JAARGANG 1 1
Re a li sti sc h a dvi es en co nc rete o plo ss i ng en
SPE C I A L
AUGUSTUS 2013
O p g r av i n g aan de Aardhuisweg te Uddel
n I E U W S B R I E F V A N E C O N S U LTA N CY
te Uddel
Oud en Nieuw op de woningbouwlocatie aan de Aardhuisweg te Uddel Nieuwbouwplan Aardhuus ligt aan de zuidkant van Uddel. Hier worden in totaal 105 woningen gerealiseerd. Voor de realisatie is een samenwerkingsverband opgericht met de naam Aardhuus Ontwikkeling B.V. Hierin participeren Bouwbedrijf van de Kolk uit Garderen, woningcorporatie Sprengenland Wonen uit Eerbeek, Vastbouw Vastgoedontwikkeling uit Bunschoten en Janssen de Jong Projectontwikkeling uit Hengelo. Robert Hoekstra van Saltos management & advies behartigt de gezamenlijke belangen en begeleidt het proces.
Donderdag 11 juli is het bestemmingsplan voor het woningbouwplan vastgesteld. Het woningbouwplan bestaat uit 105 woningen waarvan circa 40% sociale woningbouw met een deel in de huur en een deel in de koop voor starters op de woningmarkt. De andere woningen worden ontwikkeld in verschillende prijsklassen in de koopsector. Naast woningen zijn er ook 16 vrije kavels in het plan opgenomen waar kopers hun eigen vrijstaande woningen kunnen bouwen.
In het voorbereidende traject is gebleken dat er in het verleden ook al gewoond werd op de locatie Aardhuus. Het zuidoostelijke deel van de locatie wordt de komende tijd het domein van de archeologen, in september wordt de archeologische opgraving afgerond waarna het terrein verder gereed wordt gemaakt voor woningbouw. Namens Aardhuus ontwikkeling B.V., Econsultancy en de gemeente Apeldoorn heten wij u van harte welkom op de opgraving aan de Aardhuisweg te Uddel.
www.aardhuus.nl
Kerstening Christelijke missionarissen begeleiden de Frankische veroveraars. Angelsaksische monniken die de volkstaal spreken, worden de missionarissen van het noorden, al wordt er ook missie bedreven vanuit het Frankische zuiden. Het bisdom Utrecht wordt in 695 ingesteld. Het wordt het missiecentrum en kerkelijke hart van het voormalige Friese gebied. VIKINGEN
De archeologie van de Nederlandse zandgronden Archeologie bestudeerd het menselijke leven in het verleden door onderzoek van tastbare overblijfselen. Dit is anders dan bijvoorbeeld geschiedenis die het menselijke leven in het verleden bestudeert door onderzoek van teksten.
Tussen 834 en 890 houden de Vikingen in deze streken geweldig huis. Zo wordt handelsplaats Dorestad (bij Wijk bij Duurstede) meermalen geplunderd en ook Zutphen wordt verwoest. De Karolingische vorsten zien zich gedwongen om grote delen van de kuststreken, inclusief Dorestad in leen te geven. Uiteindelijk worden in de bedreigde gebieden grote ringwalburgen gebouwd, om de verdediging tegen invallers te organiseren. De Frankische edelen krijgen hier grote gebieden in leen, die zij geleidelijk uitbouwen tot domeinen of Villae.
Frankische expansie Rond 600 komen de Franken onder leiding van de Merovingische koningen, naar het noorden en raken slaags met de Friezen. De legendarische koning Redbad biedt in eerste instantie tegenwicht. Na Redbads dood in 719 veroveren de Franken Friesland, daarna lijven ze ook het saksische gebied met veel geweld in (804). Heel het land wordt tenslotte in gouwen verdeeld, die elk onder leiding staan van een graaf.
