RAPPORTAGE
Natuurwaardenkaart van Heemstede
Waardering van natuur in de groengebieden van Heemstede
RAPPORTAGE
R. de Beer J.J. Spaargaren R. van ‘t Veer
2008
Opdrachtgever Gemeente Heemstede
Landschap Noord-Holland Postbus 257 1900 AG Castricum
Van der Goes en Groot ecologisch onderzoeks- en adviesbureau
Otterkoog 14a 1822 BWAlkmaar
4
Inhoudsopgave 1 1.1 2 3 4 5 6 6.1 6.2 7 8 9
Inleiding Leeswijzer De groengebieden Flora Amfibieën, Reptielen en Vissen Broedvogels Zoogdieren Vleermuizen Overige zoogdieren Libellen, dagvlinders en overige fauna Natuurwaardenkaart Literatuur
Bijlage 1. Overige gekarteerde planten Bijlage 2. Wegingscriteria natuurwaardenkaart
6 7 8 11 18 20 24 24 26 27 28 30 32 34
5
6
1 Inleiding De gemeente Heemstede bezit door haar ligging dichtbij de duinen en door de eeuwenoude landgoederen die binnen de gemeentegrenzen voorkomen een uitzonderlijke waarde voor de natuur. Het is om deze reden dat de gemeente in 2006 besloten heeft in meer detail te kijken naar de aanwezige natuurwaarden. Hierbij is de methodiek afgeleid van de natuurwaardenkaart van de stad Amsterdam ( GEMEENTE AMSTERDAM , 2002) Het uiteindelijke resultaat is de Natuurwaardenkaart van Heemstede. Om een waardering mogelijk te maken zijn de volgende stappen uitgevoerd. Als eerste zijn de verschillende natuurgebieden onderverdeeld in landschappelijk homogene gebieden, de zogenaamde ‘telgebieden’. Binnen deze gebieden wordt informatie verzameld over flora en fauna. Ook worden aan de hand van een aantal wegingcriteria verschillende waardeklassen ingeschaald (zie Bijlage 2) Bij de waardebepaling worden de volgende criteria afgewogen:
De Natuurlijkheid van een gebied. Hierbij wordt gekeken of een gebied vrij natuurlijk aandoet of juist sterk te leiden heeft gehad van menselijke activiteiten De Vervangbaarheid van een gebied. Dit is de tijd die nodig is om een bepaald natuurtype volledig te ontwikkelen. Een voorbeeld hierbij is de ontwikkeling van soortenrijke moeras- of bosgebieden op voormalige landbouwgrond als bollenakkers of sterk bemeste graslanden. De Ligging van een gebied in een groter ecologisch verband. Grote aaneengesloten groengebieden zijn vaak rijker dan kleine geïsoleerde gebieden in een stedelijke omgeving. De Biodiversiteit aan planten en dieren. Hiermee wordt de soortenrijkdom bedoeld: hoeveel soorten komen in het gebied voor en komen er specialisten voor die in Nederland zeldzaam of bedreigd zijn? Het al dan niet voorkomen van beschermde soorten.
