AS YOU LIKE IT van William Shakespeare Ik heet alle Nationale Toneel-bezoekers van harte welkom bij As you like it, naar een gelukkig leven en de ware liefde. Voor mij spreekt As you like it uit 1599 rechtstreeks tot ons, 21ste eeuwers, met zijn heldin in mannenkleding, zijn genderspelletjes, seksuele ambivalentie, romantische melancholie en het verlangen om te ontsnappen aan het kille en onbetrouwbare stadsleven. Hoewel het stuk is geworteld in de Elizabethaanse cultuur, weet Shakespeare een profetische vinger te leggen op de pols van de toekomst. Want onder deze spectaculaire warboel aan liefdesperikelen, maskerades, verlangens en begeertes raakt hij aan een van de grote maatschappelijke problemen van onze tijd: ontheemding. De kern van het stuk spreekt over een wereld van vluchtelingen en uitgewezenen, van politieke vervolging. In As you like it worden mensen bedreigd, vluchten ze naar onbekende streken en overschrijden ze schijnbaar onoverkomelijke grenzen. As you like it laat ons zien hoe ze proberen, zowel op sociaal als op persoonlijk vlak, om toch mens te blijven en elkaar veiligheid en geborgenheid te bieden. Daarmee past het in de traditie van de grote verhalen waaraan we ons kunnen spiegelen en die als leidraad fungeren in onze zoektocht naar een betere wereld. Theu Boermans, regisseur As you like it
Rolverdeling In de stad President Frederik Le Beau, in dienst van Frederik Touchstone, nar in dienst van Frederik Charles, worstelaar in dienst van Frederik Olivier, zoon van Roeland Eijk ten Duin Orlando, zoon van Roeland Eijk ten Duin Adam, bediende van Olivier Rosalinde, dochter van de verbannen president Senior Celia, dochter van president Frederik
René van Zinnicq Bergmann Bart Harder Antoinette Jelgersma Cas Winters Arent Jan Linde Reinout Scholten van Aschat Hubert Fermin Hannah Hoekstra Cheryl Moenen
Op het platteland President Senior, in ballingschap Amiens, in dienst van Senior Jaques, in dienst van Senior Jacco, zoon van Roeland Eijk ten Duin Corin, plattelandsbewoner Silly, plattelandsjongen William, plattelandsjongen Cindy, plattelandsmeisje Ati, plattelandsmeisje Kapelaan, geestelijke op het platteland Hymen Touchstone in As you like it, V, 4
René van Zinnicq Bergmann (d) Mohammed Azaay Jappe Claes Bart Harder (d) Hubert Fermin (d) Cèlion Eustany Kerk Cas Winters (d) Diewertje Dir Marit Meijeren Arent Jan Linde (d) Hubert Fermin (d)
Korte inhoud In de stad President Senior is door zijn broer Frederik afgezet en verbannen. Ook Rosalinde, Seniors dochter, heeft onder Frederik te lijden: Ze mag weliswaar in de stad blijven, maar wordt daar alleen geduld omdat haar nichtje Celia, Frederiks dochter, niet zonder haar beste vriendin kan. Tezelfdertijd wordt de depressieve Orlando na de dood van zijn vader door zijn oudste broer Olivier praktisch onterfd. Dan wint Orlando een worstelwedstrijd tegen de onoverwinnelijk geachte Charles. Dit betekent een behoorlijke nederlaag voor de tirannieke Frederik, voor wie Charles vecht. Orlando ontmoet tijdens deze wedstrijd Rosalinde en wordt meteen verliefd op haar. Wanneer Rosalinde ook door Frederik wordt verbannen, besluiten zij en Celia met staatskunstenaar Touchstone naar het platteland te vluchten. Rosalinde verkleedt zich als man om aan achtervolging en opdringerige mannen te ontsnappen. Enige tijd later ontvluchten ook Orlando en de oude Adam de stad uit angst voor de wraak van president Frederik. Op het platteland Het platteland raakt aardig vol. De plattelandsbewoners hebben de verbannen president Senior zien arriveren en iedere dag komen er meer drop-outs bij. Met verwondering zien leven. Ook al werkt de natuur niet echt mee - het is bitterkoud - en is het platteland allang niet meer wat het was. Om de verveling en de kou te verdrijven, discussiëren de ex-president en zijn vrienden over zijn en schijn en de zin en onzin van het bestaan. En wanneer de emoties te groot worden, barst iedereen uit in gezang. Intussen dolen een aantal jonge mensen rond op het platteland die allemaal verliefd zijn. Maar ze zijn verliefd op de verkeerde omdat ze de juiste niet herkennen. Met de liefdeszieke Orlando voorop. Hij kan zijn Rosalinde niet vergeten maar herkent haar niet op het platteland, omdat ze nog steeds als man noemt. Rosalinde test Orlando tot het uiterste, om te zien of hij betrouwbaar is in de liefde. Intussen wordt ze echter gestalkt door het boerenmeisje Cindy dat heilloos verliefd achterna gezeten door Silly. En Ati wordt door Touchstone het hof gemaakt. Tegen het einde is het zo n liefdeswarboel dat alleen een grote tovertruc de chaos kan ontwarren. Wanneer daarna nog het nieuws komt van de bekering van president Frederik, is ook de wereld weer op orde: iedereen keert - rijker dan ooit - terug naar de stad. hij eruit? Waar ging hij heen? Wat doet hij hier? Waar woont hij? Vroeg hij naar mij? In Rosalinde in As you like it, III, 1
LIEFDE EN ONTHEEMDING Het onderzoek naar de liefde vond vriendschap betrouwbaarder, duurzamer en niet zo egoïstisch als de liefde tussen man en vrouw. Liefde werd in elk geval als veel minder beschouwd. Nadat Shakespeare een aantal komedies over de liefde had geschreven, kwam hij steeds meer tot de conclusie: in de liefde spelen de twee geslachten volgens verschillende spelregels met elkaar, tegen elkaar.
