Religieuze impressies uit de 20ste eeuw uit de collectie Stichting Christelijke Kunst [Wittenberg]
Edouard Manet - Lesser Ury - Paul Gauguin - Max Beckmann - Franz Marc - Oskar Kokoschka - Ernst Barlach - Max Pechstein - George Grosz - Max Slevogt Käthe Kollwitz - Georges Rouault - Otto Dix - Bernard Buffet - HAP Grieshaber - Robert Rauschenberg - Arnulf Rainer - Keith Haring - Georg Baselitz
kasteel Cortewalle - Beveren
omslag: Pieta kleurenhoutsnede, 1967 uit: Der Polnische Kreuzweg, Meditationen von Stefan Kardinal Wyszynski, HAP Grieshaber
TEN GELEIDE “Een kwalitatief cultuuraanbod realiseren voor iedereen” is een kernachtige zin waarmee men een van de doelstellingen van cultuurcentrum Ter Vesten in het gemeentelijk cultuurbeleidsplan uitdrukt. Een zin die ook op krachtige wijze ste benadrukt hoe uniek deze tentoonstelling wel is. Religieuze impressies uit de 20 eeuw toont grafisch werk van kunstenaars met wereldfaam. Hun namen worden meestal geassocieerd met gerenommeerde cultuurtempels in binnenen buitenland. Tijdens grootschalige evenementen, met bijzonder veel media-aandacht en vaak tegen een behoorlijke toegangsprijs, wordt het werk dan geëxposeerd. Het lijkt bijna te mooi om waar te zijn, maar dankzij de bemiddeling van de Koninklijke Piet Stautkring uit Beveren was de Stichting Christelijke Kunst uit de Lutherstad Wittenberg bereid om een selectie topwerken uit haar prachtige collectie in bruikleen te geven. De raad van bestuur van cultuurcentrum Ter Vesten ging graag akkoord om mee te werken aan dit project. De samenwerking tussen de vereniging en het cultuurcentrum resulteert in een geheel dat geen van beide partners apart zou kunnen realiseren. Het resultaat is een artistiek eindejaarsgeschenk voor alle kunstliefhebbers, maar ook voor de Beverse scholen en verenigingen: een kleinschalige tentoonstelling op een unieke plek met werken van zeer hoge artistieke kwaliteit. U bent van harte welkom in kasteel Cortewalle. Heidi Beck schepen van Cultuur
3
Le Christ aux anges ets-aquatint, 1866-1867 Edouard Manet
4
VRIENDSCHAP IS VERTROUWEN De band tussen Beveren en Wittenberg is reeds diverse jaren oud. Enkele vrijwilligers van de Lutherstad Wittenberg kwamen promotie maken in Vlaanderen over die mooie streek die gelegen is tussen Dresden, Brandenburg en Berlijn. Die regio in het vroegere Oost-Duitsland wordt Fläming genoemd. De reden is dat net 850 jaar geleden een ware exodus plaats had van hoofdzakelijk West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Zeeland naar die verre streek in Duitsland. Ongeveer 200 000 mensen werden verdreven uit hun huizen door het stijgende water van de Noordzee en werden met open armen ontvangen om daar uitgestrekte gebieden te ontwikkelen. De streek heeft tal van culturele en gastronomische heerlijkheden: de stad van Luther, het gymnasium van architect Hundertwasser, de stad van staal Ferropolis, huizen van kunstschilder Cranach en natuurlijk kunststeden zoals Dresden [met zijn onevenaarbare kunstschat van het Grüne Gewölbe], Potsdam en de lusthoven van de vroegere vorstendommen [Wörlitz, Oranjebaum…]. Voeg daarbij nog heerlijke delicatessen zoals asperges! Dankzij de promotiedienst van Wittenberg ontstond het initiatief tussen de kunstvereniging van Wittenberg en de Piet Stautkring van Beveren om een kunsttentoonstelling met werken van leden uit te wisselen. Het resultaat was dat de Beverse kunstenaars samen met hun werken in een bus vertrokken richting Wittenberg. Het onthaal was meer dan hartelijk en warme vriendschapsbanden kwamen tot stand. Een tentoonstelling in kasteel Cortewalle met werken uit Wittenberg was het antwoord. Naast onze kunststeden konden de Beverse vertegenwoordigers uitpakken met de bloeiende industriële ontwikkeling in de Waaslandhaven. Voor mensen die het economisch zeer moeilijk hebben na de val van de Muur, is dit iets om van te dromen. Het uitwisselingsprogramma en enkele toeristische reizen kregen een vervolg dankzij de opgebouwde relatie met vertegenwoordigers van de Stichting Christelijke Kunst van Wittenberg. De komst van de Chagalltentoonstelling in 2006 naar Beveren was het resultaat. De steun van de gemeente Beveren, de professionele organisatie van cultuurcentrum Ter Vesten en het enthousiasme van de Piet Stautkring hadden indruk gemaakt. Zo kwam er een nog ambitieuzer project tot stand. Beveren mag een 70-tal topwerken van wereldberoemde grafische kunstenaars aan zijn bevolking tonen. Omgekeerd zal in 2010 een expositie plaatshebben van werk van de Beverse kunstenaar Jos Hendrickx [1906-1971] in het oude stadhuis van Wittenberg.