Uit het bovenstaande blijkt dat naast het totaal aantal soorten dieren en planten (biodiversiteit) dat in een telgebied voorkomt, ook de beschermde en/of bedreigde status wordt meegewogen. Beschermde soorten worden genoemd in de Flora- en faunawet en in de Vogelrichtlijn of de Habitat richtlijn. Bedreigde soorten zijn ons land bekend als zogenaamde 'Rode Lijst-soorten’, dit is een landelijk goedkeurde lijst van soorten die gevoelig of kwetsbaar zijn voor uitsterven. De meest gevoelige categorie van Rode Lijst-soorten zijn de bedreigde en ernstig bedreigde soorten. In deze rapportage wordt behalve de gemeentelijke natuurwaardenkaart (Hoofdstuk 8) ook de resultaten van de inventarisaties gegeven. Deze kernwaarden worden gevormd door de broedvogels van oude bossen, de bijzondere flora van de landgoederen (‘ stinzenflora’) en de talrijke aanwezigheid en diversiteit van vleermuizen. Om een goede indruk te krijgen van de biodiversiteit in de groengebieden van Heemstede is in 2007 een grootschalige inventarisatie naar de flora en fauna uitgevoerd. Hierbij is gebiedsdekkend gekeken naar een selectie van vogel- en plantensoorten zogenaamde aandachtsoorten), en alle soorten amfibieën en vleermuizen. Losse waarnemingen van dagvlinders, libellen, overige zoogdieren en andere beschermde en bedreigde fauna zijn tijdens de inventarisatie ook gekarteerd. Daarnaast is gebruik gemaakt van het archief van Landschap Noord-Holland en de aanwezige natuurinventarisaties van de gemeente Heemstede (natuurtoetsen en quickscans). De rapportage is een coproductie van het ecologisch onderzoeksbureau Van der Goes en Groot en Landschap Noord-Holland. Het veldwerk van 2007 is voornamelijk door het onderzoeksbureau uitgevoerd; de rapportage en biodiversiteitanalyses is gezamenlijk tot
stand gekomen. De regie en coördinatie van het project is door Landschap Noord-Holland uitgevoerd.
1.1
Leeswijzer
In hoofdstuk 2 wordt een korte beschrijving gegeven van de onderscheiden telgebieden waarna in hoofdstuk 3 tot en met 7 achtereenvolgens de aangetroffen flora, amfibieën, broedvogels, zoogdieren en overige fauna wordt besproken. Hierbij wordt extra aandacht besteed aan kernwaarden van de natuur rond Heemstede. In hoofdstuk 8 wordt tenslotte de natuurwaardenkaart weergegeven. In Bijlage 2 worden de precieze wegingscriteria voor het maken van deze kaart uitgelegd.
7
8
2 De Groengebieden Voor het inventariseren van de natuurwaarden van Heemstede zijn 26 homogene telgebieden onderscheiden. Hieronder volgt een korte beschrijving van elk van deze telgebieden. De ligging van de telgebieden staat weergegeven in Figuur 1. Telgebied 1: Weilanden Berkenrode Rond het landgoed Berkenrode liggen een aantal graslanden welke worden begraasd met paarden. Telgebied 2: Berkenrode Een klein landgoed met oude bomen; in het midden bevindt zich een grote waterpartij met aan de rand hoger struweel en bos. Het landgoed grenst aan de Leidsevaart. Telgebied 3: Gazon Berkenrode Een klein stuk grasland met gazonbeheer dat naast het landgoed Berkenrode ligt. Telgebied 4: Overbos Het Overbos is een heuvelrijk oud bos. In het oostelijk deel van dit gebied vonden in 2007 bouwwerkzaamheden plaats. Er staan vooral eiken en beuken, en enkele groepjes dennen. Telgebied 5: Spoorterrein Agrarisch gebied grenzend aan het verhoogde spoortalud. Het gebied bestaat voornamelijk uit intensief beheerd grasland. Telgebied 6: Weilanden bij Iepenrode Een klein stuk open grasland grenzend aan het landgoed Iepenrode. Telgebied 7: Iepenrode Iepenrode is een vrij klein landgoed waarin vooral veel oude eiken en enkele beuken en kastanjes staan. Ten westen van het landhuis staan enkele eiken met een dichte klimopbegroeiing. Telgebied 8: Spoorterrein II Agrarisch gebied dat grenst aan het verhoogde spoortalud. Het gebied bestaat voornamelijk uit intensief beheerd grasland, afgewisseld met akkers waarop voornamelijk bloembollen worden geteeld. Telgebied 9: Manpadslaan Open agrarisch gebied langs de Leidsevaart dat voornamelijk in gebruik is als akkerland en als land voor planten- en boomkwekerijen. Er zijn ook intensief beheerde graslanden aanwezig. Het gebied wordt doorsneden door enkele lage boomsingels. Telgebied 10: Bebouwing Manpadslaan Woonhuizen en schuren langs het Manpad, omgeven door aangelegde goed onderhouden tuinen en struwelen. Telgebied 11: Eikenrode Oud landgoed grenzend aan de Hartenkamp. Het landgoed is in particulier bezit. Het bos bestaat vooral uit eiken en beuken, doorsneden met beschaduwde wateren en slootjes. Telgebied 12: Prinsenlaan Bosgebied gelegen tussen park Groenendaal en Linnaeushof. Vrij oud bos met kleine graslandjes en een vijvertje. Telgebied 13: Hartenkamp Groot landgoed in gebruik als woonplaats voor verstandelijk gehandicapten. Ook dit landgoed grenst aan de Leidsevaart. Het gebied wordt doorkruist door talrijke paadjes en watertjes. Er is tevens een moestuin/oranjerie op het terrein aanwezig.