Toch staan er in As you like it aan het slot vier bruidsparen op toneel die elkaar trouw zweren. Maar zijn de aanstaande echtelieden ook echt betrouwbaar? Jaques zegt tegen zoveel liefde krijgt als je Orlando onderzoekt Shakespeare en wij met hem - in As you like it of de liefde tussen man en vrouw net zo waardevol kan zijn als vriendschap. Hij laat Rosalinde de uitzonderlijke taak op zich nemen om de toekomstige vader van haar kinderen liefdeslessen te leren. Want dat is Rosalindes liefdesdienst eist. Ze vecht met alle middelen voor de betrouwbaarheid, de duurzaamheid en onbaatzuchtigheid van de liefde van Orlando voor haarzelf. Wil Orlando een serieuze huwelijkskandidaat zijn, dan moet hij weten dat aan een huwelijkseed deze belangrijke waarden verbonden zijn. Rosalinde traint Orlando én zichzelf. Als Arnold geeft zij hem de lessen om hem tot haar gedroomde geliefde te maken. Ondertussen drijft ze door middel van een tweede bij zichzelf alle kenmerken van de onbetrouwbare, grillige, wispelturige vrouw uit. Trouwens, de eed van een verliefde is net zo echt als de belofte van een politicus. Ze willen allebei wat krijgen, maar houden Celia in As you like it, V, 2 Genderspelletjes met een diepere bedoeling In 1599 draaide As you like it ook om gevaarlijke liefde. Alle meisjes- en vrouwenrollen jongensacteurs. Dus Rosalinde was een jongensacteur die speelde dat hij het meisje Rosalinde was dat een jongen speelt Arnold - die weer de rol van een meisje aanneemt de wispelturige verzonnen Rosalinde. Een erotisch labyrint met ongekende mogelijkheden. Rosalinde het publiek duidelijk maken dat ze Arnold speelt die de verzonnen Rosalinde speelt. Ook nu nog stuurt dit complexe genderspel het onderscheid tussen man en vrouw, homoseksueel en heteroseksueel en jongen en meisje volledig in de war. Een groot deel van het plezier in As you like it is dat beide geslachten door dezelfde persoon gespeeld worden. Hartsvriendin Celia blijft zeer belangrijk voor het verhaal omdat zij zowel Rosalinde als het publiek eraan blijft herinneren dat Rosalinde eigenlijk een meisje is. Beiden zijn aan het begin van As you like it nog echte pubers. jaloezie laten zien dat het veel meer is dan een oppervlakkige relatie. Er bestaan diepe gevoelens tussen de twee nichtjes. Er heerst dan ook verwarring en teleurstelling wanneer Celia steeds meer plaats moet maken voor de heteroseksuele passie tussen Rosalinde en Orlando. Orlando heeft, jong als hij is, het hart op de juiste plek. Hij beschikt over een zachtaardigheid die vooruitwijst naar het type man waaraan de voorkeur wordt gegeven in onze eeuw. Orlando is edel en vriendelijk. Zijn zachtaardigheid staat in sterk contrast met de macho-persoonlijkheid van zijn broer Olivier en president Frederik. En dit is een statement van Shakespeare. Want tegelijkertijd met het beschrijven van een nieuw vrouwtype, waar Rosalinde model voor staat, beschrijft hij ook een nieuw type man, waar Orlando model voor staat. Zijn overtuiging is het dat het Orlando en Rosalinde wel kan lukken de waarden na te leven die voor echte wederzijdse liefde nodig zijn. Shakespeare laat door middel van Orlando zien dat het niet mogelijk is om nieuwe vrouwen te hebben zonder een nieuw type mannen.
Ware verliefden halen de Touchstone in As you like it, II, 2 Het hof en het platteland Shakespeare doet zijn uiterste best om te benadrukken dat de omgeving van president Frederik in de stad wreed en corrupt is, terwijl het platteland waar de verbannen president Senior vertoeft het terrein is van hernieuwde onschuld en wedergeboorte. Hier is men niet alleen bevrijd van de jaloezie, achterdocht, het verraad en het geweld van de stad, maar ook van hiërarchie en carrièredwang. De werknemers van president Senior zijn vrienden, die van president Frederik gezongen ademen vertrouwen en kameraadschap. Het platteland uit de toneelstukken van Shakespeare is in de loop van de tijd een mythe geworden. Vanaf de Romantiek wordt het geassocieerd met grote eikenbomen, ruisende beekjes met wilgenbomen, groene weides, bloemen, vogels, schapen en herten. Maar als we goed lezen is het platteland in As you like it ook een omgeving waarin het bitter koud is, waar sneeuwstormen gieren, waar honger wordt geleden en waar gewerkt wordt door de plattelanders Corin en Silly, Wat moet Shakespeare gedacht hebben toen hij in As you like it de aandacht verlegde van de stad naar het platteland? Was het voor hem een natuurlijke plek zonder de zorgen, jaloezie en gevaren die het leven dicht bij een vorstelijk hof met zich meebrachten? Was het een ontsnapping uit de regelmatig door de pest geteisterde stad Londen? Een fictie, zijn Utopia)? Of was het voor hem een werkelijk bestaande plek? Immers, zijn moeder kwam van het platteland van Warwickshire. In ieder geval raakte het platteland ook toen al de kern van de droom van een simpel plattelandsleven. Een droom die nog steeds aanwezig is in onze geïndustrialiseerde samenleving, hoewel bij ons het gebrek aan kennis van de agrarische wereld meer opvalt stadsbewoners waren in zijn tijd eerste generatie oude Corin aan stadsbewoner het een goed leven, Touchstone in As you like it, II, 1
SOCIALE ACHTERGRONDEN As you like it is niet alleen een stuk over de liefde en het gedroomde platteland waar wij, net als Celia, graag ons leven zouden willen doorbrengen. Zoals in alle stukken van Shakespeare is ook in deze komedie de politiek alom aanwezig, en dan niet de sprookjespolitiek van valse heersers en verraderlijke broers. As you like it houdt zich op een poëtische manier bezig met de vlucht van mensen die bedreigd worden, die naar onbekende streken vluchten en daarmee schijnbaar onoverkomelijke grenzen overschrijden. Ballingschap vormde voor de Elizabethanen een realiteit die wij ons alleen maar kunnen voorstellen door te kijken naar de situatie van onze hedendaagse asielzoekers. Zij die allemaal mensen voor wie het nieuwe regime een manier van leven is die dicht in de buurt komt van landloperij. Allen die uit de stad naar het platteland vluchten zijn in zekere zin woon- en
Daarnaast schetst Shakespeare op een subtiele manier de grote sociale spanningen die er heersten in de kleine plattelandsgemeentes van zijn tijd: daar ging het over de verkoop van gemeentegronden the commons - waarop de dorpelingen gratis hun vee konden laten grazen - aan rijke grondbezitters. Zo werden de middelen voor een zelfstandig bestaan van eenvoudige mensen weggenomen. De dorpelingen zonder grootgrondbezitter en dus andere man, een doel van hun arbeid werd niet meer hun eigen levensonderhoud, maar de beloning voor hun arbeidskracht. Zo eindigt As you like it ook: de rijken hebben alle grond opgekocht en reizen weer naar de stad, de plattelanders blijven achter in loondienst van de rijken. Rezy Schumacher dramaturg het Nationale Toneel Jaques in As you like it, V, 4