Nederland is een land van zand en klei, een delta aan de Noordzee. Natuursteen om mee te bouwen is er niet veel en baksteen kwam pas in zwang in de 12e eeuw. De huizen op de Nederlandse zandgronden bestaan daarom voornamelijk uit houtbouw. Dit is een lastig gegeven voor de archeologen want hout rot weg waardoor alleen nog maar vlekken in de bodem overblijven, wij noemen deze vlekken, grondsporen. Het ontstaan van grondsporen op de Nederlandse zandgronden 1) Een woonplaats op de zandgrond. 2) Na het verlaten van de nederzetting raakt de woning in verval; de paalstompen beginnen aan de bovenzijde te vermolmen; het land wordt na verloop van tijd herontdekt en ontgonnen. 3) Door landbewerking wordt de oorspronkelijke woonlaag omgezet en raken de daarin aanwezige archeologica verplaatst en gefragmenteerd; alleen de diepere ingravingen blijven voor een deel intact; eventueel botmateriaal is inmiddels vergaan. 4) Het opbrengen van plaggenmest sinds de Middeleeuwen heeft geleid tot de vorming van een plaggendek, waardoor de vindplaats wordt afgedekt en niet verder wordt verstoord door de gewone akkerbouwwerkzaamheden.
Het onderzoek van de grondsporen Eerst wordt met een kraan laagsgewijs een horizontaal “vlak” aangelegd. Het is de deskundigheid van de archeoloog om op het juiste moment te stoppen zodat de archeologie wel zichtbaar is maar nog niet vergraven. Alle sporen die dan zichtbaar zijn worden getekend, ingemeten, gefotografeerd en beschreven. Elk spoor krijgt zijn eigen nummer om het spoor te identificeren. Als er vondsten zijn gedaan, worden deze geregistreerd en verzameld. Nadat het werk klaar is, is er geen archeologie meer over, daarom is het belangrijk dat we zoveel mogelijk informatie verzamelen tijdens het onderzoek want weg is weg!
Resultaten van het vooronderzoek Voordat met een grote opgraving zoals deze wordt begonnen, wordt eerst een heel traject doorlopen. Op het moment dat bouwplannen duidelijk zijn wordt eerst onderzocht of daarbij een archeologische vindplaats verloren zal gaan. Het moet duidelijk worden of er een vindplaats aanwezig is en of deze de moeite waard is om op te graven. In december 2010 heeft Econsultancy een archeologisch bureau- en booronderzoek voor de locatie uitgevoerd. Met behulp van historische kaarten is als het ware een reis in het verleden gemaakt en zo is gekeken in welk type landschap het plangebied ligt. Gebleken is dat het door de eeuwen heen een gunstige plek was om te wonen en akkeren. Ook zijn eerdere archeologische onderzoeken in de nabije omgeving opgevraagd en de vondsten bekeken. Hieruit bleek dat er grote kans was dat zich hier archeologie zou bevinden tenzij de bodem in recente tijden verstoord was.
1
2
3
4
Uit het booronderzoek is gebleken dat de bodemopbouw binnen het plangebied nog intact is en er inderdaad een archeologisch bodemarchief aanwezig is.
In de archeologie wordt met het begrip bodemarchief de sporen van (vooral) menselijke bewoning en bewerking die in de bodem zijn achtergebleven en nog in onverstoorde toestand verkeren bedoeld. Vanwege het intacte bodemarchief in het plangebied bestaat de kans dat er een archeologische vindplaats aanwezig is. Een goede reden om tot nader onderzoek over te gaan. Op basis van de meer dan 900 grondsporen en het vondstmateriaal dat tijdens het proefsleuvenonderzoek is aangetroffen, is gebleken dat hier archeologische
het rijk van karel de grote Het Frankische rijk bereikt onder Karel de Grote zijn hoogtepunt. Karel voert eindeloze oorlogen en wordt in Rome door de Paus tot Keizer gekroond. Ter plaatse van het Nijmeegse Valkhof , de locatie van het laatste Romeinse castellum bij de hoofdplaats der Bataven bouwt hij in 776 een palts. Karels bestuurlijke ordening, gebaseerd op het oude Germaanse ‘Gefolgschaftsidee’, legt het fundament onder het leenstelsel en de middeleeuwse feodale staat. Tenslotte raakt het rijk onder Karels opvolgers weer verdeeld.