Telgebied 14: Weilanden langs de Kadijk Agrarisch gebied gelegen tussen de bossen en landgoederen. Het gebied wordt vooral gebruikt voor kleine akkers en een kwekerij. Telgebied 15: Groenendaal Groot parkachtig oud bos met landgoed. In het bos liggen enkele open ruige stukken en het gebied is vrij heuvelachtig. Verspreid op het terrein liggen enkele kleine vijvertjes. Telgebied 16: Weilanden bij Groenendaal Intensief beheerde graslanden, doorsneden door brede sloten. Het gebied ligt ingesloten tussen het Groenendaalse bos en de bebouwing. Telgebied 17: Weilanden bij Bennebroek Een klein graslandgebied. Het terrein is deels open ( noordwestelijke deel) met aangrenzend langs de ringvaart een manege met sterk vertrapte paardenlandjes omgeven door wilg- en elzenhagen. Telgebied 18: Weilanden bij Cruquiusweg Open weilanden gelegen langs de Ringvaart van de Haarlemmermeer. De graslanden zijn ruig van structuur en worden ten dele begraasd door paarden. Telgebied 19: Rioolwaterzuivering Zuidelijk van de rioolwaterzuivering ligt langs de woonschepenhaven Park Meermond in wording. Dit terrein was tijdens de inventarisaties nog in aanleg. De rioolwaterzuivering zelf wordt omgeven door lage bomen en beheerd struweel. Telgebied 20: Hageveld Bosrijk gebied rondom een school. Het bos bestaat vooral uit eiken en beuken, aan de oostkant groeien ook enkele dennen. Het landgoed wordt grotendeels omgeven door een open agrarisch gebied. Telgebied 21: Weilanden rond Hageveld Vrij vochtige en homogene weidelanden, welke ingeklemd liggen tussen het landgoed Hageveld en de Ringvaart van de Haarlemmermeer. De oevers van de ringvaart zijn laag begroeid met gras en enkele lage oeverplanten. De ringvaart is ter plekke beschoeid met puin en stenen. Telgebied 22: Van Merlenlaan Bebouwing van vrijstaande huizen omgeven door ruime tuinen met bos. Telgebied 23: Moeras bij Bennebroek Een klein moeras dat wordt begraasd door pony’s. Het gebied is grotendeels begroeid met hoge rietruigte en riet, afgewisseld met vochtig grasland en watertjes. Telgebied 24: Oeverruigte langs de ringvaart Een strook ruig rietland met diverse hoge ruigtekruiden, gelegen langs de ringvaart ter hoogte van de rioolwaterzuivering. Telgebied 25: Weilanden langs de ringvaart Een klein graslandgebied ten zuiden van de rioolwaterzuivering en het kleine woonwagenkamp. Het terrein lag tijdens de inventarisatie vanwege de nieuwe inzaai deels braak. Telgebied 26: Linnaeushof Parkachtig bos naast de speeltuin De Linnaeushof. Op het terrein zijn enkele kleine graslandjes en gazons aanwezig.