De liederen in As you like it In As you like it van Shakespeare wordt veel gezongen, waarbij hoge en lage cultuur samenvloeien en uiteenlopende tradities tot een geheel worden gesmeed. Helaas is het merendeel van de liederen en melodieën verloren gegaan. In deze versie van het Nationale Toneel hebben acteurs en regisseur samen met componist Floris Verbeij klassieke en hedendaagse varianten op de inhoud van de liederen gezocht. Dit zijn de liederen die tijdens de voorstelling worden gezongen: Our House Der Lindenbaum Israelites Lay Down Your Weary Tune Ich bin ein freier Wildbretschütz Der Winter Ist Vergangen Here Comes The Sun
William Shakespeare zijn leven, zijn werk Er zijn over Shakespeare veel meer feiten bekend dan over enige andere toneelschrijver uit zijn tijd, maar ondanks dat hebben we maar heel weinig informatie die ons helpt de toneelstukken te begrijpen. Hij werd op 26 april 1564 gedoopt in de parochiekerk van Stratford-on-Avon en dus is het een aantrekkelijke gedachte dat hij waarschijnlijk geboren werd op 23 april, de feestdag van St.-Joris, de beschermheilige van Engeland, in een stad die geografisch gesproken, precies midden in Engeland ligt. Zijn vader, John Shakespeare, was een welgestelde koopman, een handelaar in hout en leer, die in het huis woonde dat de toeristen nu kennen als 'The Shakespeare Birthplace'. Zijn moeder, Mary Arden, kwam uit een familie die wat land bezat in de omgeving. Waarschijnlijk kreeg hij zijn schoolopleiding op het plaatselijk gymnasium en verwierf daar een goede basiskennis van het Latijn. Op 27 november 1582 trouwde hij met Anne Hathaway, de dochter van een plaatselijke vrijboer; zes maanden later, op 26 mei, werd hun dochter, Susannah, geboren. Aangezien de echtgenote acht jaar ouder was dan haar man zou het onverstandig zijn te speculeren wie de schuld van dit 'moetje' was. Op 2 februari 1585 kreeg Anne een tweeling, Hamnet en Judith. Van de periode tussen 1585 en 1592, d.w.z. tussen zijn eenentwintigste en zijn achtentwintigste, weten we niets af. En dan wordt Shakespeare plotseling in september 1592 in een pamflet aangevallen door Greene, een Londense toneelschrijver, die hem, in een op zijn sterfbed geschreven pamflet, karakteriseert als 'een met andermans veren getooide parvenu-kraai, die, van alle markten thuis, zichzelf met zijn in-eentoneelspelershuid-gehulde tijgerhart een even daverende "blanke verzen"-producent waant als de beste, en in eigen ogen de enige "Shake-scene" is in het land'; met andere woorden, hij was toen dus een pas begonnen, actieve, jonge toneelschrijver die beschuldigd werd van plagiaat. De woordspeling op Shakespeares naam is even onmiskenbaar als de geparodieerde aanhaling uit 'Henry VI' en de hele tirade - vooral ook door de kort daarna blijkbaar op hoog gezag gepubliceerde verontschuldiging van Chettle, Greenses literaire executeur - veelzeggend voor de reputatie die de dan 28-jarige Shakespeare zich inmiddels in de hoofdstad had verworven. In dezelfde tijd kreeg hij ook bekendheid als lyrisch dichter: in 1593 publiceerde hij 'Venus and Adonis' en in 1594 'The Rape of Lucrece' (De Verkrachting van Lucretia); beide gedichten waren opgedragen aan Henry Wriothesley, de derde graaf van Southampton, een jonge edelman die bekend stond als een maecenas (= begunstiger van geleerden en kunstenaars, genoemd naar de Rom. ridder Gaius Cilnius Maecenas, 65 v. Chr. - 8 v. Chr., raadsman van keizer Augustus). In 1594 vestigde een groep toneelspelers zich in Londen onder de naam 'The Lord Chamberlain's Men' (d.w.z. dat ze de bescherming en begunstiging genoten van de kamerheer van de koning), en dat was het toneelgezelschap waartoe Shakespeare gedurende de rest van zijn werkzame leven zou behoren: hij schreef ervoor, acteerde ervoor en was voor een aanzienlijk bedrag aandeelhouder van het gezelschap.
In 1596 stierf zijn enige zoon, Hamnet, op elfjarige leeftijd. In hetzelfde jaar verkreeg hij voor zijn vader, die in 1601 stierf, officieel vergunning om een familiewapen te voeren het doorslaggevende bewijs van bourgeois respectabiliteit was niet zozeer het met officiële toestemming voeren van een familiewapen maar het erven van zo'n wapen van je vader. In 1609 werden zijn 'Sonnetten' uitgegeven. Schijnbaar intens persoonlijke, maar tegelijkertijd even intens raadselachtige gedichten. Er zijn veel gegevens over de verblijfplaatsen van Shakespeare in Londen, meestal dicht bij de theaters waar hij werkte, en er zijn ook talrijke archiefstukken aangaande onroerend goed-transacties in Stratford en Londen die laten zien dat het hem financieel steeds meer voor de wind ging. Waarschijnlijk rond 1612 hield hij met zijn werk voor het theater op om stil te gaan leven. Op 24 maart 1616 maakte hij zijn testament en op 23 april (weer de feestdag van St.-Joris) stierf hij in Stratford in het grootste huis van de stad. Hij liet legaten na aan zijn twee getrouwde dochters, zijn zuster en aan verscheidene vrienden en collega's. Aan zijn vrouw vermaakte hij zijn op één na beste bed - het is aan de lezer om daaruit zijn eigen conclusies te trekken. Er bestaan van hem twee afbeeldingen, allebei postuum vervaardigd en allebei van de hand van een Nederlandse kunstenaar. De meest bekende is de titelplaat in zijn verzamelde werk (1623), een ets van Martin Droeshout die, ook al is hij met weinig zorg en vaardigheid gemaakt, duidelijk laat zien dat Shakespeare een hoog gewelfd voorhoofd had. Een indrukwekkender afbeelding is de buste die ter nagedachtenis van hem in de kerk van Stratford werd geplaatst. Het beeld werd vervaardigd door Gheerart Janssen, die een atelier had in Southwark, dicht bij het Globe Theater waar Shakespeare werkte. Janssen moet ongetwijfeld geweten hebben hoe Shakespeare eruit zag. Het borstbeeld toont een welvarend uitziende man met een hoog gewelfd, kaal hoofd, een klein, net snorretje en puntbaardje, lege ogen, en een stevige, gezette nek. Het is het portret van een man die zich zelf niet blootgeeft. Alle overige details die men in de levensbeschrijvingen van Shakespeare aantreft, moeten als 'mythe' bestempeld worden. Wat er werkelijk toe doet, is dat hij in de tweeëntwintig jaar die hij als acteur en als leider van een theatergezelschap werkzaam was achtendertig stukken scheef, en dat hij in hetzelfde jaar waarin hij zijn meest persoonlijke tragedie, 'Hamlet', schreef, ook zijn meest frivole komedie, 'The Merry Wives of Windsor', op papier zette - en ook dat is een raadsel. Sinds een paar jaar geleden wordt ook Edward III officieel aan Shakespeare toegeschreven.
