maakt. Ook kan grind steeds vaker worden vervangen door betongranulaat (gerecycled beton). Zoals elke industrie verbruikt de betonmortelindustrie energie. Vanuit het oogpunt van duurzaamheid en kosten wordt dit verbruik zo laag mogelijk gehouden.
Opgeleide chauffeurs die weten wat zuinig rijden inhoudt is één kant van de medaille, investeren in zuinige en stillere motoren de andere kant. Optimale logistiek bereiken is ook rekening houden met milieueisen en omgevingswensen. Twee kanten bekijken is Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). De komende jaren is MVO één van de speerpunten in het beleid van VOBN.
Kwaliteit en zekerheid
De productie van beton is een gewaarborgd proces dat onder KOMO-keur plaatsvindt. De certificering van het productieproces biedt naast de door de afnemer gevraagde zekerheid over de kwaliteit van het product ook een kader voor een schone productie. Met het certificeren is het proces van beton(mortel) gecontroleerd en inzichtelijk.
Er zijn drie belangrijke aspecten die veel invloed 1. de decarbonatie van de kalksteen bij het branden van kalksteen tot portlandcementklinker; 2. het al of niet toepassen van alternatieve brandstoffen voor het verwarmen van de cementoven; 3. cementtype ofwel het aandeel portlandcement klinker in het cement. Voor het produceren van portlandcementklinker wordt kalksteen/mergel als belangrijke grondstof gebruikt.
productie van portlandcementklinker.
Brandstof Het gebruik van biomassa of alternatieve brandstoffen beperkt de CO2-uitstoot.
60 40 20 0
NL
B
D
LX
CZ
BR
US
JP wereld
Om van kalksteen portlandcementklinker te maken
5
grijs bewust is
2
Bewust bouwen
Duurzaam bouwen vraagt om het maken van kritische en bewuste keuzes. Een veelgehoorde uitspraak hierbij is ‘remaking the way we make things’. Zo is het cruciaal dat we kritisch blijven kijken naar materiaalkeuzes en toepassingsmogelijkheden. Betonmortel kan exact worden samengesteld naar de gestelde eisen in de realisatiefase. Door het combineren van grondstoffen kan eenvoudig worden gestuurd op de optimale eigenschappen voor een specifiek project. Geen afval op de bouwplaats
De hoeveelheden te leveren betonmortel worden per dag afgestemd. Van restbeton op de bouwplaats is nagenoeg geen sprake. Als er een beperkte hoeveelheid betonmortel over is dan is daarvoor een oplossing tot verwerking.
Materiaal op maat
Ook in de verkrijgbaarheid van betonmortel speelt duurzaamheid een belangrijke rol. De betonmortelcentrales aangesloten bij VOBN beschikken over een landelijk dekkend netwerk, waardoor het aantal gereden kilometers tot een minimum kan worden beperkt. Een VOBN-centrale is nooit meer dan 25 kilometer weg.
Beton is een materiaal op maat. Zo kan exact worden voldaan aan de eisen van sterkte en de omstandigheden waaraan het beton wordt blootgesteld. Maar niet alleen dat. Ook wordt ingespeeld op specifieke duurzaamheideisen van een opdrachtgever, bijvoorbeeld als het gaat om het gebruik van CO2-arme materialen. Het optimaal sturen van beton is, ook op duurzaamheid, een vak apart. Het vak van de VOBN-betonmortelcentrales.
Cementtype
Cementgehalte bij gebruik van 1 soort cement
Altijd dichtbij
Gemiddeld percentage portlandcementklinker van geproduceerde cementen
Een puur portlandcement (CEM I) bestaat voor 100%
Mei 2008
uit portlandcementklinker, maar een hoogovencement (CEM III/B) heeft in de regel maar 30% portland-
80
cementklinker. De huidige situatie is dat aan grond-
60
stoffen als hoogovenslak en poederkoolvliegas geen CO2-uitstoot wordt toegerekend omdat het als een
40
restproduct bij de staalproductie resp. de elektriciteitsproductie wordt beschouwd. Het portlandcement-
20 0
6
in % naar verbruik
klinkergehalte in een cementsoort is bepalend voor de NL
LX
B
BR
CZ
D
E
P wereld
hoeveelheid CO2-uitstoot van een ton cement.
