Remonstranten & doopsgezinden. 400 jaar verkering. november 2013 Algemene Doopsgezinde Sociëteit

11

2013

Remonstranten & doopsgezinden 400 jaar verkering

foto Michel van Bergen

november 2013 | Algemene Doopsgezinde Sociëteit

advertenties & colofon

vooraf Donatu s zekert ver z ekert Donatu s ver vertuwd ro uwd vertro Donatus verzekert kerkgebouwen en wat daar Donatus verzekert kerkgebouwen en wat daar bij hoort, zoals ruimtes voor kinderopvang, bij hoort, zoals ruimtes voor kinderopvang, doopvonten, kanselbijbels en Donatus orgels. Donatus doopvonten, kanselbijbels en orgels. een betrokken specialist. Klein genoeg om is een isbetrokken specialist. Klein genoeg om u persoonlijk van te dienst zijn.genoeg Groot genoeg u persoonlijk van dienst zijn. te Groot uw verzekerings belangen toe te verom uwom verzekerings belangen aan toeaan te vertrouwen. met u zorgen we dat ervoor dat trouwen. SamenSamen met u zorgen we ervoor wat waardevol is, behouden blijftonze voor onze wat waardevol is, behouden blijft voor kinderen hun kinderen hun kinderen… kinderen en hunen kinderen en hun en kinderen…

www.donatus.nl tel..nl073t el-. 5221700 www.donat us 073 - 5221700

inhoud

De redacties van Doopsgezind NL en AdRem presenteren u met trots dit stuk gezamenlijke arbeid: een dubbelnummer met beide bladen, waarin zij allebei enerzijds hun eigenheid behouden en anderzijds volop over de schutting kijken. Het is een omklapblad geworden, met in het midden een fraaie kaart waarop is aangegeven op welke plekken de twee buren elkaar reeds plegen te ontmoeten. Enige discussie was wel nodig: welk van de twee formaten kiezen we? Welke papiersoort? Zoals u ziet zijn we tot overeenstemming gekomen. Een beetje geven en nemen van twee kanten en dan wil het wel. Het klopt dat u zich op dit moment in Doopsgezind NL bevindt. Maar u wordt nu toegesproken door de hoofdredacteur van AdRem. En u zult in deze Doopsgezind NL veel kunnen lezen over remonstranten.

69

De leden van beide geloofsgemeenschappen zullen dat de afgelopen eeuwen wel niet altijd zo ervaren hebben, maar onlangs zijn we tot de conclusie gekomen dat we eigenlijk al 400 jaar verkering hebben. Niet voor niets zijn er in den lande diverse samenwerkingsgemeenten van Do en Re, of gemeenten waar Do en Re samen aan meedoen. Ons gemeenschappelijke thema is: vrijheid en verdraagzaamheid. Om die reden is in beide helften van het blad een aantal ‘smaakmakers van verdraagzaamheid’ geïnterviewd. In deze helft zijn dat Ilco van der Linde, de man achter Dance4Life en MasterPeace, en Ida Overdijk, van de ikon en van NieuwWij.

10 21 Een lange relatie

6

Tafelgesprek met twee rectoren

Smaakmakers

9 & 17

Een vredesactivist en een bruggenbouwer

colofon Doopsgezind NL is een uitgave van de Algemene Doopsgezinde Sociëteit (ads) en verschijnt tien keer per jaar. Het blad wordt tegen een vrijwillige bijdrage toegezonden aan alle leden van doopsgezinde gemeenten. Vrienden en belangstellenden die het blad willen ontvangen, betalen € 35,– per jaar. U kunt zich opgeven via de aangegeven contactgegevens in dit colofon. U kunt uw bijdrage overmaken op rekeningnummer nl19abna0243493886 t.n.v. Algemene Doopsgezinde Sociëteit onder vermelding van ‘dnl 2013’. Hoofdredactie Johan Tempelaar (coördinator communicatie) Eindredactie Marijke van Duin Redactie Kalle Brüsewitz, Martin Maassen, Wieteke van der Molen, Tea Rienksma, Jan Willem Stenvers

Ontwerp & opmaak Susan de Loor, Kantoordeloor, Haarlem Advertenties Saskia Meerts Oplage 13.000 Contact redactie & advertenties Singel 454 | 1017 aw Amsterdam t 020 623 09 14 | [email protected] www.doopsgezind.nl

Abonnement Groot letter cbb 0341 56 54 99 of [email protected] Het volgende nummer van Doopsgezind NL verschijnt begin december. Reacties voor ‘ingekomen’ uiterlijk 14 november aanleveren. Brieven dienen kort en zaakgericht te zijn.

De redactie behoudt zich het recht voor om bijdragen in te korten of niet op te nemen. © ads 2013

U vindt een bespreking van een nieuw boek over een dwarse arminiaan die nooit remonstrant werd, en volgens Piet Visser een pseudo-doper was: de vermaarde lieddichter Dirck Camphuysen. We hebben ontmoetingen gearrangeerd van Do- en Re-jongeren en van de rectoren van de beide seminaries. De laatste twee willen zich nog niet in de echt verbinden ondanks de 400 jaar verkering, maar zijn al wel begonnnen aan een prettige lat-relatie (hoewel ze dacht ik toch al samenwoonden?). De predikante van de DoRe-gemeente Leiden deed erg haar best doopsgezinde eigenaardigheden te verzamelen, maar dat viel reuze mee naar het schijnt. Er komt een Re-lid van DoRe Nijmegen ‘Uit de kast’, en Martin Maassen verdiepte zich in wat remonstranten schrijven. En er zijn bijdragen van de oude en de nieuwe remonstrantse hoogleraar, over remonstrantse klassiekers en over vernieuwing.

Nina Simone for MasterPeace

Lever je oude mobiel in bij de klantenservice van V&D. MasterPeace2014.nl

Mocht u stiekem toch meer geïnteresseerd zijn in uw eigen geloofsgemeenschap, draai het blad dan om en lees AdRem! Bert Dicou hoofdredacteur AdRem

Blind date

10

De Superkerk

21

Jongerenontmoeting op station Amsterdam Centraal

Column Anbeek

en verder… ingekomen 4 400 jaar verkering 5 Doopsgezind WereldWerk 12 het belang van wederkerigheid boeken en bladen 14 een platina liedboek Re over Do 16 Laura van Asselt

uit de Kast 18 Jacob Jan Voerman het antwoordlied 20 op de kaart 22 Do en Re in den lande

 D oopsgezind

ingekomen

 400 jaar

receptenboekje DG Noordoostpolder

Het thema van afgelopen maand bracht mij het veertigjarig jubileum van de doopsgezinde gemeente Noordoostpolder in 1993 in herinnering. Onze gemeente heeft toen in eigen beheer een receptenboek gemaakt met de lievelingsrecepten van eigen gemeenteleden. Over duurzaamheid spraken wij toen nog niet, wij noteerden alleen wat wijzelf en onze kinderen lekker vonden. Het boekje gaf de regionale herkomst van onze leden goed weer: Friese recepten voerden de boventoon, mondiale recepten vormden de minderheid. Toen ik ons doopsgezind receptenboekje weer opzocht, realiseerde ik me hoe in de loop van twintig jaar onze voeding enorm geglobaliseerd is, met alle gevolgen van dien. Goed dat jullie aandacht aan dit thema besteden! Karen Hoogendoorn voorzitter DG Noordoostpolder



zin-inn een uitdagende baan?

De Doopsgezinde Gemeente Aalsmeer zoekt een teamspeler om activiteiten te organiseren voor de leeftijdsgroep van circa 25-45 jaar en om uitvoering te geven aan zingevingsactiviteiten voor alle leeftijden.



zin-kweker (0.6-0.8 fte)

> affiniteit met doopsgezind, vrijzinnig geloof > hbo werk- en denkniveau > bijeenkomsten organiseren > bereidheid tot werken in avond en weekend

predikant/pastoraal werker (± 50%) wegens vertrek per 1 juli 2014 van onze huidige voorganger Korneel Roosma-de Vries Wij zijn een kleine maar actieve gemeente. Naast de wekelijkse kerkdiensten zijn er onder andere activiteiten van zondagsschool, jongerengroep, zuster-, broeder- en huiskring. We zijn op zoek naar iemand die: > met behoud van het goede ook nieuwe wegen durft in te slaan > inspirerend en verbindend is > kordaat en ondernemend te werk kan gaan > samen met de kerkenraad het nieuwe beleidsplan voor 2015-2019 wil ontwikkelen > affiniteit heeft met het doopsgezinde gedachtegoed > de opleiding hbo/Master Theologie of een aanverwante opleiding heeft afgerond, dan wel hier nog mee bezig is Het salaris is conform de richtlijnen van ads/idgp Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met de voorzitter van de kerkenraad, Jelske de Groot, 0519 56 12 36. Meer informatie over onze gemeente vindt u op onze site www.dgholwerd.doopsgezind.nl

Zij heeft op de wereld een onuitwisbare voetafdruk nagelaten en was nog lang niet klaar met haar actieve leven. Maar moedig zag zij het onherroepelijk komende in de ogen en bereidde zich samen met haar gezin en haar predikante erop voor. Door haar naasten verzorgd en met liefde omgeven is van ons heengegaan mijn lieve vrouw, onze moeder, oma, zus, schoonzuster en tante

Marthje de Vries-Itz Martha Anna Margaretha 45 jaar echtgenote van

Jo de Vries

† Nuenen, 3 oktober 2013

Kijk voor de uitgebreide tekst op www.dgaalsmeer.nl

4

Doopsgezinden en remonstranten vieren langdurige band

De Doopsgezinde Gemeente Holwerd Blija Ternaard is op zoek naar een

* Heerlen, 30 maart 1945

Reacties met motivatie en cv graag vóór 25 november per e-mail naar [email protected] t.a.v. zr. M.C. HoffscholteSpoelder.