resten aanwezig zijn uit de Vroege Middeleeuwen. Hiermee kan geconcludeerd worden dat het gaat om een relatief grote nederzetting. Of het hier gaat om een aaneengesloten nederzettingsterrein of verspreid liggende boerenerven kan aan de hand van de proefsleuven niet bepaald worden. Daar moet een opgraving antwoord op geven.
Tevens zijn er opvallend veel vierkante tot rechthoekige vlekken gevonden. Deze vlekken hebben tijdens de bewoningsperiode gediend als kuil voor een half ingegraven gebouwtje, een zogenaamde hutkom. Waarschijnlijk bestaan deze, net als de grotere gebouwen, uit vlechtwerkwanden, palen en een rieten dak. Alleen al in de proefsleuven zijn delen van maar liefst 31 van deze ingegraven gebouwtjes gevonden! Dit is erg veel voor een ‘gewone’ nederzetting uit de 7e tot 10e eeuw. Dit is dan ook zeker een punt van aandacht tijdens de opgraving! Onze verwachtingen zijn hooggespannen, want op dit moment kunnen de archeologische resten binnen het gebied al worden bestempeld als zeer bijzonder en uniek voor de geschiedenis van de Veluwe…
Eerste historische vermelding van Uddel Tijdens de regering van Karel de Grote wordt voor het eerst in een schenkingsacte (in de codex Laureshamensis) melding gemaakt van Uddel, en wel in het jaar 793, het einde van de 8e eeuw. In deze akte staat dat Walther en Richtlint een hoeve met een gebouw “in de villa of mark Uttiloch” aan de abdij van Lauresham in Duitsland schenken. Walther en Richtlint de grootgrondbezitters van Uddel in het eind van de 8e eeuw Walther is enkel bekend uit deze Codex Laureshamensis, de kroniek van het klooster Lauresham of Lorsch in Hessen. Samen met waarschijnlijk zijn echtgenote Richlint schonk hij dit enkele decennia eerder gestichte Karolingische rijksklooster goederen en personen in de omgeving van Nijmegen en op de Veluwe. Dat gebeurde ten tijde van Richbod, abt van Lorsch van 784 tot 804, in het vijfentwintigste regeringsjaar van Karel de Grote. De schenking van Walther en Richlint omvatte land (5 1/2 ‘hoeve’, in totaal mogelijk tussen de 44 en 55 ha bouwland) met opstallen in Valburg, Gendt, Millingen, Uddel, Apeldoorn, Zegoltmarca (onbekend op de Veluwe) en Rotherimarca (ergens in de omgeving van Hattem), en 59 onvrijen. Hunneschans Op circa 2,5 kilometer ten zuidwesten van het plangebied ligt de Hunneschans. De Hunneschans staat al meer dan anderhalve eeuw in belangstelling van archeologen. Toch is van de maanvormige omwalling aan het Uddelermeer niet
of nauwelijks bekend hoe en wanneer de wal is ontstaan. De onderzoekers zijn er over eens dat de wal ergens in de Vroege- of het begin van de Late Middeleeuwen is opgeworpen. Het meest gedacht is dat de Schans aan het eind van de 9e eeuw n. Chr. is opgeworpen ter verdediging van de ijzerindustrie op de Veluwe tegen de Vikingen. De vondst van de nederzetting uit dezelfde periode op zo’n korte afstand van de Hunneschans sluit goed aan bij en geeft meer betekenis en context aan dit al lang bekende archeologische monument. LOKALE AMBACHTEN In het vooronderzoek naar de op te graven nederzetting zijn de sporen van boerderijen gevonden, dus landbouw was een belangrijke bron van bestaan voor de bewoners, zoals voor de meeste mensen in die tijd. Maar het viel ook op dat er wel heel veel hutkommen op de erven hebben gestaan. Dit zijn kleine schuurtjes waarvan de vloer een stuk in de grond gegraven is. Deze vinden we vaak op erven uit deze tijd, maar dit zijn er wel uitzonderlijk veel voor een gewone boerennederzetting! Het is nog onbekend waar de hutkommen hier voor gebuikt zijn. Uit andere opgravingen weten we dat er waarschijnlijk allerlei ambachten in werden uitgeoefend. Zoals spinnen en weven van van wol of vlas of het smeden van ijzer. Voor beiden zijn in het vooronderzoek al wel aanwijzingen gevonden. Zo zijn er spinsteentjes gevonden en smeedslakken, afval uit een smeedhaard. Maar het blijft nog de vraag waarom er zo veel hutkommen zijn. Heeft het misschien te maken met de ijzerproductie? Hopelijk vinden we daar in deze opgraving een antwoord op.
