Rivieren & Inspiratie

Rivieren & Inspiratie

For each chapter an English summary is included.

Ruimte voor de Rivier

Rivieren en Inspiratie is een boek met bijzondere voorbeelden van projecten in en langs rivieren over de hele wereld. Van stedelijke waterfronten tot bijzondere natuurgebieden. Van waterbelevenissen tot functiecombinaties. Het boek dient als inspiratiebron om te komen tot sprankelende ontwerpen voor Nederlandse Ruimte voor de Rivier projecten. Op weg naar een rivierengebied dat in 2015 niet alleen veiliger, maar ook mooier is geworden.




Ooijpolder, langs de Waal bij Nijmegen, Nederland

Voorwoord

Ruimtelijke kwaliteit. Voor de één is het een weelderig wilgenbos in de uiterwaarden, voor een ander een eeuwenoud stadsfront aan de rivier. Weer een ander waardeert juist de bijzondere dijkhuisjes, of juist het hele panorama dat hem zo’n bijzonder gevoel geeft. Zo veel mensen, zo veel meningen. Een zware klus voor de plannenmakers die de 39 maatregelen van het programma Ruimte voor de Rivier vorm moeten geven. Vormgeving die recht doet aan de bestaande identiteit, die de veiligheid vergroot en tegelijk iets nieuws toevoegt. Inspiratie is daarbij onontbeerlijk. De voorbeelden van over de hele wereld die in dit boek te vinden zijn, dienen als inspiratie voor de nieuwe inrichting van het Nederlandse rivierengebied rond de maatregelen van Ruimte voor de Rivier. Van stedelijke waterfronten tot bijzondere natuurgebieden. Van waterbelevenissen tot functiecombinaties.

pag.

De voorbeelden zijn na zorgvuldige selectie gekozen door het Q-team. Daarbij is vooral gekeken naar de toepasbaarheid in Nederland. Het gaat voornamelijk om gerealiseerde projecten, aangevuld met enkele plannen die alleen op papier staan. De voorbeelden kunnen gebruikt worden in de communicatie met bewoners en gebruikers, maar vooral in de eigen projecten. Wij vertrouwen erop dat de voorbeelden in dit boek er aan zullen bijdragen dat het Nederlandse rivierengebied in 2015 niet alleen veiliger is geworden, maar ook mooier. En we hopen dat het boek ook na die tijd ontwerpers in binnenen buitenland zal blijven inspireren. Ingwer de Boer Programmadirecteur Ruimte voor de Rivier

Dirk Sijmons Voorzitter Q-team Ruimte voor de Rivier

45 •

Introductie Ruimtelijke kwaliteit is een onlosmakelijk deel van het Ruimte voor de Rivierprogramma. Het doel van dit programma is om uiterlijk in 2015 39 rivierverruimende maatregelen langs de Nederlandse grote rivieren te realiseren. Een van de middelen om het thema ruimtelijke kwaliteit hierbij handen en voeten te geven, is dit inspiratieboek. Lokale initiatiefnemers van Ruimte voor de Rivierprojecten kunnen hiermee hun blikveld verruimen en ideeën opdoen voor hun eigen projecten. De voorbeelden zijn ook te gebruiken voor communicatie met de streek. Het boek bestaat uit een gecategoriseerde verzameling van geslaagde ontwerpvoorbeelden uit binnenen buitenland, die op een of andere wijze een directe relatie hebben met de rivier of rivierverruiming. Het betreft vooral uitgevoerde ontwerpen en enkele niet uitgevoerde ontwerpen. Het boek is een verzameling van excellente voorbeelden, zonder volledigheid te pretenderen. Blader eens door het boek en bekijk wat u aanspreekt, durf kaders los te laten en laat u inspireren. Proces De voorbeelden zijn verzameld met hulp van collega-landschapsarchitecten en -ingenieurs in binnenen buitenland. De uiteindelijke samenstelling van het boek heeft plaatsgevonden in nauw overleg met het Q-team, Kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier.

pag.

Leeswijzer Het boek begint met enkele voorbeelden van buitenlandse riviersystemen die vergelijkbaar zijn met onze riviersystemen. Hierbij is gekeken naar de hoeveelheid water die de rivieren afvoeren, de hoeveelheid sediment die wordt afgezet en de vorm van de rivierbedding. Ontwikkelingen bij deze riviersystemen kunnen interessant zijn voor ontwikkelingen bij de Nederlandse rivieren. Hoofdstuk 2 laat een aantal stedelijke waterfronten zien. Het water wordt in de voorbeelden als ruimtelijke kwaliteit onderkend. In hoofdstuk 3 staan voorbeelden van functiecombinaties op en aan het water. Hoofdstuk 4 gaat in op het buitengebied, waar vooral natuur- en landschapsdoelstellingen aan bod komen. De (recreatieve) beleving van water is het onderwerp van hoofdstuk 5. Hoofdstuk 6 toont voorbeelden van wegen waterbouwkundige werken en detailontwerpen. Na een boek vol voorbeelden, biedt een afsluitende paragraaf handvatten om bewust en hopelijk geïnspireerd met de eigen opgave aan de slag te gaan. Het boek sluit af met een overzicht van interessante voorbeelden die de selectie niet hebben gehaald, maar wel het vernoemen waard zijn.

Een digitale fotopresentatie van het boek is beschikbaar via de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier.

67 •

Inhoud

pag. 04 pag. 06

Voorwoord Introductie

1 Riviersystemen pag. 12 pag. 14 pag. 16 pag. 18 pag. 20

Riviersystemen Oder Vistula Po Allier

2 Stedelijke waterfronten pag. 24 pag. 26 pag. 28 pag. 30 pag. 32 pag. 34

Allegheny Riverfront Park Brooklyn Bridge Park Rio Manzanares Park HafenCity Thema Eilanden in de rivier Ooibossen in de stad

3 Functiecombinaties pag. 38 pag. 40 pag. 42 pag. 44

pag. 46

Insel Hombroich Floating Gardens Thema Routes Thema Tijdelijke waterbergingsgebieden Thema Bouwen aan het water

pag.

6 Waterbouwkundige werken en details pag. 82 pag. 84 pag. 88 pag. 89 pag. 90 pag. 92

5 Waterbelevenissen pag. 62 pag. 64

4 Natuur en landschap pag. 50 pag. 52 pag. 54 pag. 56 pag. 58

Borkener Paradies Millingerwaard Nevengeul Kwelmoeras Thema Kraamkamers en broedplaatsen

pag. 65 pag. 66 pag. 70 pag. 72 pag. 74 pag. 76 pag. 77 pag. 78

De reis van de stenen Bomen langs de Maas Zicht op het rivierenknooppunt Thema Baden Oosterscheldekering Iconen aan het water De Wassende Maan Watertafels Bomenmonument Contact met het water

pag. 94

pag. 96

pag. 98 pag. 100 pag. 102

pag. 104 pag. 108 pag. 109 pag. 112

Dijk met getailleerde kruin Thema Robuuste dijken Onzichtbare dijkversterking Aanlegplaatsen Thema Inlaat- en uitlaatwerken Thema Bruggenhoofden Details van Sluis, brug en grondkeringen Details van Elementen op taluds Details van Dijklichamen Details van Dijkbekleding Details van Wegen Tot slot Inspiratie opdoen Copyrights en informatiebronnen Overige voorbeelden Colofon

89 •

Riviersystemen

1

De rivieren in Nederland zijn in veel opzichten uniek. Maar er zijn ook riviersystemen in het buitenland die verrassend veel overeenkomsten vertonen met die van ons. Vooral van natuurlijke processen die daar spelen, kunnen we leren. Er is een aantal riviersystemen verkend en voorzien van gegevens over de gemiddelde rivierwaterafvoer, de mate van sedimentafzet en de vorm van de rivierbedding. Het is de moeite waard om met Google Earth de rivierloop te verkennen of de vakantiebestemming alvast te plannen. River systems In many ways the Dutch Rivers are unique. However there are also many international rivers that show great comparison to ours. Especially the natural processes that take place in these systems are something we can learn from. A number of river systems were investigated and information on average river discharge, sediment and riverbed shape is provided. It is worthwhile taking a Google Earth flight to explore the river bed or to make your final vacation plans already.

Riviersystemen

Nederlandse rivieren vergeleken met buitenlandse rivieren op de aspecten waterafvoer, afzetting van sediment en de vorm van de rivierbedding.

©WWF ©WW WW Po Pol P ol and/ and n d/ G. G Bob Bobr B brr owic b wic iicc z

Oder in Polen

1 Riviersystemen

Gemiddelde afvoeren (m 3/sec)

Sediment (M ton/j)

Vorm van de rivierbedding

Bovenrijn (Lobith) Waal Nederrijn IJssel Maas

2300 1480 400 320 230

2,8 2,0 0,5 0,3 0,7

meanderend meanderend meanderend sterk meanderend sterk meanderend

Boven-Rijn bij Karlsruhe (D) Midden-Rijn bij Koblenz (D) Elbe (D) Seine (Fr) Po (It) Donau (Hon) Allier (Fr) Vistula/Weichsel (Pl) Tisza (Hon) Oder (D/Pl) Loire (Fr)

1300 1600 700 500 1500 2000 130 1100 600 540 900

niet bekend 0,7 0,8 1,2 15,2 5,1 niet bekend 2,6 6,7 0,1 0,5

sterk meanderend n.v. t. (ligging in dal) meanderend n.v.t. (ligging in dal) sterk meanderend sterk meanderend meanderend/vlechtend matig meanderend sterk meanderend matig meanderend vlechtend

pag.

