Publiekszaken Stadsarchief en Archeologie
VLAK-verslag 26 Het Hof 02.023, Hoflaan 02.024 Verslag van het (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek C. Van Loon, M.P. Defilet en J.P. ter Brugge Onder redactie van A.H.L. Vredenbregt en T. de Ridder
oktober 2007
Afbeelding omslag: Het opgravingsterrein ‘Het Hof’(inv. nr. 02.023.01).
VLAK-verslag 26 Het Hof 02.023, Hoflaan 02.024 Verslag van het (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek C. Van Loon, M.P. Defilet en J.P. ter Brugge Onder redactie van A.H.L Vredenbregt en T. de Ridder oktober 2007
De reeks VLAK-verslagen is een uitgave van het Vlaardings Archeologisch Kantoor (VLAK), Gemeente Vlaardingen ISSN 1872-521X
VLAK-verslag 26
Inhoudsopgave 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 Bewoningsgeschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2.1 Buitenweide en (Oostelijk) Spuiwater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2.2 ‘Het Hof’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3 Inventarisatie en archeologische waarden en verwachtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 4 Onderzoek VLAK . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Randvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . 4.2 Vraag-en doelstellingen . . . . . . . . . . 4.3 Methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1 Onderzoek . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 Uitwerking . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Resultaten opgraving ‘Het Hof’ . . . . . . 4.4.1 Natuurlijke afzettingen en ophogingen 4.4.2 Een waterloop . . . . . . . . . . . . . 4.4.3 Afvalkuil spoor 275 . . . . . . . . . . 4.4.4 Structuur 1 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.5 Structuur 2 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.6 Structuur 3 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.7 Structuur 4 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.8 Structuur 5 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.9 Structuur 6 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.10 Structuur 7 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.11 Structuur 8 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.12 Structuur 9 . . . . . . . . . . . . . . 4.4.13 Structuur 10 . . . . . . . . . . . . . 4.4.14 Structuur 11 . . . . . . . . . . . . . 4.4.15 Structuur 12 en 13 . . . . . . . . . . 4.5 Resultaten begeleiding ‘Hoflaan’ . . . . . 4.6 Periodisering . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.1 Periode 1 . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.2 Periode 2 . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.3 Periode 3 . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.4 Periode 4 . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.5 Periode 5 . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .
8 8 8 9 9 9 10 10 10 . 11 12 16 19 22 23 26 27 27 29 30 30 31 33 35 35 35 35 35 35
5 Beantwoorden vraagstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
6 Aanbevelingen voor verder onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
7 Bouwhistorisch onderzoek 7.1 Inleiding . . . . . . . . . 7.2 De beginfase . . . . . . 7.3 Hoofdgebouw . . . . . . 7.4 Bijgebouwen . . . . . . . 7.4.1 Oude bijgebouw . . . 7.4.2 Nieuwe bijgebouw . .
. . . . . . .
39 39 39 40 42 42 43
8 3D-reconstructie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1 Het hoofdgebouw kort na 1627 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2 Het hoofdgebouw kort voor 1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49 49 53
9 Synthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
55
Dankwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
58
Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
59
Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
i
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Bijlage 1: VLAK-formulier 02.023 en 02.024 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Bijlage 2: Sporenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Bijlage 3: Structuurformulier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Bijlage 4: Opgravingsterrein met weergave van werkputten, profielen en proefsleuven . . . . . . 81 Bijlage 5: Detail van de netkaart van Jacob van Deventer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Bijlage 6: Detail van de ‘minuut’ van Jacob van Deventer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Bijlage 7: Detail van de kaart van Jan Janszn. Potter uit 1577 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Bijlage 8: Detail van de kaart van Jan Janszn. Potter uit 1590 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Bijlage 9: Detail van de kaart van Balthasar Floriszn. van Berckenrode uit 1619 . . . . . . . . . . 86 Bijlage 10: Detail van de kaart van Balthasar Floriszn. van Berckenrode uit 1632 . . . . . . . . . 87 Bijlage 11: Detail van de kaart van Nicolaes en Jacob Cruquius . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Bijlage 12: Detail van de kaart van L.J. Swemkoop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Bijlage 13: Detail van de kaart van A. Spinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Bijlage 14: Detail van de kaart van D. Munro van Filpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Bijlage 15: Detail van de gravure van de Hoogstraat en omgeving door J.C.Philips . . . . . . . . 92 Bijlage 16: ‘Plan A’ voor het nieuwe bijgebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Bijlage 17: ‘Plan B’ voor het nieuwe bijgebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Bijlage 18: ‘Plan C’ voor het nieuwe bijgebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Bijlage 19: Westprofiel van proefsleuf 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . losse kaartbijlage Bijlage 20: Bewerkte vlaktekening met weergave structuur 1 en 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Bijlage 21: Bewerkte vlaktekening met weergave structuur 3,4,5,6,7, put 107,24,320 . . . . . . . 97 Bijlage 22: Bewerkte vlaktekening met weergave 8,9 en 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Bijlage 23: Bewerkte vlaktekening met weergave structuur 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Bijlage 24: Bewerkte vlaktekening met weergave structuur 12 en 13 . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Bijlage 25: Bouwtekening voor de bouw van de gasfabriek, tekening 5 . . . . . . . . . . . . . . 101 Bijlage 26: Profielen opgetekend bij de begeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Bijlage 27: Overzicht periodisering ‘Het Hof’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Bijlage 28: Periodisering structuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Bijlage 29: Computerplot vergeleken met de daadwerkelijk aangetroffen structuren . . . . . . . . 105 Bijlage 30: Reconstructie van de oudste keldertrap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Bijlage 31: Reconstructie van het souterrain kort voor 1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Bijlage 32: Reconstructie van de jongste keldertrap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Bijlage 33: Woordenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Bijlage 34: Decreten en andere historische bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Bijlage 35: Prent van het Hofgebouw door MR. P.G.Q. Sprenger van Eijk . . . . . . . . . . . . . 132 Bijlage 36: Lijst van medewerkers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Bijlage 37: Overzicht structuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . losse kaartbijlage Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
In de tekst gebruikte figuren en tabellen Figuur 1: Situering van de opgravingslocatie en de begeleiding . . . . . . . Figuur 2: Wilhelm van Ruytenburgh, in gele kledij, door Rembrandt van Rijn Figuur 3: Computerplot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 4: Noordprofiel proefsleuf 2 met insteek van spoor 275 . . . . . . . . Figuur 5: Tekening en foto van het ivoren mesheft . . . . . . . . . . . . . . Figuur 6: Verbrand loopniveau, spoor 333 . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 7: Spoor 346 ‘verdwijnt’ onder muur spoor 15 . . . . . . . . . . . . . Figuur 8: Driehoekige vorm spoor 307, uit westprofiel werkput 3 . . . . . . . Figuur 9: Bakstenen gebruikt voor de fundering van het hoofdgebouw . . . . Figuur 10: Rode en geel-oranje bakstenen in de voorgevel . . . . . . . . . Figuur 11: Vloertje in put spoor 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 12: Eerste trap van structuur 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 13: Tweede trap van structuur 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 14: Boogvormige toegang tot tweede kelderfase . . . . . . . . . . . Figuur 15: Structuur 4, zuidelijke muur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ii
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . 1 . . 4 . . 6 . 10 . 12 . 13 . 14 . 15 . 16 . 17 . 18 . 19 . 20 . 21 . 22
VLAK-verslag 26 Figuur 16: Opbouw structuur 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 17: Put spoor 107 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 18: Put spoor 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 19: Structuur 6 met overloop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 20: Structuur 8 en de gasfabriek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 21: Vloer spoor 183 en noordelijke muur spoor 187 . . . . . . . . . . . . . Figuur 22: Vloer spoor 252 en tussenmuur spoor 158 . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 23: Boogvormige muur nieuwe bijgebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 24: Riool spoor 149 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 25: Dendrochronologische dateringen 02.023 en 02.024 . . . . . . . . . . Figuur 26: Reconstructie van de voorgevel kort na 1627 . . . . . . . . . . . . . . Figuur 27: Reconstructie van de achterzijde van het hoofdgebouw kort na 1627 . Figuur 28: Reconstructie van de voorraadkelder kort na 1627 . . . . . . . . . . . Figuur 29: Reconstructie van de voorgevel kort voor 1830 . . . . . . . . . . . . . Figuur 30: Reconstructie van de achterzijde van het hoofdgebouw kort voor 1830 Figuur 31: Reconstructie van de voorraadkelder kort voor 1830 . . . . . . . . . .