 Remonstrant verkering

De afscheidsplechtigheid heeft plaatsgevonden in het crematorium te Heeze op zaterdag 12 oktober 2013. Correspondentieadres Parkstraat 19 | 5671 gd Nuenen | 040 283 15 87 | [email protected]

400 jaar verkering

In 2013-2014 staan de Doopsgezinde Sociëteit en de Remonstrantse Broederschap stil bij hun relatie. Van een huwelijk is het nooit gekomen. Toch is er al vier eeuwen een vrijage gaande tussen gemeenten, predikanten en diegenen die zich door doopsgezinde of remonstrantse idealen lieten inspireren. De doopsgezinden en remonstranten hebben elkaar, in heden en verleden, op meerdere vlakken gevonden: > allebei hebben ze te maken gehad met vervolging en weerstand. > allebei hebben ze in de negentiende eeuw de moderne theologie omhelst. > vrijheid, vrede en verdraagzaamheid zijn thema’s die voor beide stromingen actueel en urgent zijn.

> er zijn samenwerkingsgemeenten van doopsgezinden

en remonstranten door heel Nederland. Dokkum was de eerste doopsgezind-remonstrantse gemeente. Al in 1798 vonden de geliefden elkaar. Anno 2013 zijn er samenwerkingsverbanden in Amersfoort, Deventer, Emmen, Hilversum, Hoorn, Leiden, Meppel, en Nijmegen. Ook wordt er door ‘do’ en ‘re’ gemeenten soms intensief samengewerkt.

landelijke activiteiten >> 29 november 2013

Schepper&Co komt in het kader van de tentoonstelling ‘Vormen van Verdraagzaamheid’ vanuit Museum Catharijneconvent in Utrecht. In de genoemde tentoonstelling wordt aandacht besteed aan het doopsgezinde en remonstrantse erfgoed. Hennie Burggraaff (Schepper&Co, ncrv-radio) zal deze doopsgezindremonstrantse middag presenteren. Schepper&Co in het museum toont het verband tussen het heden en het verleden. Welke waarden staan centraal voor doopsgezinden en remonstranten, toen en nu? Hoe gaf men die waarden vorm? Welke voorbeelden zijn er te geven van remonstrantse en doopsgezinde verbindingen? Ook voeren we Dirck Raphaelszoon Camphuysen ten tonele en bespreken het recent verschenen boek

Een platina liedboek uit de Gouden Eeuw, geschreven door professor Schenkeveld. Op het programma staan onder meer een lezing van prof. Piet Visser, een interview met prof. Schenkeveld, een beeldpresentatie van de tentoonstelling, een gesproken column door Gerke van Hiele en de verkiezing van de ‘grootste deugd’. Programma 13.45 tot ± 15.45 uur (deuren auditorium open vanaf 13.30 uur), aansluitend een borrel en gelegenheid de tentoonstelling te bezoeken. Belangstellenden kunnen zich opgeven via info@remonstranten. org of [email protected] met daarbij de vermelding of ze de publicatie over Camphuysen willen bestellen. Het boek is ook te koop op 29 november met de mogelijkheid tot signering door prof. Schenkeveld.

>> 16 februari 2014

Landelijke doopsgezind-remonstrantse kerkdienst in do-re kerk in Leiden; Met medewerking van Leoni Jansen die liederen van Huub Oosterhuis zingt van haar nieuwe cd ‘Wat ongezegd bleef ’. >> 19 februari 2014

De remonstranten en de doopsgezinden in Zwolle organiseren op woensdag 19 februari 2014 een thema-avond. Gastspreker is ds. Carel ter Linde, die zal vertellen over zijn nieuwste boek Wat doe ik hier in Godsnaam? >> 22 maart 2014

Landelijke jongerendag doopsgezinde en remonstrantse jongeren in Leiden. Debatten en workshops over het thema ‘Liefde, vriendschap en relaties’.

Actuele informatie en overige activiteiten worden onder meer aangekondigd via www.doopsgezind.nl en www.remonstranten.org

5

tafelgesprek

met twee rectoren aan tafel

Een lange relatie tekst Frits Groeneveld – foto Stijn Haanschoten

Beide ‘kweekscholen’ zijn eeuwenoud. Het remonstrants seminarium verzorgt sinds 1634 de opleiding van remonstrantse predikanten, het doopsgezind seminarium die van doopsgezinde – sinds 1735 voor de Amsterdamse doopsgezinde gemeente en sinds 1811 voor alle multireligieuze wereld. En als derde Nederlandse doopsgezinde gemeenten.

interview Iris Speckmann

6

Sinds 2003 (doopsgezinden), respectievelijk 2013 (remonstranten), huizen de opleidingsscholen van de twee ondogmatische kerkgenootschappen onder één dak, namelijk dat van de theologische faculteit van de Vrije Universiteit (vu) in AmsterdamBuitenveldert. Hoe gaat dat met zijn tweeën, is er sprake van ondogmatische samenwerking? En in hoeverre gaan de doopsgezinde en de remonstrantse theologie met hun tijd mee? Moeten remonstranten en doopsgezinden – zo klein als hun wereld is – niet wat meer naar elkaar toegroeien, of willen zij nadrukkelijk hun eigenheid koesteren en bewaren?

liever niet nog eens uitspreken. Wat zijn dan de verschillen?

Intellectualisme Wie broeder Alex Noord, voorganger in Utrecht en rector van het doopsgezind seminarium, en dr. Tjaard Barnard, predikant in Rotterdam en rector van het remonstrants seminarium, aan één tafel meemaakt, merkt al gauw hoeveel begrip en sympathie zij voor elkaar en voor elkaars tradities en achtergronden hebben. Maar, al zei één van de twee voorafgaand aan het vraaggesprek dat beide seminaria best samen zouden kunnen gaan – later wil hij die opvatting

Speerpunten Doopsgezinden gaan volgens Alex Noord niet zo gemakkelijk mee met nieuwe ontwikkelingen in de theologie. Hun aanstaande predikanten zijn in hun studie vooral gericht op een aantal speerpunten. Daarbij gaat het allereerst om de rijke doopsgezinde geschiedenis, die internationaal gezien een unieke positie inneemt. Minstens even belangrijk is de ‘vredestheologie’, oftewel ‘doing theology’, vanuit doopsgezind perspectief in een oecumenische en

Die verschillen zitten hem in intellectualisme. Komen de remonstranten voort uit een academisch theologisch conflict aan de Leidse universiteit, met doopsgezinden die hun wortels vinden in eenvoudiger kringen, ligt dat heel anders. Zo meent Barnard dat vooraanstaande remonstrantse predikanten een brede academische vorming heel belangrijk is. Vooral omdat remonstranten willen openstaan voor cultuur, wetenschap en maatschappij en daarin ruimte proberen te vinden voor een vrijzinnige manier van geloven.

speerpunt: de vrijheid van geloven, de vrije belijdenis, om daarmee aansluiting te vinden bij het moderne en het ‘postmoderne’ denken.

Gaan remonstranten en doopsgezinden met tijd mee? In hoeverre is er net als in andere vakken, sprake van ontwikkeling en vernieuwing? ‘Je moet wel bedenken’, zegt Barnard, ‘dat onze invloed binnen de vu uitermate gering is, hooguit speldenprikjes. We zijn echt niet meer dan hele kleine luisjes in de pels van het vu-milieu. Concentreert het doopsgezind seminarium zich op Verleden, Vrede en Vrijheid, wij houden ons primair bezig met het remonstrants eigene in heden en verleden, en met de vraag of het mogelijk is een nieuwe, vrijzinnige dogmatiek te ontwikkelen. Wat dat betreft is opmerkelijk hoe er gereageerd werd op de nieuwe remonstrantse belijdenis. Van buitenaf bestond er veel waardering voor, maar in eigen kring heerste er nogal wat wantrouwen tegen.’ Eindigt het remonstrantisme bij de Nederlandse landsgrenzen, zo mondiaal is de doopsgezinde wereld. In die wereld moeten wij ons als Nederlandse doopsgezinden steeds nadrukkelijker profileren.

‘Eigenlijk’, aldus Alex Noord, ‘zijn we helemaal niet zo ‘naarbuitentrederig’, we gedragen ons liever alsof we nog schuilkerkelijk waren. Maar we moeten wel aan de weg timmeren, anders tellen we straks internationaal eenvoudigweg niet meer mee.’ Lat-relatie ‘Toch zijn we heel nauwe en heel betrouwbare partners, met veel respect voor elkaar’, zeggen Noord en Barnard. Zij het dat ze er onmiddellijk op laten volgen, dat ‘we onze specifieke verschillen niet wegpoetsen’. Barnard: ‘Op den duur zullen onze twee opleidingen wel in elkaar opgaan. Maar het duurt nog wel even voor we één instelling worden. We koesteren het gemeenschappelijke, maar onze eigenaardigheden geven we niet op.’ Als het zo doorgaat hopen de twee rectoren dat ‘we nog honderd jaar verkering hebben en nog heel lang een heel gezellige lat-relatie met elkaar’. <<

verbondenheid

Alex Noord (links) en Tjaard Barnard.