12 13 •

Oder in Duitsland Waterafvoer

Sediment

Rivierbedding

540 m 3/sec

0,1 M ton/j

matig vlechtend

De Oder begint in de Karpaten in Tsjechië, stroomt door Polen, vormt gedeeltelijk een grensrivier met Duitsland en mondt na 850 kilometer uit in de Oostzee. Door de onregelmatige verdeling van de jaarlijkse neerslag heeft de Oder een zeer wisselende waterstand. In maart/april en dikwijls in juni/juli is de waterstand het hoogst en de rivier overstroomt dan ook regelmatig. Daar staat tegenover dat de waterstand in de tweede helft van het jaar zo laag kan worden dat er geen scheepvaart meer mogelijk is. Een extra probleem voor de scheepvaart in de winter is de ijsgang. Het stroomgebied is 120.000 km².

1 Riviersystemen

pag.

14 15 •

Vistula Zulawy Wislane polder in Polen Waterafvoer

Sediment

Rivierbedding

1100 m 3/sec

2,6 M ton/j

matig meanderend

De Vistula (ook wel Wisla of Weichsel genoemd) is met ruim duizend kilometer de langste rivier van Polen. Deze vrijwel ongereguleerde rivier loopt van de Beskiden in de Karpaten tot aan de Baltische Zee. De Vistula delta heeft zijn huidige vorm als vlakke waaierdelta te danken aan de extreme afvoeren van smeltwater in de lente en gelijktijdige blokkade van de riviermonding door ijsophoping. Ook de invloeden van storm en golven hebben een rol gespeeld bij het ontstaan van deze zandige, uniforme monding. Honderd jaar geleden heeft men na forse overstromingen een nieuwe riviermonding gemaakt. Sindsdien ontwikkelt zich als gevolg van sedimentatie een zogenaamde fan-delta en een nieuwe monding. Met behulp van stroomdammen wordt de monding open gehouden. Deze dammen moeten steeds worden verlengd. De rivier wordt gevoed door regenen smeltwater en heeft een stroomgebied van 194.000 km².

1 Riviersystemen

pag.

16 17 •

Po vlakbij Piacenza in Italië Waterafvoer

Sediment

Rivierbedding

1500 m 3/sec

15,2 M ton/j

sterk meanderend

De 650 kilometer lange Po stroomt door Noord-Italië. De rivier ontstaat in het hooggebergte van Piemonte, loopt van de berg Monviso in de Cottische Alpen naar de Adriatische Zee, waar deze uiteindelijk een kalme en uitgestrekte delta vormt. De rivier voert het water af van een oppervlakte van 71.000 km², waaronder een groot deel van de zuidelijke Alpen. Het hart van het stroomgebied is de Povlakte, het dichtstbevolkte gebied van Italië. De rivier is altijd in vele opzichten een levensader van Noord-Italië geweest. Tegelijkertijd was en is de rivier een bedreiging door overstromingen en tegenwoordig door zware vervuiling.

1 Riviersystemen

pag.

18 19 •

Allier bij Longvé, stroomopwaarts van Moulins, in Frankrijk Waterafvoer

130 m 3/sec

Sediment

Rivierbedding Stroomopwaarts van Moulins meanderend, stroomafwaarts van Moulins vlechtend

De Allier in Frankrijk is ruim 400 kilometer lang, waarvan 360 kilometer bevaarbaar. De Allier ontspringt in de bergen van Moure de la Gardille. De rivier loopt daar door diepe ravijnen. De rivier is deels meanderend. Stroomafwaarts van Moulins gaat de Allier over in een vlechtend patroon. Zes kilometer ten westen van Nevers stroomt de rivier de Loire in. De Allier is een grindrivier. De bochten in de benedenloop ten noorden van Vichy verleggen zich jaarlijks. Hier vormen zich constant nieuwe zand- en grindbanken. Dit levert een 50 kilometer lang dynamisch en rijk ecosysteem op met veel soorten planten en dieren, vooral vogels. Het stroomgebied is 14.400 km².

1 Riviersystemen

pag.

20 21 •

Stedelijke waterfronten

2

Rivieren zijn levensaders. Veel steden zijn dan ook langs rivieren gesticht. Het water dat door de steden stroomt, is vaak een plek waar mensen samen komen voor economische en culturele activiteiten, sport, ontspanning en rust. Stedelijke waterfronten zijn het gezicht van de stad en verdienen daarom veel aandacht als het gaat om het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit. Dit hoofdstuk geeft voorbeelden van stedelijke rivierengebieden waarvoor uiteenlopende keuzen zijn gemaakt: van vooruitstrevende architectuur tot zo natuurlijk mogelijke uiterwaarden.

Urban Waterfronts Rivers are veins for life. Historically many cities were founded alongside rivers. The water flowing through rivers often provides a place where people gather for economic and cultural activities, sports, leisure and peace. Urban waterfronts are the face of a city and therefore deserve a lot of attention as they enlarge spatial quality. This chapter provides examples of urban riverfronts where different choices have been made, ranging from progressive architecture to naturally shaped wetlands and marches.

Allegheny Riverfront Park

Waar eerst nog een troosteloze parkeerplaats lag, is een prachtig parkfront aangelegd. Het Allegheny Riverfront Park in Pittsburgh heeft nieuw leven gebracht aan een lange smalle ruimte tussen de rivier en de snelweg. Stedelijk gebied en natuurlijk landschap zijn hier op een slimme manier verweven. Hierdoor versterkt het park de relatie tussen de stad en het water. Het park bestaat uit een hoger en een lager gelegen deel. In het lage deel staan vooral robuuste inheemse plantensoorten. Het betonnen voetpad is bovendien verfraaid met plantafdrukken. Het hoge deel bestaat uit een wandelpad met beplanting en materialen die van oudsher voorkomen in Pittsburgh’s openbare ruimten. Ook bevat het elementen waarin het industriële verleden van de stad weerklinkt. Het geplaveide gedeelte bestaat uit onregelmatige bestrating met blauwe stenen.

Locatie

Ontwerper

Jaar

Allegheny River, Pittsburgh, USA

Michael van Valkenburgh Associates, Inc.

1998 / 2001

2 Stedelijke waterfronten

1999

1994

pag.

24 25 •

Brooklyn Bridge Park Locatie

Ontwerper

Jaar

East River, New York, USA

Michael van Valkenburgh Associates, Inc.

2009

Het Brooklyn Bridge Park is een waterfront van 8,5 hectare aan de East River met een prachtig uitzicht over New York City. Het Masterplan (opening eerste aangepaste delen verwacht in herfst 2009) combineert uitersten: het historische industriële karakter van bebouwde pieren, omgeven door een groen landschap. De randen van het park zijn verbijzonderd op de grens van land en water. Zo zijn er verschillende routes door het park, zodat de beleving nooit hetzelfde is. De routes worden gecombineerd met allerlei waterelementen, zoals drijvende paden, getijdenmoerassen en veilig kajakwater.


pag.

26 27 •

Rio Manzanares Park Locatie

Ontwerper

Jaar

Manzanares, Madrid, Spanje

James Corner, Field Operations

2008 (ontwerpwedstrijd)

De Manzanares is een regenrivier in Madrid met extremen in afvoer. Dit ontwerp van het rivierpark werd beloond met de derde prijs in een internationale ontwerpwedstrijd. De rivier stroomt over in baden en meren, die het water vasthouden in een soort wetlands. De omvorming van de rivier van een scheidslijn door de stad tot een verblijfsplek in de stad, draagt bij aan de verbinding van de twee rivieroevers van Madrid en levert allerlei ontwikkelingsmogelijkheden voor openbaar gebruik op en langs het water.


pag.

28 29 •

HafenCity Locatie

Elbe, Hamburg, Duitsland

Ontwerper

Illustratie: KCAP (westelijk deel), OMA / EEA (oostelijk deel). Uitwerking door diverse architecten

Jaar

schaalvergelijking Hamburg (links)

Competitie 2004, ontwerp 2006, realisatie 2007-2010

en Rotterdam


pag.

30 31 •

Van werkhaven naar waterwoongebied. De haven van Hamburg ligt midden in de stad en heeft een open verbinding met de zee. Tijdens stormvloed op zee kan het waterpeil op de Elbe in korte tijd snel stijgen. Dat stelt hoge eisen aan het ontwerp van een buitendijks nieuw woon- en werkgebied op een voormalig haventerrein. In 25 jaar tijd zal zo’n 10 kilometer kade worden herontwikkeld met een binnenstedelijke mix van woningen, cultuur, toerisme, leisure en kantoren. Er komen 5500 woningen. Op de helft van het 150 hectare grote project worden kantoren ontwikkeld. Beneden een bepaald peil mag wel geparkeerd of gewerkt worden, maar niet worden gewoond. Dit leidt tot een straatbeeld waar veel gebouwen op vloedbestendige sokkels staan. Ramen zijn van gepantserd glas en er zijn mechanische luiken rondom de gebouwen die bij hoogwater omhoog kunnen worden geklapt. Er zijn evacuatieroutes en doorgangen voor hulpverleningsvoertuigen gemaakt. Langs de Elbe ligt inmiddels een parelketting van vloedbestendige kantoorpakhuizen en appartementencomplexen die gebouwd zijn op de ringdijk en op terpen. In het gebied is veel aandacht voor architectuur. Per blok wordt een prijsvraag uitgeschreven onder architectenbureaus. Een quality-team bewaakt de ruimtelijke kwaliteit. Bij de inrichting van de openbare ruimte wordt nadrukkelijk een verbinding met het water gelegd. Meer inspirerende Duitse waterfronten zijn onder andere te vinden in Düsseldorf en Duisburg.