CEM III/A 32,5R/42,5N
17
CEM III/B 32,5R/42,5N
65
CEM I/32,5R/42,5N
2
CEM I/42,5R/52,5N
3
CEM I/52,5R
2
CEM II/B-V 32,5R
1
Composiet cement
3
Overig
7
Bewust bouwen met gietbouw
Eenduidige milieu-informatie
Geboorde funderingspalen die ter plaatse worden afgestort met beton zijn stil en trillingsvrij en dragen bij aan het welzijn van de omgeving in binnenstedelijke gebieden. Herhaaldelijk inzetten van bekistingen beperkt het materieel. Alle zogenaamde ‘natte knopen’ zijn momentvast en luchtdicht. Met name voor passiefbouwen is dit essentieel. Gietbouwcasco’s zijn bovendien maatvast en vlak zodat kit en pur rond andere bouwdelen niet nodig zijn.
De brancheorganisatie VOBN heeft voor betonmortel en betonnen bouwdelen een infoblad Milieu Relevante Product Informatie (MRPI®) opgesteld met daarin objectieve milieuinformatie over beton. De milieubelasting wordt in getallen uitgedrukt aan de hand van onder meer: – het energiegebruik; – het grondstoffengebruik; – de hoeveelheid vrijgekomen afval; – de emissies naar lucht, water en bodem, van grondstoffen tot eindproduct, inclusief gebruik en hergebruik.
Ruimte voor energiezuinige installaties
Of het nu gaat om het monteren van leidingen voor betonkernactivering met zo weinig mogelijk doorkoppelingen, of ventilatie systemen met warmte terugwinning die in korte lijnen tussen installatie en monding geïnstalleerd kunnen worden: het gietbouw casco biedt u deze vrijheid. De ruimte in de dwarsdoorsnede van de vloeren en wanden biedt veel flexibiliteit. Kruisende leidingen zijn geen probleem. Koperswensen kunnen tot in een laat stadium van het bouwproces gehonoreerd worden.
De totale CO 2 -uitstoot
Het is uiteindelijk de totale CO2-uitstoot die telt. Voor
Verhouding CO 2 -uitstoot verschillende levensfasen woning (l) en utiliteitsgebouw (r)
de woning- en utiliteitsbouw is weergegeven wat de
Woningen
verhouding in CO2-uitstoot tussen de verschillende levensfasen is. In beide voorbeelden valt op dat de
gebruiksfase verreweg de hoogste CO2-uitstoot kent.
bouwmaterialen
bouwfase
gebruiksfase
18%
2%
80%
Dit heeft alles te maken met het feit dat is gerekend
met een levensduur van 50 jaar van het gebouw. Van al deze jaren is de CO2-uitstoot meegeteld voor het
verwarmen en koelen van het gebouw en het verbruik van gas en elektriciteit door allerhande apparaten en verlichting.
keten
.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .
Utiliteitsgebouwen bouwmaterialen
bouwfase
7%
2%
gebruiksfase
91%
keten
7
3
Constructies en gebouwen met toekomst Betonconstructies hebben een lange toekomst. Vanaf begin vorige eeuw wordt beton ingezet voor kustbescherming, mobiliteit, wonen en werken. Gedurende de gebruiksfase neemt de sterkte van beton toe en krimpt, kruipt of vervormd nauwelijks. Tijdens het gebruik kan volledig op beton worden vertrouwd. Robuust, stoer en onderhoudsvriendelijk
Slank en veilig
Hoge sterkte beton maakt slanke constructies mogelijk. Vooral voor kunstwerken en bij hoogbouw kan hiermee materiaal bespaard worden. Ook bij slanke constructies geeft beton een hoge weerstand tegen brand. Bij extreme hitte belasting kunnen kunststofvezels worden toegevoegd waardoor de constructie veilig en toch slank kan zijn.
Beton is uitermate bestand tegen weer en wind. Stoer vormgegeven betonconstructies zijn niet alleen functioneel maar dragen ook bij aan de beleving van de publieke ruimte. Belangrijker nog: het materiaal heeft geen of nauwelijks onderhoud nodig. Stelt u zich eens voor: minder files door minder onderhoud, slijtvaste wegen, geen spoorvorming en fietspaden zonder wortelgroei.
Beschermt ons milieu en onze leefomgeving
Bouwwerken voor de bescherming van mens en milieu worden vaak in beton uitgevoerd. Neem bijvoorbeeld de deltawerken. Maar ook voor waterzuiveringsinstallaties, opslagtanks, ecoducten en windmolens wordt beton ingezet. Vloeistofdichte constructies beschermen de bodem tegen agressieve stoffen terwijl het beton zelf niets uitloogt.