Wat remonstranten met elkaar verbindt is hun instemming met de beginselverklaring, die uitspreekt dat de remonstrantse broederschap een geloofsgemeenschap is ‘die, geworteld in het evangelie van Jezus Christus en getrouw aan het beginsel van vrijheid en verdraagzaamheid, God wil eren en dienen’. In 2006 stelde het convent van remonstrantse predikanten de volgende belijdenis op: Wij beseffen en aanvaarden dat wij onze rust niet vinden in de zekerheid van wat wij belijden, maar in verwondering over wat ons toevalt en geschonken wordt; dat wij onze bestemming niet vinden in onverschilligheid en hebzucht, maar in wakkerheid en verbondenheid met al wat leeft; dat ons bestaan niet voltooid wordt door wie we zijn en wat we hebben, maar door wat oneindig groter is dan wij kunnen bevatten. Door dit besef geleid, geloven wij in Gods Geest die al wat mensen scheidt te boven gaat en hen bezielt tot wat heilig is en goed, opdat zij, zingend en zwijgend, biddend en handelend, God eren en dienen. Wij geloven in Jezus, een van Geest vervulde mens, het gelaat van God dat ons aanziet en verontrust. Hij had de mensen lief en werd gekruisigd maar leeft, zijn eigen dood en die van ons voorbij. Hij is ons heilig voorbeeld van wijsheid en van moed en brengt ons Gods eeuwige liefde nabij. Wij geloven in God, de Eeuwige, die ondoorgronde liefde is, de grond van het bestaan, die ons de weg van vrijheid en gerechtigheid wijst en ons wenkt naar een toekomst van vrede. Wij geloven dat wij zelf, zo zwak en feilbaar als wij zijn, geroepen worden om met Christus en allen die geloven verbonden, kerk te zijn in het teken van de hoop. Want wij geloven in de toekomst van God en wereld, in een goddelijk geduld dat tijd schenkt om te leven en te sterven en om op te staan, in het koninkrijk dat is en komen zal, waar God voor eeuwig zijn zal: alles in allen. Aan God zij de lof en de eer in tijd en eeuwigheid. Amen

7

advertenties

smaakmakers van verdraagzaamheid

Muziek inzetten om mensen te verbinden én in beweging te krijgen, zowel letterlijk als figuurlijk. Dat is de rode draad in het werk van Ilco van der Linde (1963). Hij is oprichter en initiator van de bevrijdingsfestivals op 5 mei, van Dance 4 Life en van de internationale vredesbeweging MasterPeace.

Ilco van der Linde, vredesactivist Vergeet niet het vertrouwde dagboek te bestellen! • Laagdrempelig

• Brede leeftijdsdoelgroep

• Diverse auteurs uit breedte van kerkelijk Nederland

VOORDELIG RTIKEL WEGGEEFA Paperback 9789033877599 € 5,75

Te koop bij de christelijke boekhandel en via de uitgever www.arkmedia.nl - 020-4802999

Blokkalender 9789033877582 € 9,50

Van der Linde raakte al op jonge leeftijd overtuigd van de verbindende kracht van muziek. ‘Mijn vader werkte vanuit de voormalige verzetsorganisatie mee aan alle activiteiten rond 4 en 5 mei in Haarlem’, blikt Van der Linde terug. ‘Op een bepaald moment – ik was vijftien – kwam hij mijn kamertje binnen, legde het programma met een diepe zucht aan me voor en vroeg wat ik ervan vond. Ik zei: “Er staat van alles bij voor kleuters en bejaarden, maar niets voor mij”. Vervolgens vroeg mijn vader wat ik dan zou willen, en wat volgens mij dan wel zou werken. “Een popconcert natuurlijk”, antwoordde ik. Mijn vader legde uit eigen zak honderd gulden neer. En daar ging ik op mijn fiets, op zoek naar een zaal, een podium, bands, apparatuur en subsidie.’ Het idee en de inzet van Van der Linde resulteerden in de eerste editie van Bevrijdingspop, in 1980 in Haarlem. Inmiddels zijn er veertien bevrijdingsfestivals door het hele land. Wat begon met honderd gulden, is uitgegroeid tot het grootste muziekfestival van Nederland met ruim een miljoen bezoekers. Het doel is nog steeds het aanspreken van jonge mensen door middel van muziek. Jonge mensen, die hun mening en standpunten ten aanzien van racisme en mensenrechten vaak nog aan het bepalen zijn. Een soortgelijke gedachte gaat schuil achter Dance4Life, waar dans en muziek worden gebruikt om jongeren in beweging te krijgen voor de strijd tegen hiv en aids. Van der Linde: ‘Dance4Life is een goed voorbeeld van hoe we op een sexy manier positieve energie kunnen genereren voor een niet zo geliefd onderwerp als aids. Meer dan 550.000 jongeren hebben zich inmiddels actief ingezet voor een wereld zonder aids.’

En nu komt Van der Linde met MasterPeace, een internationale vredesbeweging die toewerkt naar een groots vredesconcert in Istanbul op 21 september 2014, de internationale dag van de vrede. Artiesten vanuit alle conflictgebieden ter wereld treden daar samen op, ter bevordering van dialoog. Tegelijkertijd zal MasterPeace concerten en seminars organiseren in maar liefst zestig andere landen. Van der Linde: ‘Inmiddels zijn we in veertig landen, waaronder diverse conflictgebieden, met duizenden mensen aan de slag voor peace building. Overal worden muziek, kunst, evenementen en dialoog ingezet om tegenpolen te verbinden en bij te dragen aan het voorkomen van nieuwe gewapende conflicten.’

tekst Johan Tempelaar foto Peter Streletski

‘‘Peace’ is immers toch vooral een werkwoord, niet?’ Hij vervolgt: ‘Volgens mij is het tegenovergestelde van liefde niet haat, maar onverschilligheid: de andere kant op kijken. Mijn projecten geven mensen hoop, ze raken geïnspireerd om zelf ook mooie initiatieven te ontwikkelen. Die vonk in hun ogen! Ik voel dat ik met de essentie bezig ben. Giving is the essence of living (geven is de essentie van leven). Als je één iemand helpt, help je de hele wereld. Mijn oproep is dan ook om vooral mee te bouwen. Sluit je aan, bel of mail me met jouw plan, idee of talent dat je wilt inzetten, en dan gaan we aan de slag. ‘Peace’ is immers toch vooral een werkwoord, niet?’ <<

De diverse doopsgezinde jongerengroepen zetten zich een jaar lang in voor MasterPeace. Meer informatie over MasterPeace: www.masterpeace.org

9

eensgezind

Blind date

tekst Jan Willem Stenvers – portetfoto’s Stijn Haanschoten foto Johan Tempelaar

‘Het is lastig om snel verschillen te ontdekken tussen remonstrantse en doopsgezinde jongeren’, klinkt het eensgezind uit de monden van de remonstrantse Liesbeth en Saskia, en de doopsgezinde Janneke en Hugo. Zonder iets van elkaar te weten zijn deze koppels bij elkaar gebracht op station Amsterdam Centraal om te praten over wat hun onderdeel van zijn zoektocht in Toch weet Janneke, die in Leiden geloof precies inhoudt. gewend is aan een DoRe-gemeente, al snel een concreet contrast te noemen. ‘Het valt op dat de remonstrantse predikant bovenop de kansel gaat staan en de doopsgezinde predikant beneden.’ Janneke moet wel bekennen dat haar tot op heden niet meer verschillen zijn opgevallen. ‘Wat de remonstranten precies doen en denken, weet ik niet.’ Maar volgens Liesbeth is dat niet gek. ‘Volgens mij weten we dat zelf ook niet helemaal. Waar we voor staan, is en blijft een zoektocht.’

(met de klok mee, vanaf linksboven) Saskia van der Meer, Hugo van Oudenallen, Janneke Timmerman en Liesbeth Rosen Jacobson

10

‘Als ik aan doopsgezinden denk, denk ik aan het feit dat ze zich pas op volwassen leeftijd laten dopen. Maar, dat doen de remonstranten eigenlijk ook’, zegt de remonstrantse Saskia aan het begin van het gesprek. Hugo vult haar aan: ‘We kunnen beter op zoek gaan naar overeenkomsten, dan naar verschillen. Dat is makkelijker denk ik. Al kan dat ook aan mijn onwetendheid liggen.’

Eigen manier Maar kunnen de jongeren zelf wel goed uitleggen waarom zij zich doopsgezind of remonstrant voelen? Als hun gevraagd wordt dat in twee zinnen te vertellen, vinden ze dat lastig. Maar na wat heen-en-weer gepraat klinkt uit bijna alle vier de monden zoiets als: ‘Het is een hechte gemeenschap waar de ruimte is om te geloven op je eigen manier. Het is goed dat niemand je dat oplegt.’ Vervolgens komt de volwassendoop, waar je zelf voor kiest, ter sprake. Die spreekt alle vier de jongeren aan: het neemt de druk weg om gelijk kaders aan je geloof te geven. Janneke zoekt nog, ze weet nog niet of en wanneer ze zich laat dopen. Liesbeth is al meer ‘geland’ en heeft enkele jaren geleden besloten tot de club toe te treden. Hugo heeft zich laten besprenkelen met water als

geloof. ‘Het was een logische stap die ik toen graag wilde zetten. Het betekent niet dat ik toen besloot dat ik bij de club hoorde, of precies wist wat ik geloofde. Het voelde gewoon goed om het op dat moment te laten doen. Als je me vraagt of ik het morgen weer zou doen, zeg ik misschien nee.’

