Rapportage Energiebus

Rapportage Energiebus Ravelijn Maastricht energie 0

Type woningen : Bouwjaar: Op verzoek van Verhuurder: Datum bezoek: Projectnummer:

Eengezinswoningen van 80-90 m2 1955 Bewonersvereniging Ravelijn Servatius 18-04-2014 14158

Nederlandse Woonbond Nieuwe Achtergracht 17 • 1018 xv Amsterdam • Telefoon 020 551 77 00 • Telefax 020 551 77 99 E-mail [email protected] • www.bespaarenergiemetdewoonbond.nl Mede mogelijk gemaakt door het ministerie van BZK

Mogelijke verbeteringen Isolatie Om te komen tot een energieneutrale woning zijn behoorlijk ingrijpende maatregelen nodig. Vloer De kruipruimte is niet makkelijk toegankelijk en daardoor beperkt bekeken. Vermoedelijk is hij wel hoog genoeg voor vloerisolatie(ongeveer 50 cm). In de pilot woning zou de bestaande vloer verwijderd kunnen worden, mits constructief mogelijk. Dat biedt mogelijkheden om een nieuwe vloer met isolatie (onderkant vloer) of een schuimbetonnen vloer aan te brengen. Vloerisolatie zorgt voor energiebesparing en verbetering van comfort. Uitgangspunt in de berekeningen is een isolatiewaarde van Rc = 6 m2K/W. Gevels Doorgaans kan een spouwmuur nageïsoleerd worden. Bij een renovatie tot een energieneutrale woningen volstaat spouwisolatie niet. Er moet aan de binnen- of buitenzijde van de woning een dik pakket isolatie worden aangebracht. Het heeft de voorkeur om isolatie aan de buitenkant van de gevel aan te brengen, omdat daarmee meteen de koudebruggen worden verholpen. Bovendien gaat hiermee geen gebruiksoppervlakte in de (toch al kleine) woningen verloren. Het complex onder ‘beschermd stadsgezicht’ wat meestal betekent dat er qua gevelbeeld niets of niet veel mag veranderen. Het is zinvol om te onderzoeken of het eventueel wel mogelijk is om wel aan de buitenkant te isoleren wanneer het karakter van de woningen behouden blijft. Wanneer de woningen aan de binnenzijde worden geïsoleerd, heeft dat een aantal consequenties: de woningen worden kleiner (de indeling moet dan ook worden veranderd); bovendien moet goed doorgerekend worden of er bouwfysisch geen problemen optreden. Uitgangspunt in de berekeningen is een isolatiewaarde van Rc = 6 m2K/W. Ramen Veel woningen zijn al voorzien van dubbel glas. Vervanging van dubbel glas door HR++ glas is minder rendabel. Enkel glas kan sowieso worden vervangen door HR++ beglazing. Voor een renovatie naar energieneutraal waarbij de hele schil ingrijpend wordt verbeterd en de kozijnen worden vervangen, ligt het voor de hand om het (enkel en) dubbel glas te vervangen door HR++- of zelfs triple glas. In de nieuwe ramen moeten dan meteen (vraaggestuurde) ventilatieroosters worden geplaatst. Vanwege de uitbreiding van de weg ligt het voor de hand om te kiezen voor geluidwerende roosters. Een optie voor de woningen die niet aan de kant van de drukke weg liggen, is om ventilatieopeningen boven de ramen (en gordijnophanging) te maken, waardoor altijd geventileerd wordt, ook als de gordijnen dicht zijn. In de berekeningen is gerekend met HR++ en triple beglazing. Het dak De meest wenselijke aanpak is isolatie aan de buitenzijde van het dakbeschot. Dan worden namelijk ook de aansluitingen van de tussenmuren mee geïsoleerd. Wel is een dergelijke aanpak financieel alleen aantrekkelijk als het gecombineerd wordt met vervanging van de bitumen dakbedekking. Dit staat voor 2019 in de planning.

2 Energiebusrapportage, Ravelijn energie 0, 18-04-2014

Ook voor het dak geldt dat voor een renovatie naar energieneutraal een flink pakket isolatie moet worden aangebracht aan de buitenzijde van het dakbeschot. Uitgangspunt in de berekeningen is een isolatiewaarde van Rc = 9 m2K/W.