Thermische massa van beton
Invloed thermische massa gebouw op het comfort
Beton heeft het vermogen om warmte te absor-
Interne temperaturen bij weinig thermische massa
beren als het warm is en later weer af te geven
piektemperatuur vertraagd tot 6 uur
als het afkoelt. Dit effect kan worden gebruikt om de temperatuurschommelingen in een woning te beperken. We kunnen dit effect nog versterken door te werken met betonkernactivering. Hierbij wordt de
6-8˚C verschil tussen externe en interne piektemperaturen
30˚C
zware betonconstructie niet alleen door de luchttemperatuur warmer en kouder, maar wordt dit versterkt door via leidingen in de betonvloer warmte en kou van buiten aan en af te voeren om zo de warmtecapaciteit van beton optimaal te benutten.
8
Interne temperaturen bij veel thermische massa
15˚C
dag
nacht
dag
Externe temperaturen
grijs toekomst is Comfort en energiebesparing
Verdere verlaging van de Energieprestatiecoëfficiënt in woningen en gebouwen vraagt om integratie van installaties en draagstructuur. Luchtdicht bouwen in combinatie met isolatie van de schil en een betonnen casco maakt deze verlaging mogelijk. Gebruik maken van het warmte accumulerend vermogen van de betonnen draagstructuur of zelfs het activeren van de betonconstructie maakt ook verdergaande ambitie realiseerbaar. Het surplus aan materiaal wordt meer dan terug verdient met meer comfort en een lager gebruik van energie.
Massa en kwaliteit
De ontwerper kan voor massa kiezen. Daarmee worden de geluidisolerende kwaliteiten van gietbouwconstructies ten volle benut. Met een geringe ‘overmaat’ kunnen bouwwerken en betonconstructies levensloopbestendig of herindeelbaar worden gemaakt.
Berekening Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) Voor de berekening van de EPC wordt het karakteristieke energiegebruik gedeeld door het voor de woning, woongebouw of utiliteitsgebouw genormeerde energiegebruik. Het karakteristiek energiegebruik voor verwarming, koeling, warmtap-
Ontwikkeling van de EPC voor de woningbouw
Economische levensduur
Weinig producten kunnen de technische levensduur van beton benaderen. En het mooie is: betonconstructies zijn ook nog eens aanpasbaar. Afhankelijk van de wensen van de nieuwe gebruikers kunnen gebouwen met een betonnen casco een nieuwe functie krijgen. Dat verlengt de economische levensduur en komt de duurzaamheid ten goede.
Wonen zonder verwarmingssysteem Een passiefhuis is een comfortabele woning met een
1,6
laag energie verbruik. Er wordt o.a. aandacht besteed
1,4
aan goede thermische isolatie, een gebalanceerd
1,2
ventilatiesysteem en zonwering en/of overstekken in
1
combinatie met zomernachtventilatie. Een passiefhuis
0,8
water, ventilatoren en verlichting, bevochtiging en
0,6
kan in theorie zonder conventionele verwarmings-
pompen vermindert met de energieopbrengst van
0,4
systemen worden uitgevoerd. Dat de thermische
fotovoltaïsche zonnecellen (PV) en de compensatie
0,2
massa en de luchtdichte constructie van beton hieraan
voor elektriciteitslevering van warmtekracht (WK). Het genormeerde energiegebruik is het verbruik van
0
1995
1996
2000 2006 2011 2015 2020
een positieve bijdrage levert behoeft geen uitleg. In de serie ‘Toolkit Duurzame Woningbouw’ van SBR is het
een gestandaardiseerd bewoners/gebruikersgedrag
De EPC gaat van 0,8 naar 0,6 in 2011 en naar 0,4 in 2015
Passiefhuis concept voor gietbouw verder uitgewerkt.
van een woon- of utiliteitsgebouw.
met als doel de energieneutrale woning in 2020.
Voor meer informatie www.betonbewust.nl
9
grijsherbruikb is
4
De keten sluiten
Hergebruik betreft zowel de mogelijkheid om de functionele levensduur van een gebouw of constructie te verlengen al dan niet met een andere functie, alsmede het sluiten van de materiaalkringlopen. Ten opzichte van andere steenachtige bouwmaterialen biedt beton in beide opzichten hierin veel mogelijkheden. Functionele levensduur verlengen
De flexibiliteit van gebouwen wordt in hoofdzaak bepaald door de draagconstructie. Door in het ontwerp te anticiperen op alternatieve indelingen en functies kan het casco veelal zonder constructieve problemen worden aangepast. De technisch lange levensduur van beton kan door slim ontwerpen en toepassen dan ook een lange economische levensduur worden. Zo kan bijvoorbeeld van twee appartementen één appartement worden gemaakt of van een oud industrieel complex een modern kantoorpand.
