Rabobank Cijfers en Trends Duurzame inrichting van de maakindustrie

start

Rabobank Cijfers en Trends Duurzame inrichting van de maakindustrie Strategische visie industrie

Rabobank Cijfers & Trends Strategische visie industrie

2

Drie hoofdstukken 1/ Limieten van de planeet 2/ Sociale verantwoordelijkheid 3/ Duurzaamheid van innovatie

Voorwoord


>Voorwoord

3


Voorwoord

Dirk Duijzer Directeur Coöperatie & Duurzaamheid Rabobank Nederland

4

DE RABOBANK WIL MET KLANTEN IN DE MAAKINDUSTRIE WERKEN AAN EEN DUURZAME TOEKOMST. De maakindustrie is een essentiële schakel

dagelijkse opereren van bedrijven zowel in de eigen

voor het verduurzamen van bijna alle ketens waarin onze

daarmee gepaard gaande kostenstijgingen bij te weinig

klanten opereren. De maakindustrie bepaalt welke

efficiënt gebruik – te beheersen, hebben op de langere termijn

grondstoffen worden ingezet en welke eisen aan de duurzame

geen toekomst en dat vertaalt zich in een hoger risicoprofiel.

gebruiksmogelijkheden van producten worden gesteld.

De risico’s zullen op den duur leiden tot minder gunstige

Binnen de Nederlandse economie is de maakindustrie van

financieringsvoorwaarden en duurdere rentetarieven

grote betekenis voor het ontwikkelen van innovaties in ketens

(cost of capital). Bedrijven die efficiënt met grondstoffen

met kennisinstellingen en toegepaste dienstverlening. De

en hulpbronnen in hun productieproces omgaan en erin

maakindustrie schept werkgelegenheid voor een belangrijk

slagen om de inkoop samen met andere partners in de keten

segment op de arbeidsmarkt. Voor de Rabobank aanleiding

duurzaam te organiseren, zullen doorgaans fluctuerende

om samen met klanten te zoeken naar bruikbare oplossingen

marktsituaties veerkrachtiger kunnen opvangen.

en een langetermijnvisie te ontwikkelen.

De hier gepresenteerde ‘resources efficiency-analyse’ is een

Veranderingen in het klimaat, schaarste in grondstoffen,

hulpmiddel bij het bepalen van het risicoprofiel van uw bedrijf.

energie en water en een toegenomen aandacht voor

Uw adviseur zal u mede op basis hiervan adviseren. Op deze

arbeidsomstandigheden en mensenrechten kunnen het

manier wil de Rabobank bijdragen aan het succes van uw

risicoprofiel en de concurrentiepositie van uw bedrijf of de

onderneming en samen met u werken aan een duurzame

keten waarin u actief bent, ingrijpend veranderen.

toekomst.

Deze studie geeft u inzicht in de risico’s en kansen die hieruit

Deze studie vormt een tweeluik met “Beter en sneller

voortkomen, die in toenemende mate invloed hebben op het

innoveren in de maakindustrie”. Ik wens u veel leesplezier toe.

organisatie als in de keten. Bedrijven die er niet in slagen de risico’s – zoals toenemende grondstoffenschaarste en


Inleiding

>Inleiding

5


Inleiding WERELDWIJDE MAATSCHAPPELIJKE TRENDS, ZOALS KLIMAATVERANDERING EN AANDACHT VOOR MENSENRECHTENSCHENDING, HEBBEN IN TOENEMENDE MATE INVLOED OP HET DAGELIJKSE OPEREREN VAN BEDRIJVEN.

6

groeiende wereldbevolking op een waardige manier kan leven en voldoende heeft aan wat de planeet te bieden heeft.

MAAKINDUSTRIE:

De maakindustrie is essentieel voor de wereldeconomie met

Bedrijven die de consequenties van deze maatschappelijke

ongeveer 94 miljoen werknemers wereldwijd. Zij omvat bedrijven

trends goed inschatten kunnen tijdig risico’s afdekken en

die grondstoffen en materialen tot halffabricaten en nieuwe

kansen verzilveren. Het is al lang duidelijk dat de zogenaamde

producten verwerken.

‘niet-financiële’ risico’s op het gebied van duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen, financiële

Kenmerkend voor deze bedrijven zijn de complexe ketens met

gevolgen hebben. Een afwachtende houding brengt hogere

veel toeleveranciers en de verplaatsing van de productie naar

kosten met zich mee, die soms flink kunnen drukken op de

lagelonenlanden en groeimarkten zoals China en India. Dit

winst- en verliesrekening.

brengt sociale risico's en milieu risico’s met zich mee. In toenemende mate houdt de maatschappij een bedrijf ook

Deze studie identificeert en analyseert welke

verantwoordelijk voor de impact dat het veroorzaakt in de

maatschappelijke trends en issues relevant zijn voor de

keten. Niet alleen bij directe toeleveranciers, maar ook bij

maakindustrie. De maakindustrie vervult een scharnierfunctie

grondstoffenleveranciers verderop in de keten. Deze studie kijkt

tussen grond- en hulpstoffen en de producten die er

daarom niet alleen naar de bedrijfsvoering maar ook naar de

uiteindelijk van gemaakt worden en kan daarmee een

trends en issues die betrekking hebben op de keten. Naast de in

bijdrage leveren aan een duurzame oplossing waarbij een

dit document genoemde trends en issues geldt ook voor de


Inleiding maakindustrie dat transparant en verantwoordelijk bestuur

Naast deze lijst van maatschappelijke trends zijn er ook

overal ter wereld moet plaatsvinden.

bijvoorbeeld financiële, fiscale, economische en bestuurlijke

Onze analyse wijst uit dat de volgende maatschappelijke

trends die we in dit document verder buiten beschouwing

trends relevant zijn voor de maakindustrie:

laten.

>> De limieten van de planeet

Voor iedere trend beschrijven we de consequenties hiervan

t

4DIBBSTUF CFTDIJLCBBSIFJEFOEVVS[BBNIFJE

voor de maakindustrie en de keten. Hierbij belichten we zowel

van grondstoffen en natuurlijke hulpbronnen

de risico’s als de kansen die hieruit voortkomen. Daarnaast

t

&OFSHJFFOLMJNBBU

geven we inzicht in het handelingsperspectief van de

t

%FNJMJFVWPFUBGESVL XBUFS DIFNJDBMJÑOFO

bedrijven. Wat is de gewenste strategie om met de gevolgen

toxische stoffen, afval)

van de trend om te gaan?