5
Volgend jaar organiseert de Piet Stautkring samen met de Plaatselijke Cultuurraad van Beveren een cultuurreis naar Wittenberg. Daar zal worden deelgenomen aan de historische stoet De bruiloft van Luther, die in het teken zal staan van de viering van 850 jaar Besiedlung van Die Fläming. De vertegenwoordigers van Beveren zullen daar het thema Vlaamse schilders uitbeelden. Laten we eerst verheugd zijn met die unieke tentoonstelling die we dankzij onze vrienden uit Wittenberg in kasteel Cortewalle mogen ontvangen. Dit was enkel mogelijk dankzij het vertrouwen dat is gegroeid tussen leden van het verenigingsleven uit de beide plaatsen. Niet te vergeten, het woord vertrouwen bevat “ver” en “trouw” en dat is precies het geheim van vriendschap, die over de grenzen alles mogelijk maakt. Georges Brys namens de Koninklijke Piet Stautkring
6
RELIGIEUZE IMPRESSIES UIT DE TWINTIGSTE EEUW Lutherstad Wittenberg, een historisch centrum van de reformatie dankzij de figuur van Martin Luther en een historisch centrum van kunst dankzij de schilder Lucas Cranach, is de thuishaven van de Stiftung Christliche Kunst [Stichting Christelijke Kunst]. In het oude Rathaus op de Markt van Wittenberg bewaart de Stichting Christelijke Kunst een unieke collectie moderne grafiek van internationaal gerenommeerde kunstenaars vanaf de late negentiende eeuw tot vandaag. Alle 280 werken raken een religieus thema aan, wat meteen hun onderlinge samenhang verklaart. De collectie Scheufelen De Stichting Christelijke Kunst dankt deze kostbare collectie religieuze kunst aan het ondernemersechtpaar Ulrich Scheufelen en Gisela Meister-Scheufelen uit Baden-Württemberg. Zij schonken in 2001 hun in de tweede helft van de twintigste eeuw zorgvuldig opgebouwde verzameling aan de Stichting om ze onder de aandacht te brengen van een ruim, internationaal georiënteerd publiek. Een representatief gedeelte van de collectie wordt sinds 2003 in een permanente tentoonstelling geëxposeerd in het voormalige stadhuis van Wittenberg. Thematentoonstellingen uit de reserves van de collectie houden de aandacht van de bezoekers scherp. Om het andere jaar looft de Stichting een prijs uit voor jonge, christelijk geïnspireerde artiesten, enerzijds met de bedoeling de collectie uit te breiden en actueel te houden, anderzijds om de grafische kunsten te ondersteunen. Grafiek en religie Het is opvallend dat de collectie quasi volledig grafiek omvat. Zowat alle vormen van de grafische kunst zijn vertegenwoordigd: houtsneden, etsen, lithografieën, zeefdrukken, potloodetsen, fotografische bewerkingen. De belangrijkste en meest betekenisvolle religieus geïnspireerde kunst blijkt vooral in de grafiek een intense, expressieve beeldentaal te hebben ontwikkeld. De grafiek reikt de kunstenaar de mogelijkheden aan om zijn diepste en meest oprechte gevoelens te uiten en te visualiseren. Tegelijk stelt deze kunstvorm de artiest in staat om zijn werk snel en op een grotere oplage te verspreiden. Ook de tijdsgeest speelt een moeilijk te onderschatten rol: tijdens en net na de Eerste Wereldoorlog gebruikten kunstenaars zoals Grosz, Beckmann, Kokoschka en Grieshaber vooral grafiek om hun persoonlijke oorlogservaringen te verwerken en de verschrikkingen gestalte te geven. Na de Tweede Wereldoorlog herhaalde deze tendens zich.