Activiteiten Als het gesprek uitloopt op het opsommen van de jongerenactiviteiten van beide vrijzinnige kerken, worden de jonge vrijzinnigen voor een uitdaging gesteld. Namelijk samen de grote lijnen bedenken van een programma voor een fictief jongerenweekend voor remonstranten en doopsgezinden. Die taak blijkt moeilijker dan gedacht. Na twintig minuten is alleen de locatie bedacht: Dopersduin of Mennorode. Maar de uitdaging blijkt een katalysator te zijn voor een mooi gesprek. Over hoe de jongeren het ervaren dat de doopsgezinden zeer internationaal georiënteerd zijn, terwijl de remonstranten dat juist niet zijn. Over hoe je bezig kunt zijn met vrede in je naaste omgeving, en ver weg. Bijvoorbeeld via inloophuizen, en door bewust niet te schelden. Losgeslagen? Als de jongeren het hebben over een weekendje weg met z’n allen, gaat

het ook over gezelligheid. ‘Wij doopsgezinde jongeren lijken soms een beetje losgeslagen’, vertellen Janneke en Hugo. ‘Maar dat is omdat we het gezellig hebben en een veilige omgeving creëren waar we onszelf kunnen zijn.’ En de remonstrantse jongeren – ‘of wij ook losgeslagen zijn?’ Dan volgt een verhaal over een kloosterweekend, met overdag een serieus programma, en in de avond gezelligheid waarbij de nodige abdijbiertjes niet ontbreken… Die mix van gezelligheid, lol, ontspanning en een serieus programma is noodzakelijk voor een goed jongerenweekend. ‘Als je lol met elkaar hebt en elkaar beter leert kennen, durf je jezelf tijdens serieuze gesprekken meer bloot te geven’, concluderen de jonge gelovigen. Zo’n weekend met elkaar beleven, als remonstrantse en doopsgezinde jongeren samen? Dat zien ze alle vier wel zitten. Ook vaker dan één keer. Als je de jongeren zo hoort, denken ze over veel dingen hetzelfde. Is het dan geen idee voortaan als één groep vrijzinnige jongeren door het leven te gaan, in plaats van twee verschillende namen erop te plakken? Maar nee,

‘Als je lol met elkaar hebt en elkaar beter leert kennen, durf je jezelf tijdens serieuze gesprekken meer bloot te geven’ dat blijkt een brug te ver. Ze zitten niet voor niks bij de club waar ze nu zitten. Daar hebben ze een geschiedenis mee opgebouwd. Daar voelen ze zich veilig. Daar ontmoeten ze mensen waar ze mee op kunnen

schieten. Maar een keer iets organiseren waar remonstrantse en doopsgezinde jongeren elkaar ontmoeten, lijkt ze een goed plan! <<

even voorstellen Hugo van Oudenallen (30) werkt op Schiphol in de logistiek en woont in Haarlem. Hij is lid van de doopsgezinde Broederschapsraad en daar verantwoordelijk voor het jeugdbeleid. Janneke Timmerman (22) studeert verpleegkunde en werkt in Leiden. Ze is leidster bij de Algemene Kamp Commissie en organiseert jongerenweekenden bij de Werkgroep Midden-Nederland. Saskia van der Meer (27) werkt bij Albert Heijn, is katholiek en hervormd opgevoed, maar heeft uiteindelijk belijdenis gedaan bij de remonstranten. Liesbeth Rosen Jacobson (26) is historica en bezig met een promotieonderzoek. Ze is lid van de redactie van Vrijzinnig, het jongerenblad van de remonstranten.

11

1 Canada: cpt 2 Honduras: casm, mama, ivg 3 Colombia: cpt 4 Suriname: Wayana 5 Brazilië: imo 6 Paraguay: imo 7 Argentinië: ivg, imo 8 Bosnië: Bread of Life 9 Israël/Palestina: Musicians without Borders, Collège des Frères, Scholarship Fund 10 Syrië: mcc 11 Iraq: cpt 12 Ethiopië: imo 13 Tanzania: kmt, Bethsaida, imo, Scholarship Fund 14 Angola: Scholing

1 8

10 9

Wederkerigheid

2

5

welvaart, maar wel tegen onze voorwaarden’. Tot midden zeventiger jaren van de vorige eeuw werd ervan uitgegaan dat dat de enig juiste manier van hulpverlening was. De arrogantie ten top, gekoppeld aan macht(smisbruik). Er was vooral een situatie van ongelijkheid en afhankelijkheid, van rijk tegenover arm, van Noord tegenover Zuid. Maar gaandeweg werd duidelijk dat het verstandiger was om eerst te luisteren naar de behoeften, en vooral veel vragen te stellen, alvorens met een ‘oplossing’ te komen. Onze oplossing is lang niet altijd de oplossing die zij voor ogen hebben en omgekeerd. Met andere woorden: helpen is alleen helpen als het helpt!

De betrokkenheid van doopsgezinde gemeenten bij de activiteiten van WereldWerk bevordert ook de wederkerigheid. Zo heeft de zondagsschool van de gemeente Het Waarom van wederkerigheid Haarlemmermeer enkele jaren geleden gespaard voor Het ‘waarom’ is in enkele woorden te beantwoorden. Lange tijd hebben hulpverleningsinstanties, vooral op het muziekinstrumenten voor een kleuterschool in een noordelijk halfrond, de slogan gehanteerd: ‘Wij weten wel Palestijns vluchtelingenkamp. De manier waarop de hele doopsgezinde gemeente en ook de plaatselijke muziekwat goed voor jullie is. Jullie mogen meedelen van onze school erbij werden betrokken, zou je een vorm van wederkerigheid kunnen noemen. Het is leuk om met elkaar iets voor anderen te kunnen doen. Dat hebben ook de leden van de doopsgezinde gemeente Dordrecht ervaren toen zij samen in actie kwamen voor een project De arts/directeur van het doopsgezind ziekenhuis in Shirati, Tanzania, is dokter in Paraguay. De samenwerking in een gemeente of met Bwire Chirangi. WereldWerk heeft al heel lang contact met hem en heeft diverse meerdere gemeenten samen maakt ook de onderlinge verbeterprojecten van het ziekenhuis zowel materieel als financieel gesteund. banden sterker. We geven niet alleen alsof wijzelf niets Ook hebben vrijwilligers er als verpleegkundige of fysiotherapeut gewerkt en nodig hebben, we ontvangen ook aan solidariteit en lesgegeven. gemeenteopbouw. Bwire Chirangi heeft zijn studie medicijnen aan de medische faculteit in Maastricht enkele jaren geleden zó succesvol afgesloten, dat de faculteit hem nu in de Het Waar van wederkerigheid gelegenheid stelt promotieonderzoek te doen naar kraambedsterfte in Tanzania. Bwire kan het onderzoek grotendeels in Tanzania verrichten, maar is voor overleg Uit de verslagen van onze activiteiten in elk nummer van met zijn hoogleraar af en toe in Nederland. Begin oktober vond een ontmoeting Doopsgezind NL kunt u opmaken dat we actief zijn op plaats met enkele bestuursleden van WereldWerk. Uiteraard werd er gesproken drie continenten: Afrika, Latijns-Amerika en het Middenover het ziekenhuis en Bwire’s onderzoek, maar ook over de verschillen tussen Oosten (zie kaart). Soms is er sprake van een één-op-één doopsgezind Tanzania en doopsgezind Nederland. relatie met de aanvrager van het project. Maar het komt regelmatig voor dat we gezamenlijk optrekken met door Jelke Weistra

ontmoeting

12

12

4

3

In het beleidsplan van Doopsgezind WereldWerk staat dat er, waar mogelijk, sprake moet zijn van wederkerigheid. Maar wat betekent dat eigenlijk en waarom vinden we het zo belangrijk? Wat zijn de drie W’s van Wederkerigheid? tekst Bert Duhoux Wat is wederkerigheid Wikipedia omschrijft wederkerigheid als ‘de onderlinge verplichting binnen een relatie om een gift te beantwoorden met een tegengift’. Als de gift bestaat uit geld, goederen of kennis, moet de tegengift dan eveneens uit geld goederen of kennis bestaan? Dat kan, maar is niet noodzakelijk. Wij hebben de overtuiging dat het leren kennen van elkaar al een wederzijdse verrijking brengt. Persoonlijke ontmoeting inspireert ons. Wij leren wie die ander is, we worden opgenomen in de wereld en cultuur van die ander, en van hun oplossingen voor problemen kunnen wij nog veel leren. Dát verstaat Doopsgezind WereldWerk onder wederkerigheid en daarbij is gelijkwaardigheid en respect een stevige basis.

11

13 14 6 7

meerdere organisaties. Zo is er een sterke band met drie Duitse doopsgezinde organisaties, verenigd in de Internationale Mennonitische Organisation, ofwel imo. Ook daar leren we veel van elkaar. We zoeken elkaar op als we co-financiers zoeken, en in imo-bijeenkomsten worden ervaringen uitgewisseld. Successen vieren we en teleurstellingen delen we. Met name met doopsgezinden in Paraguay zijn door de jaren heen veel ervaringen uitgewisseld. Af en toe komt een broeder of zuster uit Paraguay naar Europa. Er worden gemeenten bezocht en er staat altijd een bezoek aan Witmarsum op het programma. Ook de doopsgezinde bibliotheek in Amsterdam is een favoriet programma-onderdeel. Op zoek naar doopsgezinde roots (wortels).