4PDJBMFWFSBOUXPPSEFMJKLIFJE t

"SCFJE PBNFOTFOFOBSCFJETSFDIUFOFO tekort aan vakbekwaam personeel)

t

7FSBOUXPPSEFMJKLIFJEOBBSDPOTVNFOUFO

>> Duurzaamheid van innovatie t

%VVS[BNFJOOPWBUJF

t

/BOPFOCJPUFDIOPMPHJF

7

Inleiding


8


Inhoud

>Inhoud

9

10


Inhoud

11 Limieten van de planeet

27 Sociale verantwoordelijkheid

35 Duurzaamheid van innovatie

Conclusie

39

Colofon

45

Thema 1_Limieten van de planeet

1

Limieten van de planeet


11


De maakindustrie is afhankelijk van wat de planeet kan bieden aan grondstoffen, energie en zuiver water. Negen miljard mensen in 2050 en een snel groeiende middenstand in China en India, met bijbehorende consumptiepatronen bieden kansen, maar ook bedreigingen.


12

Thema 1_Limieten van de planeet Ecosystemen kunnen de huidige ontwikkelingen en manier van werken niet lang blijven ondersteunen. Systeemveranderingen zijn nodig en bedrijven die hierop anticiperen en zich het beste aanpassen zullen overleven. De voornaamste aandachtsgebieden die hier uit voortkomen zijn: >> schaarste, beschikbaarheid en duurzaamheid van grondstoffen >> energie en klimaat >> milieuvoetafdruk (water, chemicaliën, giftige stoffen, afval)

Grondstoffen en natuurlijke hulpbronnen In juni 2010 heeft de Europese Unie (EU) voor het eerst officieel gewaarschuwd voor schaarste van 14 belangrijke grondstoffen voor de maakindustrie. Het gaat om grondstoffen voor high-tech en alledaagse producten zoals gsm’s, batterijen en glasvezelkabels. Volgens schattingen kan de vraag naar grondstoffen meer dan verdriedubbelen in de periode tot 2030. Naast een slinkende voorraad is een belangrijke oorzaak voor toekomstige schaarste dat de stoffen slechts in enkele politiek instabiele landen te vinden zijn, of dat een land een monopoliepositie heeft veroverd en daar handelspolitiek mee bedrijft (zie kader). SCHAARSTE DOOR HANDELSPOLITIEK In juli 2010 heeft China aangekondigd de productie van zeldzame metalen te beperken met meer dan 70% voor de tweede helft van dit jaar en het land wil ook het aanbod voor de export verminderen. China controleert meer dan 90% van de wereldwijde productie van zeldzame metalen. Het land heeft een aantal contracten getekend om de productie veilig te stellen waardoor het marktaandeel opgeklommen is tot 97%. De zeldzame metalen waar het om gaat zijn: scandium, yttrium en de 15 lanthaniden. Deze zeldzame metalen worden in kleine hoeveelheden verbruikt door vele sectoren in de maakindustrie van elektronica tot schone energie (hybride autos en windmolens) en glas. Bolivia kondigde aan dat de lithiumvoorraden beschikbaar worden gesteld aan bedrijven die technologie naar het land brengen.


13



14

Maar ook de prijzen van hernieuwbare grond- en hulpstoffen, zoals katoen en voedingsgewassen, zijn een indicatie van (toekomstige) schaarste. Dit is een gevolg van het in te hoog tempo benutten van de ecosystemen die deze grond- en hulpstoffen leveren. De biocapaciteit van de ecosystemen wordt overschreden met het gevolg dat deze zich niet tijdig kunnen herstellen van de impact van ons handelen. Industrieën zoals de voedselverwerkende industrie, die afhankelijk zijn van grondstoffen en hulpbronnen uit ecosystemen die overbelast zijn, nemen in toenemende mate maatregelen om de biocapaciteit te herstellen. Ook de consument raakt steeds meer doordrongen van het belang en de bedrijven springen hierop in met diverse productlabels (zoals MSC en FSC).

UNILEVER GAAT VOOR MEER GROEI EN EEN KLEINERE MILIEU IMPACT. Unilever heeft in haar ambitieuze Sustainable Living Plan de doelstelling gepresenteerd om in 2020 wereldwijd de voetafdruk van haar producten te halveren. Bovendien zal Unilever in 2020 100% van de landbouwgrondstoffen betrekken uit duurzame landbouw.

Voor de maakindustrie is een goede risico-analyse en tijdige omschakeling naar duurzaam grondstoffen- en materialenmanagement essentieel voor de bedrijfscontinuïteit. Innovatie en optimalisatie van processen, producten en systemen is gewenst. De te voorziene schaarste aan (agrarische) grondstoffen, natuurlijke hulpbronnen en de milieudruk door het ontginnen van die grondstoffen en hulpbronnen, zullen investeringen stimuleren in milieu- en grondstof besparende technologieën (eco-efficiëntie). De innovaties zijn o.a. gericht

Thema 1_Limieten van de planeet op een efficiënter gebruik van bestaande grondstoffen en/of de inzet van alternatieve, minder milieubelastende of schaarse grondstoffen.

Hergebruik van grondstoffen Door grondstoftekorten en hogere prijzen zal productontwikkeling zich naast grondstofbesparing en langere levensduur van de producten moeten richten op hergebruik van de grondstoffen. Bedrijven kijken naar hernieuwbare of secundaire grondstoffen, die gemakkelijk biologisch, chemisch en/of mechanisch te recyclen zijn. Hierbij kijkt men naar de recycling van eigen producten, maar ook naar afvalstoffen die elders vrijkomen. Deze alternatieve grondstoffen vindt men in de eigen productieketen, maar steeds vaker ook in aanpalende ketens . Bijvoorbeeld de agrarische sector kan zijn rol als toeleverancier verbreden met de opkomst van een bio-based economie; een economie waarin biomassa (gewassen en bijproducten) in toenemende mate als grondstof gaat dienen in de non-food maakindustrie. Een groot deel van de grond- en hulpstoffen die fossiele basisstoffen gaan vervangen zal volgens het cascaderingsmodel bestaan uit rest- en afvalstoffen. Wat in de ene bedrijfssector afval is, kan in een andere sector een waardevolle grondstof zijn. De EU-regelgeving evolueert richting de opwaardering van afval naar zogenaamde ‘secundaire grondstoffen’. Hierbij is het van belang dat de biomassa op duurzame wijze geproduceerd wordt en niet concurreert met voedsel. Daarnaast zal de industrie moeten werken aan nieuwe protocollen waardoor kruisbesmetting tussen food- en nonfoodketens vermeden wordt.