9
10
Figuur 1. Onderscheiden gebieden voor het maken van de natuurwaardenkaart van Heemstede.
3 Flora Van de flora is een selectie van provinciale aandachtsoorten in de groengebieden rond Heemstede gekarteerd. Deze aandachtsoorten worden ook in het kader van de provinciale natuurinventarisaties geïnventariseerd (LANDSCHAP NOORD-HOLLAND, 2007) om beschermde, zeldzame, indicatieve of anderszins bijzondere plantensoorten in kaart te brengen. Voor een lijst van de gekarteerde indicatiesoorten wordt verwezen naar tabel 6, Bijlage 1.
Biodiversiteit Flora Op basis van de verspreiding van de aangetroffen soorten en hun zeldzaamheidswaarde is een zogenaamde dichtheidskaart berekend (figuur 1.). Bij de berekening wordt rekening gehouden met de aanwezigheid van andere bijzondere soorten in de buurt. Gebieden waar veel verschillende aandachtsoorten zijn aangetroffen, zijn rood gekleurd. Donkerrode gebieden zijn groengebieden waar veel bijzondere of zeldzame aandachtsoorten zijn gevonden. Op de kaart is goed te zien dat vooral de oude bosgebieden van belang voor de flora zijn. Opvallend is de hoge waarde van de weilanden bij Bennebroek (gebied 17).
Figuur 2. Biodiversiteit van de Flora in de groengebieden van Heemstede
11
12
Stinzenplanten Stinzenplanten vormen een bij zondere groep van planten omdat ze vroeger (16 de – 17de eeuw) ter verfraaiing op oude land goederen zijn aangeplant en daarna zijn ingeburgerd. Veel stinzenplanten zijn lichtminnende voorjaarsbloeiers en kunnen in bossen alleen tot bloei komen als de bomen nog geen blad hebben. Vandaar dat stinzenplanten vooral in het voorjaar gezocht moeten worden. Een enkele soort, zoals Gewone vogelmelk bloeit later (in de vroege zomer). Tabel 1 geeft een overzicht van de in Heemstede gevonden stinzenplanten met de aantallen vindplaatsen. In de tabel is te zien dat sommige soorten op de geschikte plekken algemeen voorkomen, zoals Daslook (beschermd), Gevlekte aronskelk, Gewone vogelmelk, Vingerhelmbloem, Wilde hyacint en Wilde narcis. In Figuur 4 zijn de vindplaatsen op kaart weergegeven. Van alle soorten gezamenlijk is ook een ruimtelijke analyse gemaakt, waarbij soortenrijkdom en zeldzaamheid is meegewogen. Met deze berekening is goed te welke delen van Heemstede het meest bijzonder zijn voor stinzenplanten. Het blijkt dat stinzenplanten vooral worden aangetroffen in alle oude landgoedbossen, waarbij de hoogste biodiversiteit wordt aangetroffen in Eikenrode, Hartenkamp en Overbos. In Groenendaal worden wat minder hoge dichtheden aangetroffen. Tabel 1. Aangetroffen Stinzenplanten in de groengebieden van Heemstede met de aantallen vindplaatsen. Soort Frequentie Adderwortel 2 Armbloemige look 2 Blauwe anemoon 3 Bosanemoon 3 Daslook 24 Donkere ooievaarsbek 2 Driekantig look 13 Gele anemoon 2 Gevlekte aronskelk 36 Gewone dotterbloem 5 Gewone vogelmelk 58 Groot springzaad 2 Haarlems klokkenspel 1 Hartbladzonnebloem 2 Holwortel 1 Italiaanse aronskelk 6 Kleine maagdenpalm 1 Knikkende vogelmelk 1 Knolsteenbreek 4 Krokus 1 Lelietje-van-dalen 36 Maarts viooltje 3 Stengelloze sleutelbloem 10 Vingerhelmbloem 47 Weegbreezonnebloem 3 Wilde hyacint 76 Wilde kievitsbloem 4 Wilde narcis 50 Zomerklokje 1
Figuur 3. Verspreiding en talrijkheid van stinzenplanten (‘landgoedflora’) in de gemeente Heemstede.