Middeleeuwse vindplaats Aardhuus sleutelstuk van de puzzel Apeldoorn! Archeologisch onderzoek is als het leggen van een puzzel. Een puzzel waarvan de puzzelstukjes soms wat verweerd zijn, zoek zijn geraakt of op meerdere plekken in de puzzel passen. Een puzzel waarvan je niet het plaatje op een doos hebt staan. Een puzzel die je koestert, omdat je weet dat die uniek is. Soms heb je tijdens het puzzelen een stukje te pakken. Een stukje waar je heel enthousiast van wordt. Want door dat puzzelstukje vallen meerdere stukjes van de puzzel op hun plaats. Noem het een soort sleutelstukje. Zo’n sleutelstukje is de vindplaats op de Aardhuuslocatie!
De gemeente Apeldoorn heeft een bijzonder rijk archeologisch bodemarchief. Denk aan de eerste boeren die hier bij het Uddelermeer zijn neergestreken. Denk aan de grafheuvels en het moderne onderzoek dat wij vanuit de gemeente faciliteren. Denk ook aan de archeologie van de Tweede Wereldoorlog. Maar denk vooral nu even aan de middeleeuwse ijzerindustrie!
Een ijzerindustrie van nationale en internationale proporties. Waarvoor tussen de 7e en 10e eeuw, in Apeldoorn en de rest van de Veluwe, tonnen ijzer is gewonnen. Naast een bloeiende industrie, betekende dit ook een bloeiende handel. Handel die, zoals we nu denken, vanuit de Hunneschans, bij het Uddelermeer, gecoördineerd en uitgevoerd werd. Een industrie en een handel die ook hun archeologische sporen hebben nagelaten. Het zal niet voor niets zijn dat Uddel en Apeldoorn al in de 8e eeuw voor het eerst schriftelijk vermeld worden. Ze worden genoemd in een schenkingsakte ter gelegenheid van het vijfentwintigste regeringsjaar van Karel de Grote. In die akte uit 792 of 793 schenken de heer Walter en vrouw Richlint onder andere een hoeve met gebouw in de villa of mark Uttiloch.