15



16

Ontwerpprincipes zoals Cradle to Cradle, waarbij duurzaamheid en recyclebaarheid van grond-, hulp- en reststoffen over de hele levenscyclus van producten centraal staan, bieden kansen. Steeds meer duurzaamheidsproductlabels stellen hergebruik als eis, evenals overheden eisen stellen aan duurzaam inkopen. Maar met alleen een productontwerp dat geschikt is voor grondstofhergebruik is de maakindustrie er nog niet. Nieuwe logistieke processen en samenwerking in de keten zijn noodzakelijk om in de toekomst de productie grotendeels gebruik te laten maken van gerecycled materiaal. (aangeduid als Urban Mining). De kantoormeubelsector loopt hierin voorop en experimenteert met een terugkoopsysteem van de producten na de gebruiksfase. Ook op technisch vlak is verdere innovatie van materiaalhergebruik gewenst. Voor het behalen van bepaalde eigenschappen is het samenvoegen van materialen vaak nog noodzakelijk. Dit leidt tot een steeds slechtere kwaliteit van het te recyclen materiaal (‘downcycling’) en lost het grondstoffenprobleem niet op. De toekomst ligt evenwel bij een ‘circulaire economie’ waarbij grondstoffen keer op keer hergebruikt worden, zonder aan kwaliteit te verliezen (‘upcycling’). Voor de zeldzame metalen geldt dat de gebruikte hoeveelheden zeer klein zijn, waardoor het moeilijk is om ze terug te winnen. Ook hier zijn technologische innovaties nodig.

Duurzaamheidsaspecten van grondstoffen Duurzaam grondstoffen- en materialenmanagement richt zich niet alleen op efficiëntie en hergebruik. In toenemende mate houdt de maatschappij bedrijven verantwoordelijk voor de negatieve sociale impact en milieu impact veroorzaakt door het winnen van de te gebruiken grondstoffen. Deze verwach

Thema 1_Limieten van de planeet tingen kristalliseren zich uit in succesvolle acties van NGO’s, maar ook in nieuwe wetgeving, zoals in de VS waar bedrijven moeten vermijden metalen uit Kongo in te kopen. Naast 'ken uw klant' is 'ken uw keten' steeds belangrijker.

Energie en Klimaat Het is zichtbaar dat het klimaat door opwarming verandert. Bedrijven in de maakindustrie worden geconfronteerd met vijf soorten risico’s gerelateerd aan energie en klimaat. Fysieke risico’s veroorzaakt door weersverandering, risico’s door veranderende wet- en regelgeving, veranderende marktvraag, reputatierisico en energieonzekerheid.

Fysieke risico’s De klimaatverandering zorgt in toenemende mate voor extreme weersomstandigheden. De gevolgen van deze natuurkrachten zijn aanzienlijk, ook voor de maakindustrie. Regen, tropische stormen en ander natuurgeweld vernietigen gebouwen, fabrieken en de infrastructuur. Bedrijven met productielocaties in risicogebieden zullen adaptatiemaatregelen moeten nemen. Deze maatregelen variëren van stormen waterbestendige fabrieken en infrastructuur, alternatieve energievoorziening tot reddingsplannen voor de medewerkers. Bedrijven in de maakindustrie die afhankelijk zijn van grondstoffen of halffabricaten uit gebieden met extreme weersomstandigheden, lopen leveringsrisico en kunnen mogelijk niet voldoen aan hun productieverplichtingen. Mislukte oogsten kunnen tekorten veroorzaken aan grondstoffen voor de voedselverwerkende industrie, maar ook voor de bio-based economie. Dit kan leiden tot hogere kosten en vraagt om risicospreiding en alternatieve leveranciers.


17



18

Veranderende wet- en regelgeving Klimaatverandering vraagt om wereldwijd beleid om de broeikasgasemissies te reduceren. De eisen op het gebied van energiebesparing en het beperken van de uitstoot van CO₂ en andere broeikasgassen worden strenger. De Europese Unie heeft zich vastgelegd op een reductie van de CO₂ uitstoot van 80% ten opzichte van 1990. Een groot aantal maatregelen is gepland om de industrie te dwingen, dan wel te stimuleren om energiebesparende en uitstoot beperkende maatregelen te nemen. Een groot deel van de maakindustrie kan nu nog rekenen op gratis emissies, maar de trend is dat steeds meer sectoren hiervoor moeten betalen. Ook energiebedrijven moeten voor hun emissies gaan betalen. Dit zal effect hebben op de energieprijs. Daarnaast werkt de EU aan beleid waarbij het gebruik van fossiele brandstoffen een hogere kostprijs krijgt (zie kader). Bedrijven in de maakindustrie kunnen een toekomstig prijsrisico voorkomen door nu emissierechten op te kopen op de futures markt of door te investeren in schone technologie. De bedrijven zullen ook moeten investeren in energieefficiënte processen. Door de stijgende energie- en brandstofprijzen kunnen bedrijven hier op de langere termijn kosten door besparen en aan de toekomstige wettelijke verplichtingen blijven voldoen. ENERGIEBELASTING GEBASEERD OP CO2-UITSTOOT. De Europese Commissie wil de belasting op energie variëren naar CO₂-uitstoot. Nu betalen verbruikers in Europa een heffing naar de hoeveelheid verbruikte energie. In de toekomst kan dat verschuiven naar een CO₂-component. Het gevolg kan zijn dat elektriciteit die is opgewekt uit bijvoorbeeld windmolens, zonnepanelen of biomassa goedkoper wordt dan bijvoorbeeld stroom uit vervuilende steenkolen.

Thema 1_Limieten van de planeet Markteisen en reputatie Naast de kosten voor CO₂-emissies zijn er nog andere reden voor de maakindustrie om in te zetten op CO₂-reductie. Een belangrijke reden is dat de markt er om vraagt. Overheden stellen eisen aan hun inkoopbeleid of belonen bedrijven die beter presteren. Multinationals zoals AkzoNobel, Phillips, Wall-mart en DSM hebben ambitieuze energiedoelstellingen en werken in toenemende mate samen met partijen uit de keten om hun eigen CO₂-doelstellingen te realiseren. Ook de financiële sector onderkent het belang van klimaatbeleid voor het risicoprofiel van een bedrijf. Investeerders, verenigd in het Carbon Disclosure Project, vragen beursgenoteerde ondernemingen al sinds 2000 om inzicht in hun CO₂-emissies en verbetertrajecten. De aandacht voor de CO₂-footprint van ketens en producten neemt toe. Producenten van consumentengoederen laten steeds vaker (al dan niet verplicht) het energieverbruik van het product zien (ABC-label). Daarnaast experimenteren bedrijven met het vermelden van de CO₂-footprint van het product op het productlabel om te voorzien in de informatiebehoefte van hun klanten. Klimaatrisicoanalyse Bedrijven doen er goed aan een gecombineerde risicoanalyse uit te voeren en rekening te houden met fysieke risico’s (grondstoffentekorten en waterschaarste), strengere wet- en regelgeving, veranderende markteisen en de effecten van broeikasgasemissies op de reputatie.