13
14 Beschermde soorten Een lijst van plantensoorten die beschermd en/of bedreigd zijn (‘Rode Lijst-soorten’), en in Heemstede zijn aangetroffen, staat vermeld in onderstaande tabel 2. Beschermde soorten kunnen aan de hand van hun wettelijke beschermingsregime worden ingedeeld in drie categorieën, afhankelijk in welke tabel van de Flora- en faunawet de soort is ingedeeld. Tot de F&F-tabel 1 behoren de soorten met het lichtste beschermingsregime. Voor verstoring van deze soorten is geen wettelijke vrijstelling vereist. In het kader van natuurbeheer, bestendig beheer of onderhoud, of van ruimtelijke ontwikkeling en inrichting, hoeft geen ontheffing te worden aangevraagd. Er blijft echter wel een zorgplicht. Voor soorten in de F&F-tabel 2 en 3 is wel een ontheffing nodig. Soorten uit de F&F- tabel 2 hebben een minder zwaar beschermingsregime. Organisaties die een door de minister van LNV goedgekeurde gedragscode bezitten hoeven geen ontheffing aan te vragen. Soorten uit de F&F-tabel 3 hebben een zwaar beschermingsregime, dit zijn soorten van bijlage IV van de Habitatrichtlijn. Bij de beschermde flora kan worden opgemerkt dat de beschermingsstatus alleen geldt voor wild voorkomende planten. Stinzenplanten zijn ook beschermd, maar als de planten duidelijk van recente kweek afkomstig zijn (en dus zijn aangeplant), vallen ze niet onder het beschermingsregime. Figuur 4 geeft de verspreiding aan van beschermde planten in de groengebieden van Heemstede, ingedeeld naar beschermings regime (F&F-tabel 1 en 2). Plantensoorten uit F&Ftabel 3 zijn niet in de groengebieden aangetroffen, maar groeien wel in de aangrenzende duinen (onder andere Groenknolorchis). In totaal zijn 13 beschermde planten soorten gevonden, vier van deze soorten zijn bedreigd en staan tevens op de Rode lijst.
Tabel 2. In de groengebieden van Heemstede aangetroffen beschermde planten en planten van de Rode lijst. Tevens is aangegeven door welke F&F-tabel de soort is beschermd. Rode lijst: GE=gevoelig, KW=kwetsbaar, BE=bedreigd.
Soort Beemdkroon Brede waterpest Daslook Draadklaver Gewone vogelmelk Gewone dotterbloem Grasklokje Grote kaardebol Hondsviooltje Kleine maagdenpalm Knikkende vogelmelk Knolsteenbreek Krabbenscheer Moerasbasterdwederik Muurhavikskruid Rietorchis Stengelloze sleutelbloem Voorjaarszegge Waterdrieblad Wilde kievitsbloem Zomerklokje Zwanenbloem
FF wet 2 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 1
Rode lijst GE GE KW GE BE GE GE KW BE KW GE BE KW -
Figuur 4. Verspreiding van beschermde soorten in de groengebieden van Heemstede. Beschermde soorten worden vooral in de oude landgoedbossen aangetroffen.
15
16 Bedreigde soorten van de Rode Lijst In totaal zijn dertien bedreigde soorten van de Rode Lijst in de groengebieden van Heemstede aangetroffen (zie tabel 2). Soorten van de Rode Lijst worden vooral in de landgoederen gevonden, nog het meest in Eikenrode en Groenendaal. Soorten die rood zijn aangegeven op onderstaande kaart, zijn in ons land momenteel bedreigd met uitsterven. Opvallend is dat slechts vier bedreigde soorten een beschermde status bezitten (tabel 2)
Figuur 5 Verspreiding van bedreigde soorten van de Rode Lijst in de groengebieden van Heemstede. Net als bij de beschermde soorten, komen bedreigde soorten vooral voor in de oude landgoedbossen. Binnen de bosgebieden valt vooral Huis te Manpad op omdat hier veel locaties met de meest bedreigde soorten voorkomen.
