8 •• Ouders kost het vaak al moeite om het gedrag van een ‘normale’ adolescent te begrijpen. Dus omgaan met een kind dat zichzelf verwondt, is dan zeker erg moeilijk en verwarrend. In eerste instantie reageren ouders bijna altijd geschokt wanneer ze zelfverwondend gedrag van hun zoon of dochter ontdekken of hierover ingelicht worden door de school of de huisarts. Hun reacties kunnen ertoe bijdragen dat zelfverwondend gedrag blijft bestaan, verborgen wordt, verergert, ofwel verbetert en verdwijnt. Na de eerste schok en bezorgdheid kan een periode van machteloosheid volgen: ouders weten er geen raad mee en staan vaak alleen omdat ze er met niemand over durven praten. Ze begrijpen het niet, breken zich het hoofd over het waarom en vragen zich af wat er fout is gegaan.
Reacties van ouders Het was een schok toen mijn zoon het mij vertelde en ik de littekens op zijn armen zag. Het beeld van die snij- en brandwonden doemde daarna dikwijls plotseling op en dan voelde ik vooral een soort beklemming, een koud gevoel vanbinnen. Heb ik wel goed gereageerd toen hij het me vertelde? Uiteraard heeft hij gemerkt dat ik schrok, al poogde ik daarna er zo rustig mogelijk over te praten. De eerste periode na zijn ‘biecht’ heb ik wel zo onopvallend mogelijk naar zijn armen gekeken. Zonder woorden wilde ik dan weten of hij het nog deed. Wat me lang bezighield is: Waarom? Waarom doet iemand zoiets, hoe komt iemand zo ver dat hij zichzelf verwondt? Doe je zoiets echt bewust, met opzet? Of ben je ergens in een ‘roes’, verdoofd als het ware? Kan zelfverwonding ‘verslavend’ worden, door de gewoonte van het te doen? Geeft het misschien een soort kick, een gevoel van sterk te zijn?
•• Tips voor ouders
De periode tussen het ontdekken van zelfverwonding en het starten van professionele begeleiding is een tijd van ‘overleven’. Het is een opluchting als die therapie dan eindelijk kan starten. Maar hoe moet je dan verder als ouder? Gewoon afwachten wat de therapie losmaakt? Ondertussen gewoon doen? Maar hoe gewoon kun je doen in zo’n situatie? Er hangt onvermijdelijk een zekere dreiging in de lucht. Er is zoveel onzekerheid. Hoe komt het dat mijn kind op deze manier is gaan communiceren? Hoe kan ik zorgen voor een goede communicatie? Wat deden we vroeger fout? Hadden we dit kunnen zien aankomen? Hoe kunnen we het in de toekomst vermijden?
Wat kunnen ouders doen? We geven hier enkele tips aan ouders van jongeren die zichzelf verwonden. Eerst bespreken we wat je bij voorkeur wel kunt doen en daarna wat je beter kunt vermijden: • Maak onderscheid tussen gedrag en persoon Accepteer je kind, ook al wijs je zelfverwondend gedrag af. Vaak ben je als ouder geschokt of boos door een ongewenst gedrag (zelfverwondend gedrag), maar reageer je tegen de volledige persoon. Je zegt dingen als: ‘Jij bent wel echt geschift.’ Of: ‘Ben je nu helemaal gek geworden?’ In feite begrijp je het gedrag niet, maar daarom is je kind niet meteen gek of slecht. Wacht op een rustig moment en benadruk dan dat je samen naar oplossingen wilt zoeken. Laat duidelijk blijken dat je nog altijd van je zoon of dochter houdt, maar dat je tegelijkertijd hoopt dat het zelfverwondend gedrag zo snel mogelijk stopt. • Zie het gedrag als een noodkreet Probeer te begrijpen dat de zelfverwonding van je kind een signaal van een probleem is of een manier om ermee om te gaan. Zo kun je samen zoeken naar echte oplossingen. In plaats van een tegenstander
•• Zelfverwonding