Energiezekerheid De vraag naar energie blijft toenemen. Recente berekeningen van het IEA (International Energy Agency) voorspellen een groei van 49% in de periode


19



20

van 2007 tot 2035. Van de toenemende vraag komt 95% van niet-OESO landen, met China als grootste stijger. Het IEA voorziet stijgende energiekosten. Voor bedrijven in de maakindustrie een reden om energie te besparen of zelf in deze energiebehoefte te willen voorzien. Een tweede reden hiervoor is de toenemende onzekerheid rond de levering van energie. De twee voornaamste oorzaken van deze onzekerheden zijn de eindigheid van de beschikbare voorraad (Peak Oil) en de locatie van de voorraden. Een groot deel van de fossiele energiebronnen en -voorraden bevinden zich in politiek instabiele regio’s en dit heeft gevolgen voor de leveringszekerheid. De EU is momenteel voor 50% van haar energiegebruik afhankelijk van import, dit percentage zou kunnen stijgen tot 70% tegen 2030. De onderbreking van de gaslevering van Rusland via Oekraïne naar Europa, die in januari 2009 twee weken duurde, heeft de maakindustrie in diverse Oost-Europese landen negatief beïnvloed en liet de grote afhankelijkheid van Russisch gas zien. De maatregelen die genomen moeten worden om dit risico te beperken, komen grotendeels van de overheden. Bedrijven kunnen maatregelen nemen die de afhankelijkheid van één type (fossiele) energiebron beperken en investeren in eigen hernieuwbare energiebronnen zoals wind- en zonne-energie of energie uit biomassa.

Milieuvoetafdruk (water, chemicaliën, giftige stoffen, afval) Bedrijven in de maakindustrie krijgen niet alleen te maken met de beschikbaarheid van grondstoffen en energie. De aarde heeft ook een beperkte capaciteit om de milieubelasting van de productie te absorberen en voldoende hulpstoffen, zoals schoon zoet water, te blijven leveren. Bedrijven die zich niet richten op het ontkoppelen van de milieuvoetafdruk en de groei, zullen op

Thema 1_Limieten van de planeet de langere termijn hun bestaansrecht verliezen. Bedrijven met visie werken al meer dan een decennium aan het verlagen van hun milieuvoetafdruk. Eerst van de eigen bedrijfsvoering, vervolgens van de producten en nu in toenemende mate ook van de gehele keten (toeleveranciers tot afnemers inclusief de eindgebruiker). Koplopers zoals Nike zijn inmiddels zo overtuigd van het belang van het gezamenlijk maatregelen nemen om de belasting van de aarde te beperken, dat zij hun modellen delen (zie kader). Daarnaast is het van belang dat bedrijven de strengste milieuwetgeving en het voorzorgsprincipe wereldwijd toepassen. Dus ook in landen waar milieuwetgeving minder streng is of minder gehandhaafd wordt. NIKE DEELT ONTWERPMODELLEN OM DUURZAAMHEID TE BEVORDEREN Nike heeft de afgelopen zeven jaar gewerkt aan het ontwikkelen van instrumenten, indexen en grondstoffen om de ecologische voetafdruk te verkleinen en om meer duurzame producten te produceren. Nike geeft aan dat het bedrijf andere bedrijven, partners, de industrie, NGO’s en beleidsmakers nodig heeft om samen te werken aan een meer duurzame toekomst. Het instrument evalueert afval, energie, giftige stoffen en water in materialen en processen, zodat bedrijven de milieu-impact van belangrijke productcomponenten kunnen identificeren en beïnvloeden.

Veranderende marktvraag Doordat bedrijven zich richten op het verlagen van de milieuvoetafdruk in de gehele keten, krijgen bedrijven eerder in de keten, die onderdelen en halffabricaten produceren, te maken met een veranderende marktvraag. Ook elders verandert de marktvraag. Niet alleen bedrijven zijn zich ervan bewust dat de milieuvoetafdruk van de maakindustrie en de producten die zij ma


21



22

ken, omlaag moet. Ook de Europese overheden beseffen dit en passen hun inkoopbeleid hier op aan. Ook een groeiende groep consumenten verwacht dat bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen. In de toekomst zullen de eisen van consument, overheid en afnemers alleen maar toenemen. Bedrijven reageren hierop met groene marketing. Met name op consumenten artikelen, maar ook in de business-to-business neemt het aantal productlabels toe waarmee bedrijven willen bewijzen dat producten duurzaam zijn geproduceerd, of dat de milieuvoetafdruk lager is dan die van de concurrent. Door de enorme groei in productlabels en duurzaamheidscertificaten is het een uitdaging voor bedrijven het label of certificaat te identificeren dat de klant aanspreekt. Eerlijke informatievoorziening en een objectieve onderbouwing van de duurzaamheidsclaim die op het label staat, zijn hierbij essentieel. Om er zeker van te zijn dat de duurzaamheidsclaim van een label ook betrouwbaar is, moet het label gebaseerd zijn op een internationaal standaard die voldoet aan de ‘Code of Good Practices’ van ISEAl. Lessen uit de praktijk geven aan dat een label moet verwijzen naar een standaard die: 1) gebruik maakt van objectieve, op valide onderzoek gebaseerde meetbare variabelen; 2) ontwikkeld is via een transparant proces van consultatie en dialoog met relevante partijen uit de productieketen, zoals producenten, verwerkers, banken, overheden en NGO’s; 3) is gericht op het tegengaan van factoren die ernstige schade toebrengen aan milieu, natuur en sociaal welzijn van mensen door daarvoor haalbare doelstellingen te stellen; 4) die de gestelde doelen laat beoordelen door een onafhankelijke accountant of auditor.