puzzel van Apeldoorn heeft daarmee zeker meer kleur gekregen. Het middeleeuwse Aardhuus, een sleutelstuk voor Apeldoorn! Nathan Stukker Wethouder archeologie
Sporen van de vroeg middeleeuwse ijzerwinning In de gemeente Apeldoorn zijn nog vele sporen van de vroeg middeleeuwse ijzerwinning te vinden. De ijzererts werd in de vorm van klapperstenen opgegraven. Verspreid over Apeldoorn liggen zo nog duizenden ijzerkuilen. Ook zijn er locaties van houtskoolmeilers bekend, waar op grote schaal houtskool gemaakt werd voor deze industrie. En er worden vaak ijzerslakken, het afvalproduct bij de ijzerproductie, gevonden. De grootste ijzerslakkenhoop van Nederland ligt in Apeldoorn, in het Orderbos. Wethouder Nathan Stukker op veldbezoek met de gemeentelijk archeoloog Masja
Dit Uttiloch zou zomaar over het nu gevonden dorp kunnen gaan! Het doet mij deugd te merken dat niet alleen de gemeente, maar ook de ontwikkelaar, Aardhuus Ontwikkeling B.V. en de archeologische uitvoerder, Econsultancy, het belang van deze vindplaats inzien. Dat het een gedeelde opdracht is om de puzzel van Apeldoorn te leggen en dat het verhaal tijdens een open dag in gezamenlijkheid verteld wordt.
Parlevliet en David Fontijn van de Universiteit Leiden. Gemeentelijk archeoloog Janneke Zuyderwyk vertelt hoe de ijzerwinning in zijn werk gaat.
Regiarcheoloog Nathalie Vossen (links) op veldbezoek bij de opgraving van
Welk verhaal dit puzzelstukje precies oplevert? Het zal een hoofdstuk over de middeleeuwse ijzerindustrie zijn. En de
een boerderij uit de 11e eeuw in Orden.
logie
Archeo
ecologie
BOdem
Econsultancy Econsultancy is een onafhankelijk ingenieursbureau dat in opdracht van overheden, het bedrijfsleven en particulieren projecten uitvoert op het gebied van bodem, waterbodem, water en infra, archeologie, ecologie, milieu en ruimte. Wij ondersteunen overheden en bedrijven bij het oplossen van milieuvraagstukken. Ons werkterrein beperkt zich niet alleen tot de technische aspecten van het milieu. Ook voor vragen op beleidsmatig, juridisch, financieel of organisatorisch gebied kunt u bij ons terecht. In de uitvoering van projecten staat tevredenheid van onze klanten over kwaliteit, prijs en service voorop.
Inzet en professionele betrokkenheid kenmerken de diensten. De verantwoordelijke projectleider is het eenduidige aanspreekpunt voor de klant en is verantwoordelijk voor alle aspecten van het project: kwaliteit, tijd, geld, communicatie en organisatie. De kernwaarden deskundig, vertrouwd, betrokken, flexibel, zorgvuldig en vernieuwend zijn een belangrijke leidraad in ons handelen. Onze medewerkers vormen ons belangrijkste kapitaal. Ook persoonlijke en inhoudelijke ontwikkeling staat centraal, want ons werk vraagt steeds om nieuwe kennis en nieuwe verantwoordelijkheden. Wij bieden realistisch advies en concrete
VESTIGING limburg Uitgave
Econsultancy Oplage
500 exemplaren
oplossingen voor milieuvraagstukken en willen daarmee een bijdrage leveren aan een duurzaam en verantwoord gebruik van onze leefomgeving.
Rijksweg Noord 39 6071 KS Swalmen TEL (0475) 50 49 61 FAX (0475) 50 49 58 E-MAIL
[email protected]
waterbodem
VESTIGING gelderland
Fabriekstraat 19c 7005 AP Doetinchem TEL (0314) 36 51 50 FAX (0314) 36 51 77 E-MAIL
[email protected]
Redactie
S. Diependaal en M. Wortelboer vormgeving en druk
ARS Grafisch, Roermond Foto’s met dank aan
Bart Coenders, (www.istockphoto.com/bartco) gemeente Apeldoorn en Aardhuus
VESTIGING brabant
Rapenstraat 2 5831 GJ Boxmeer TEL (0485) 58 18 18 FAX (0485) 58 18 10 E-MAIL
[email protected]
internet
econsultancy.nl
s.v.p. artikelen en reactie op de artikelen sturen naar
[email protected]
verschijning
De gemeente Apeldoorn en Saltos hebben hun medewerking verleend aan de totstandkoming van deze speciale editie, waarvoor dank