William Shakespeare Shakespeare leefde van 1564 tot 1616 in Engeland. Hij is geboren in Stratford-on-Avon waar hij ook precies 52 jaar later stierf. Een groot deel van zijn leven heeft hij gewerkt en gewoond in London. In 24 jaar tijd heeft Shakespeare 38 stukken geschreven. Er is nooit vastgelegd wanneer precies hij de werken schreef. In de onderstaande tijdsbalk is globaal aangegeven wanneer zijn stukken geschreven zijn. Ook over de authenticiteit van de stukken zijn veel vragen geweest. Er bestond in die tijd nog geen auteursrecht en was het moeilijk om na te gaan wat er zelf geschreven is en wat van anderen ontleend is. Zeker is wel dat Shakespeare een aantal van zijn werken baseerde op historische gegevens en volksvertellingen die de ronde deden. 1564: In Stratford-on-Avon wordt Shakespeare geboren (waarschijnlijk op 23 april). Op 26 april wordt hij in de parochiekerk gedoopt. Dood van Michelangelo. 1566: In Nederland vindt de Beeldenstorm plaats 1568: Begin van de Tachtigjarige oorlog 1576: Shakespeare volgt onderwijs aan de Latijnse School. James Burbage bouwt in Londen de eerste vaste schouwburg: The Theater 1582: Op 27 november trouwt Shakespeare met de inmiddels zwangere Anne Hathaway. Zes maanden later wordt hun eerste dochter Susannah geboren. 1585: De tweeling Hamnet en Judith wordt geboren. Niet lang hierna vertrekt Shakespeare naar Londen. Hij gaat zich daar manifesteren als acteur en als toneelschrijver. In Nederland wordt Leicester landvoogd. 1587: In Keulen wordt Joost van den Vondel geboren. 1589: Shakespeare schrijft het toneelstuk Henry VI deel 1. Er gaan geruchten over het bestaan van een wraaktragedie, getiteld Hamlet, vol 'tragical speeches'. De vermoedelijke auteur van dit verloren gegane stuk was Thomas Kyd, bekend van zijn in 1586 voor het eerst opgevoerde toneelstuk 'Spanish Tragedy'. 1590-1591: Shakespeare schrijft Henry VI deel 2, Henry VI deel 3.
1592: Shakespeare wordt door Greene beschuldigd van plagiaat. Later biedt de literaire executeur van Greene zijn verontschuldiging aan Shakespeare aan. In Londen worden theaters gesloten als gevolg van een heersende pestepidemie. Richard III, Comedy of Errors (De Komedie der Vergissingen) 1593: Publicatie van het op Ovidius geïnspireerde gedicht 'Venus en Adonis'. Titus Andronicus, Taming of the Shrew (De Getemde Feeks) Dood van Christopher Marlowe 1594: Publicatie van het gedicht The Rape of Lucrese. In Londen worden de theaters, die vanwege de pestepidemie twee jaar gesloten waren geweest, weer geopend. Two Gentlemen of Verona (Twee Heren uit Verona), Love's Labours Lost (Liefdes Loze Lessen), King John. In Londen vestigt zich een groep toneelspelers: The Lord Chamberlain's Men, waar Shakespeare zich bij aansluit. 1595: Het gaat Shakespeare financieel voor de wind. Naast acteur en vast auteur van het gezelschap is hij inmiddels ook aandeelhouder geworden, waardoor hij direct van zijn successen de financiële vruchten plukt. In dit jaar schrijft hij Richard II, Romeo and Juliet, Midsummer Night's Dream (Midzomernachtsdroom) 1596: In dit jaar sterft Shakespeare's enige zoon Hamnet op elfjarige leeftijd. Shakespeare verhuist naar de zuidelijke oever van de Thames, waar zijn gezelschap het theater The Swan bespeelt. Juist buiten de jurisdictie van de puriteinse stadsregering wordt dit stadsdeel rond de eeuwwisseling een uniek theatercentrum. Merchant of Venice (De Koopman van Venetië) en Henry IV deel 1. 1597: Shakespeare koopt in zijn geboorteplaats Stratford-on-Avon een groot herenhuis: New Place. Toneelschrijver Ben Johnson belandt in de gevangenis wegens het doden van een acteur tijdens een duel. Merry Wives of Windsor (De Vrolijke Vrouwtjes van Windsor). 1598: Shakespeare en enkele mede-acteurs bouwen een nieuw theater: The Globe. Op de vlag die aangaf wanneer er een voorstelling werd gespeeld, stond het motto 'De wereld is een schouwtoneel'. Henry IV deel 2, Much Ado About Nothing (Veel drukte om Niets) 1599: Feestelijke opening van het Globe Theatre. De komiek William Kempe neemt afscheid van het gezelschap. Zijn plaats wordt ingenomen door Robert Armin, voor wie Shakespeare rollen als tragische clown schreef. Henry V, Julius Caesar, As You Like It (Naar Het U Lijkt).