Thema

Eilanden in de rivier

Allée des Cygnes Locatie

Jaar

Seine, Parijs, Frankrijk

Gebouwd in 1827, promenade in 1878

De Seine heeft vele eilanden. Een daarvan is de Allée des Cygnes. Dit eiland was oorspronkelijk een dijk om de haven van Grenelle te beschermen. Pas sinds 1878 kreeg het eiland over de gehele lengte een promenade. Deze straat is 11 meter breed en is aan beide zijden omzoomd door een bomenrij. Bijzonder op het eiland is de ervaring dat het water aan weerszijden zo dichtbij is. Het is een plek van rust, midden in een wereldstad.


Donauinsel Locatie

Jaar

Donau, Wenen, Oostenrijk

1969

Om Wenen te beschermen tegen hoog water, is in 1969 de Nieuwe Donau gegraven en het Donau-eiland aangelegd. Op de oevers van de Nieuwe Donau zijn de karakteristieke stroomdalplanten zoveel mogelijk behouden. Het ontstane eiland is met stranden en weiden omgevormd tot een geregisseerd vrijetijdslandschap. Via de gemeentelijke website is het mogelijk om een barbecueplaats aan het water te reserveren.

pag.

32 33 •

Ooibossen in de stad Locatie

Vistula, Warschau, Polen

Midden in Warschau, naast het Central Business District, ligt een uitgestrekte strook dynamische riviernatuur. Dat kan dus ook midden in de stad! Het ooibos is onderdeel van een groter bos en strekt zich uit langs de vrijwel ongereguleerde rivier Vistula. Het bos fungeert als long voor de stad. Ooibos is een bostype dat gedijt dankzij overstromingen. Recreëren in het ooibos is mogelijk, maar er is geen aangelegd padennetwerk. De uitgesleten struinpaden zijn ontstaan door bezoekers. En dat heeft ook zijn charme.


pag.

34 35 •

Functiecombinaties

3

Water heeft bijzondere kwaliteiten die gebruikt kunnen worden voor multifunctionele ontwerpen. Denk bijvoorbeeld aan de meerwaarde die water kan hebben voor recreatie of wonen. Tegelijkertijd kan een ontwerp bijdragen aan het vinden van een oplossing voor waterproblematiek, zoals waterretentie of kansen voor bijzondere riviernatuur. Dit hoofdstuk brengt uiteenlopende combinaties in beeld. Combining functions Water has its special qualities that can be used for multi-functional designs. Think about the added value water offers in relation to recreation or living for example. At the same time a design can help find a solution for water problems, like water retention or protection of riverine habitat. This chapter highlights diverse combinations.

Insel Hombroich Locatie

Nabij Düsseldorf, Duitsland

Ontwerper

Landschaparchitect Bernhard Korte

Jaar

Vanaf 1984

Het door Karl-Heinrich Müller gestichte museumpark ligt op het eiland Insel Hombroich in de rivier de Erft, zo’n 15 kilometer ten zuiden van Düsseldorf. In het waterrijke park, in de uiterwaarden en in het terrassenlandschap is een nauwe samenhang tussen de natuur, de architectuur en de kunst. In 1982 stond hier slechts een 19e eeuws huis met een verwilderde tuin, omringd door maïsvlakten. Vanaf 1984 is het museumpark ontwikkeld. Op het eiland liggen tien bijzonder vormgegeven paviljoens, ontworpen door Erwin Heerich. In deze paviljoens wordt kunst tentoongesteld van verschillende kunstenaars.

3 Functiecombinaties

pag.

38 39 •

Floating Gardens


Locatie

Ontwerper

Jaar

Yongning River Park, Taizhou, China

Turenscape Architects en Peking University

2004

pag.

40 41 •

Graduate School of Landscape Architecture

De Floating Gardens vormen een toegankelijk park, dat bovendien een ecologische oplossing biedt voor overstromingen van de deels gekanaliseerde Yongning rivier. Volgens de principes van ‘ontwerpen met de natuur’ is 21 hectare omgetoverd tot een bijzonder landschapspark. Het park bestaat uit een matrix, waarbij het strakke netwerk van paden en bruggen gedeeltelijk is verhoogd. De grids van Chinese roodhoutbomen contrasteren met het ruige wetland langs de oever. Bijkomend voordeel is dat het riet- en graslandschap de zuivering van het water bevordert. In het park is gebruikelijk materiaal op vernieuwende wijze gebruikt, zoals de bamboelaan. De aanwezige tuinen vertellen ieder hun eigen verhaal over de regio en haar bewoners. Verspreid door het park staan fel gekleurde vierkante boxen als schuil- en uitkijkplekken. Het park betreft een uitgekiende, duurzame mix van watermanagement in de rivierdelta, droge en natte natuur, en cultuur en kunst in de openbare ruimte.

Thema

Routes

Emerald Necklace Locatie

Ontwerper

Jaar

Boston, USA

Frederick Law Olmsted

1878-1896

De Emerald Necklace is een bijna 10 kilometer lang netwerk van 6 parken, die tussen 1878 en 1896 zijn ontworpen door de Amerikaanse landschapsarchitect Frederick Law Olmsted. Hij wilde een parksysteem waar iedereen op een gezonde manier kon bijkomen van de vervuiling, herrie en drukte van de stad. Hij smeedde de route voor paard en koets langs een kleine rivier aan elkaar tot een lint van parken en waterplassen. Omdat het gebied oorspronkelijk heel nat was, heeft Olmsted veel moeten vergraven om de rustieke omgeving te creëren. Ieder park heeft zijn eigen karakter. Een van de parken, Back Bay Fens, heeft van Olmsted zijn oorspronkelijke staat van moeras teruggekregen, om dienst te kunnen doen als regenwateropvang.


Wandel- en fietspad Südpfälzischer Reinhauptdeich Locatie

Rijn, Karlsruhe e.o., Duitsland

De Rijn is van oorsprong een sterk meanderende rivier. In 1820 is er een grootschalig samenhangend dijkensysteem aangelegd. In de loop der jaren is de dijk steeds aangepast op basis van ervaringen en nieuwe inzichten in hoogwater. Inmiddels is de Rijn verregaand genormaliseerd. Om het gehele verhaal achter de ontwikkeling van deze dijken te kunnen vertellen, is een fietsen wandelroute gemaakt die gedeeltelijk de oude waterkering langs dit stuk van de Rijn volgt. Deze langeafstandsroute vertelt het verhaal over de dijk, de stuwen en de andere waterwerken. Het geheel is opgenomen in een boekje dat van internet kan worden gedownload.

pag.

42 43 •

Thema

Tijdelijke waterbergingsgebieden Retentiebekkens in de stad Locatie

Tsurumi, Yokohama, Japan Tsurumi River Multipurpose Retarding Basin

In sommige Aziatische landen worden in drukbevolkte gebieden met wateroverlast de openbare ruimten op doordachte wijze ontworpen en multifunctioneel gebruikt. In Yokohama bijvoorbeeld stroomt het water in tijden van hoogwater een bekken in. Zodra het peil in de rivier zakt, worden de sluizen in de dijken opengezet zodat het gebied weer leeg stroomt. Dit bekken is ingericht als recreatiegebied, met onder andere een stadion op palen, circa 5 meter boven het maaiveld en met 72.000 zitplaatsen. Ook pleinen, parkeerplaatsen en sportterreinen worden ingezet als retentiebekken voor overtollig regenwater. Bijkomend voordeel van deze oplossing is dat de retentieruimte publiek eigendom is en dat er geen keuze gemaakt hoeft te worden welk particulier eigendom als eerste zal onderstromen. Tegelijkertijd kunnen uiterwaarden bij laagwater gebruikt worden voor recreatieve doeleinden, zoals sport en festivals.

Een van de ongeveer 3.000 reservoirs voor tijdelijke opvang van regenwater


Sporten in de uiterwaard

Bonnet Carré Spillway

Locatie

Locatie

Taipei, Taiwan

Mississippi, Bonnet Carré Spillway, New Orleans, USA

Sporten in de uiterwaard met de dijk als tribune

De groene rivier Bonnet Carré Spillway (2 kilometer breed, 10 kilometer lang) is ingericht voor actieve recreatie, zoals fietsen, paardrijden, hondentraining, autocross, waterskiën en wedstrijdgebied voor vliegeren en modelvliegtuigen. Door de jaren heen is Bonnet Carré Spillway ontwikkeld tot een recreatiegebied met jaarlijks ongeveer 250.000 bezoekers.

pag.

44 45 •

Thema

Bouwen aan het water

Het Aluminium Bos Locatie

Houten, Nederland

Ontwerper

Micha de Haas

Jaar

2001 Het Aluminium Centrum staat op 368 poten van verschillende dikten en deels in het water. De ontwerper heeft zich laten inspireren door huizen op bamboepalen in Bangladesh.

Water levert een bijzondere kwaliteit aan wonen en werken. Het zicht vanuit een gebouw bij het water is uniek door de reflectie van licht in het water en het vergezicht. Gebouwen aan het water vallen extra op. Het is wenselijk om hoge eisen aan de architectuur van deze gebouwen te stellen.


Vijzelwoningen

Wonen op en aan de dijk

Locatie

Er wordt op allerlei wijzen op en aan de dijk gebouwd.

Papendrecht, Nederland

Groot en klein, erop, erin en eraan.

De woningen aan de dijk staan op vijzels zodat ze ‘mee kunnen groeien’ met de dijk.

pag.