te zijn van het zelfverwondend gedrag, kun je beter een medestander van je kind worden om samen de strijd aan te gaan tegen het zelfverwondend gedrag. Je bent dan een steunfiguur, een supporter die aanmoedigt, zonder de controle over het gedrag te willen overnemen. Benadruk dat je kind altijd met je mag praten wanneer er moeilijkheden zijn of dingen besproken moeten worden. • Communiceren is luisteren Zorg voor een open communicatie, ook als je van mening verschilt (angst voor conflict) of niet direct raad weet (angst voor moeilijke thema’s). In plaats van je opvatting te verdedigen of direct met goede raad op de proppen te komen, kun je beter luisteren naar wat je kind echt te vertellen heeft. Neem hiervoor de tijd op een rustig moment. Je hoeft ook niet te wachten tot er een probleem of conflict is, maar praat geregeld over onderwerpen die je kind interesseren. Zo ontstaat er een vertrouwensband en kun je tussendoor weleens polsen ‘hoe het gaat’. • Versterk positieve ervaringen Blijf geloven in de sterke kanten van je kind. Moedig hem/haar aan om talenten te ontplooien en geef het de ruimte om een eigen leven op te bouwen. Laat ook toe dat ze tijd doorbrengen bij leeftijdgenoten met wie ze hun ervaringen en zorgen kunnen delen. Blijf ouder in plaats van hulpverlener! Doe samen leuke dingen en maak dat niet afhankelijk van voorwaarden (bijvoorbeeld: ‘Als je ophoudt met jezelf te verwonden, dan zullen we dit… of dat…’).
Wat kunnen ouders beter vermijden? • Reageer niet gechoqueerd of ontzet Het is niet gemakkelijk om rustig te blijven wanneer je zelfverwondend gedrag bij je kind ontdekt. Toch is het erg belangrijk dat je niet in paniek raakt, maar in een open gesprek tracht te zoeken naar de betekenis van dit gedrag (Wat wil je mij vertellen, wat je niet met woorden
•• Tips voor ouders
gezegd krijgt?). Zelfverwondend gedrag is vaak een indirecte taal om te communiceren dat het kind niet goed in zijn vel zit. Probeer deze indirecte boodschap om te zetten in rechtstreekse communicatie. Dan kun je ook samen naar oplossingen zoeken. • Lok geen schuld of schaamte uit Vaak heb je als ouder het gevoel dat je medeverantwoordelijk bent voor het zelfverwondend gedrag van je kind. Je hebt het gevoel gefaald te hebben. Je voelt je schuldig en beschaamd over zijn gedrag. Reageer dan niet met schuld bij je kind zelf uit te lokken: ‘Waarom doe je ons dit toch aan?’ Deze aanpak zal de situatie verergeren: je kind voelt zich schuldig, zal afstand nemen en blijft met de spanning zitten, hetgeen de kans op zelfverwondend gedrag verhoogt. • Geef geen goedkeuring of straf Het gedrag bestraffen is zeker geen oplossing (bijvoorbeeld: ‘Als je je nog eens snijdt, mag je niet uit’), want bij veel jongeren is zelfverwondend gedrag al een vorm van straf. Dit betekent evenmin dat je het gedrag moet goedkeuren: je kind proberen te begrijpen houdt niet in dat je zijn gedrag wilt ‘goedpraten’. Het blijft een ongewenste oplossing, maar dreigen en/of emotioneel chanteren lost het probleem niet op. Het leidt er alleen toe dat zelfverwondend gedrag op onzichtbare plaatsen of in het geheim gebeurt. • Ga niet controleren of overbeschermen Veel ouders zijn geneigd om hun kind dat zichzelf verwondt, nauwkeurig in het oog te houden. Ze komen te pas en te onpas in de badkamer bij het douchen, ze letten op bij het zich omkleden, ze speuren naar littekens enzovoort. Dit heeft echter geen zin en verkleint de kans dat je kind nog openlijk wil praten over problemen. Ben je ongerust, vraag het dan rechtstreeks en neem genoegen met het antwoord in plaats van een ‘verhoor’ toe te passen (‘Ben je wel eerlijk? Lieg je niet? Is dat toch geen klein littekentje daar?’). Wanneer je als ouder de controle wilt overnemen, verhoog je alleen maar de kans op zelfverwondend gedrag en groeit de kloof tussen jou en je kind.