Thema 1_Limieten van de planeet Water Water is de belangrijkste nieuwe uitdaging voor bedrijven, ook in de maakindustrie. De vraag naar schoon zoet water zal in 2030 40% hoger liggen dan het aanbod. Hierdoor zal de halve wereldbevolking in gebieden leven met een tekort aan water. Door klimaatveranderingen zal (periodiek) juist een overschot of tekort aan water zijn, leidend tot overstromingen respectievelijk droogten. De mate waarin grondwater wordt onttrokken, ligt nu al vaak boven de herstelcapaciteit van het ecosysteem. De Wereldbank ziet waterschaarste als een rem voor groei belangrijke economieën zoals China en India. Het is ook een rem voor de ontwikkeling van landen waar de economie nog vorm krijgt. Dit heeft gevolgen voor bedrijven. Droogte en overstromingen dwingen bedrijven tot maatregelen, zoals het verplaatsen van de productie en het nemen van adaptatiemaatregelen (aanleggen van dijken, afvangen van hemelwater en gesloten watersystemen). Waterschaarste leidt tot hogere kosten en aanpassingen in productontwerp en het productieproces. Bedrijven berekenen in toenemende mate de water footprint van producten, processen en ketens om waterbesparing te realiseren en risico’s te beperken. Naast waterbesparing is ook het voorkomen van watervervuiling en zuiveren van water na gebruik belangrijk. Evenals zorgvuldige onttrekking van (grond) water en rekening houden met de indirecte (ecologische) effecten daarvan. Bedrijven die al langer in waterschaarse regio’s werken, zoals Coca Cola, hebben in de afgelopen jaren gemerkt dat het onttrekken van water kan leiden tot reputatieschade en op termijn de eigen bedrijfsvoering in gevaar kan brengen, zeker als de lokale stakeholders niet bij het proces betrokken worden. Daarom heeft Coca Cola ook een uitgebreid watermanagementprogram


23



24

ma en hebben duurzaam waterbeheer en stakeholdermanagement prioriteit. Bedrijven moeten bij de afweging van de productielocatie rekening houden met de ‘virtuele water footprint’ van de productie en bij waterintensieve productie kiezen voor regio’s waar waterschaarste geen issue is. Met een water footprint kan een bedrijf de impact op zoetwater bronnen minimaliseren en waar nodig compenseren. Water vormt ook een toenemend risico in de keten. Leveranciers uit regio's met waterschaarse zullen maatregelen moeten nemen om de productie veilig te stellen. Dit geldt voor grondstoffen die geteeld worden, maar ook voor de productie van halffabricaten. Bedrijven zullen water een onderdeel moeten maken van de leverancier risico-analyse. De maakindustrie moet water als een strategisch onderwerp zien en bij de keuze van nieuwe productielocaties en ketenpartners rekening houden met mogelijke waterrisico’s in een regio. WATER DISCLOSURE PROJECT Financiële instellingen onderkennen het belang van water en hebben, in navolging van het Carbon Disclosure Project, in 2010 het Water Disclosure Project opgericht. Uit hun eerste onderzoek blijkt dat 39% van de ondervraagde bedrijven nu al problemen ervaart op het gebied van water. Knelpunten die de bedrijven noemen zijn verstoring door droogte en overstroming, extra kosten vanwege de kwaliteit van het water, beschikbaarheid en hogere kostprijs van water en boetes vanwege watervervuiling. Bedrijven zien kansen op het gebied van een infrastructuur gericht op adaptatie, nieuwe producten en diensten op het gebied van watervoorziening of op het gebied van producten die minder water nodig hebben in de gebruiksfase.

Thema 1_Limieten van de planeet Chemicaliën en toxische stoffen Veel bedrijven in de maakindustrie gebruiken chemische stoffen. Deze stoffen zijn verwerkt in tal van producten zoals speelgoed, medicijnen, kledingstukken en wasmiddelen. Onveilig gebruik van deze stoffen brengt risico’s met zich mee voor mens én milieu. Het onzorgvuldig lozen van chemicaliën in het milieu veroorzaakt vervuiling, schaadt de biodiversiteit en de menselijke gezondheid. Residuen van chemicaliën blijven soms achter in het eindproduct. Tijdens de gebruiksfase kunnen de chemicaliën via de huid het menselijk lichaam binnendringen en gezondheidsproblemen veroorzaken. Voorbeelden zijn pesticiden in katoenen kleding, giftige kleurstoffen op kinderspeelgoed en biocides in lederen producten. GIFTIGE STOFFEN IN CONSUMENTENPRODUCTEN In 2007 moest Mattel een groot aantal speelgoedartikelen terugroepen omdat de fabriek verf met lood had gebruikt. Het incident was er één in een lange reeks problemen met Chinese exportproducten. In Midden-Amerika zijn mensen om het leven gekomen door giftige medicijnen. In de VS zijn huisdieren gestorven door giftig diervoer.

REACH In de EU is sinds juni 2007 REACH van kracht, een nieuwe verordening voor chemische stoffen. Hierdoor moet informatie over de schadelijkheid en risico’s chemische stoffen toegankelijk worden gemaakt in de gehele keten. De verantwoordelijkheid voor de risicobeheersing van chemische stoffen komt bij het bedrijfsleven te liggen. De verordening heeft aanzienlijke consequenties voor bedrijven in de maakindustrie. Zij zullen hier een monitoringssysteem voor op moeten zetten. Zonder de noodzakelijke informatie over de chemi


25



26

sche stoffen, verliezen bedrijven toegang tot de Europese markt. Daarnaast is het gebruik van sommige stoffen aan banden gelegd, waardoor bedrijven de samenstelling van hun producten aan moeten passen.

Afval Afval in fabrieken is feitelijk verspilling van grondstoffen. Met de toenemende schaarste van grondstoffen is het steeds belangrijker voor bedrijven om afval te verminderen, te voorkomen en te recyclen. Hiervoor zullen bedrijven hun productieproces en productontwerp moeten aanpassen en optimaliseren. Naast efficiënt grondstoffengebruik hebben bedrijven ook een verantwoordelijkheid voor de afvalverwerking van hun producten, vooral in de elektronica en witgoed. Deze producten bevatten giftige afvalstoffen, met name broom en zware metalen. Dit elektronische afval wordt vaak verscheept naar Azië of Afrika waar het wordt gestort of op onzorgvuldige wijze gerecycled wordt. Ook de export van 2e of 3e hands producten is soms een verkapte manier van afval dumpen, omdat het afval uiteindelijk op dezelfde stort terecht komt en de kosten van exporteren lager liggen dan de reguliere afvalkosten. Het gevolg is milieuvervuiling en gezondheidsklachten voor de plaatselijke bevolking. Steeds vaker spreekt de maatschappij producenten hier op aan. Ook afval dat niet afbreekt en in de natuur terechtkomt, veroorzaakt problemen. Een voorbeeld is de plasticsoep in de grote oceaan waar al het afval zich verzamelt door de golfstroom.