Sinds de oprichting van doopsgezind WereldWerk in 2006 is bewust specialisatie ontstaan op een beperkt aantal terreinen. De belangrijkste zijn gezondheidszorg, voeding, onderwijs en scholing, en vrede. Hierbij is ‘vrede’ niet altijd een aparte activiteit. Wij zijn ervan overtuigd dat de resultaten van de projecten vrede dichterbij brengen. Doopsgezind WereldWerk probeert haar naam waar te maken, gemotiveerd vanuit de geloofsopdracht dat wij geroepen zijn ongelijkheid om te zetten in wederkerige solidariteit in een wereld zonder ‘baas-boven-baas’, want ‘van jhwh is de aarde en alles wat daar leeft, de wereld en wie haar bewonen” (ps 24,1). <<

Getuigen van Soemoed Heel lang was het graf van Rachel in Bethlehem een bedevaartplaats voor moslims, joden en christenen. Daar kwam resoluut een einde aan toen Israël er een militair bolwerk van maakte en daar vlakbij een checkpoint tussen Jeruzalem en Bethlehem vestigde. Toen ook nog eens een hoge muur rond het graf en een nabij gelegen enclave werd gebouwd, werd het helemaal een troosteloze boel. Noodgedwongen moesten de ruim zestig winkels, garages en werkplaatsen in de omgeving sluiten. Het Arab Educational Institute bracht nieuw leven in de brouwerij en vestigde er het Soemoed-verhalenhuis. Een huis waar wekelijks verschillende

vrouwengroepen bijeenkomen voor sociale activiteiten. Er worden evenementen georganiseerd zoals zingen en musiceren vanaf daken en balkons. Er werd zelfs een concert gegeven onder een militaire wachttoren. En er worden verhalen van Soemoed verzameld. ‘Soemoed’ betekent vrij vertaald: standvastigheid. Maar het is meer dan dat. Het is een way of living, een levenshouding. Met behulp van vele sponsors, waaronder ook Doopsgezind WereldWerk, zijn de verhalen op grote posters aangebracht die op de ruim acht meter hoge scheidingsmuur zijn bevestigd.

Zo ontstond het Wall Museum. De verhalen moeten bijdragen aan de ineenstorting van alle scheidingsmuren, in het bijzonder die rond het Palestijnse volk.

afkortingen acdim Asociación Cristiana de Desarrollo Integral de la Mujer casm Comision de Accion Social Menonita cpt Christian Peacemaker Teams imo Internationale Mennonitische Organisation ivg Internationale Vredes Gemeente kmt Kanisa la Mennonite Tanzania mama Mujeres Amigas Miles Apart mcc Mennonite Central Committee

Een vwo 5-klas van de Leo Vromanscholengemeenschap in Gouda heeft de verhalen uit het Engels in het Nederlands vertaald, waarna ze zijn samengebracht in het boek ‘Getuigen van Soemoed’, uitgegeven door Narratio. Een boek dat niet zomaar in uw boekenkast thuishoort, maar dat gelezen moet worden. door Bert Duhoux Getuigen van Soemoed, Marijke EgelieSmulders, Wil van de Meeberg en Iris Wevers, uitgeverij Narratio, € 12,50

13

boeken & bladen

Een platina liedboek uit de Gouden Eeuw

cht, veel gelezen, veel gezongen: een platina liedboek uit de Gouden Eeuw nog actuele vragen oproept. Het best verkochte en meest herdrukte liedboek van Eeuw was Stichtelycke rymen van Dirck Raphaelszoon Camphuysen uit 1624.Voormalig istorische letterkunde aan de Universiteit van Utrecht Riet Schenkeveld wekt in dit hter ervan tot leven door zijn biografie te verbinden met zijn poëzie. Het is voor het e negentiende eeuw dat de auteur en zijn Stichtelycke rymen ontsloten worden voor een k. Je zou Camphuysen zowel remonstrants als doopsgezind kunnen noemen.Van huis uit sgezind en veel van wat hij van thuis had meegekregen bleef voor hem belangrijk. Maar gische en politieke conflict van die tijd - culminerend in de synode van Dordrecht - was aan remonstrantse zijde en daarom werd hij verbannen en vervolgd. Met zijn liedteksten mphuysen kerkelijke grenzen en politieke twisten. Zijn liedboek werd door een breed uikt, inclusief zijn tegenstanders. Het pleidooi om in alles Gods wil te doen en deugdn, oversteeg kerkelijke grenzen en politieke twisten.

Een platina liedboek uit de Gouden Eeuw Dirck Raphaelszoon Camphuysen Doopsgezind en Remonstrant

‘Van te strijden wil ik zingen’

Oorspronkelijke geest Prachtig boekje over Dirck Raphaelszoon Camphuysen

rijmeinema.nl

Lezers van AdRem en Doopsgezind NL kunnen Een platina liedboek uit de Gouden Eeuw met korting bestellen. U betaalt tot 31 januari 2014 € 11,50 in plaats van € 16,25 (excl. verzendkosten). Bestellen kan bij het Landelijk Bureau Remonstranten: 030 231 69 70 [email protected] o.v.v. actiecode 90205682 land – evenals zijn Psalmberijmingen, die lang ook in menig mennist vermaanhuis hebben opgeklonken. Platina juweel De ‘first lady’ van de historische neerlandistiek, Riet Schenkeveld-van der Dussen, heeft een voorbeeldige bloemlezing gemaakt uit het liedoeuvre van deze oorspronkelijke geest. Na een uitvoerige inleiding over Dircks omzwervingen en een analyse van zijn markante dichterschap, volgt een sterke selectie van zo’n dertig liederen. Elke tekst wordt adequaat geïntroduceerd; de taal van Dircks eenvoudige, zeer toegankelijke lyriek is waar nodig gemoderniseerd of toegelicht. Dit ook typografisch oogstrelende boekje met rebels rood dat elke kerkmuur overstijgt, moet gelezen worden! door Piet Visser Een platina liedboek uit de Gouden Eeuw – Dirck Raphaelszoon Camphuysen, Doopsgezind en Remonstrant; Riet Schenkeveld-van der Dussen, uitgeverij Meinema

te vinden op vragen als ‘wie of wat is God’ en ‘wat is geloven’. Een traditionele gelovige is Otten niet, want de God aan wie hij zich toevertrouwt is geen almachtig heerser. De essentie van zijn bekering, zegt Otten, is de ervaring ‘zelf gekend’ te worden. Dat gevoel schenkt hem een ongekende vrijheid. Willem Jan Otten (1951) heeft op Alle tien auteurs zijn bewonderaar latere leeftijd gekozen voor het katholieke geloof. Tot dan toe was hij van Otten. Van enige kritiek is nauwelijks sprake. Misschien had ongelovig. Tien auteurs, waaronder redacteur Johan Goud er goed aan theologen en filosofen, hebben gedaan ook enkele critici aan het getracht dit fenomeen te ontleden woord te laten. Zo was er destijds aan de hand van zijn omvangrijk oeuvre. In Het leven volgens Willem Jan veel onbegrip bij theoloog Anton Houtepen over het feit dat Otten zo Otten proberen zij vanuit veronbevangen over het beladen begrip schillende disciplines een antwoord

door Bart Smits Het leven volgens Willem Jan Otten. De redenen van het hart, red. Johan Goud, uitgeverij Klement, € 19,95

Verdraagzaam

“Im Anfang ist die Beziehung” Martin Buber, Ich und Du.

Remonstranten en de uitgestoken moslimhand In 2007 verscheen aan het eind van de vastenmaand ramadan A Common Word, een handreiking van 138 moslimgeleerden gelieerd aan het Royal Aal al-Bayt Institute for Islamic Thought in Jordanië. De moslimgeleerden zochten naar een gemeenschappelijk fundament met het christendom. Dat was volgens hen ‘niet enkel een zaak van een beleefde oecumenische dialoog tussen enkele geselecteerde religieuze leiders’ van de twee grootste wereldgodsdiensten, maar een bittere noodzaak om vrede wereldwijd dichterbij te brengen. Met enige vertraging werd vanuit de christelijke wereld gereageerd op de handreiking. Vanuit de remonstrantse broederschap verscheen in 2012 Islam, populisme en kerkelijke respons – vrijzinnigen aan het woord, onder redactie van de remonstrantse predikante Antje van der Hoek. Van der Hoek benadrukt

de noodzaak van een herwaardering van verdraagzaamheid als ‘de sleutel tot conflictbeheersing’. Remonstrants hoogleraar Johan Goud vraagt zich af wat instemming met het moslimmanifest uithaalt. Hij hekelt het hoge abstractieniveau en het feit dat door het ondersteunen van een verklaring ‘verschillen onvermijdelijk in de schaduw blijven’. Professor Jan Michiel Otto legt uit dat populisten mensen zijn ‘met een bepaalde stijl van politiek bedrijven’. Hij definieert en analyseert het hedendaagse populisme met zijn anti-islam agenda. De laatste reactie is van dr. Mohamed Ajouaou, docent islam aan de Vrije Universiteit. Hij betoogt dat de noties van Van der Hoek e.a. geen antwoord geven op de kernvraag hoe de remonstranten zich tot A Common Word verhouden. Dat antwoord kwam in de zomer van dit jaar toen vanuit de remonstrantse

v e r d ra ag za am h e i d

Islam, populisme en kerkelijke respons

14

lezersactie

Geloven

i n t h e g lo ba l v i l lag e

Antje van der Hoek

Dirck Raphaelsz Camphuysen (1586-1627) autonoom christen tussen remonstranten en doopsgezinden