1600-1601: Shakespeare's vader sterft. Shakespeare schrijft één van zijn bekendste werken: Hamlet. Troilus and Cressida, Twelfth Night (Driekoningenavond) 1602-1603: All's Well That Ends Well (Eind Goed, Al Goed) Oprichting van de V.O.C. 1603: Koningin Elizabeth sterft. Shakespeare's gezelschap komt nu direct onder bescherming van Jacobus 1 1604: Measure for Measure (Maat voor Maat), Othello, King Lear 1605: In Nederland schrijft Hooft 'Granida, in Spanje Cervantes 'Don Quichotte' en in Engeland Ben Johnson 'Volpone'. 1606: Shakespeare schrijft Macbeth Rembrandt en Pierre Corneille geboren. 1606: De moeder van Shakespeare sterft. Shakespeare's dochter Susannah trouwt in Stratford. Antony and Cleopatra 1608: Coriolanus, Timon of Athens, Pericles 1609: De 'Sonnetten' van Shakespeare worden uitgegeven; een verzameling van persoonlijke, maar ook raadselachtige gedichten. Begin van Twaalfjarig Bestand. Hugo de Groot schrijft 'Mare Liberum'. Shakespeare schrijft Cymbeline 1610: Winter's Tale (Het Wintersprookje) 1611: Tempest (De Storm) 1612: Henry VIII, Two Nobel Kinsmen (Twee Edele Verwanten) 1613: Tijdens de première van Henry VIII brandt het Globe Theatre af. Shakespeare verlaat Londen en vestigt zich in zijn landhuis in Stratford. Hij kan zich permitteren van zijn renten te leven. 1616: William Shakespeare sterft op 23 april.
1622: Molière geboren 1623: Herming en Condell, oude vrienden van Shakespeare uit diens Londense tijd en medeacteurs, verzorgen de eerste uitgave van zijn complete verzamelde werken: 'First Folio'. Op het titelblad bevindt zich de enige betrouwbare afbeelding van Shakespeare, een gravure gemaakt door de Nederlander Martin Droeshout. 1642: De puriteinen sluiten alle theaters. Dit maakt een einde aan een uitzonderlijke bloeiperiode in de geschiedenis van het theater. In Frankrijk sticht Molière zijn 'Illustre Théâtre'. Londen London is een snel groeiende stad als Shakespeare zich er - naar alle waarschijnlijkheid in 1587 - vestigt. In het laatste kwart van de 16e eeuw neemt de bevolking er met 20.000 mensen toe tot een totaal van 200.000, en dat terwijl het regelmatig uitbreken van de pest tot enorme sterfte leidt (14% van de bevolking overleeft de epidemie van 1592 niet). Het theaterleven in London verslindt stukken. Toneel is in. Een jaar of tien voor Shakespeares aankomst in de hoofdstad zijn daar de eerste schouwburgen verrezen. Het ene na het andere gezelschap wordt opgericht. In goede tijden - als er geen pest heerst en de stedelijke autoriteiten de theaters niet om redenen van openbare orde sluiten speelt een groep elke middag, behalve op zondag en tijdens de Vasten. En elke middag brengt men een ander stuk. Sommige stukken worden gedurende een paar weken herhaald, maar intussen wordt voortdurend gewerkt aan nieuw repertoire. Een gezelschap heeft zo'n vijftien tot twintig nieuwe teksten per jaar nodig. Er is markt voor schrijvers; er zijn schrijvers. Achtenswaardige heren met universitaire opleiding, de 'University Wits', onophoudelijk op zoek naar materiaal, dat ze vaak ontlenen aan bestaande bronnen. Nu het Engels geëmancipeerd is en het Latijn uit de kerk en van het hof verdrongen heeft, maken zij graag gebruik van de mogelijkheden die de volkstaal op het toneel te bieden heeft. Shakespeare Shakespeare is geen achtenswaardig heer met universitaire opleiding. Hij is acteur en hij zal het zijn hele schrijvende leven, tot 1613, blijven - eerst in loondienst, later, als zijn succes hem fortuin heeft gebracht, als aandeelhouder van de gezelschappen waarvoor hij werkt. In zijn laatste jaren behoort hij tot 'The King's Men', het gezelschap van koning James I: hij heeft het tot lid van de koninklijke hofhouding gebracht. Zijn familie heeft hij in zijn geboorteplaats Stratford-on-Avon, twee dagreizen van London, achtergelaten. Zijn vader, van huis uit een ongeletterde handschoenmaker, klimt er tot enig aanzien op, maar ziet die positie later verloren gaan. Zijn vrouw blijft er met hun kinderen wonen. In 1613, drie jaar voor zijn dood, keert Shakespeare er terug, naar het royale huis dat hij in 1597 gekocht heeft. Een levensverhaal van sociale mobiliteit en migratie.
Chronicles In Engeland heeft een besef van nationale identiteit en trots postgevat. Een stroom aan boeken over de eigen geschiedenis ziet het licht. Zo ook Holinsheds 'Chronicles of England, Scotland, and Ireland', waarvan na een eerste editie in 1577 een uitgebreide uitgave in 1587 verschijnt. Het zal voor Shakespeare de bron vormen voor tenminste 13 van zijn stukken. Op 3 maart 1592 noteert Philip Henslowe, eigenaar van het theater 'The Rose' een record recette voor het stuk 'harey vj'. Aangenomen mag worden dat hier het eerste deel bedoeld wordt van Shakespeares Henry VI trilogie. De populariteit van thema's uit de Britse geschiedenis laat zich te gelde maken, Shakespeare heeft zijn eerste kaskraker geschreven. Het werk van Shakespeare De chronologische volgorde waarin Shakespeare zijn stukken heeft geschreven kan niet met absolute zekerheid worden vastgesteld, maar met behulp van een aantal richtlijnen kan men tot de volgende rangschikking komen: 1589-1590: 1590-1591: 1591-1592: 1592-1593: 1593-1594: 1594-1595: 1595-1596: 1596-1597: 1597-1598: 1598-1599: 1599-1600: 1600-1601: 1601-1602: 1602-1603: 1604-1605:
1 Henry VI 2 Henry VI 3 Henry VI Richard III King John Comedy of Errors (De Komedie der Vergissingen) Titus Andronicus Taming of the Shrew (De Getemde Feeks) Two Gentlemen of Verona (Twee Heren uit Verona) Love's Labours Lost (Liefdes Loze Lessen) Romeo and Juliet Richard I Midsummer Night's Dream (Midzomernachtsdroom) Merchant of Venice (De Koopman van Venetië) 1 Henry IV 2 Henry IV Much Ado About Nothing (Veel drukte om Niets) Henry V Julius Caesar As You Like It (Naar Het U Lijkt) Twelfth Night (Driekoningenavond) Hamlet Merry Wives of Windsor (De Vrolijke Vrouwtjes van Windsor) Troilus and Cressida All's Well That Ends Well (Eind Goed, Al Goed) Measure for Measure (Maat voor Maat) Othello
1605-1606: 1606-1607: 1607-1608: 1608-1609: 1609-1610: 1610-1611: 1611-1612: 1612-1613:
King Lear Macbeth Antony and Cleopatra Coriolanus Timon of Athens Pericles Cymbeline Winter's Tale (Het Wintersprookje) Tempest (De Storm) Henry VIII Two Nobel Kinsmen (Twee Edele Verwanten) Edward III
Wel of niet Shakespeare Wat de authenticiteit van de stukken betreft was het onder literaire critici een tijd lang gewoonte om bij elk kwalitatief wat minder gedeelte van een toneelstuk van Shakespeare argumenten aan te voeren waarom Shakespeare het zelf niet geschreven kon hebben. Tegenwoordig is men in deze zaak weer een wat meer behoudend standpunt toegedaan: alle stukken in de bovenstaande lijst worden volledig aan Shakespeare toegeschreven, met uitzondering van twee vroege werken ('Henry VI, deel 1' en 'Titus Andronicus') en drie latere werken ('Pericles', 'Henry VIII' en 'Two Noble Kinsmen'). Geen van de stukken van Shakespeare is bewaard gebleven in een contemporain (gelijktijdig) manuscript en tijdens zijn leven is er geen uitgave van het verzamelde werk verschenen. In 1623 produceerden een paar collega's van Shakespeare een editie van het verzamelde werk (36 stukken) in de vorm van een lijvig boekwerk in folioformaat, de zgn. 'First Folio'. In het voorwoord aan de lezer beweerden de samenstellers dat hun uitgave de eerste was die de authentieke tekst bevatte: "Terwijl U voorheen werd opgelicht met verschillende gestolen en stiekem verkregen teksten die zo verminkt en misvormd waren ten gevolge van de frauduleuze en achterbakse manier waarop de verwerpelijke bedriegers die ze publiceerden ermee omsprongen, worden deze zelfde toneelstukken U nu, fris en gezond van lijf en leden, ter lezing aangeboden, samen met alle andere, precies zoals hij ze heeft geschapen". Nu was het inderdaad waar dat een aantal toneelstukken al op verschillende momenten waren verschenen in kwartoformaat - ze zagen eruit als dikke pamfletten van zo'n vijftig bladzijden lang. Maar het was niet waar dat al deze stukken in kwarto 'gestolen en stiekem verkregen teksten' waren. In Shakespeares tijd kende men geen auteursrecht. De enige manier waarop het toneelgezelschap van Shakespeare kon voorkomen dat een stuk gestolen en door een ander gezelschap opgevoerd werd, was om het gewoon niet te laten drukken. Maar sommige teksten werden toch gestolen en uiteindelijk gedrukt; dat waren de 'gestolen en stiekem verkregen teksten' waar het voorwoord het over heeft: ze werden óf overgeschreven in steno tijdens de voorstelling óf anders door een overgelopen acteur uit het gezelschap van Shakespeare gereconstrueerd op basis van zijn herinnering. De volgende kwarto's zijn duidelijk gestolen en kunnen daarom als 'slechte' kwarto's worden aangemerkt: Henry VI, deel 2 (1594) en deel 3 (1595), Romeo and Juliet (1597), Richard III (1597), Henry V (1600), Merry Wives (1602), Hamlet (1603), King Lear (1608), Pericles (1609). Maar een aantal andere stukken werd in kwarto uitgegeven met toestemming van het gezelschap. Soms moest zo'n uitgave dienen als 'tegengif' voor een roofdruk die al was verschenen; soms was het oogmerk een roofdruk te voorkomen; en soms was het er om
te doen een beetje geld te verdienen als het toneelgezelschap op zwart zaad zat, bv. wanneer de schouwburgen in Londen gesloten waren ten gevolge van een pestepidemie. De tekst van deze stukken kan iets van die in de 'First Folio' afwijken, maar hij is authentiek ook al is de bron een ander manuscript. De 'goede' kwarto's zijn: Titus Andronicus (1594), Richard II (1597), Love's Labour's lost (1598), Henry IV, deel 1 (1598), Romeo and Juliet (1599), Midsummer Night's Dream (1600), Merchant of Venice (1600), Henry IV, deel 2 (1600), Much Ado About Nothing (1600), Hamlet (1604), Troilus and Cressida (1609) en Othello (1622). Er blijven achttien stukken over die voor het eerst in 1623 in druk verschenen en waarvoor we, wat de tekst betreft, de 'First Folio' als eerste bron hebben. In het algemeen blijft de 'First Folio' daarom de basis van elk moderne teksteditie, al moet er aan de varianten in de 'goede' kwarto's de nodige aandacht worden besteed en kunnen de 'slechte' kwarto's zo nu en dan wat licht werpen op de manier waarop een stuk ten tijde van Elizabeth op de planken werd gebracht. (...) Het theater van Shakespeare Theatergezelschappen, theaters, toneelinrichtingen Shakespeare werkte voor één bepaald gezelschap, de Lord Chamberlain's Men, dat bij de troonsbestijging van koning Jacobus I in 1603 omgedoopt werd tot de King's Men. Het oprichten van goed georganiseerde gezelschappen had in 1572 een belangrijke stimulans gekregen door een koninklijk decreet, een 'Wet ter bestraffing van landlopers', die bepaalde dat alle toneelspelers die niet de bescherming genoten van het koninklijk huis of de adel aangemerkt moesten worden als schurken en landlopers en dienovereenkomstig moesten worden bestraft. Als uitvloeisel hiervan werd het eerste officiële gezelschap van acteurs gevormd in 1574 en het eerste permanente theater in 1576 in Londen gebouwd. De Lord Chamberlain's Men kwam in 1594 tot stand na verscheidene keren van samenstelling te hebben gewisseld. Hun eerste schouwburg was in Shoreditch, buiten de muren van de 'City', want de bestuurders van de 'City' waren toneelspelers niet erg goed gezind. Later in 1599 bouwden de Lord Chamberlain's Men het Globe Theater op de zuidoever van de Theems, tegenover London Bridge. De zuidoever zou plaats bieden aan veel theaters, berenkuilen en andere amusementsgelegenheden. In 1608 kreeg het gezelschap van Shakespeare ook het Blackfriars Theater in handen dat iets ten zuiden van St. Paul's Cathedral lag. Het Globe Theater brandde in 1613 af. Gedurende het grootste deel van zijn werkzame leven was Shakespeare dus bezig met toneelstukken schrijven die bestemd waren om in het Globe Theater te worden opgevoerd. Dat was een veelhoekig, houten gebouw met drie balkons, dat grote gelijkenis vertoonde met de berenkuilen. Het toneel stak naar voren uit tot in de centrale arena en besloeg een ruimte van ruwweg 13 bij 8 meter. Boven de balkons was een dak en boven het toneel was een soort verhemelte, maar in het middengedeelte hadden zon en regen vrij spel.