Thema 2_Sociale verantwoordelijkheid

2


Sociale verantwoordelijkheid

27


Globalisering en toenemende internationale concurrentie zorgen ervoor dat arbeids- en mensenrechten regelmatig onder druk staan. Zowel in rijkere, geïndustrialiseerde landen, als in minder ontwikkelde landen.


28

Thema 2_Sociale verantwoordelijkheid Klanten (business-to-business en consumenten) stellen steeds hogere eisen op dit gebied. Niet alleen ten aanzien van de eigen bedrijfsvoering van bedrijven, maar ook aan de keten. Daarnaast zijn transparantie, eerlijke informatie voor consumenten en ethisch verantwoorde reclame onderwerpen die in de nieuwe internationale richtlijn voor MVO ISO 26000 veel aandacht krijgen. Op de korte termijn lijkt vergaande wetgeving op het gebied van duurzaamheidsinformatie op productlabels van de baan, maar de behoefte aan goede informatie blijft. Bedrijven in de consumentgoederensector zullen hierop een antwoord moeten vinden.

Arbeid Mensen- en arbeidsrechten De maakindustrie schept wereldwijd voor ongeveer 94 miljoen mensen een baan en dus een inkomen. Al langere tijd is er een trend om (delen van) de productie te verplaatsten naar landen met de laagste lonen. Dit zijn vaak ook landen waar arbeids- en mensenrechten geschonden worden. Het verplaatsen van de productie en het outsourcen van activiteiten leidt niet tot een verminderde verantwoordelijkheid. Vooral in bedrijfstakken van de maakindustrie waar veel laaggeschoolde arbeid wordt ingezet, zoals in de kleding- en schoenenindustrie en de productie van elektronische componenten, is soms sprake van kinderarbeid, gedwongen arbeid, discriminatie, extreem lange arbeidsdagen, een slechte beloning en de ontkenning van vakbondsrechten. Momenteel werken er nog steeds wereldwijd 15 miljoen kinderen tussen de 5 en 17 jaar in de industrie. Maar ook eerder in de productieketen, bij grondstof winnende bedrijven, komen regelmatig schendingen van mensen- en arbeidsrechten voor. Eerder in de keten kunnen ook problemen ontstaan rond landrechten.


29



30

Bedrijven zullen maatregelen moeten nemen om misstanden in hun fabrieken en toeleveringsketen te voorkomen. Bij het bepalen van de gewenste maatregelen kunnen bedrijven het beste werken met een risicoanalyse waarbij rekening gehouden wordt met regio’s, de aanwezigheid van kwetsbare groepen en productie in exportzones. De verantwoordelijkheden van bedrijven zijn vastgelegd in de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen. De OESO-richtlijnen hebben ook een klachtensysteem waarmee bedrijven aangeklaagd kunnen worden in geval van overtreding. Met de sociale media beïnvloeden de NGO’s de consument, die steeds vaker besluit goederen niet te kopen als er sprake is van mensenrechtenschending. Bedrijven laten bij hun leveranciers audits uitvoeren op basis van internationale standaards om schending van mensenrechten te proberen te voorkomen en gebruiken labels zoals fair trade en fair wear om dit te communiceren.

Gezondheid en veiligheid op de werkvloer Werken in de maakindustrie – vooral in opkomende markten en ontwikkelingslanden – betekent dat werknemers in aanraking kunnen komen met fysiek zwaar werk, chemische stoffen, lawaai en gevaarlijke machines. De gezondheid en veiligheid van werknemers komen in het geding door hoge productiequota’s, overwerk en productiviteit prikkels. Ook stress vergroot het risico op ongelukken. Ongelukken en ziektes brengen voor organisaties hoge kosten met zich mee door een verlies aan productiviteit, een lage werknemersmoraal en verlies van opgeleid en ervaren personeel. Onveilige werkomstandigheden kunnen leiden tot hoge boetes, een slecht imago en zelfs tot bedrijfssluiting. Een structurele aanpak, gebaseerd op een risico-analyse en gedragen door het management ligt aan de basis van succesvol gezondheidsen veiligheids

Thema 2_Sociale verantwoordelijkheid beleid. Daarnaast is een goede veiligheidscultuur in het bedrijf essentieel. Realistische doelstellingen dragen bij aan het verlagen van de werkdruk en de stress en helpen daarmee ongelukken en verzuim te voorkomen. Dit geldt voor de eigen bedrijfsvoering maar ook voor de eisen die een bedrijf stelt aan de keten. Onrealistische leveringstijden zorgen voor werkdruk en een verhoogde kans op ongelukken en schending van de arbeidsrechten elders in de keten. ACHTER DE IPHONE. Net als de meeste producenten van consumentenelektronica heeft ook Apple zijn productie deels naar Azië, met name China, verplaatst. Bij het vervaardigen van iPhones zijn meer dan honderd Chinese arbeiders ziek geworden omdat zij de aanraakschermen moesten schoonmaken met een gevaarlijk oplosmiddel, dat tot chronische pijnen leidde. Na deze ontdekking heeft Apple van haar leverancier Wintek geëist om het gebruik van het chemische oplosmiddel, n-hexane, te verwijderen uit de productielijnen en om het ventilatiesysteem te repareren. Om incidenten in de toekomst te voorkomen heeft Apple haar leverancier verplicht om haar EH&S-processen te verbeteren.

Flexibilisering van de arbeidsmarkt Voor de maakindustrie is het belangrijk om snel te kunnen inspelen op veranderingen in de marktvraag. Het flexibel inzetten van personeel is hiervoor een goed middel. Als gevolg hiervan worden steeds meer werknemers ingehuurd onder andere via uitzendbureaus of als ZZP-er. Een aantal bedrijven echter creëert constructies waarbij verworven rechten van vaste medewerkers omzeild kunnen worden met als gevolg dat de betrokken werknemers gevaar lopen minder rechten, minder zekerheid en slechtere arbeidsvoorwaarden


31



32

te krijgen. Dit gevaar door de flexibilisering speelt door de hele keten, zowel in de EU als in de opkomende economien.