toch als predikant in Vleuten. Al sinds zijn studie ontpopte hij zich als een Riet Schenkeveld - van der Dussen arminiaan die zich kantte tegen de orthodoxe predestinatieleer. Na de Synode van Dordrecht werd hij dan De God van doopsgezind Nederland ook uit het ambt ontheven. In 1620 werd hij zelfs uit de Republiek kende in de Gouden Eeuw, zeker verbannen. Hij dook een tijdje onder in Amsterdam, nogal wat rare kostin Amsterdam, vestigde zich toen in gangers. Zo werden er allerlei het Oost-Friese Norden, waar hij met roddels verspreid over types als onruststoker Jan Theunisz, de hitsige een vriend heterodoxe boeken uitgaf van o.a. Coornhert en Socinus, en ‘communist’ Cornelis Laackhuysen, belandde daarna in Harlingen en op of Willem van Coppenol, befaamd Ameland. Hij verdiende wat geld met kalligraaf en dronkenlap. En wat te vertalen, ontving giften van remondenken van Jacob Aertsz Colom, uitgever, die pronkte met een schedel strantse vrienden, en via de doopsuit een Dokkums graf? Colom, vriend gezinde schilder en leraar Lambert van Vondel, had tijdens een reisje Jacobsz zou hij in Dokkum de rest naar het Noorden het ‘bekkeneel’ van zijn te korte leven slijten als weten te bemachtigen, dankzij zwart vlasbewerker met een stoffenwinkelgeld voor een bijklussende koster tje. annex lijkenpikker. Het was de schedel van de door hem zo bewonLieddichter voor remo’s en dopo’s Hoeveel religieuze en materiële derde dominee-dichter Dirck begunstigers hij onder remonstranRaphaelsz Campuyzen, die al op 41-jarige leeftijd gestorven was. Was ten ook had, toch weigerde deze het niet uitgerekend Dokkum, waar pseudo-doper die hij in z’n hart ook als enige plaats doopsgezinden en was, zich bij welk kerkgenootschap remonstranten in 1798 hun Verenigde dan ook aan te sluiten. Een collectief Christelijke Gemeente zouden dichtgetimmerde belijdenis vond hij stichten? Pas in 1823 zou de schedel een onding. Geloven was de allerweer naar de Elfstedenstad terugindividueelste band met God, en keren, waarna hij in 1860 verenigd christelijk leven betekende daarnaar werd met het herbegraven skelet. handelen in alle rust en eenvoud. Zijn traktaten en dichtwerk, vaak Rusteloos leven door doopsgezinden uitgegeven, Deze verre van rustige dood mag zijn daarvan doordesemd. Zij vielen symbool staan voor Camphuysens vooral in de smaak van de collegianroerige leven. Dirck groeide op in een ten, voornamelijk pre-oecumenische Gorkums gezin van een gereformeer- maar kritische remonstranten en doopsgezinden, die wekelijkse de vader en een doopsgezinde samenkomsten hielden. Bij uitstek moeder. Hij studeerde theologie in geliefd waren zijn liederen, de Leiden, maar maakte die opleiding Stichtelyke Rymen uit 1624 – het niet af. Eerst werd hij privéleraar op meest herdrukte liedboek van ons slot Loevestein, maar belandde later

‘Jezus’ offer’ durft te spreken. Ook was er onbegrip bij Harry Kuitert die Otten verweet alleen maar op zijn gevoel af te gaan en elke rationele verantwoording van zijn geloof leek te bagatelliseren. Maar volgens Otten eist het geloof juist veel verbeelding en is er bij hem voor de ratio dan geen plaats. Otten: ‘Geloof vraagt om verbeelding die ons in staat stelt te breken met het idee dat ‘het is zoals het is’ en dat de wereld geen diepere bedoeling zou hebben.’ Het leven is een boek waar je je hoofd goed moet bijhouden, maar daar is niets mis mee.

Islam, populisme en kerkelijke respons vrijzinnigen aan het woord Antje van der Hoek

voor een vrij en verdraagzaam christendom

Rem_Antje omslag.indd 1

17-09-12 14:26

broederschap in een brief ‘grote waardering’ voor het manifest werd uitgesproken. De remonstrantse geloofsbelijdenis werd voor deze gelegenheid vertaald in het Arabisch en meegestuurd met de antwoordbrief. door Martin Maassen Islam, populisme en kerkelijke respons, Antje van der Hoek e.a., € 7,– te bestellen via [email protected]

15

samenwerking

smaakmakers van verdraagzaamheid

DoRe samenwerking in de praktijk

Bij de bevestiging van Sonja van der Meulen in de DoRe-gemeente te Leiden gaf ik haar een xylofoontje. Daarop sloeg ik tegelijk de do- en de re-noot aan: een dissonant.

Re over Do

gezinde of remonstrantse vlak, maar op het persoonlijke. Op theologisch gebied is het sterke punt van de samenwerking dat beide kerkgenootschappen ondogmatisch zijn: ieder mens heeft een eigen, uniek en persoonlijk geloof. Ik hoor nooit: ‘zo doen we dat niet, want dat is niet doopsgezind (respectievelijk remonstrants)’. Ik denk dat heel veel mensen niet eens weten wat dat precies is.

openbare basisschool was bijna iedereen doopsgezind, idem op het werk van hun ouders, op de padvinderij. Dat ben ik bij remonstranten nooit tegengekomen.

Zijn er heikele punten? De volwassendoop? Ach, waar doopsgezinden tegen de kinderdoop zijn, zijn tekst Laura van Asselt ‘Dissonant, dat wordt er over onze remonstranten niet tegen de volfoto Michel van Bergen samenwerkende geloofsgemeenwassendoop, en ook niet per se vóór schappen gezegd, maar ik hoop dat de kinderdoop. Velen laten hun wij veel andere, harmonieuze kinderen niet dopen en dan komt akkoorden zullen vinden’, zei ik. daar nog bij dat onze doop een Remonstranten hebben al vrij lang Ondertussen weet ik dat die er zijn, algemene doop is. Of het kind later de mogelijkheid vriend van een in meerderheid zelfs. Net als alle remonstrants wil worden, staat los verkeringen kennen ook wij goede en gemeente te worden, waardoor de van die doop. Toen ik net in Leiden drempel om zich bij een gemeente slechte tijden. ‘Wij’ in de zin van de beroepen was, vroeg een vriendin van aan te sluiten voor mensen zonder gemeenten dan, want ‘wij’ als mij die in het buitenland woonde of remonstrantse achtergrond laag is collega’s hebben nooit problemen. geworden. Daardoor hebben ook wij ik haar pasgeboren dochter met kerst Sonja en ik hebben elkaar bij het al decennialang mensen ‘van buiten’ wilde dopen, want dan was het gezin begin van onze samenwerking zo in Nederland. Nu hebben wij in erbij gekregen. In veel gemeenten ongeveer bezworen dat we dat te zijn deze mensen in de meerderheid; Leiden op feestdagen samenwerallen tijde zouden proberen te voorkomen. En I Leng Tan, die er nu zo niet, dan vormen zij een grote kingsdiensten, in tegenstelling tot minderheid. De ‘echte’ remonstrant als remonstrants predikant bij de andere zondagen, waarop ofwel is dus een uitstervend ras. Dat is bij gekomen is (en vóór haar Frans remonstrantse ofwel doopsgezinde Fockema Andreae), denkt en dacht er doopsgezinden minder. Zij zijn diensten zijn. De kerstdienst was een landelijk met meer mensen, en geven goede aanleiding om alle aanwezige net zo over. Collegialiteit staat ‘het doopsgezinde’ vaker van ouder voorop. Samenwerkingszaken bekinderen – en eigenlijk beide spreken we met elkaar, zodat we daar op kind door. Ook hun landelijke jon- gemeenten – uit te leggen, én uit te samen mee naar buiten komen. dragen, dat je weliswaar andere gerenwerk is sterk – mijn eigen drie gewoonten kunt hebben, maar die dochters gaan met groot enthouZo verschillend als wij zijn, zo vervan elkaar wel kunt respecteren. Dat siasme, een zeker fanatisme zelfs, Laura van Asselt is schillend zijn ook de mensen in onze naar de doopsgezinde jeugdkampen de doopsgezinden daar meteen in remonstrants predikant gemeenten. Het is dus zaak dat meegingen en de dienst meevierden, – waardoor ze nog veel jongeren in de DoRe-gemeente iedereen prettig met elkaar kan vormde denk ik, nu ik er op terugkijk, bereiken. En sommige oudere te Leiden samenwerken. Als er al problemen het begin van een goede samendoopsgezinden zijn bijkans in een zijn liggen die niet op het doopswerking. << doopsgezinde zuil opgevoed: op de

16

Als journalist nuance aanbrengen in het maatschappelijk debat. Dat is wat journaliste en theologe Ida Overdijk (1963) als eindredacteur bij de ikon en hoofdredacteur van Nieuwwij.nl probeert te doen.

Ida Overdijk, bruggenbouwer Tijdens haar studie theologie rolde Overdijk via een stage binnen bij de ikon. Ze leerde daar het klappen van de journalistieke zweep. ‘Als je een goede researcher wilt zijn, moet je echt nieuwsgierig zijn en alles aan mensen durven vragen.’ De levensbeschouwelijke omroep verliet ze sindsdien niet meer. Ze ontwikkelde onder andere het platform lux met de series ‘Grote Denkers over de toekomst’ en ‘God achter de voordeur’. Twee jaar geleden werd ze ook hoofdredacteur van de multimediale website Nieuwwij.nl. Een website over religieuze en culturele diversiteit, die mensen met verschillende levensbeschouwelijke achtergronden wil verbinden. Hoe? Door al die personen met andere meningen en denkwijzen elkaar virtueel te laten ontmoeten via interviews, filmpjes, opiniestukjes en achtergrondartikelen. Het platform hoopt dat mensen zo meer kennis over en inzicht in ‘de ander’ krijgen. Een werkwijze waar Overdijk zich hard voor maakt. ‘Journalisten hebben vaak de neiging de extremen te laten zien en zo te doen alsof ze ‘de’ werkelijkheid registreren. Pauw en Witteman hebben bijvoorbeeld het liefst een ‘achterlijke’ moslim aan tafel, zoals die advocaat die niet wilde opstaan voor de rechter. Ik zal niet ontkennen dat er zulke moslims zijn, maar is het verstandig zo iemand aandacht te geven als er al zoveel angst voor de islam in de samenleving is? Wil je olie op het vuur gooien, of inzicht geven in de pluriforme islam en moslimgemeenschap? Ik vind dat je als journalist een verantwoordelijkheid hebt om juist het genuanceerde verhaal naar buiten te brengen. Dat je nieuwsgierig moet zijn naar wat er echt speelt binnen groepen in de samenleving.’