46 47 •

Natuur en landschap

Het rivierenlandschap geeft een belangrijke identiteit aan het Nederlandse landschap. Niet in de laatste plaats omdat langs de rivier dynamische natuurlijke processen plaats vinden. De ecologische waarde en de belevingswaarde van dit landschap zijn per definitie hoog, maar kan versterkt worden door uitgekiende inrichtingsmaatregelen die zijn afgestemd op het karakter van de rivier. Dit hoofdstuk biedt impressies vanuit een landschapsecologische invalshoek. Environment and landscape The river landscape gives an important identity to the Dutch landscape, nonetheless because such dynamic natural processes take place along rivers. The ecologic value and the experience value are high regardless, but these can even be enhanced with smart design measures that suit the character of the river. This chapter offers insides from a landscape ecology point of view.

4

Borkener Paradies Locatie

Ontwerper

Meppen, Duitsland

Land Niedersachsen/ Staaliche Moorverwaltung Weser-Ems

Het Borkener Paradies is een 30 hectare groot natuurgebied, ongeveer 4 kilometer ten noordwesten van het Duitse Meppen, aan een afgesneden rivierarm van de Ems. Het is een rivierduinlandschap met voornamelijk eikenbos, afgewisseld met open grasland, stuifduinen en struwelen. Het is een van de weinige bewaarde voorbeelden van een bosweide (Hunewald). Kenmerkend zijn de eiken met korte stammen, brede kronen en grillige vormen. Er zijn prachtige zoomen mantelvegetaties met sleedoorn en meidoorn. Midden in het Borkener Paradies ligt een plas die bij hoge waterstanden in verbinding staat met de Ems. Het gebied werd eeuwenlang beweid. Na 1985 is de beweiding geleidelijk geëxtensiveerd met inzet van paarden en Galloway runderen. Het gebied wordt door de bewoners uit Meppen als traditioneel recreatiegebied gebruikt.

4 Natuur en landschap

pag.

50 51 •

Millingerwaard Locatie

Waal, Nijmegen, Nederland

Langs de zuidoever van de Waal, ten oosten van Nijmegen, ligt in een binnenbocht van een meander de Millingerwaard. Dit natuurontwikkelingsgebied is 700 hectare groot. De ontwerpers hebben zich laten inspireren door het Borkener Paradies. Zandige rivierduinen wisselen af met natuurlijk grasland, oude rivierstrangen en goed ontwikkeld moeras en ooibos. Het gebied wordt natuurlijk begraasd door Poolse Konik paarden en Schotse Galloway runderen. Ook de hard werkende bevers zijn te vinden in deze uiterwaard.


pag.

52 53 •

Nevengeul Gamerense Waard De Gamerense Waard is een 78 hectare grote uiterwaard bij Gameren, in een buitenbocht van de Waal. In de uiterwaard is eeuwenlang klei gewonnen en later ook zand. Er zijn dan ook kleiputten te vinden en een zandplas. Tussen 1996 en 1999 zijn er drie geulen aangelegd: een grote dwars door de uiterwaard en twee kleine, dicht tegen de Waaloever. Deze kleine geulen lopen achter de kribvakken langs en vallen periodiek droog. Met de klei uit de geulen is de dijk versterkt. Naast het graven van de geulen is de oude verbinding van de zandplas dichtgestort en een nieuwe uitstroom van de grote nevengeul gegraven. Er is een brug met regelwerk voor de grote geul aangelegd. Later is ook de bovenstroomse verbinding met de Waal gerealiseerd, waardoor de grote nevengeul in 1999 definitief meestromend werd. De kleine westgeul is op 265 dagen per jaar meestromend gedimensioneerd, de kleine oostgeul op 100 dagen per jaar. Tot 1996 bestond het gebied uit intensief gebruikte weidegronden. De uiterwaard wordt nu extensief begraasd met vee: roodbonte runderen gedurende het seizoen en het gehele jaar door lopen er Shetlandpony’s. De Gamerense Waard is in ecologisch opzicht een succes, al is het vele graafwerk ten koste gegaan van de ruimtelijke samenhang.


Locatie

Ontwerper

Jaar

Waal, Gameren, Nederland

Staatsbosbeheer

Sinds 1996

©B Ba rrt P eeter ete t r s, te s, Bu ure urea r au D Drr if ift ftt

proces

ruimte voor processen

Spontane ontwikkeling Hydromorfodynamiek Natuurlijke begrazing Overige processen

n.v.t.

pag.

54 55 •

Kwelmoeras Amerongse Bovenpolder Oost Locatie

Ontwerper

Jaar

Nederrijn, Elst, Nederland

Utrechts Landschap en particulieren

Sinds 2000

In de Amerongse Bovenpolder liggen tal van oude beddingen en voormalige eilanden. Het gebied bestaat vooral uit grasland. Ooibos ontbreekt vrijwel geheel. In 2000 is gestart met de ontwikkeling van natuur, waarbij het open karakter van het gebied niet mag worden aangetast. In 2000/2001 is een kwelmoeras van ongeveer 45 hectare in het gebied gegraven. Het overige gebied wordt sinds 2003 begraasd door een kudde Galloway runderen en Konik paarden (ongeveer 1 dier per 3-4 hectare). Door het gebied loopt een (gemarkeerd) wandelpad en het is verder voor het grootste deel beperkt toegankelijk.

©G Gii jjss K ur urst urs u rst rrs sstt je jens jjen ens een nss n

De Amerongse Bovenpolder is een 130 hectare groot terrein langs de Nederrijn. Het gebied is een relatief hoog bekade uiterwaard die aan de oostkant direct grenst aan de bossen van de Utrechtse Heuvelrug. Erosie en sedimentatie van zand treden nauwelijks op. Dat gebeurt alleen met extreme hoog waters en wanneer het water tot aan de stuwwal komt.


©B Baa rrtt P eet eter ete tteeerr s, s , B ur urea ure u rea rre eea au D Drr if iift fftt

proces

Spontane ontwikkeling Hydromorfodynamiek Begrazing Kwel

ruimte voor processen

pag.

56 57 •

Thema

Kraamkamers en broedplaatsen

Kribben Locatie

Locatie

IJssel, Nederland

Waal, Opijnen, Nederland

Door waterpartijen te isoleren van stroom of golfslag, bijvoorbeeld door kribben of gronddammen, ontstaan broed- of rustplaatsen voor vogels en vissen. De lange, aaneengesloten kribben in de rivierbocht langs de Waal bij Opijnen zijn uitstekende kraamkamers voor riviervissen, zoals barbelen. De larven zoeken langzaam stromend tot bijna stilstaand water op met veel schuilgelegenheid.


pag.

58 59 •

Gronddam met omhulling van geotextiel Locatie

Reeuwijkse Plassen, Nederland

Gronddammen met een omhulling van waterdoorlatend geotextiel zijn gevuld met baggerspecie of zand. Het geotextiel is een filterdoek dat proceswater doorlaat en de baggerspecie vasthoudt. De ontwaterde baggerspecie kan als grond worden gebruikt, of de gronddam kan als constructie-element voor oeververdediging worden gebruikt. Door de minimale begroeiing zijn de gronddammen misschien geen lust voor het oog, maar het zijn wel aantrekkelijke broedplaatsen voor vogels. Achter de gronddammen ontstaat bovendien een kalm gebied waar vogels kunnen rusten en vissen kunnen kramen.

Waterbelevenissen

Water verbindt, water schrikt af, water verwondert, water geeft rust, water dreigt, water verzoent. Water geeft beleving en mensen beleven. Deze beleving van het water wordt benadrukt in dit hoofdstuk. De voorbeelden draaien om (recreatief) ervaren van ruimte, cultuurhistorie en dynamiek van de rivier. Water experiences Water connects, water scares, water surprises, water brings peace, water threatens, water reconciles. Water brings experience and people experience. The experience of water is emphasized in this chapter, in which examples highlight (recreational) experience of space, cultural history and river dynamics.

5

De reis van de stenen Locatie

Ontwerper

Jaar

Wien, Wenen, Oostenrijk

Idee: Felix Lüdicke, partner: kunstenaar

2008

Marta Rego, Landschapsplanner: Milena Grossauer, en Bureau Bauchplan).(

Reise der Steine is een tijdelijk kunstproject waarbij 18 gekleurde overgedimensioneerde kunststof kiezels van verschillende afmetingen en gewicht de Wien afreizen. De Wien is een rivier die als diep en smal kanaal door Wenen stroomt. De stenen verplaatsen zich tijdens hoogwater in de rivier. Afhankelijk van hun gewicht en omvang bewegen ze stap voor stap door de verschillende waterniveaus. Het kunstproject wordt ondersteund door een documentaire, een interactieve website en excursies langs de rivier. Geïnteresseerden kunnen op deze manier de stenen zes maanden volgen. Filminterviews registreren de reacties van passanten. Door de interactie, documentatie en reacties wordt de dialoog gestimuleerd en de (politieke) discussie over planning en gebruik van de openbare ruimte gevoed.

5 Waterbelevenissen

pag.

62 63 •

Bomen langs de Maas Locatie

Maas, Nederland

De Maas slingert door het rivierenlandschap. Om schippers voorbij de bocht te kunnen laten kijken, zijn op regelmatige afstand populieren langs de rivier geplant. De bomen markeren het tracé. De Maasbomen zijn een belangrijke ruimtelijke karakteristiek van deze rivier geworden. De functionaliteit van de bomen is enigszins achterhaald vanwege moderne navigatiemiddelen, maar de esthetische waarde staat niet ter discussie.

5 Waterbelevenissen

Zicht op het rivierenknooppunt Locatie

Het rivierenknooppunt van de BenedenMerwede, de Oude Maas en de Noord in Dordrecht, Nederland

Het mooiste rivierenknooppunt van Nederland heeft een grote aantrekkingkracht. Alle functies zijn hier van oudsher op het water georiënteerd en dat biedt fascinerende vergezichten en doorkijkjes.

pag.