De voornaamste eigenschappen van zo'n soort schouwburg liggen voor de hand: 1. er zijn geen voorgordijnen en geen decor, en daarom geen afwisseling van korte scènes en geen externe aanduidingen van de plaats van handeling: rekwisieten en decors moeten voor de ogen van het publiek op toneel gezet en weer weggehaald worden en worden daarom tot het minimum beperkt. 2. de acteurs kunnen niet van de zijkant opkomen: ze komen allemaal van achter. 3. elke toeschouwer in de zaal is, relatief gesproken, heel dicht bij de acteurs; de toneelspelers bevinden zich a.h.w. tussen het publiek, en de mensen in de zaal voelen zich meer medespelers dan toeschouwers: zelfs als bood de Globe volgens berekeningen plaats aan 2000 mensen, toch was het een intiem theater. Anders dan de Globe was het Blackfriars Theater een geheel overdekt gebouw waarvan de vorm eerder langwerpig dan veelhoekig was. Maar desondanks was er niet zo erg veel verschil. Gordijnen en decors ontbraken en alle acteurs kwamen op via de achterkant van het toneel. In feite moet het Blackfriars Theater veel geleken hebben op de eetzalen van de particuliere gebouwen waarin het gezelschap van Shakespeare ook gespeeld heeft: omdat het publiek in de overdekte en particuliere theaters kleiner was maakten zij ook dezelfde intieme indruk. Het essentiële verschil in het geval van het Blackfriars Theater was dat de toegangsprijzen hoger lagen en dat er een grotere hoeveelheid machinerieën werd gebruikt om toneeleffecten te creëren. (...) Shakespeare was zich bewust van de mogelijkheden die het klassiek (d.w.z. het Latijnse) schooltoneel van de Renaissance bood, maar zijn kunst bleef geworteld in het volkse, zelf toen tijdens het bewind van koning Jacobus I de toegangsprijzen voor de schouwburg omhooggingen en andere toneelschrijvers zich meer en meer gingen richten op het welgestelde deel van het publiek. Shakespeare was altijd in staat om tegelijkertijd de hovelingen en het volk aan te spreken. Het voornaamste verschil tussen de Elizabethaanse acteertrant en de huidige moet 'vaart' geweest zijn. In eerste plaats de vaart waarmee het stuk werd opgevoerd: er hoefde geen doek op of neer te gaan en er waren geen uitgebreide decorwisselingen - de overgang van de ene scène naar de andere werd eenvoudigweg aangeduid doordat er een moment lang geen acteurs op het toneel waren. In de tweede plaats de vaart waarmee men zich over het toneel bewoog: als een toneelspeler van achteren op moest komen om ogenblikkelijk een monoloog vóór op het toneel te houden, moest hij een afstand van 13 meter zó snel overbruggen dat niemand daar erg in had; de acteur ontwikkelde de kunst van het 'voortglijden', het zich zeer snel bewegen zonder te rennen. In de derde plaats de vaart waarmee de tekst werd gesproken: in een intiem theater zonder een strakke afscheiding tussen acteur en publiek was het 'declameren' van tekst taboe. Evenals een andere acteertrant moet er ook een andere stijl gehanteerd zijn bij de regie en de productie. Men deed geen enkele poging tot fotografisch realisme te komen en er werd veel geëist van de fantasie van het publiek. Het kwam voor dat de kostuums volledig anachronistisch waren - met Grieken en Romeinen die er als Elizabethanen uitzagen maar er werd druk gebruik gemaakt van de mogelijkheid om kostuums een symbolische betekenis mee te geven. Rivaliserende legers of families gingen gekleed in duidelijk van elkaar verschillende kleuren. Behalve het gebruik van kleurrijke kostuums werd ook de symbolische werking, die kan uitgaan van het groeperen van sommige acteurs of het op toneel tegenover elkaar plaatsen van anderen, volledig uitgebuit.
Shakespeare kon rekenen op een publiek dat getraind was om toneelstukken op een bepaalde manier te bekijken en in tegenstelling met, laten we zeggen, het Franse klassieke toneel steunde het unieke karakter van het Elizabethaanse toneel op een lange traditie van volkste-ter. (uit: Shakespeare, stuk voor stuk; T.A. Birrell) Het huwelijk in Shakespeares' tijd Tot de 16e eeuw werd een huwelijk in hogere kringen vooral gesloten op politieke en economische gronden. Er werd een huwelijkspartner gezocht, voor zowel de mannen als de vrouwen, die op de voordeligste wijze de voortzetting van het adellijke geslacht zou kunnen garanderen. Het grondbezit dat de huwelijkskandidaat meebracht alsmede de politieke positie bepaalden de waarde van de kandidaat. Vrouwen speelden in zoverre een rol dat zij voor het nageslacht moesten zorgen: 'Only if a girl of aristocratic family possessed enormous persistence, obstinacy and strenght of will could she hope to marry the individual of her choice" (uit 'The family, sex and mariage in England 1500-1800'- L. Stone) Wanneer een jonge edelman zijn vader verloor, kwam hij automatisch in dienst te staan van de koning. Deze fungeerde dan als een soort voogd en kon als zodanig over het huwelijk van zijn beschermeling en vazal beslissen. De vrouw had in dit 'zaken'huwelijk een ondergeschikte positie aan de man, zoals deze weer ondergeschikt was aan de koning. De edelvrouw moest haar man dienen en gehoorzamen en verder vooral kinderen voorbrengen. Zij bracht haar tijd door met voor het huishouden zorgen, borduren, en wat liefdadigheid. Vanaf de late Middeleeuwen krijgt zij ook onderricht en begint de edelvrouw, of de dochter van de edelman, zich te scholen. Met name leggen de 'gentlewomen' zich toe op het gebied van de godsdienst; vroomheid werd als een goede vrouwelijke eigenschap beschouwd. Vanaf het midden van de 16e eeuw komt er, met het verval van de feodale samenleving, een nieuwe opvatting over het huwelijk op (die overigens in lagere kringen al veel meer in praktijk werd gebracht). Daarin wordt het huwelijk opgevat als een beschermde en intieme plek, waar kinderen kunnen opgroeien en waarin man en vrouw elkaar op basis van respect en gelijkheid behandelen. De liefde krijgt binnen deze opvatting veel meer kans, het huwelijk is gebaseerd op harmonie en affectie. In de Puriteinse opvatting van de Holy Matrimony kon zo liefde worden gekoppeld aan de voortplanting. Binnen deze huwelijksvorm verandert ook de positie van de vrouw. Ze wordt de gelijkwaardige partner van de man voor zover het het gezinsleven en de opvoeding van de kinderen betreft. Op dat gebied kan ze dus ook een zekere macht ontwikkelen, al blijft gehoorzaamheid en trouw aan de man een belangrijk gegeven. Tegelijkertijd ontwikkelt zich een nieuw scala van stereotype vrouwelijke eigenschappen: zorgzaamheid, gevoeligheid, emotionaliteit, intuïtie.