7
Moderne religieuze kunst De collectie Scheufelen biedt een representatief overzicht van de moderne religieuze kunst van de jongste 150 jaar. In de late negentiende eeuw werkten vooral Franse kunstenaars als Edouard Manet [1832-1883] en Paul Gauguin [18481903] hun thema’s zeer realistisch uit. In een periode waarin christelijke geïnspireerde kunst eerder zelden voorkwam, zetten zij Bijbelse taferelen om in een realistische context en beeldentaal. Het zwaartepunt van de collectie wordt gevormd door expressionistische werken. De Duitse expressionisten, die een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de Europese kunst in de twintigste eeuw, eisen een hoofdrol op. Houtsneden zijn hun handelsmerk. De strakke composities en de sterke contrasten lenen zich bijzonder goed voor een versterkte expressie. Vooral de horror van de Eerste Wereldoorlog voerde de expressionisten naar de christelijke kunst, die ze elk op een hoogst individuele manier benaderden. Belangrijke vertegenwoordigers zijn Max Pechstein [1881-1955], Karl SchmidtRootluff [1884-1976] en Marc Chagall [1887-1985] . De Eerste Wereldoorlog bracht de aanvankelijk zeer conventionele schilder Max Beckmann [1884-1950] dan weer naar het realisme, waarin hij een geheel eigen stijl ontwikkelde. Satirici en karikaturisten als George Grosz [1893-1959], Käthe Kollwitz [1867-1945] en Georges Rouault [1871-1958] tonen dan weer een heel andere realistische benadering. Grosz en Rouault brengen hun christelijke beelden en thema’s in de actuele wereld, terwijl iedereen zich kan identificeren met de figuren van Käte Kollwitz, bij wie uiteindelijk enkel nog een religieuze verwijzing in de titel overblijft. Kollwitz is trouwens de enige vrouwelijke kunstenaar in deze collectie. Otto Dix [1891-1969] van zijn kant, hoort in de jaren 1920 bij de Nieuwe Zakelijkheid. Ook na de Tweede Wereldoorlog nemen kunstenaars religieuze thema’s op. En weer weerspiegelt de kunst hun oorlogservaringen. Nieuwe technieken moeten hen daarbij helpen. De artiesten experimenteren met fotografie en schermafdrukken. HAP [Helmut Andreas Paul] Grieshaber [1909-1981] refereert met zijn beeldvorming aan Auschwitz. Hij trekt de toeschouwer in zijn werk om hem zijn lijden persoonlijk te laten voelen. De Amerikaan Robert Rauschenberg [1925]
8
probeert via vervreemding reflecties en reacties aan de toeschouwer te ontlokken. De kunst van Keith Haring [1958-1990] wordt beheerst door tekens en symbolen geïnspireerd op de anonieme graffitikunst van de New Yorkse subway. Een representatieve selectie De Wittenbergse collectie religieuze kunst van de twintigste eeuw bestaat uit een unieke verzameling van hoogstaande christelijke grafiek van belangrijke internationale kunstenaars. Ze laat een representatief overzicht van de moderne religieuze kunst zien. Vooral de gruwelen van de twee wereldoorlogen zetten de kunstenaars ertoe aan een intense, individuele en expressieve beeldentaal te ontwikkelen. Ze buigen zich over de existentiële vragen van leven en dood. In de christelijke boodschap zoeken ze naar kracht en nieuwe hoop. De vraag of ze steeds afdoende antwoorden vinden, is zeer relevant. Ook de werken die uit de Wittenbergse collectie zijn geselecteerd voor de tentoonstelling Religieuze impressies uit de 20ste eeuw kenmerken zich door gelijkaardige persoonlijke confessies. Hun eerlijkheid imponeert. Hun indrukwekkende portrettering van menselijke waarden en doorleefd humanisme overstijgt alle naties, culturen en levensovertuigingen. Carine Goossens gemeentearchivaris
9
Le Calvaire Breton, houtsnede, 1898-1899 Paul Gauguin
10
Gläubig aufblickender Mann houtskooltekening, ca 1890 Lesser Ury