64 65 •

Thema

Baden

Kastrup Søbad Locatie

Ontwerper

Dynamisch vormgegeven houten zwempier, waarvan het

Kopenhagen, Denemarken

Frederik Petterson, White Arkitekter

silhouet verandert als de toeschouwer van plek verandert.

Water en baden zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Bij warm weer worden mensen als magneten naar het water getrokken. De volgende voorbeelden laten zien dat hier op uiteenlopende manieren op ingespeeld kan worden.

5 Waterbelevenissen

pag.

66 67 •

Rheinstrandbad Karlsruhe Rappenwört Locatie

Ontwerper

Jaar

Rijn, Karlsruhe, Duitsland

Walter Gropius

1927

Op een eiland in een oude meander van de Rijn bij Karlsruhe ligt een grote waterplas. Deze plas, die in open verbinding staat met de rivier, is van oorsprong een zwemplas en begin van de vorige eeuw in de beste traditie van het volkspark in een parkachtig ontwerp opgenomen. Later zijn er verschillende openluchtbaden aan toegevoegd. Tegenwoordig is het niet meer mogelijk om in de plas te zwemmen en is het vooral een mooie plek om aan te ontspannen.

5 Waterbelevenissen

pag.

68 69

Badeschiff Locatie

Ontwerper

Jaar

Oude cargo containers omgebouwd tot openbaar

Spree, Berlijn, Duitsland

Zomerversie: AMP arquitectos met Gilbert Wilk en Susanne Lorenz (kunstenaar)

2004

zwembad. In de winter overdekt en ingericht als sauna.

Winterversie: Wilk - Salinas Architekten met Thomas Freiwald

•

Oosterscheldekering Locatie

Jaar

Oosterschelde, Nederland

1986

Soms vertelt de wereld boven water hoe de wereld onder water er ongeveer uit ziet. De Oosterscheldekering is daar een voorbeeld van. De hoogte van de pijlers is afgestemd op de diepte van de geul. Hoe hoger de pijler, des te dieper is het water. Aan de hoogteverschillen van de pijlers is goed te 2zien waar het meeste water door de kering stroomt.

5 Waterbelevenissen

pag.

70 71 •

Iconen aan het water Locatie

Ontwerper

Jaar

Lek, Bosscherwaard, Wijk bij Duurstede,

Machiel Spaan, M3H architecten

2007. Her-Baken, eerste prijs

Nederland

De winnende inzender van de prijsvraag ‘Bakens aan het water’ constateert dat vooral veel iconen langs de rivieren verloren gaan omdat ze hun functie verliezen. De ontwerper voorziet in hergebruik of herbestemming van deze elementen op een stoere wijze, afgeleid van de Bailybrug.

ideeënprijsvraag ‘Bakens aan het water’

5 Waterbelevenissen

pag.

72 73 •

De Wassende Maan Locatie

Ontwerper

Jaar

Nieuwe Merwede, Noordwaard, op de

Paul de Kort

2008

grens met de Biesbosch, Nederland

De voormalige landbouwpolder Noordwaard wordt omgevormd tot natuurgebied, zodat het aansluit op het aangrenzende Nationaal Park de Biesbosch. De Wassende Maan is een 4,5 hectare groot kunstproject in deze polder. Het labyrinth is ruim 200 meter in doorsnede en bestaat uit dijken en geulen. De polder is straks onderdeel van een uniek zoetwatergetijdengebied. Het kunstwerk symboliseert deze ontwikkeling. De waterstand in het doolhof zal onder invloed van eb en vloed steeds wisselen. De strakke vorm zal in de tijd vervagen en door erosie worden aangetast. Maar zoals de oude polderwegen en slootpatronen nu nog steeds subtiele lijnen tekenen in de natte polders, zo zal in een geleidelijke overgang van kunstmatig naar natuurlijk systeem de Wassende Maan nog lang zichtbaar blijven.

5 Waterbelevenissen

pag.

74 75 •

Watertafels Locatie

Ontwerper

Jaar

Wereld Expo 2010 , Shanghai, China

NITA DesignGroup

2007. Winnend ontwerp Central Green Area Worldexpo 2010

De kade langs de rivier is uit verspringende lagen opgebouwd. De vlakke terrassen overstromen één voor één als het rivierpeil stijgt, waardoor de waterhoogte afleesbaar wordt.

5 Waterbelevenissen

Bomenmonument Locatie

Waal, Millingerwaard, Nederland

8500 jaar oude versteende eikenstammen symboliseren het herstel van de oorspronkelijke natuur. De stammen zijn in 1996 gevonden tijdens baggerwerkzaamheden in de Waal.

pag.

76 77 •

Contact met het water Locatie

Locatie

Ontwerper

Gemaal Rozema, Termunterzijl, Nederland

Volme, Hagen, Duitsland

Atelier Dreiseitl (Waterscapes)

Door een kijkraam in de vispassage

Trap van het stadhuis naar de Volme

is het onderwaterleven te zien.

is een bordes aan het water.

5 Waterbelevenissen

Locatie

Locatie

Ketelhaven, Dronten, Nederland

IJssel, Zutphen, Nederland

Dankzij een doorzichtig opzetstuk op een dijk

Waterspeelplaats op de IJsselkade.

blijft het uitzicht op het water behouden.

pag.

78 79 •

Waterbouwkundige werken en details

Om rivierverruiming mogelijk te maken is het soms noodzakelijk om bestaande dijken aan te passen of nieuwe dijken aan te leggen. Het technische ontwerp en de vormgeving van waterbouwbouwkundige werken kan tot bijzondere architectuur leiden. Daarnaast is een adequate detaillering noodzakelijk om een dijk die zo prominent aanwezig is, tot zijn recht te laten komen. Dit hoofdstuk geeft een aantal voorbeelden van opvallende dijkontwerpen en details op en aan dijken. Hydraulic structures and details Sometimes it is necessary to modify levees or construct new ones to make river widening possible. The technical design and shape of hydraulic structures can lead to special architecture. In addition an adequate level of detail is needed for this prominent structure to justify its existence. This chapter shows a number of examples of remarkable levee designs, and details on and around levees.

6

Dijk met getailleerde kruin Locatie

Ontwerper

Jaar

Waal, traject Afferden-Dreumel,

H+N+S / DHV

1996

Nederland

Een opvallend dijkprofiel is die met een getailleerde kruin. Het bovenste deel van het talud is net wat steiler dan het onderste deel, waardoor de dijk ranker lijkt. Dat komt omdat je rijdend op de dijk het bovenste deel van het talud minder goed ziet. Er ontstaat dan bij wijze van spreken een gevoel alsof je ‘over het landschap zweeft’.

6 Waterbouwkundige werken en details

pag.

82 83 •

Thema

Robuuste dijken

Bergsche Maasdijk Locatie

Jaar

Bergsche Maas, Nederland

1905

Bij de aanleg van de Bergsche Maas, ruim 100 jaar geleden, was er een groot grondoverschot. Dit is in de dijk verwerkt. De dijk is hierdoor overgedimensioneerd, waardoor het mogelijk was om populieren op de kruin te planten. De machtige bochten in het dijktracé komen op deze wijze erg goed tot hun recht. In Tokio in Japan wordt een superdijk gebouwd met een binnentalud van 1:30, met daarop en daarin onder andere gebouwen en wegen. Deze superdijk is ondergronds verstevigd met een stalen damwand en intern met een betonnen plaat. De dijk is deels gerealiseerd en wordt gefaseerd aangelegd. In Nederland worden ook concepten voor superdijken ontwikkeld.


pag.

84 85 •

Yiwu South Riverbank

IJsseldijk

Locatie

Ontwerper

Jaar

Locatie

Bij de dijkversterking is van de dijk een tribune gemaakt.

Yiwu River, Jinhua, China

Ai Weiwei, FAKE Design

2002

IJssel, Doesburg, Nederland

De rivier is het schouwspel.

Deze granieten waterkering ligt 2,3 kilometer langs de zuidoever en 3,5 kilometer langs de noordoever.


Dijk langs de Yangtze Locatie

Yangtze, Wuhan, China

Door de aanleg van een robuust (beelden)park in buitendijks gebied, vormt de dijk nu een verbinding tussen de stad en de rivier.

pag.

86 87 •

Onzichtbare dijkversterking Locatie

IJssel, Wilp, Nederland

Er zijn verschillende methoden om dijkversterking uit te voeren, zonder dat dit aan de versterkte dijk te zien is. De bomendijk in Wilp is bijvoorbeeld versterkt met een stalen damwand in de kruin. Dankzij deze techniek hoefden slechts 19 van de ongeveer 1900 loofbomen op de dijk verwijderd te worden. De dijk vormt een ecologische verbindingszone en een langeafstandswandelpad. In 2005 zijn succesvolle praktijkproeven uitgevoerd met drie methoden voor onzichtbare dijkversterking. Deze methoden belasten omgeving en milieu minimaal. Het gaat hier om dijkvernageling, dijkdeuvels en Mixed in Place. Deze inmiddels bewezen methoden versterken de dijk zonder dat verbreding noodzakelijk is.

Tijdens werkzaamheden

Na werkzaamheden


Aanlegplaatsen Locatie

Locatie

Elbe, Hamburg, Duitsland

Nederrijn, Driel, Nederland

Fluisterpont

Haltes voor de waterbus op pontons

pag.