Verwarming en warm water Verwarming Warmteopwekking vindt plaats door middel van VR en HR-ketels. Het merendeel is rond 1998 geplaatst. Ketels zijn na 18-20 jaar aan vervanging toe. Deze ketels zullen dus de komende jaren vervangen moeten worden. De ketels kunnen vervangen worden door HR107 combiketels met HRww label. Wanneer de woningen energieneutraal worden kan ook overwogen worden om een (kleine) warmtepomp in combinatie met elektrische naverwarming worden overwogen. Er hoeft dan relatief weinig te worden naverwarmd en de benodigde elektriciteit kan met zonnepanelen worden opgewekt. In de berekeningen is gerekend met een HR107-ketel en met een warmtepomp. Lage temperatuur verwarmingssysteem Door toepassing van een lage temperatuur verwarmingssysteem (wanden/of vloerverwarming), wordt het comfort in de woningen sterk verbeterd; carapatiënten zijn erg gebaat bij dit type verwarming. Ook wordt op deze manier veel energie bespaard. Bovendien bespaart het ruimte, omdat geen radiatoren meer nodig zijn in de woning. De keuze voor dit systeem betekent dat de woningen zoals ze nu zijn, ingrijpend worden aangepakt. Het meest effectief is om de woning te ‘strippen’, te isoleren en dan te voorzien van wanden/of vloerverwarming. Bij de berekeningen is uitgegaan van een lage temperatuur verwarmingssysteem. Warm tapwater Ten behoeve van warm tapwater kan aanvullend een zonnecollector op het dak worden geplaatst. Ondanks de oriëntatie van de meeste woningen (oost-west) en de relatief vlakke dakhelling levert dit een behoorlijk voordeel op. In de berekeningen zijn varianten mét en zonder zonnecollector berekend.

Ventilatie De afvoer en toevoer zal verbeterd moeten worden. Bij een ingrijpende schilrenovatie kunnen voldoende ventilatieroosters in (of boven) de nieuwe ramen worden opgenomen (zie ramen bij 4.1). De luchttoevoer van badkamer en toilet kan eenvoudig verbeterd worden door het aanbrengen van roosters in de deuren. Er kan gebruik worden gemaakt van de huidige afvoerkanalen (mits ze vrij zijn en gecontroleerd worden op een goede werking), maar wanneer ook de binnenkant ingrijpend wordt aangepakt ligt het voor de hand nieuwe ventilatiekanalen aan te brengen in combinatie met vraaggestuurde mechanische afzuiging met warmteterugwinning. Deze warmte kan dan gebruikt worden voor warm tapwater. Ook is het mogelijk de woning volledig mechanisch te ventileren (balansventilatie, waarbij de ventilatielucht zowel mechanisch wordt ingeblazen als mechanisch wordt afgezogen). Omdat systeem erg onderhoudsgevoelig is (inregelen, schoonhouden, een iets ingewikkelder gebruiksaanwijzing dan andere systemen), gaat hier niet de voorkeur naar uit. In de berekeningen is voornamelijk met vraaggestuurde ventilatie gerekend; 1 variant betreft balansventilatie. 3 Energiebusrapportage, Ravelijn energie 0, 18-04-2014

Zonnepanelen Aanvullend op de isolerende maatregelen, een energiezuiniger installatie en eventueel zonnecollectoren t.b.v. warm water, kunnen zonnepanelen worden geplaatst om zelf elektriciteit op te wekken. Deze kunnen tegenwoordig voor zowel de huurders als de verhuurder rendabel geplaatst worden. Toepassing van zonnepanelen bij de woningen in Ravelijn heeft een aantal aandachtspunten: de ligging van de meeste woningen en de dakhelling zijn niet optimaal. Bovendien is het de vraag of de status van beschermd stadsgezicht het plaatsen van panelen toelaat. Wellicht valt dat meer, want vanaf de straat kun je het dakvlak nauwelijks zien

Vanaf de straat is het dakvlak niet of nauwelijks te zien.