Tekort aan (vakbekwaam) personeel In de huidige globale economie is het belangrijk voor de maakindustrie om de concurrentiepositie te versterken. Het verhogen van de arbeidsproductiviteit en innovatie staan hierbij centraal. Dit vraagt een steeds hoger kennisniveau van medewerkers. De arbeidsmarkt van geschoold en technisch personeel wordt steeds krapper. Dit komt enerzijds doordat er weinig instroom is van nieuwe, vakbekwame mensen en anderzijds omdat de beroepsbevolking kleiner en ouder wordt als gevolg van de vergrijzing. Vergrijzing Vanaf 2012 krimpt de Europese beroepsbevolking en stijgt het aantal zestig plussers met 2 miljoen mensen per jaar. De Aziatische bevolking van 60 jaar of ouder is in 2010 met 54 procent toegenomen en zal nog verder toenemen. Bedrijven zullen door de aankomende vergrijzing in toenemende mate afhankelijk worden van oudere werknemers. Het is belangrijk dat bedrijven beleid ontwikkelen om de inzetbaarheid van oudere werknemers te vergroten en medewerkers te behouden. Aandacht voor de arbeidsvitaliteit, een levensfasebewust personeelsbeleid en een leven lang leren zijn mogelijkheden voor bedrijven om hierop in te spelen.

Thema 2_Sociale verantwoordelijkheid Vakbekwaam personeel Omdat bedrijven steeds meer op kwaliteit concurreren is het kennisniveau van werknemers essentieel voor de continuïteit van organisaties. Het aantal studenten dat een technische opleiding volgt, daalt echter. Dit geldt zowel bij hoger- als bij lager opgeleiden. Ook is uit onderzoek gebleken, dat de scholing niet aansluit op de toenemende behoefte aan innovatie in de maakindustrie. Het gevolg daarvan is dat industriële bedrijven steeds meer moeite hebben om geschikt personeel te vinden. Bedrijven zoeken hiervoor oplossingen door onderlinge samenwerking en samenwerking met opleidingsinstituten. Ook in dit kader zijn medewerkerstevredenheid en -behoud belangrijke speerpunten.

Informatie voor Consumenten Bedrijven die consumentengoederen maken moeten zorgdragen voor verantwoorde en ethische marketing en informatievoorziening. Dit houdt in dat de reclame niet primair gericht moet zijn op zwakkere groepen die minder weerstand kunnen bieden (zoals kinderen en jongeren). Informatie moet volledig en juist zijn en zo gepresenteerd worden dat de consument het begrijpt. Door de grote hoeveelheid duurzaamheidsclaims en -labels, ziet de consument door de bomen het bos niet meer, met als gevolg dat claims gewantrouwd worden. Anderzijds is er door de toenemende aandacht voor duurzame producten in de media, wel sprake van een toenemende informatiebehoefte. Om effectief te zijn moeten bedrijven de MVO-aspecten tot uiting brengen die logisch passen bij het merk, concrete activiteiten of producten laten zien en niet te hoge verwachtingen wekken. Zo kan het bedrijf waarmaken wat het belooft en de scepsis wegnemen. In het kader van betrouwbare


33



34

(duurzaamheids)informatie worden track en trace systemen steeds belangrijker. Sommige systemen zoals ‘made by’ geven de consument directe informatie via internet waarbij de gehele keten en de oorsprong van het product inzichtelijk gemaakt worden. Track en trace systemen zijn ook essentieel voor een tijdige terugroepactie in geval van foutieve producten, onderdelen en/of ingrediënten.

Thema 3_Duurzaamheid van innovatie

3

Duurzaamheid van innovatie


35


Productontwikkeling is een natuurlijk moment om duurzaamheid op te pakken tegen zo laag mogelijke kosten. Als een bedrijf aan de tekentafel al rekening houdt met de wens om de kringloop te sluiten of grondstoffen, energie en water te besparen, zullen de resultaten veel beter zijn dan wanneer de aanpassingen achteraf doorgevoerd moeten worden.


36

Thema 3_Duurzaamheid van innovatie Bij het bepalen van de duurzaamheidsimpact maken bedrijven steeds vaker gebruik van de Life Cycle Analysis (LCA) waardoor de totale impact geoptimaliseerd kan worden. Ook methodieken zoals Ecodesign en Cradle to Cradle resulteren in duurzame innovaties. Gezamenlijke innovatie met verschillende schakels uit de keten of juist met partijen uit andere ketens die de afvalstromen als grondstof kunnen gebruiken, vormen hierbij kansrijke gebieden.

Nanotechnologie In de afgelopen jaren is het aantal producten met nanotechnologie enorm toegenomen (verwachte groei van 147 miljard dollar aan producten in 2007 naar 2,5 triljard dollar in 2015). In 2020 zal ongeveer 20% van de producten die de maakindustrie wereldwijd produceert, gebaseerd zijn op nanotechnologie. Met vele nieuwe duurzame toepassingsmogelijkheden. De potentiële risico's van nanodeeltjes voor de menselijke gezondheid en het milieu zijn nog niet volledig bekend en de manier waarop de risico’s van producten en processen onderzocht moeten worden, zijn echter nog niet uitgekristalliseerd in wetgeving. Sommige nanodeeltjes in bijvoorbeeld huidverzorgingsproducten lijken schadelijk voor consumenten en worden opgenomen via de huid. Doordat nanodeeltjes klein zijn, kunnen ze in delen van het lichaam terecht komen waar andere deeltjes niet komen. Verzekeraars zoals Lloyds en Swiss Re schatten de risico’s in ieder geval hoog in. Een stakeholdersonderzoek in de EU laat zien dat zij vooral bezorgd zijn over toepassingen in de landbouw, voedsel en persoonlijke verzorgingsproducten. Vanuit het voorzorgsprincipe zullen bedrijven de risico’s voor medewerkers, gebruikers en milieu in kaart moeten brengen en maatregelen moeten nemen om die risico’s te beperken. Ook moeten de bedrijven transparant zijn over het


37



38

gebruik van nanotechnologie naar de consument. In de nabije toekomst zal de wetgeving in de EU en VS worden aangescherpt op het gebied van labels, transparantie en testen.

Biotechnologie Industriële biotechnologie, waarbij bioplastic en chemicaliën gemaakt worden van biologische grondstoffen, levert nieuwe mogelijkheden voor diverse sectoren in de maakindustrie, die werken met chemicaliën. Dit is de basis voor de bio-based economy. Bedrijven die hiervan gebruik maken kunnen de milieuimpact van hun producten reduceren (o.a. de uitstoot van broeikasgassen en de negatieve effecten van het product in het afvalstadium). Een voorwaarde hierbij is om rekening te houden met het benodigde landgebruik voor het groeien van deze natuurlijke grondstoffen, zodat er geen concurrentie ten opzichte van voedsel en voer ontstaat.


Conclusie

4

Conclusie

39

Conclusie

Wereldwijde maatschappelijke trends en duurzaamheidsissues hebben directe invloed op de langetermijnstrategie en de dagelijkse bedrijfsvoering van bedrijven in de maakindustrie. Drie belangrijke trends voor de maakindustrie zijn de limieten van de planeet, sociale verantwoordelijkheid en duurzaamheid van innovatie.