88 89 •

Thema

Inlaat- en uitlaatwerken

Inlaatwerk IJssellinie

Uitlaatwerk Dalem

Locatie

Jaar

Locatie

IJssel, Olst, Nederland

1953

Boven-Merwede, Dalem, Nederland

In- en uitlaten worden gebruikt om inundatie en uitwatering van polders gecontroleerd te laten plaatsvinden. Het inlaatwerk in de IJsseldijk bij Olst is een onderdeel van de IJssellinie, een militair verdedigingswerk uit de Koude Oorlog. Binnendijks gelegen gebieden konden worden geïnundeerd vanuit militair strategische overwegingen.

Tegenwoordig worden in- en uitlaten gebruikt voor waterveiligheid. Een voorbeeld van een uitwateringsmogelijkheid ligt bij Dalem, het laagste punt in de Culemborgerwaard. Hier zijn circa 150 meter van elkaar dwars door de dijk stalen damwanden met betonnen deksloven gemaakt. Het stuk hiertussen kan als het nodig is worden verwijderd, zodat het overtollige water terug naar de rivier kan stromen. De dijk zelf is van dezelfde kwaliteit als de omringende dijkvakken. Op de foto is het uitlaatwerk herkenbaar aan de klinkerbestrating.


Inlaatwerk Gramsbergen

pag.

90 91 •

Balgstuw Ramspol

Locatie

Ontwerper

Locatie

Vecht, polder Meene bij Gramsbergen, Nederland

ARCADIS

Tussen het Ketelmeer en het Zwarte meer,

Hollandsche Beton- en

Ramspol, Nederland

Waterbouw

De inlaten bij Gramsbergen bestaan uit schermen van stalen damwanden en betonnen pijlers, waartussen schotten zijn geplaatst. Bij extreem hoogwater worden de schotten weggehaald en wordt de rest van de dijk weggeschoven. Zodra in de polder de maximaal toelaatbare waterstand is bereikt, worden de schotten teruggeplaatst. Inlaatwerken kunnen zodanig in de dijk worden verwerkt dat ze in normale omstandigheden onzichtbaar zijn.

Ontwerper

Een techniek waarvan de toepassingsmogelijkheden in Nederland momenteel verder verkend worden, zijn balgstuwen. Een balgstuw is een rubberdoek dat met een constructie op de bodem van de rivier en de oever is bevestigd. In geval van opkomend water wordt de stuw gevuld met lucht. Balgstuwen worden in het buitenland gebruikt voor het realiseren van waterstandverhoging of als flexibele waterkering. De Nederlandse balgstuw bij Ramspol (nabij Kampen) is uniek in zijn omvang, door zijn gebruik als stormvloedkering en omdat hij gevuld wordt met water naast het gangbare lucht.

Thema

Bruggenhoofden

Meerlobrug Locatie

Ontwerper

Meerlobrug, Hollandse IJssel, IJsselstein

P2 landschapsarchitecten/ Bureau SLA Amsterdam/ARCADIS

Jaar

2006

Over de Hollandse IJssel ligt bij IJsselstein een 117 meter lange fietsbrug. De relatief lichte holle doosconstructie is van gelamineerd en gelijmd hout. Door de horizontale en verticale draaiing oogt de brug als een zwevend lint in het landschap.


pag.

92 93

Spoorbrug Nijmegen

Pont-au-Double

Locatie

Locatie

Ontwerper

Jaar

Waal, Nijmegen, Nederland

Seine, Parijs, Frankrijk

Architect Gamard

1883

Alles is mogelijk. Op het zuidelijke bruggenhoofd van de spoorlijn staat een poortgebouw. De brug is verbreed en het fiets /wandelpad is door het poortgebouw aangelegd. Ook onderlangs over de kade is een voet /fietsverbinding aanwezig. Met een harmonicatrap zijn het boven- en benedenniveau met elkaar verbonden.

De Seine in Parijs heeft vele eilanden. Hier zijn prachtige voorbeelden te vinden van oude bruggenhoofden, zoals dit voorbeeld van de gietijzeren boogbrug Pont-au-Double bij het Île de la Cité. Een statige trap verbindt de kaden met de weg.

•

Details van

Sluis, brug en grondkeringen

Locatie

Aduarderzijl, Groningen, Nederland

Ongeëvenaarde detaillering van de sluis

Locatie

Brug en stuw vormen samen één elegant

Driel, Nederrijn, Nederland

element.


Locatie

Er is veel aandacht besteed aan de

Amsterdam, Nederland

aansluitingen van verschillende materialen

pag.

94 95

bij een tramtunnel in Amsterdam-Oost

Locatie

Mooi lijnenspel van een onderdoorgang

Rhenen, Nederland

voor langzaam verkeer bij een provinciale weg

Vanwege de waterdynamiek van de rivier moet een dijk tegen een stootje kunnen. En hij valt door zijn hoogte ook altijd op. Een goede afwerking van randen, bermen en oevers lijkt daarom vanzelfsprekend. Omdat aansluitingen zowel in het horizontale als verticale vlak plaats moeten vinden luistert het detailontwerp nauw. Op deze en de volgende pagina’s wordt een aantal voorbeelden aangedragen waarin de elegantie van het (detail)ontwerp tot uitdrukking komt.

•

Details van

Locatie

IJsselmeerdijk, Nederland

Eenvoudig maar functioneel overstapje

Elementen op taluds


Locatie

Merwede, Sleeuwijk, Nederland

Peilschaal en trap tegen de Merwededijk

pag.

96 97 •

Details van

Dijklichamen

Locatie

Heusden, Nederland

De scherp gesneden taluds van de vestingwal zijn door de schaduwwerking van veraf herkenbaar.


Locatie

Nieuwpoort, Nederland

De vestingwal met hoofdwal en onderwal

pag.

98 99 •

Details van

Dijkbekleding

Locatie

Biesbosch, Nederland

Niet afgewerkt: Stortsteen op een dijktalud oogt rommelig


Locatie

Waal, Tiel, Nederland

Wel afgewerkt: Zetsteen bij het waterfront oogt strak. Het waterfront bestaat uit drie, vier niveaus waardoor er sprake is van een interessante getrapte overgang van land naar water.

pag.

100 101 •

Details van

Wegen

Locatie

Drempel op de dijk als verkeersremmer

Locatie

Gevorkte oprit/afrit maakt op een haast

Kleine Noordwaard, Nederland

vlak voor een brug. De drempel zou

Goeree Overflakkee, Nederland

vanzelfsprekende wijze deel uit van het

onnodig zijn geweest als er integraal was ontworpen.

dijklichaam


Locatie

Bermbeschermingen. Links open grasbeton-

IJsseldijk, Nederland

stenen. Rechts gestort beton. De betonnen bermrand maakt de dijkweg visueel breder en minder fraai

pag.

102 103 •

Tot slot

Inspiratie opdoen

Dit boek wil prikkelen. Prikkelen om ideeën te krijgen en die om te zetten in sprankelende ontwerpen. Soms ontstaat inspiratie spontaan, door een prikkel van buitenaf. Maar door een opgave eens op een andere manier te bekijken of aan te pakken, kan de kans op een onverwacht en goed idee vergroot worden. Analyse speelt een belangrijke rol bij het opdoen van inspiratie. Dit hoofdstuk geeft een aantal manieren om inspiratie op te doen. At last: Getting inspiration This book wants to stimulate. Stimulate to develop ideas that will be turned into sparkling designs. Sometimes inspiration arises spontaneously, caused by an outside stimulation. However looking at a job from a different angle makes the chance of an unexpected and good idea even greater. Analysis plays an important role in getting inspiration. This chapter provides a number of ways to get inspired.

Goed kijken Aan de lezers van NRC Handelsblad werd gevraagd in welk schilderij zij het liefst iets langer zouden willen rondkijken. De jury riep landschapsarchitect Johan Meeus uit tot winnaar (NRC-CS, 18 mei 2007). Hij nam het schilderij ‘Vergezicht met hutten aan een weg’ van Philips Koninck (1655) onder de loep. De afbeelding geeft een getekende impressie van het schilderij. Uit het essay: “Op het eerste gezicht is het een saai landschap, zonder spectaculaire gebeurtenissen of gevoelige portretten. Het is verrassend om tussen de strepen en vegen verf de omtrekken van menselijke figuurtjes en de silhouetten van steden, dorpen, kerken en schepen te ontdekken. Telkens vallen nieuwe afbeeldingen op. Eerst ontdek ik de visser, dan de veerboot, vervolgens dorpen in de verte en tenslotte landelijk tafereeltjes. Die zijn alleen zichtbaar door het schilderij van dichtbij


te bestuderen. Een schilderij dat in eerste instantie lijkt op een pure ode aan de verte, blijkt bij nader inzien tevens landelijke tafereeltjes te bevatten. Die gaan nadrukkelijk verscholen tussen de verfstrepen maar zetten wel aan tot dagdromen over de invloed van mensen op een schijnbaar leeg landschap.” Historische kaartanalyse Bureau Bosch Slabbers heeft in het kader van de Belvedere-waterateliers historische kaarten van gebieden verzameld en systematisch uiteengerafeld. Verschillende ontwikkelingen van het landgebruik zijn gekoppeld aan de ontstaansperiode. Hiermee zijn gebeurtenissen vastgelegd die bepalend zijn voor de identiteit van een gebied. De tijd-ruimtebalk is een middel om inzicht te krijgen in de ontwikkelingsgeschiedenis van het gebied en daarmee de gedachtevorming over de toekomstige inrichting te stimuleren.