11
Schöpfungsgeschichte II kleurenhoutsnede, 1914 Franz Marc
12
Christus am Ölberg lithografie, 1916 uit: Die Passion Oskar Kokoschka
13
Die Kreuzabnahme drogenaaldgravure, 1918 Max Beckmann
14
Christus in Gethsemane houtsnede, 1919 Ernst Barlach
15
Denn Dein ist das Reich… houtsnede, 1921 uit: Das Vater Unser Max Pechstein
16
Christus am Kreuz, von Soldaten umgeben pentekening in Oost-Indische inkt, 1920-1925 George Grosz
17
Die Versuchung ets, 1923 uit: Eine Passion Max Slevogt
18
Maria und Elisabeth [Heimsuchung], houtsnede, 1928 Käthe Kollwitz
19
Christ au faubourg kleurenaquatintgravure, 1935 uit: Passion, uitgegeven bij Ambroise Vollard in 1939 met teksten van André Suarès Georges Rouault
20
Ecce Homo kleurenlithografie, 1949 Otto Dix
21
Sainte Face drogenaaldgravure, 1952 Bernard Buffet
22
Erster Fall kleurenhoutsnede, 1967 uit: Der Polnische Kreuzweg, Meditationen von Stefan Kardinal Wyszynski HAP Grieshaber
23
Christus tekening op foto, 1981 Arnulf Rainer
24
Arcanum IV kleurenoffset lithografie en zeefdruk, 1981 Robert Rauschenberg
25
Untitled lithografie, 1982 Keith Haring
26
Das Schweisstuch der Heiligen Veronika houtsnede, 1985 Georg Baselitz
27
LIJST VAN DE KUNSTENAARS E r n s t B arl ach [Wedel in Hol st e i n , 1 8 7 0 – R o s t o c k , 1 9 3 8 ] Georg Baselitz [Deutschbaselitz in Sachsen, 1938] Max Beckmann [Leipzig, 1884 – New York, 1950] Bernard Buffet [Parijs, 1928 – Parijs, 1999] Otto Dix [Untermhaus bei Gera/Thüringen, 1891 – Singen am Hohentwiel, 1969] P a u l G auguin [Pa rijs, 1848 – Hi v a O a , M a r q u e s a s e i l a n d e n , 1 9 0 3 ] HAP [Helmut Andreas Paul] Grieshaber [Rot, Oberschwaben, 1909 – Reutlingen, 1981] George Grosz [Berlijn, 1893 – Berlijn, 1959] Keith Haring [Kutztown, Reading, Pennsylvania, 1958 – New York, 1990] Oskar Kokoschka [Pöchlarn, Oostenrijk, 1886 – Villeneuve, Zwitserland, 1980]
K ä t h e K ol l w i t z [ K ö ni g s be r g, 1 8 6 7 – M o r i t z b u r g , 1 9 4 5 ] Edouard Manet [Parijs, 1852 – Parijs, 1883] Franz Marc [München, 1880 – Verdun, 1916] Max Pechstein [Zwickau, 1881 – Berlijn, 1955] Arnulf Rainer [Baden bei Wien, Oostenrijk, 1929] Robert Rauschenberg [Port Arthur, Texas, 1925 – New York, 2008] G e o rges R ouault [Parijs, 1871 – Parijs, 1 9 5 8 ] Max Slevogt [Landshut, 1868 – Neukastell, 1932] Lesser Ury [Birnbaum Kreis Posen, 1861 – Berlijn, 1931]
COLOFON Deze publicatie heeft slechts een ondersteunende en educatieve bedoeling en dient om het grafische werk te identificeren ste in de tentoonstelling Religieuze impressies uit de 20 eeuw, die van 29 november tot en met 21 december 2008 loopt in de Antoon Triestzaal van het kasteel Cortewalle te Beveren. De foto’s werden door de Stichting Christelijke Kunst Wittenberg ter beschikking gesteld en de teksten werden grotendeels gebaseerd op de informatie afkomstig van diezelfde stichting. Deze bundel werd gerealiseerd door cultuurcentrum Ter Vesten en gepresenteerd op 28 november 2008. Hij werd uitgegeven door de vzw Gemeentelijk Cultuurcentrum Beveren. De concrete realisatie berustte bij Carine Goossens, Christl Van den Broucke en Rik Van Daele. ste
De tentoonstelling Religieuze impressies uit de 20 eeuw wordt georganiseerd door cultuurcentrum Ter Vesten en de Koninklijke Piet Stautkring Beveren. De werken worden in bruikleen gegeven door de Stiftung Christliche Kunst en het Luther Museum Wittenberg [Duitsland]. D/2008/7121/07 © cc Ter Vesten 2008
Organisatie cc Ter Vesten, Gravenplein 2 – 9120 Beveren i.s.m. Koninklijke Piet Stautkring info: 03 750 10 00 – www.beveren.be/tervesten – www.kpsk.net Verantwoordelijke uitgever: Marc Van de Vijver, burgemeester, Stationsstraat 2, 9120 Beveren