Hoge inzet van secundaire grondstoffen en duurzaam inkopen Voor het cement wordt in de betonmortelindustrie in hoge mate gebruik gemaakt van secundaire grondstoffen, d.w.z. bijproducten afkomstig van de staalindustrie (gegranuleerde hoogovenslak) en elektriciteitsproductie (e-vliegas). De emissie van broeikasgassen (CO2) t.o.v. traditioneel cement wordt daarmee met ongeveer een factor 4 gereduceerd.
Daarnaast wordt recycled beton opnieuw gebruikt als grindvervanger. Deze ontwikkeling past in het programma van de overheid om duurzaam te kunnen inkopen en aan te besteden.
Ontwikkeling aanbod steenachtig bouw- en sloopafval (BSA)
Betongranulaat van 5 flatgebouwen voor nieuwbouwproject op zelfde locatie
35 29,7
30 25 20 15 10 5 0
16,4
Utiliteitsbouw
9,2
Woningbouw
4,6
GWW Bouw materialen 2003
2005
2007
2009
2011
Bron: Scenario studie BSA granulaten. Intron, 2 mei 2006
10
vervangt het grind in het beton voor nieuwe
16,9
4,1 3,0 0,45
2013
het betongranulaat dat vrijkwam uit de sloop van vijf flatgebouwen in Zevenhuizen opnieuw gebruikt. Het
Totaal
9,4
Woningbouwvereniging Ons Huis in Apeldoorn heeft
2015
0,45 2017
2019
2021
2023
2025
woningen op dezelfde locatie. Zo wordt het beton ter plaatse gebroken tot 100% grindvervanger voor de funderingen en 50% voor de constructieve wanden en vloeren. Wat aan granulaat overblijft wordt ingezet als fundering voor de wegenbouw van het nieuwbouwproject. Voor meer praktijkvoorbeelden: www.granulaatbeton.nl
baar Hergebruik en recycling
Aan het eind van de technische levensduur van een betonnen gebouw of constructie wordt het sloopafval hergebruikt. In toenemende mate wordt in betonmortel gebruik gemaakt van betongranulaat als grindvervanger. Beton is daarmee 100% recyclebaar. Hiermee wordt de eigen keten gesloten.
Zeggen is doen!
De Branchevereniging Recycling Breken en Sorteren (BRBS) en de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) hebben afspraken gemaakt over vraag en aanbod van betongranulaat als grindvervanger in betonmortel. Deze veelbelovende start is een goede basis om ervaringen op te doen voor verdere ambities.
Duurzame ambities betonmortelindustrie ‘Only when the last tree
has died, the last river been poisoned, and the last fish
been caught will we realise we cannot eat money.’
Overheidsbeleid Kernwoorden als selectief slopen, hergebruiken en hoogwaardig recyclen, staan op de prioriteitenlijst van VROM. Deze prioriteiten worden onder andere vertaald in het kader van Duurzaam Inkopen. In het programma Duurzaam Inkopen van de overheid wordt de toepassing van granulaat in beton gezien als een duurzame toepassing. Met het betreffende programma wil de rijksoverheid samen met de medeoverheden de markt voor duurzame producten stimuleren door het goede voorbeeld te geven en zelf duurzame producten te kopen.
• Reduceren van het gebruik van primaire grondstoffen. • Optimaal gebruik maken van recycled materiaal en restmaterialen uit andere industrieën. * Milieubelasting en CO2 -uitstoot reduceren tijdens het productie proces. • Bijdrage leveren aan de ontwikkeling van duurzame gebouwen en constructies. Beschikbare informatie
Voor achterliggende informatie, beschikbare brochures en praktijkvoorbeelden over duurzaam bouwen met beton: www.betonbewust.nl
11
Deze brochure is een uitgave van de bij VOBN aangesloten betonmortelfabrikanten.
VOBN Postbus 383 3900 AJ Veenendaal t 0318 55 74 74 f 0318 55 74 70 e
[email protected] w www.vobn.nl
Ontwerp springvorm graphic design.
Oktober 2013