Een groot probleem ligt volgens Overdijk bij de ‘tolerante’ bril waardoor ‘wij’ naar de werkelijkheid kijken. Met haar werk voor Nieuwwij.nl en de ikon hoopt ze de perspectieven van mensen te verbreden en te onderzoeken wie die ‘wij’ zijn.

tekst Jan Willem Stenvers foto Bettina Traas

‘Willen we tolerantie als wapen of als brug gebruiken?’ ‘Je hoeft lezers en kijkers niet te vertellen: zo zit het. Mensen kunnen heel goed zelf een mening vormen. Maar je kunt ze wel verschillende levensbeschouwelijke visies aanreiken. En daar mogen best denkwijzen tussen zitten waar niet iedereen het mee eens is. Het idee van verdraagzaamheid in Nederland is op dit moment: ‘wij zijn beschaafd en tolerant en we moeten anderen – de ‘achterlijken’ – opvoeden om ook zo te worden’. Kijk bijvoorbeeld naar de discussies over de weigerambtenaar of jongensbesnijdenis. Als je voor het trouwen van homo’s en tegen besnijdenis bent, hoor je bij het ‘beschaafde Nederland’ en anders niet. Nu ben ik ook vóór het homohuwelijk, maar dat hoeft toch niet iedereen te zijn? Dan creëer je alleen maar hypocrisie. Willen we tolerantie als wapen of als brug gebruiken? Dat is voor mij de vraag, en daarover moeten we met elkaar op een dieper niveau in debat.’ <<

Vanaf donderdag 14 november is op Nederland 2 de nieuwe lux-serie te zien: ‘God achter de voordeur. Over religieuze verdraagzaamheid in Nederland & over de grens’. In de eerste aflevering worden de grenzen opgezocht van de Nederlandse verdraagzaamheid. In de tweede aflevering wordt onderzocht wat ‘wij’ kunnen leren van de omgang van de Verenigde Staten met religie. In aflevering drie en vier staat religieuze verdraagzaamheid in Frankrijk en Turkije centraal.

17

sprekende koptitel

uit de kast In dit speciale DoRenummer dagen we niet een doopsgezinde, maar een remonstrant uit om uit de kast te komen, zichzelf te laten zien en zijn geloof onder woorden te brengen.

‘Ik wil weleens ervaren hoe het is om zo onvoorwaardelijk te geloven, dat het je handelen bepaalt’

Mandela. Maar ik zoek het dichter bij huis. Omdat ik slechthorend ben twitter ik veel, dat is voor mij een ideale manier om contact te onderhouden. Eén van de mensen die ik volg op twitter, houdt een weblog bij over haar leven na twee auto-ongelukken. Bij de eerste kreeg ze hersenletsel, bij de tweede verloor ze haar man. Ze schrijft over het weer vinden van vreugde in haar leven. het daar saai is. We krijgen heimwee naar de aardse Op twitter vertelt ze over haar dagelijkse lichtpuntjes. gevoelens, die voortkomen uit het feit dat juist niet alles Zij leert mij de eenvoudige dingen in het leven te zomaar kan.’ waarderen.’ (www.marloesjuffermans.nl/bloggum) Waar bidt u voor? ‘Ik bid nooit voor concrete of abstracte zaken. Mijn bidden is contact zoeken met God. Ofwel kracht en steun zoeken, ofwel danken. Ik stuur, al dan niet via God, weleens mijn intenties uit naar mensen of zaken – misschien is dat ook bidden. Maar voor mij voelt dat meer als: ‘mijn gedachten gaan naar je uit’. Ik doe dat eigenlijk nooit vanuit het niets, het heeft altijd een concrete aanleiding.’

Jacob Jan Voerman

tekst Jan Willem Stenvers foto Henk-Jan Winkeldermaat

Jacob Jan Voerman (51) is remonstrants lid in de DoRe-gemeente Nijmegen. Hij is theatermaker en toert momenteel met zijn voorstelling ‘Jacob Jan vertelt over het leven’. Hij houdt een weblog bij iets, maar ik weet niet hoe die richting heet”. Toen kreeg en is fervent twitteraar. ik het antwoord: “Dan ben je vast remonstrants”.’

Wat betekent het woord ‘remonstrants’ voor u? ‘In het woordenboek staat: “Hij die zich verweert tegen een opgelegd besluit”. Daar kan ik mij geheel in vinden. Ik had als puber al iets met spiritualiteit, maar wilde dat niet aan God koppelen. Ik vond namelijk dat de kerk mij niet mocht opleggen hoe ik geloofde. Bij de remonstranten vond ik dat. Toen kon ik mijn grenzen laten varen. Mijn ouders waren van huis uit ook remonstrants, maar deden daar niet veel mee. Ik kwam er pas achter dat ze dat waren toen ik een keer zei: “Ik ben van huis uit ook

18

Welke bijbelse figuur zou u een dag willen zijn? ‘Abraham. Ik wil weleens ervaren hoe het is om zo onvoorwaardelijk te geloven, dat het je handelen bepaalt. Zonder dat je daar nog allerlei ‘intellectuele’ bijgedachten bij hebt. Niet geloven vanuit blikvernauwing en bekrompenheid, dat zich uit in vastklampen aan rituelen en aan ‘hoe het hoort’, maar vanuit een diep levensvertrouwen.’ Welke niet-bijbelse persoon is voor u een profeet? ‘Nu kan ik de geijkte antwoorden geven: Gandhi en

Hoe ziet uw hemel eruit? ‘Ik denk dat we in de hemel los zijn van het fysieke, los van de wetten van zwaartekracht en tijd. Daardoor kunnen we alles ervaren. We kunnen terugkijken op ons leven en alles vanuit alle perspectieven zien, dus ook onszelf vanuit de ogen van de ander. We kunnen zonder oordeel terugkijken naar onszelf, en snappen waarom we dingen deden. We kunnen met onze gedachten bij onze geliefden zijn, maar meer dan inspiratie influisteren doen we niet. We weten namelijk dat de levenden hun eigen keuzes en hun eigen fouten moeten kunnen maken. We kunnen besluiten opnieuw het aardse leven in te duiken. Dan weten we vervolgens niets meer van ons verblijf in de hemel, omdat we ons door het aardse leven willen laten verrassen. We gaan die hemel uit omdat

Welk boek ligt er op uw nachtkastje? ‘Op mijn nachtkastje ligt nu Bleak House van Charles Dickens. Daar ben ik net in begonnen, dus behalve dat ik de taal erg mooi vind, kan ik er nog niet veel over zeggen. Ik heb besloten een aantal klassiekers te gaan lezen. Eén van de eerste klassiekers die ik las, was De broers Karamazov van Fjodor Dovstojevski. Prachtig zijn de hoofdstukken waarin Ivan Karamazov worstelt met het geloof. Zo mooi om zowel een pleidooi vóór het geloof als een pleidooi tégen het geloof te lezen.’ Wat is uw favoriete vakantiebestemming? ‘Een rustige, eenvoudige camping, vanwaaruit men veel kan wandelen en mooie steden kan bezoeken. Ik houd meer van gematigde streken dan van de hete zomerzon. Voor mij geen stranden en hotels dus.’ Waar mogen we u om drie uur ’s nachts voor wakker maken? ‘Als één van mijn kinderen thuiskomt na een lange reis. Of om ze naar de trein of het vliegveld te brengen voor zo’n reis. Al vind ik de thuiskomst natuurlijk leuker.’ <<

advertentie

Kerst en Oud & Nieuw Vier de feestdagen in het sfeervolle Mennorode Prachtige ligging, te midden van bos en hei. Gastenpastor aanwezig. Geen vuurwerk 31 december. Tot 15% korting op onze arrangementen! Informeer naar de mogelijkheden. Reserveren: neem contact met ons op via [email protected] of 0577 498 111!

www.mennorode.nl | [email protected] | Apeldoornseweg 185, Elspeet | 0577 498 111

19

edboek-binnenwerk 32 Getijden van het jaar_Getijden van het jaar 29-05-13 00:05 Pagina 1157 historie

Kom, heilige Geest, Gij vogel Gods

1

1 Kom, Hei lige Geest, Gij

vo

680 680

gel Gods,

daal ne der waar Gij wordt ver wacht.

Ver schijn, licht en gel, in

van

on

de nacht

ze geest, ver ward en

trots.

Tot U, Heer… 2 Waar Gij niet zijt, is het bestaan, is alle denken, alle doen zo leeg en woest, zo dood, als toen Gij, Geest, nog niet waart uitgegaan.