Huis Te Manpad (rechtsboven, met landhuis), een belangrijk bosgebied voor bedreigde en beschermde plantensoorten. Linksonder een deel van de Hartenkamp.
17
18
4 Amfibieën, Reptielen en Vissen Amfibieën Amfibieën zijn in de gebieden op verschillende manie ren geïnventariseerd. Allereerst werden in 2007 ’s nachts roepende en eventueel ter plekke zichtbare (volwassen) dieren geteld en gekarteerd. Daarnaast werden ook de wateren bemonsterd met een schepnet op de larven van de amfibieën. Voor het maken van de natuurwaardenkaart werden voorts aanvullende gegevens van Landschap Noord-Holland gebruikt. De verspreiding van de amfibieën betreft daardoor zowel de verspreiding van dieren op het land (volwassenen) als in het water (zich voortplantende volwassenen en larven). In de groengebieden van Heemstede komen 6 soorten amfibieën algemeen verspreid voor, het zijn: Gewone pad, Rugstreeppad, Kleine watersalamander, Bruine kikker, Meerkikker en Bastaardkikker. Vanwege moeilijk heden rondom determinatie van Meerkikker en Bastaardkikker (bijvoorbeeld bij de determinatie van larven) zijn een aantal van deze kikkers genoteerd als ‘Groene kikker’. Al aangetroffen amfibieënsoorten zijn beschermd, maar gewoonlijk onder het lichte beschermingsregime (tabel 1, zie hoofdstuk 3). De Rugstreeppad (tabel 3 soort) is in het gebied op twee plaatsen vastgesteld, in het open gebied ten noorden van Huis te Manpad en in het poldergebied bij de waterzuivering. Gezien de meldingen uit drie kilometerhokken (figuur 6) kan de soort op meer plekken worden verwacht.
Van de Kamsalamander is niet duidelijk of de soort (nog) in het gebied voorkomt; de soort is streng beschermd en komt voor op de Habitatrichtlijn In de provinciale database wordt Kamsalamander genoemd van Groenendaal, Eikenrode, de Hartenkamp en Berkenrode. De gegevens in de database zijn echter twijfelachtig; mogelijk hebben ze betrekking op verkeerd gedetermineerde mannetjes van Kleine watersalamanders, die in hun bonte paaikleed met Kamsalamander verward kan worden. Reptielen Tijdens de inventarisaties van 2007 zijn geen reptielen aangetroffen, maar de soort is in de jaren negentig van de vorige eeuw wel uit een aantal kilometerhokken van Heemstede bekend. Het betreft dan een kilometerhok die aan het duingebied grenzen. Van de Zandhagedis is ook bekend dat ze op spoortaluds kunnen voorkomen. Het is daarom niet geheel uit te sluiten dat een enkele Zandhagedis rond het spoortalud in hetwestelijk van het gebied voorkomt. Zandhagedis is zwaar beschermd (tabel 3) en staat op bijlage IV van de Habitatrichtlijn.
Vissen In het gebied is op twee locaties de beschermde vissoort Kleine modderkruiper aangetroffen. Deze soort valt onder de Habitatrichtlijn. Kleine modderkruipers komen vooral voor in kleine, heldere en met waterplanten begroeide slootjes. In het gebied is de soort in de slootjes van twee landgoederen aangetroffen. Kleine modderkruiper komt ook in poldersloten voor. Het voorkomen van de soort in de poldersloten ten oosten van Hageveld en de weilanden van de Cruquisweg kan daarom niet helemaal worden uitgesloten.
Figuur 6. Verspreiding van Zandhagedis, Kleine modderkruiper en Rugstreeppad in de groengebieden van Heemstede.
19