Mogelijk resultaat Een aantal scenario’s voor woningtype B (tussenwoning en –hoekwoning) is doorgerekend met EPAsoftware van Vabi. Er is uitgegaan van het gemiddelde werkelijk gasverbruik dat onderzocht is tijdens het energiebus bezoek op 28-11-2013. Voor de tussenwoning bedraagt dat 1200 m3 gas en voor de hoekwoning 1500 m3 gas per jaar. In de tabel hierna zijn de resultaten opgenomen. Die situatie is nooit helemaal gelijk aan de werkelijkheid en daarom is het niet meer dan indicatief.

legenda B-ts ZW B-ZW kop ZO B-ZW kop NW B-ts Z LTV WP lucht WP bodem ZB PV HRww

tussenwoning type B met voorgevel op Zuid-Westen hoekwoning type B met voorgevel op Zuid-West & kopgevel op Zuid-Oost hoekwoning type B met voorgevel op Zuid-West & kopgevel op Noord-West tussenwoning type B met voorgevel op Zuiden Lage temperatuur verwarmingssysteem (35-55 oC) warmtepomp met als bron (buiten/ventilatie)lucht warmtepomp met als bron bodem zonneboiler met 2,2 m2 collectoroppervlakte Photo Voltaische zonnepanelen (12 of 14 m2) Hoog Rendement warm watertoestel

NB In de Vabi-software kan geen werkelijk elektraverbruik worden ingegeven. Het berekende gemiddelde elektraverbruik bedraagt 680 kWh/jaar. Dat is erg weinig. Energielabel A++ is het beste label dat in Vabi-software kan worden weergegeven.


Het verdient de aanbeveling om een stappenplan te maken, waarin de technische, praktische en financiële mogelijkheden op een rijtje worden gezet. Het voert te ver om daar in dit rapport gedetailleerd op in te gaan; hierna een korte impressie.

Technische uitvoerbaarheid maatregelen Technisch is het mogelijk de woningen in Ravelijn nagenoeg energieneutraal te maken. De tabel laat zien dat daar een behoorlijk pakket maatregelen voor nodig is:  isolatiepakket: Rcvloer = 6 [m2K/W], Rcgevel = 6 [m2K/W], Rcdak = 9 [m2K/W];  minimaal HR++-glas;  triple glas heeft alleen zin als tegelijkertijd ook de kozijnen worden vervangen;  vraaggestuurde ventilatie met warmteterugwinning uit de afgezogen lucht;  minimaal een HR107-ketel met hoog rendement opwekking warm water, eventueel een warmtepomp;  lage temperatuur verwarmingssysteem (wand- of vloerverwarming);  zonnepanelen (PV) t.b.v. opwekking elektriciteit (1 dakhelft ca. 14 m2; bij OW-ligging kan het hele dak van PV worden voorzien);  eventueel zonnecollectoren t.b.v. opwekking warm water. Wanneer niet alle maatregelen tegelijk uitgevoerd kunnen worden, zal kritisch naar de bouwkundige, bouwfysische en constructieve mogelijkheden gekeken moeten worden. Die moeten op elk moment in orde zijn om problemen te voorkomen. Tip: de site http://www.u-wert.net/ is een eenvoudig tooltje om constructies bouwfysisch door te rekenen. Na invoering van de opbouw van de constructie (inclusief wel/geen wandverwarming) berekent het programma het verloop van vocht, temperatuur en eventueel het dauwpunt in de constructie. Zo zie je in één oogopslag of er kans is op condensvorming in de constructie.