In 1944 Afbeelding: eerste couplet van 3 Er is geen licht dankwam, waarten Gijdienste zijt, van de vrijzinnige kerkgenootlied 680 (Nieuwe Liedboek). eenvleugels nieuwe Liederenbundel uit. Hij verscheen uw vleugelsschappen, breidt, uw strekt, Het vierde couplet is het “in opdracht van den Nederlandschen Protestantengeen leven, dan waar Gij het wekt huidige Antwoordlied. die het eraan had gecoördineerd. Er waren in een gemisbond”, dat naar U werk schreit.

verschillende edities. De doopsgezinden voegden in hun verzameling 250 liederen 4 Hoor, heilige Geest, wijvan roepen U! een suffix toe, met liederen die in eigen kring bijzonder Kom, wees aanwezig in het woord; geliefd waren. De remonstranten namen wek onze geest, opdat hij voorin hoort,hun editie een prefix op. Dat omvatte een schets wek ons tot leven, hier en nu.van de remonstrantse geschiedenis en een aantal liturgische ontwerpen: een gewone orde van dienst, en ‘verantwoordingen’, te gebruiken bij 5 O, heilige Geest, wij zijn verblijd: bijzondere ‘plechtigheden’ zoals doop en avondmaal. Gij immers, eeuwig ondoorgrond,

Marius van Leeuwen (1947) is emeritus hoogleraar aan het remonstrants seminarium.

Het lied was geschreven door Sirks en werd spoedig de remonstrantse herkenningsmelodie bij uitstek.

20

De Superkerk

tekst Marius van Leeuwen

tekst Christa Anbeek

Zó vanzelfsprekend hoorde het erbij, dat sommigen vergaten dat het nog maar recentelijk was ingevoerd – zo hoorde ik ooit iemand vragen of Tot U, Heer… misschien van Arminius afkomstig was.

De vraag of ik een column voor deze speciale AdRem wilde schrijven over het belang van spirituele en theologische vernieuwing, bracht mij in verlegenheid. Ik denk niet dat spirituele vernieuwing hard nodig is: die is al lang gaande. Vanaf het begin is vernieuwend denken kenmerkend voor remonstranten, inclusief het pleidooi om in vrijheid en met respect met verschillen om te gaan. Meer dan in sommige andere geloofsgemeenschappen realiseren remonstranten zich dat geloof een menselijke aangelegenheid is, die in de loop der tijd andere vormen en inhouden aanneemt. Ook vandaag de dag kenmerken remonstranten zich door veelkleurigheid en veelvormigheid als het gaat om geloofsinspiratie. Voor de een is dat beeldende kunst, voor de ander bijbelstudie, een derde put nieuwe energie uit literatuur, een vierde uit muziek, een vijfde wordt rustig van boeddhistische meditatie. Bij dit alles is de beginselverklaring verbindend: De Remonstrantse Broederschap is een geloofsgemeenschap die, geworteld in het evangelie van Jezus Christus en getrouw aan haar beginsel van vrijheid en verdraagzaamheid, God wil eren en dienen.

Maar na verloop van tijd kwamen er vragen. Was de toon niet wat parmantig? Durven we allemaal zomaar te getuigen dat ons hart op God is gericht? Dat we open zijn voor zijn licht? Misschien zou het wat bescheidener mogen. Daarom vroeg seminarium-hoogleraar G.J. Hoenderdaal, die betrokken was bij de voorbereiding van het Liedboek voor de Kerken (1973), aan Ad den Besten om een nieuw lied te schrijven op dezelfde melodie. Het werd gezang 250 (in Liedboek 2013: 680). Hoenderdaal stelde vers 4 voor als het nieuwe antwoordlied. Bescheidener van toon, is het eerder een gezongen drempelgebed: Hoor, heilige Geest, wij roepen U! Kom, wees aanwezig in het woord; wek onze geest, opdat hij hoort; wek ons tot leven, hier en nu. Amen.

Vanaf dat moment viel er te kiezen tussen twee teksten. In het remonstrantse prefix uit 1976, een boekje met beweging die bij de remonstranten in de jaren ’20-’30 op liturgische teksten om voorin het liedboek te leggen, tekstvelen Ad den staat dan ook dat “als antwoordliederen o.a. kunnen gang kwam. De eredienst werd door alsBesten te kaal melodie Genève 1551 – Psalm 134 dienstdoen: Tot U, Heer…, of lied 250, vers 4”. Maar ervaren. De ‘plechtigheden’ werden vaak te slordig algemeen aanvaard werd de nieuwe tekst toch niet. In gevierd. Er moest in de eredienst meer orde komen en een nieuwe editie van dat prefix (Liturgiekatern, 1996) was meer rijkdom van taal. Daarom was, onder leiding van weer alleen het oude Tot U, Heer… te vinden. En in de bij G.J. Sirks, een commissie aan het werk gegaan, die zijn dat prefix verschenen Liturgieklapper (1997) stelde men voorstellen in 1944 in dat prefix presenteerde. als een minder stellige versie niet Hoor, heilige Geest… voor, maar: “Tot U, Heer, zij ons hart gericht. Maak gij De genoemde orde van kerkdiensten bevatte – revolutioGETIJDEN VAN HET JAAR getijden van het jaar- -Pinksteren Pinksteren nair in vrijzinnige kring – een vast liturgisch gezang: het ons open voor uw licht”. Maar dat was toch een beetje lapwerk… ‘antwoord van de gemeente’ op het votum, de wijdingsformule waarmee de dienst begon, maar waar overigens Tegenwoordig berust ik er maar in dat Sirks’ tekst geen vaste tekst voor werd aangegeven. Dat antwoordkennelijk te sterk is om opzij te zetten. Ook de doopsgelied, gezongen op een oude psalmmelodie (Ps. 134), luidde: zinden namen hem op in hun dienstboek De gemeente Tot U, Heer, is ons hart gericht; komt samen (1998). Onder de voorbeelden van mooie hier zijn wij, open voor Uw licht. liturgische gezangen is het lied wederom te vinden. In Gij geeft ons kracht tot stilte en strijd; een bijschrift staat dat men in plaats van ‘Heer’ ook ‘God’ kom tot ons, Eeuw’ge, in den tijd. Amen. mag zingen. Maar dat is een andere kwestie. <<

legt zelf dit lied ons in de mond, DieGij ontwerpen waren de vrucht van de liturgische ten teken dat bij ons zijt.

1157 1157

Antwoordlied

column

Twijfelend aan mijzelf en mijn eigen vernieuwingszin begaf ik mij richting Catharijneconvent om de tentoonstelling Sporen van verdraagzaamheid te bekijken, op zoek naar wat er nog meer vernieuwd kan worden op spiritueel en theologisch gebied. De eerste zaal toont de ontwerptekening van de Vrijheid van Geweten, het bekende glas-in-lood raam van de Sint-Janskerk in Gouda. Een eindje verderop staat de boekenkist waarin

Hugo de Groot uit slot Loevestein is ontsnapt. Eenmaal in Gorinchem aangekomen vergezelden een doopsgezinde lakenkoopman en een lutherse metselaar hem via Waalwijk naar Antwerpen. Terwijl ik mij afvroeg of dit de kist werkelijk kon zijn – Grotius zelf schrijft dat hij betreurt dat de kist is kwijtgeraakt – dwaalden mijn gedachten af naar het Hugo de Grootcollege in Rotterdam Zuid. In een ontroerende en inspirerende documentaire vertelt de directeur van deze school, Eric van ’t Zelfde, over zijn Superschool. De school staat in een achterstandswijk met veel kansarme kinderen en werd tot voor kort met sluiting bedreigd. Het moet nu een Superschool worden waar je als peuter binnenkomt en als volwassene weer weggaat. In de tussenliggende jaren krijg je excellent onderwijs van de beste docenten, in allerlei verschillende vakken. Zo kan ieder kind de eigen talenten ontdekken en ontwikkelen, en opent zich voor een nieuwe generatie een beloftevolle weg naar de toekomst.

De directeur van de Superschool laat zich inspireren door de Engelse Edinburgh Academy. Ooit zat hij zelf op deze school – hoe hij daar terecht kwam blijft onduidelijk. Afkomstig uit een gezin uit een achterstandswijk, leek voor hem en zijn broers mavo het hoogst haalbare. Totdat zij op de Schotse kostschool leerden hoe belangrijk het is dat je ‘tot kennis komt’. Passie voor onderwijs en hoe je dingen overbrengt zijn belangrijk voor de Superschool, én een sterk gevoel voor de achterliggende visie.

Ook voor de Superkerk zijn passie voor geloven en hoe je die op anderen overbrengt, van belang. Met de Engelse kathedraal van Salisbury op de achtergrond, kregen wij predikanten van onze Superkerk dit voorjaar een nieuw gevoel over waar we mee ‘Een Superkerk’ ging telkens door bezig zijn en waarom dat al bijna me heen, terwijl ik naar de documen- vierhonderd jaar van belang is. Het vernieuwende is, dat het verborgen taire over de school keek. Met excelgeloof dat ons bindt er nu om vraagt lente predikanten en theologen die, getoond te worden. We kunnen de in gesprek met de gelovigen en de schat niet langer verbergen, omdat te cultuur, borg staan voor een voortweinig mensen uit zichzelf de weg durende actualisering van theologische inhouden en geloofspraktijken. naar onze geloofsbronnen vinden. Kerkenraden die met plezier de voor- We kunnen iets leren van de directeur van de Superschool: vol waarden helpen scheppen voor de wekelijkse bedrijvige gang van zaken. enthousiasme gaan staan voor wie Een landelijk bestuur dat waar nodig we zijn, laten zien waarin we geloven ondersteuning biedt, en een landelijk en wat we doen en waarom dat van belang is. We hebben een rijke bureau dat ervoor zorgt dat de traditie en veel talenten in huis – Superkerk bij talloze potentiële de grote uitdaging ligt erin hoe wij afnemers bekend is, en bijzonder dat alles een beloftevolle toekomst slim en vindingrijk is in fondsengeven. << werving.

Christa Anbeek is sinds 1 september 2013 bijzonder hoogleraar Remonstrantse Theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

21