•• Zelfverwonding
Hulp accepteren Voorgaande bedenkingen en tips maken het duidelijk: als ouder word je overspoeld door gevoelens, gedachten, vragen en bedenkingen. Een gepaste handleiding met de juiste antwoorden en doeltreffende adviezen bestaat niet. Dit boek kan je wel wat meer inzicht geven, maar voor heel veel vragen moet het antwoord van geval tot geval bekeken worden. Enkele voorbeelden: • Moet je meehelpen het probleem af te schermen als je kind vraagt om niet mee te hoeven doen aan activiteiten die de wonden zichtbaar maken (gymnastiekles, zwemmen, elders logeren enzovoort)? Maar help je zo misschien het gedrag in stand te houden? Als je het daarentegen niet doet, vergroot je dan de angst en de spanning, zodat de drang tot verwonden misschien weer groter wordt? • Hoe reageer je het beste bij het vermoeden dat je kind zich weer heeft gesneden, verbrand of gekrast? Niets zeggen en doen alsof je het niet ziet? Dat zou kunnen wijzen op onverschilligheid, maar het omgekeerde kan lijken op controle en overbescherming. En hoe ga je om met je eigen gevoelens rond de verwonding? Kan, mag of moet je daarvan iets tonen tegenover je kind? En hoe? Op dit soort vragen is geen eenduidig antwoord te formuleren. In het begin is het belangrijk het vertrouwen niet te verliezen, het ‘geheim’ niet te verraden en je kind te beschermen tegen negatieve reacties. Maar anderzijds mag je ook niet te veel meegaan met zijn gedrag want dan lijkt het of je het goedkeurt. Je kind moet beseffen dat er ook nadelige gevolgen zijn aan zelfverwondend gedrag en dat het dus zinvol is om dit gedrag te stoppen. Maar het is niet de taak van de ouders om hulpverlener te worden. Wel kun je je kind aanmoedigen en een poging tot aanpakken van zelfverwondend gedrag ondersteunen (bijvoorbeeld met behulp van dit boek). Je kunt echter op grenzen stuiten en dan is het nodig deskundige hulp of advies te vragen, bijvoorbeeld in de volgende situaties:
•• Tips voor ouders
• je kind is volledig ontoegankelijk voor een gesprek over de problematiek; • er is geen enkel vertrouwen tussen jullie; • je kind slaagt er onvoldoende in om zijn zelfverwondend gedrag onder controle te krijgen; • je weet of vermoedt ernstige problemen die je thuis niet meer aankunt. De stap naar de huisarts, psycholoog, psychiater of andere professionele hulpverlener is geen teken van falen. Nee, juist te lang wachten en niet ingrijpen, kan als ouderlijk falen beschouwd worden! Accepteer ook dat allereerst je kind zelf vertrouwen moet krijgen in die hulpverlener. Zoiets kan betekenen dat die gesprekken volledig geheim blijven en dat je dus niet moet uitvissen wat daar besproken wordt. Wil je bij de aanpak betrokken worden of blijf je zelf met veel onbeantwoorde vragen zitten, vraag dan een gesprek aan met de hulpverlener waar je kind zelf bij mag zijn. Mogelijk stelt die een gesprek voor met een collega (waar je eventueel ook alleen naartoe kunt gaan). Misschien maakt het gebeuren zoveel emoties bij jezelf los – of komen ‘oude’ problemen uit je persoonlijk leven zo sterk naar boven – dat het zinnig kan zijn voor jezelf hulp te zoeken. Onthoud de basisregel: je kunt pas goed zorgen voor een ander als je ook goed zorgt voor jezelf!
•• Zelfverwonding