Wat vooral opvalt is, dat de normen ten aanzien van liefde en huwelijk vooral voor de hogere kringen zo beperkend zijn, vaak voor zowel mannen als vrouwen. De individuele vrijheid is in de lagere kringen altijd groter geweest (vergelijk het huwelijk van prins Charles met Diana, dat waarschijnlijk ook te maken had met het feit dat hij zo onderhand eens moest trouwen en voor nageslacht zorgen). De geschiedkundige achtergrond: politiek, maatschappij en geloof Shakespeare leefde in een periode waarin het koningshuis van de Tudors plaats maakte voor dat van de Stuarts. Het zou niet onzinnig zijn te stellen dat 1603, het jaar van politieke omwenteling waarin Elizabeth stierf en Jacobus de troon besteeg, ook het keerpunt inluidde in de schrijversloopbaan van Shakespeare: de belangrijkste tragedies relatie tussen werken van Shakespeare en hun achtergrond ligt wat gecompliceerder. Het bewind van Elizabeth had een periode van betrekkelijke stabiliteit bewerkstelligd daaraan ontleende het zijn populariteit. Maar Elizabeth had geen rechtstreekse erfgenamen: er waren verscheidene troonpretendenten, onder wie de onbeholpen, straatarme koning Jacobus VI van Schotland. Hij was de favoriete kandidaat van de ambtenaren van Elizabeth en, toen het puntje bij het paaltje kwam, verliep zijn troonopvolging als Jacobus I van Engeland op rolletjes. Maar tijdens de laatste tien jaar van de regeringsperiode van Elizabeth (dat wil zeggen vanaf het allereerste begin van Shakespeares loopbaan als toneelschrijver) was het voornaamste politieke probleem de kwestie van de troonsopvolging: aanspraken gebaseerd op afstamming waren niet genoeg voor een opvolger; om de passieve instemming van het volk te krijgen moest hij ook een rechtvaardig heerser zijn orde tegenover anarchie, en rechtvaardigheid tegenover erfrecht van zijn carrière. Vanaf het moment dat Shakespeare begon te schrijven tot aan de dood van Elizabeth had Engeland op twee fronten oorlog gevoerd, tegen Spanje en in Ierland. Als Hamlet zijn in de zaal onmiddellijk gedacht hebben aan de dappere, maar nutteloze Engelse verdediging van Oostende tegen de Spanjaarden van juli 1601 tot maart 1602. Shakespeare; Henry IV, Henry V en Troilus en Cressida; Antony en Cleopatra en Coriolanus. Al kon Jacobus erop bogen dat hij het land voor een burgeroorlog behoedde, toch betekende de komst van deze onhandige pedant - wiens manier van spreken allesbehalve algemeen beschaafd was vanuit een onbeduidend, barbaars en verarmd noordelijk koninkrijkje een verandering ten slechte voor het leven aan het hof. Na 1603 wemelde Londen van de Schotten die hun fortuin wilden maken. Jacobus smeet met geld Engels geld als een dronken matroos: de hofcultuur onder Jacobus was gebaseerd op wat -achtige vulgariteit. De dominante tone en futiele theatershow zonder intrige en personages, die bedoeld was door de hovelingen zelf te worden opgevoerd: Het enige criterium was de opvoering zo duur mogelijk te maken. Het absolute dieptepunt werd bereikt bij de festiviteiten rond het bezoek van de broer van de koningin, koning Christiaan IV van Denemarken, in 1606: de hovelingen die aan de maskerade meededen en hun publiek, mannen zowel als vrouwen, waren zó dronken dat ze in elkaars scho
Het strekt Shakespeare tot eer dat hij zich, in tegenstelling tot zijn tijdgenoot Ben Jonson, nooit heeft verlaagd tot het schrijven van goedkope, onbenullige en vulgaire shows voor het hof. Hij voelde de veranderingen in de maatschappij aan, maar ging zijn eigen gang. Als we Shakespeare proberen t in zowel de theologische als filosofische zin, want in zijn tijd was het onderscheid daartussen uiterst miniem moeten we één simpel feit in gedachten houden: Shakespeare leefde onder de meest absolute monarchie van Europa. In 1591, precies op het tijdstip waarop Shakespeare voor het eerst in de openbaarheid trad, stelde de Elizabethaanse regering een systematisch onderzoek in, in elke parochie, naar iedereen die de zondagsdiensten van de staatskerk niet bijwoonde. Degenen die weigerden zondags naar de kerk te gaan moesten eerst zware boetes betalen en daarna, als ze voet bij stuk bleven houden, gingen ze de gevangenis in. Er bestond geen zuilenpolitiek in het Engeland van Shakespeare. De vorst was niet alleen staatshoofd maar ook hoofd van de kerk en hij had alle macht elke burger te dwingen een eed af te leggen waarin de suprematie werd erkend. Zó groot was het koninklijk gezag dat Hendrik VIII in 1534 voor zich had opgeëist. Onder Elizabeth had de regering een staatsinrichting ontwikkeld die effectief genoeg was om de koninklijke suprematie in de praktijk door te voeren. Jacobus I erfde die macht eb geloofde er, dom als hij was, ook echt in. Het was een absolutisme dat nog veel verder ging dan dat van Philips van Spanje. Onder dergelijke omstandigheden zou geen enkele toneelschrijver het in zijn hoofd halen te denken aan vrije meningsuiting. Maar Shakespeare schreef zijn stukken niet als uitingen van een persoonlijke levensbeschouwing. Was hij protestant, katholiek of neutraal? U zult het antwoord op deze vraag niet in zijn toneelstukken vinden. Het zou echter oneerlijk zijn hem een scepticus te noemen vanwege het feit dat een dergelijk antwoord in zijn werk ontbreekt. De toneelschrijver Shakespeare hield zich bezig met levensbeschouwingen omdat hij ze nodig had binnen de context van zijn nststuk en er dat we zelfs niet weten of Shakespeare geloofde dat de wereld rond of plat was: Shakespeare was erg op zijn privacy gesteld.