Presentatietekening De tekentechniek beïnvloedt de interpretatie door derden van een ontwerp. Nikol Dietz maakte het prijswinnend ontwerp van de Grensmaas voor de Archiprix in 1998. Door de sobere teken-techniek van het ontwerp wordt niet alleen het ruimtelijk ontwerp krachtig neergezet, maar ontwaart de kijker ook een nieuw kanoparadijs. Frisse blik Door huidige kaarten uiteen te leggen in fragmenten zie je meer. Bijvoorbeeld in een vormentaal of schaal die hoort bij een functie. LA4sale maakt sprekende tekeningen die een ander beeld geven van de huidige topografie en daardoor tot nieuwe inzichten kunnen inspireren. Dit voorbeeld laat een typologie van water langs de Lek zien.

pag.

104 105 •

Copyrights en informatiebronnen Omslagbeeld Oder © Marek Ostrowski / www.samper.nl Binnenblad voorpagina Ooijpolder © Ruud Lardinois / www.nieuwe-wildernis.nl 1 • Riviersystemen Informatie tabel riviersystemen • Gemiddelde afvoeren: Kristensen & Hansen, 1994. European Rivers and Lakes. EEA Environmental Monographs 1.Middelkoop, 1998. Twee rivieren. Rijn en Maas in Nederland. RIZA rapport 98.041, RIZA, Arnhem. • Sediment: www.fao.org/AG/aGL/aglw/sediment/default.asp • Meandergedrag: Interpretatie van satellietbeelden op Google Earth Oder © WWF Polen – G. Bobrowicz © Duitsland – Marek Ostrowski / www.samper.nl Informatie: www.wwf.pl/projekty/odra.php en Wikipedia. Vistula Delta, Zulawy Wislane regio © Marek Ostrowski / www.samper.nl Informatie: www.wwf.pl/projekty/odra.php, Wikipedia Po © Antonio Mercurio, ‘Mercant’ op www.flickr.com Informatie: Wikipedia Allier © Willem Overmars / www.wildernis.eu Informatie: Wikipedia, www.wildernis.eu

2 • Stedelijke waterfronten Allegheny Riverfront Park © Boten – Annie O’Neill © Skyline – Ed Massery, Massery Photography, Inc. / www.edmassery.com © Bankje – Annie O’Neill © 1994 – Michael Van Valkenburgh Associates, Inc. / www.mvvainc.com © 1999 – Ed Massery, Massery Photography, Inc. / www.edmassery.com Informatie: www.mvvainc.com/#/PROJECTS/7/14/ en www.pps.org/great_public_spaces/one?public_place_ id=603&type_id=1 Brooklyn Bridge Park © Michael Van Valkenburgh Associates, Inc. / www.mvvainc.com Informatie: www.brooklynbridgepark.org en http://www.mvvainc.com/?/0/7/89/#/PROJECTS/7/89/ Rio Manzanares Park © Field Operations / www.fieldoperations.net Informatie: www.fieldoperations.net HafenCity © Foto – Robbert de Koning landschapsarchitect BNT © Illustratie – M. Korol/ HafenCity Hamburg GmbH © Schetsen Rotterdam en Hamburg – Vibeke Scheffener BNT, VS landschapsarchitectuur Informatie: S&RO 2008-1 en Anne Luijten (NIROV- verslag studiereis) en www.hafencity.info Thema Eilanden in de rivier Allée des Cygnes: © Bovenaanzicht – Adrian Pingstone, Wikipedia © Promenade – Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Informatie: Wikipedia Donauinsel:

© Donauinsel alle foto’s – www.wien.gv.at Informatie: www.wien.gv.at Ooibossen in Warschau © Bovenaanzicht – Marek Ostrowski / www.samper.nl © Brug – Gertjan Jobse, landschapsarchitect BNT © Stromend water – Gertjan Jobse, landschapsarchitect BNT © Besneeuwd wandelpad – Gertjan Jobse, landschapsarchitect BNT © Deels bevroren rivier – Gertjan Jobse, landschapsarchitect BNT 3 • Functiecombinaties Insel Hombroich © Gebouw vooraanzicht – Tomas Riehle, Stiftung Insel Hombroich © Gebouw zijaanzicht – Tomas Riehle, Stiftung Insel Hombroich © Granieten terras naast bakstenen muur – Gertjan Jobse, landschapsarchitect BNT Informatie: www.inselhombroich.de en Vruchtbare aarde, nr. 2, 1998 Floating Gardens © alle foto’s: Professor Kongjian Yu, Turenscape Architects / www.turenscape.com Informatie: www.turenscape.com en www.asla.org/awards/2006/06winners/186.html Thema Routes Emerald Necklace: © Plattegrond – Emerald Necklace Conservancy © Bordje Riverway – Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Informatie: Wikipedia en www.emeraldnecklace.org Rheindeiche: © Landesambt fur Wasserwirtschaft Rheinland-Pfalz Informatie: www.wasser.rlp.de/servlet/is/491/


Rheinhauptdeich.pdf?command= downloadContent&filename=Rheinhauptdeich.pdf Thema Tijdelijke waterbergingsgebieden Tsurumi: © Alle foto’s - Ministry of Land, Infrastructure, Transport and Tourism of Japan Informatie: www.japanriver.or.jp/EnglishDocument/DB/ file/004%20Kanto%2023/02.htm en www.cepis.ops-oms. org/bvsacg/e/foro4/18marzo/adopting/integrated.pdf Bonnet Carré Spillway: © Plattegrond – U.S. Army Corps of Engineers, New Orleans District © All-terrain vehicles – U.S. Army Corps of Engineers, New Orleans District Informatie: www.mvn.usace.army.mil/pao/bcarre/ bcarre.htm Taipei: © Peter Curry, Panoramio Google Earth

Millingerwaard © Dichtbegroeide bomen en zandoever – Ton Houkes / www.millingerwaard.info © Konik paarden – Ruud Lardinois / www.nieuwe-wildernis.nl © Beverboom – Ton Houkes / www.millingerwaard.info © Rivierduinen – Ton Houkes / www.millingerwaard.info © Wortels in het water – Ton Houkes / www.millingerwaard.info Informatie: www.millingerwaard.info en www.millingen.nl/ srt/millingerwaard.htm

Informatie: Tom Buijse, Deltares. Zie ook Google Earth. Gronddam met omhulling van geotextiel: © Eldert Besseling en Hugo Ekkelenkamp Informatie: Eldert Besseling, ARCADIS Nederland BV

Nevengeul Gamerense Waard © Luchtfoto - Bert Boekhoven / www.fotografiebb.nl © Luierende koeien – Bart Peters, Bureau Drift © Ontwerptekening – Rapport Rivierenland in ontwikkeling II, 2007 © Tabel – Rapport Rivierenland in ontwikkeling II, 2007 Informatie: Rapport Rivierenland in ontwikkeling II Resultaten van natuurontwikkeling in het rivierengebied. Mei 2007. Bart Peters en Gijs Kurstjens iov Min LNV

Bomen langs de Maas © Marianne Ulrich Fotografie / www.marianneulrich.nl Informatie: www.RIWA-Maas.org

Thema Bouwen aan het water Aluminium Bos: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Informatie: www.aluminiumcentrum.nl/wm. cgi?keywords=;id=17 Vijzelwoningen: © Erwin Zuidema, Waterschap Rivierenland Matrix wonen op en aan de dijk: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT en M3H Architecten Informatie: Voor voorbeelden van bouwen aan water zie ‘Overige voorbeelden’ op pagina 111

Kwelmoeras Amerongse Bovenpolder Oost © Kwelmoeras met kerktoren – Gijs Kurstjens, ecologisch adviesbureau © Polder achter gras – Bart Peters, Bureau Drift © Ontwerptekening – Rapport Rivierenland in ontwikkeling II, 2007 © Tabel – Rapport Rivierenland in ontwikkeling II, 2007 Informatie: Rapport Rivierenland in ontwikkeling II Resultaten van natuurontwikkeling in het rivierengebied. Mei 2007. Bart Peters en Gijs Kurstjens iov Min LNV

4 • Natuur en landschap Borkener Paradies © Jeroen Philippona, Bomenstichting Zutphen e.o. Informatie: www.rk-borken.de/borken/paradies.htm

Thema Kraamkamers en broedplaatsen Kribben: © Opijnen – gb221220, fotografie George Burggraaf / www.georgeburggraaff.nl © Opvliegende vogels – gb257767, fotografie George Burggraaf / www.georgeburggraaff.nl

5 • Waterbelevenissen De reis van de stenen © Felix Lüdicke, Bauchplan Landschaftarchitektur Informatie: www.reisedersteine.at en www.denkraum.at/REISEsteine/pressemappe0711.pdf

Zicht op het rivierenknooppunt © alle foto’s Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Thema Baden Kastrup Søbad: © Bovenaanzicht – Cris Benton, 2005, Professor of Architecture, UC Berkeley © Spelende kinderen – Åke E:son Lindman © Loopplank – Platforma Arquitectura Informatie: White Arkitekter www.white.se en www.plataformaarquitectura.cl/2007/04/26/kastrupsea-bath-white-arkitekter Badeschiff: © Zomerversie – Uwe Walter, Berlijn © Winterversie – Arena Berlin, Kulturarena Veranstaltungs GmbH Informatie: www.komat.de/susanne-lorenz/spreebruecke. htm en www.inhabitat.com/2006/03/24/berlins-winterbadeschiff/ Rheinstrandbad Karlsruhe: © Beide foto’s – Stadtwiki Karlsruhe Informatie: www.panofotos.de/panoramaphotospanoramabilder.php?pos=panoramabilder/karlsruhe_

pag.