40

Conclusie Limieten van de planeet De maakindustrie is afhankelijk van wat de planeet kan bieden aan grondstoffen, energie en zuiver water. Een belangrijke bedreiging is dat ecosystemen de huidige ontwikkelingen en manier van werken niet lang(er) kunnen blijven ondersteunen. De maatschappij realiseert zich dit steeds meer en neemt maatregelen. Systeemveranderingen zijn nodig en bedrijven die hierop anticiperen en zich het beste aanpassen zullen overleven. Zeker omdat de kosten van niet-duurzaam gedrag steeds hoger worden. Voor de maakindustrie is een goede risico-analyse en tijdige adaptatie naar duurzaam grond, hulpstoffen- en materialenmanagement essentieel voor de bedrijfscontinuïteit. Hierbij is een langetermijnvisie essentieel. Innovatie en optimalisatie van processen, producten en systemen is gewenst. De te voorziene schaarste aan (agrarische) grondstoffen en de impact van het genereren van die grondstoffen, zullen leiden tot investeringen in milieu- en grondstof besparende technologieën en het voorkomen van afval (eco-efficiëntie). Innovaties zijn o.a. gericht op een efficiënter gebruik van bestaande grondstoffen en/of de inzet van nieuwe minder milieubelastende of schaarse grondstoffen, maar ook op energie- en waterbesparing in de productie of de gebruiksfase. Klimaatverandering en de gevolgen hiervan op de waterhuishouding en de weersomstandigheden vragen om een aanpassing in de strategie. Ook op dit vlak zullen bedrijven een risico-analyse uit moeten voeren en passende maatregelen moeten nemen op met name de toeleveringsketen en de fysieke productielocatie.

Sociale verantwoordelijkheid Veel bedrijven in de maakindustrie hebben (een deel van) het productieproces uitbesteed, waardoor een groot deel van de sociale impact en de impact op het milieu zich elders in de keten voordoet. Vaak zijn dit landen waar bescherming van


41

Conclusie


42

milieu en mens niet of minder afgedwongen wordt. Vooral in bedrijfstakken van de maakindustrie waar veel laaggeschoolde arbeid wordt ingezet in de productie kan sprake zijn van kinderarbeid, extreem lange arbeidsdagen, een slechte beloning, de ontzegging van vakbondsrechten en van gezondheidsen veiligheidsproblemen op de werkvloer. In toenemende mate houdt de maatschappij een bedrijf ook verantwoordelijk voor de impact die het veroorzaakt in de keten. Niet alleen bij directe toeleveranciers, maar ook bij grondstofleveranciers aan het begin van de keten. Het is een grote uitdaging voor bedrijven om grip te krijgen op de keten via duurzaam ketenbeheer en misstanden te voorkomen. Sociale media en transparantie leiden tot toenemende sociale druk om fatsoenlijk zaken te doen. Een andere uitdaging voor de maakindustrie is het vinden en behouden van vakbekwaam en goed geschoold technisch personeel. Naast goed werkgeverschap is het voor bedrijven belangrijk om in hun omgeving te bouwen aan een arbeidsklimaat waar het aantrekkelijk is om technisch personeel op te leiden. Consumenten willen eerlijke en juiste informatievoorziening over producten, de gezondheid en duurzaamheid hiervan. Met name voor bedrijven in de consumentengoederensector zijn track en trace systemen steeds belangrijker om de juiste informatie ook te kunnen bieden. Voor alle bedrijven in de maakindustrie zal track en trace belangrijk zijn om de risico’s in de keten te monitoren en te beheersen.

Duurzaamheid van innovatie (Product) innovatie is een natuurlijk moment voor bedrijven om rekening te houden met hulpbronnen, toekomstige grondstof- en arbeidsschaarste en om duurzaamheid als uitgangspunt te kiezen. Daarbij biedt de werking van

Conclusie natuurlijke systemen een uitdagende inspiratiebron voor nieuwe productiemethoden. Nieuwe technologieën, zoals nano- en biotechnologie, bieden kansen om duurzame technieken rendabel te maken en het grondstofprobleem te adresseren. Beide technologieën brengen ook duurzaamheidsrisico’s met zich mee. Bij nanotechnologie zullen bedrijven vanuit het voorzorgsprincipe de risico’s voor medewerkers, gebruikers en milieu in kaart moeten brengen en maatregelen moeten nemen om de risico’s te beperken. Bij biotechnologie moeten bedrijven zorgdragen dat het gebruik van grondstoffen niet concurreert met de voedselvoorziening. Bedrijven hebben de verantwoordelijkheid om hier transparant over te zijn naar de consumenten. Kortom, bedrijven zullen op de bovengenoemde ecologische en sociale issues en trends moeten anticiperen door het aangaan van hechte samenwerkingsverbanden in de keten en door het doorvoeren van producten procesinnovatie. Aan de ene kant om de negatieve sociale impact en de impact op het milieu in de keten te beperken. Aan de andere kant uit strategische overwegingen om de leveringszekerheid te vergroten en de gewenste systeemveranderingen te bereiken. Deze trends leiden tot een verschuiving van korte termijn winstmaximalisatie naar lange termijn waarde creatie voor de hele keten. Meer winst, met minder middelen, dat is het idee.


43

Conclusie


44


Colofon

45

Colofon Uitgave

Ontwerp

Rabobank Nederland

Volta_ontwerpers

Eindredactie

Fotografie

Richard Piechocki, Rabobank Nederland

Beeldbank Rabobank Nederland, Hollandse Hoogte

Projectmanager Bernadette Sterkenburg, Rabobank Nederland

Drukwerkinkoop SUM= Printmanagement

Onderzoek en samenstelling Marieke Gombault, Beco Groep

Deze publicatie is vanaf september 2011 in PDFformaat te downloaden via de website van de Rabobank (www.rabobank.nl/industrie). Bij het samenstellen van deze publicatie is een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht. Er kan geen aansprakelijkheid worden aanvaard indien gegevens uit deze publicatie niet mochten leiden tot het bedoelde resultaat of aanleiding mochten geven tot enigerlei schade. Overname van teksten cijfermateriaal is toegestaan onder de volledige bronvermelding.

Inhoudelijk advies: Daan Dijk, Rabobank Nederland Richard Piechocki, Rabobank Nederland

Gebruik en overname van teksten – met bronvermelding – moedigen we aan. Copyright

Rabobank Nederland, september 2011.

Rabobank Cijfers en Trends Duurzame inrichting van de maakindustrie

Recommend Documents