Financiële uitvoerbaarheid maatregelen De investeringen voor woningverbetering naar een energieneutrale woning zijn behoorlijk. Grof gezegd kun je de eerste 80 % besparing realiseren met 20% budget. Om de laatste 20% energiebesparing te realiseren, is 80% van het budget nodig. Voorbeeld: In Arnhem is een proefproject waarbij een pilot(rij)woning energieneutraal is gemaakt met een investering van € 140.000. De aannemer heeft een concept uitgeprobeerd (ontwikkelkosten) en het aanpakken van één woning (‘serie van één’) is natuurlijk veel duurder dan een projectmatige aanpak. De verwachting is dat bij grootschaliger aanpak de woningen naar energieneutraal kunnen worden gerenoveerd voor een bedrag van ca. € 70.000 per woning. Wanneer niet alle maatregelen tegelijk uitgevoerd kunnen worden, zal kritisch naar het bouwproces gekeken moeten worden om kapitaalvernietiging te voorkomen. Je moet geen maatregelen treffen of toestellen installeren die op korte termijn weer afgebroken/vervangen moeten worden. Zo kan bijvoorbeeld nu gebruik gemaakt worden van een HR107-ketel met in het achterhoofd het idee dat deze over 15 jaar wordt vervangen door een warmtepomp. Beide installaties kunnen voorzien in lage temperatuur verwarming en worden aangesloten op een zonnecollector. Let op dat het gaskeurlabel van de HR107-ketel het de vermelding ‘ZB’ heeft; d.w.z. de ketel is geschikt voor het naverwarmen van water van de zonnecollector. Er zijn ook compacte zonneboilers, met collector en voorraadvat in één.


Praktische uitvoerbaarheid maatregelen Voor een proefwoning in de Ravelijn worden nu de mogelijkheden van een energie-nul renovatie onderzocht. De huurder wil en kan zelf een bedrag investeren in de woning, maar niet genoeg om in één keer naar energieneutraal te gaan. Corporatie Servatius voert alleen projectmatige renovaties uit (en die zijn nu voor Ravelijn nog niet aan de orde), maar verleent wel medewerking aan de huurder, o.a. door af te zien van een aantal standaard mutatiemaatregelen. Zo wordt beneden geen stuc op de wanden gezet, zodat de bewoner zelf wandverwarming kan aanleggen en deze afwerken met leemstuc. De constructie moet echter wel bouwfysisch in orde zijn, ook als nog geen sprake is van een dik pakket gevel isolatie (zie tip onder 5.1). De bewoner wil graag de begane grondvloer verwijderen, zodat een goed geïsoleerde kierdichte nieuwe vloer aangebracht kan worden. De huidige vloer draagt vermoedelijk echter bij aan de stabiliteit van het blokje woningen waarin de proefwoning gelegen is. Om dat te ondervangen kan een constructie met treken drukstangen vlak onder de huidige vloer worden aangebracht die ervoor zorgt dat de gevels en woningscheidende wanden stabiel met elkaar verbonden blijven. Een constructeur kan berekenen welk afmeting deze moeten hebben. Ook kan ervoor gekozen worden om de hele kruipruimte te vullen met isolerend schuimbetonnen; zie bv http://www.clicque.be/nl/schuimbeton.htm. Ook hier zal een constructeur moeten rekenen of er nog extra voorzieningen nodig zijn om de trekkrachten op te nemen. Het onderhoudsplan van Servatius voorziet er nu in dat in 2019 de dakbedekking wordt vervangen. Het dak wordt dan meteen geïsoleerd. De bewoner van de proefwoning wil graag de vlieringvloer verwijderen en de ruimte onder het dak bij de slaapverdieping trekken. De vraag is of dat nu moet, of dat gewacht wordt tot 2019. Om nu al energie te besparen kan ervoor gekozen worden om op de vliering vloer een isolatiedeken aan te brengen. Dat is goedkoper en bouwfysische minder riskant dan nu de vlieringvloer te verwijderen en een binnenzijde van het dak te isoleren.

Dit rapport is een eerste aanzet tot de daadwerkelijke verbetering van de energieprestatie van het complex. Aangezien de Energiebesparingsverkenner een globaal rekeninstrument is, kunnen we geen nauwkeurige berekening maken van de besparingen die de diverse maatregelen opleveren. Ook kunnen we slechts globaal onderscheid maken tussen de verschillende woningtypes. Een nauwkeurige berekening is wel mogelijk door middel van een energieprestatieadvies. Met een dergelijk advies kunnen zowel de huidige situatie als de gewenste situatie berekend worden. Het is daarbij tevens mogelijk om een aantal keuzevarianten op te stellen


Rapportage Energiebus

Recommend Documents