106 107 •

daxlanden_rappenwoert_freibad/ en http://ka.stadtwiki.net/ Rheinstrandbad en www.karlsruhe.de/kultur/ stadtgeschichte/denkmaltag/denkmaltag_2004/ daxlanden-knielingen/rappenwoerth.de

6 • Waterbouwkundige werken en details Dijk met getailleerde kruin © foto en tekening – H+N+S Landschapsarchitecten / www.hns-land.nl

Oosterscheldekering © Tekening dwarsdoorsnede – Robbert de Koning landschapsarchitect BNT © Luchtfoto – Peter van Bolhuis/ PANDION Informatie: Wikipedia en www.deltawerken.com/ Oosterscheldekering/44.html

Thema Robuuste dijken Bergsche Maasdijk: © Ontwerptekening – Robbert de Koning landschapsarchitect BNT © Populieren – Robbert de Koning landschapsarchitect BNT © Luchtfoto – Peter van Bolhuis/ PANDION Yiwu South Riverbank: © FAKE Design, Beijing Informatie: www.chinese-architects.com/index. php?seite=cn_profile_architekten_detail_en&system_id=5258 IJsseldijk Doesburg: © De heer D.J. Witte Wuhan: © Wandelpad – Li Ziyin, alibaba1215 op Panoramio Google Earth © Athletiekbaan – hhyyjj163 op Panoramio Google Earth Informatie: Bert Smolders, ARCADIS NL BV

Iconen aan het water, ontwerp ‘her-Baken’ © Machiel Spaan, M3H Architecten / www.m3h.nl Informatie: www.bakensaanhetwater.nl en boek ‘Bakens aan het water’, Centrum Beeldende Kunst Gelderland De Wassende Maan © Karel Tomeï / The Flying Camera Informatie: Paul de Kort (ontwerp)/ www.pauldekort.nl, Martens en Van Oord / www.mvogroep.nl Watertafels © NITA DesignGroup Informatie: www.niekroozen.com, www.nitagroup.com Bomenmonument © Jan Wolters, Google Earth Panoramio Contact met het water © Trap van stadhuis in Hagen – Atelier Dreiseitl / www.dreiseitl.de © Ketelhaven – Rijkswaterstaat IJsselmeergebied © Kijkraam gemaal Rozema – Groene Zoden Fotografie / www.groenezoden.nl Informatie: www.gemaalrozema.nl © Waterspeelplaats Zutphen - Willem Feith/ www.feithfotografie.nl

Onzichtbare dijkversterking Wilp © Johan van den Boomgaard, Waterschap Veluwe Informatie: Waterschap Veluwe en www.veluwe.nl/water/ dijken/bijzondere_dijken. Voor meer informatie over de methoden dijkvernageling, dijkdeuvels en Mixed in Place internet met zoektermen INSIDE/ CUR/ WINN/ praktijkproef. Aanlegplaatsen Waterbus Hamburg: © Mark Binnenpoorte, ARCADIS NL BV Fluisterpont Driel: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Thema Inlaat- en uitlaatwerken IJssellinie Olst: © Stichting de IJssellinie

Informatie: www.ijssellinie.info Uitlaat Dalem: © Adrie Kraaijeveld, Waterschap Rivierenland Inlaat Gramsbergen: © Wilfried Jansen of Lorkeers, ARCADIS NL BV Informatie: Wilfried Jansen of Lorkeers, ARCADIS NL BV en http://projecten.nederlandleeftmetwater.nl/html/ topic_6_100.htm Balgstuw Ramspol: © Waterschap Groot Salland Informatie: zoek op internet ook naar ‘rubber dam’ Thema Bruggenhoofden Meerlobrug: © ARCADIS NL BV Informatie: Meerlobrug – www.provincie-utrecht.nl/prvutr/ internet/j20_10.nsf/files/FlyerMeerlobrug.pdf/$FILE/ FlyerMeerlobrug.pdf Spoorbrug Nijmegen: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Pont-au-Double Parijs: © disclaimer Informatie: Wikipedia Thema Details van sluis-, brug- en grondkeringen Sluis Aduarderzijl: © Lieuwe Hofstra Informatie: Waterschap Westerkwartier Stuw Driel, onderdoorgang Rhenen en tramtunnel Amsterdam-Oost: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Thema Details van elementen op taluds Overstapje IJsselmeerdijk en peilschaal Sleeuwijk: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Thema Details van dijklichamen Taluds vestingwal Heusden en vestingwal Nieuwpoort: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT


Overige voorbeelden Thema Details van dijkbekleding Stortsteen Biesbosch: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Zetsteen waterfront Tiel: © Martin Arends, ARCADIS NL BV Informatie: Zie ook www.zeeweringen.nl/werkinuitvoering/ bekledingen/ en Elastocoast www.elastogran.de/en/content. phtml?siteid=381 Thema Details van wegen Drempel op de dijk Kleine Noordwaard, gevorkte oprit/afrit Goeree Overflakkee, bermbescherming IJsseldijk: © Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Tot slot: inspiratie opdoen Impressie ‘Vergezicht met hutten aan een weg’ © Vlechtende rivier volgens Philips Koninck (1655), tekening Johan Meeus (2007) Informatie: http://rijksmuseum.nl/images/aria/sk/z/ sk-a-4133.z. Historische kaartanalyse © Bosch Slabbers landschapsarchitecten / www.bosch-slabbers.nl Presentatietechniek Grensmaas © Nikol Dietz Vormentaal Nederrijn-Lek – ‘Ruimte voor de Lek’ © La4sale Amsterdam / www.la4sale.nl Binnenblad achterpagina Vistula © Marek Ostrowski / www.samper.nl

De volgende projecten hebben geen plek in het boek gekregen, maar willen we wel graag onder de aandacht brengen. Stedelijke waterfronten • Don Riverpark, Toronto, Canada • Park Corbière langs de Seine bij Le Perq • Isar-plan: 2 km oever stedelijk uitloopgebied München • ‘more landscape, less city’: Magdeburg • Düsseldorf Mediahafen waterfront • Baltimore waterfront • Four Mile Run Restoration Project, Arlington, Virginia, USA Functiecombinaties • Diverse waterwoningen, zoals – 400 drijvende woningen in getijdengebied, Sausalito, Richardson Bay, California – Diverse waterwoningen, zoals – Watergaten van Rondaywinkelaar Architecten – Watertown Xinjin in China icm helofytenfilters – ‘Geknikte’ huizen in New Orleans, MVRDV – Draaiend huis in Middelburg – Drijvende kas in Naaldwijk (Dura Vermeer) – Dordrecht, diverse woningbouwprojecten icm waterkerende functie • Keulen havenpark in nevengeul (studieopdracht C. Redeker, TU München) • Gebruik van diversions voor scheiden water en sediment, zoals Carnarvon bij New Orleans • Gebruik helofytenfilters, zoals in Watertown Xinjin, China, en, in combinatie met kanopark zoals in Stad van de Zon, Heerhugowaard • Spaarbekken Spreichersee boven München, zie Google Earth Natuur en landschap • ODRA2000 van WWF • Living Yangtze van WWF – China • Obere Iller project Duitsland • Kreken en kadenplan ontpoldering Noordwaard

Waterbelevenissen • Singapore: glaswand met zicht over Pandan reservoir door Atelier Dreiseitl • Iconen aan het water, zoals verlichte kranen Rotterdam en kunstwerken langs de waterkant die industriële verleden vertolken, zoals de Venus van Ruigenhil in Alblasserdam • Meers bomencirkel • Letters in de openbare ruimte, zoals woorden aan de brug in Arnhem of gedichten op kaden • Stadsstranden Amsterdam, Parijs, (str)Antwerpen • Flessenhals Bahlia rivier in Roemenie: vergroten beleefbaarheid Waterbouwkundige werken • Falkirk Wheel bij Falkirk in Schotland

pag.

108 109 •

Vistula in Polen

Colofon

Samenstelling Robbert de Koning landschapsarchitect BNT ARCADIS – Liesbeth Eshuis Eindredactie teksten Geert van Duinhoven Inhoudelijke begeleiding Kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier - Dirk Sijmons, Sjef Jansen, Dick de Bruin, Frans Klijn, Maurits de Hoog Programmadirectie Ruimte voor de Rivier - Willem de Visser, Regina Collignon en Jos Karssemeijer Met medewerking van ARCADIS – David van Raalten, Piet Dircke, Sjors Hein, Gertjan Jobse, Peter Wijsman en Kim van den Berg WUR – Henk Wolfert en Bart Makaske Robbert de Koning landschapsarchitect BNT – Nicoline van der Windt en vele collega landschapsarchitecten, adviseurs en ingenieurs van uiteenlopende organisaties uit binnenen buitenland Uitgave Programmadirectie Ruimte voor de Rivier, Utrecht Ontwerp Ontwerpwerk, Den Haag Druk Ando, Den Haag

Omslagbeeld Oder in Duitsland Copyright © 2008 Programmadirectie Ruimte voor de Rivier (PDR), Utrecht Op vrijwel alle afbeeldingen is auteursrecht van toepassing. Met veel zorg is geprobeerd toestemming voor publicatie van de afbeeldingen te verkrijgen. Mocht u menen dat een afbeelding ten onrechte is opgenomen, dan kunt u contact opnemen met PDR. www.ruimtevoorderivier.nl [email protected] telefoon: +31 (0) 88 797 29 00

www.arcadis.nl

www.robbertdekoning.nl


For each chapter an English summary is included.


Rivieren en Inspiratie is een boek met bijzondere voorbeelden van projecten in en langs rivieren over de hele wereld. Van stedelijke waterfronten tot bijzondere natuurgebieden. Van waterbelevenissen tot functiecombinaties. Het boek dient als inspiratiebron om te komen tot sprankelende ontwerpen voor Nederlandse Ruimte voor de Rivier projecten. Op weg naar een rivierengebied dat in 2015 niet alleen veiliger, maar ook mooier is geworden.



Rivieren & Inspiratie

Recommend Documents