iii
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
23 24 25 26 27 28 29 31 32 34 50 51 51 52 53 54
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
iv
VLAK-verslag 26
1 Inleiding Van 20 september tot en met 4 november 2004 is door het Vlaardings Archeologisch Kantoor (VLAK) een opgraving uitgevoerd op de locatie ‘Het Hof, 02.023’ (figuur 1). Dit toponiem verwijst naar de buitenplaats van de familie Van Ruytenburgh en latere ambachtsheren, die hier gelegen was. De locatie staat op de Archeologische Monumentenkaart dan ook aangeduid als “Terrein van hoge archeologische waarde”. Door de aanwezigheid van een 19e/20e-eeuwse gasfabriek en een scheepswerf was de grond sterk vervuild geraakt. De opgraving werd daarom uitgevoerd tijdens de noodzakelijke sanering. Dit rapport betreft geen regulier basisverslag. Het valt uiteen in een archeologisch en een (bouw)historisch deel. Deze twee onderzoeken vormden de basis voor de 3D-reconstructie van het hoofdgebouw van ‘Het Hof’ (zie hoofdstuk 8). In dit verslag zijn ook de resultaten van de begeleiding aan de Hoflaan (VLAK-code 02.024) opgenomen. Het resultaat van het botanisch onderzoek verschijnt in een deelverslag.
02.023 en 02.024
Figuur 1: Situering van de opgravingslocatie ‘Het Hof, 02.03’ en de begeleiding ‘Hoflaan, 02.024’ in Vlaardingen (tekening: Dienst Stadswerk).
1
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
2 Bewoningsgeschiedenis1 2.1 Buitenweide en (Oostelijk) Spuiwater De opgravingslocatie is gelegen in de vroegere Buitenweide (thans Oostwijk). Na de overstromingsramp van 1163 werd het Maasdijktracé bij Vlaardingen teruggelegd en kwam dit gebied buitendijks te liggen. In feite is een groot deel van de Buitenweide door aanslibbing van Maassediment ontstaan. Op de kaart van Van Deventer (circa 1560), één van de oudste plattegronden van Vlaardingen, worden de Buitenweiden weergegeven (bijlage 5). Door de Buitenweide is een waterloop afgebeeld, die net ten zuiden van het Buizengat aansluit op de haven.2 Deze waterloop verdeelde de Buitenweide in een Grote (zuid) en
Kleine Buitenweide (noord). De Kleine Buitenweide werd ook als “Louweland” aangeduid. Met betrekking tot de Grote Buitenweide toont de kaart van Van Deventer twee, langs de haven gelegen, boerderijen en een summiere aanduiding van de omkading. Boven de waterloop die de Buitenweide doorkruist zijn windassen3 aangegeven en het Buizengat wordt van de haven gescheiden door een dam. Het is in deze context relevant om te vermelden dat er van de kaart van Van Deventer twee versies waren, die op deze punten van elkaar verschillen (vergelijk bijlage 5 en 6). De minuutkaart (bijlage 6) vormt de basis voor de uitgewerkte versie van de kaart die Van Deventer voor Vlaardingen maakte.4 De aansluiting van de waterloop op de haven lijkt op deze kaart helemaal afgesloten. De windassen zijn vervangen door een moeilijk te determineren structuur, vermoedelijk een brug die toegang bood tot de Grote Buitenweide. In tegenstelling tot de uitgewerkte versie, toont de minuutkaart voorts windassen boven de dam voor het Buizengat. Deze spuidam5 lag er al minstens vanaf 1554. Toen kreeg Adriaan Joriszn. van het Hoogheemraadschap Delfland de toestemming om over de spuidam te rijden, om zo in de Grote Buitenweide te oogsten.6 Ondanks de discrepanties tussen beide kaartversies, is duidelijk dat op de uitgewerkte versie windassen op de spuidam aangegeven hadden moeten zijn. De functie van de spuidam en diens afbeelding op de minuutkaart en latere kaarten (zie hieronder) maken dit plausibel. Dat de windassen boven de waterloop in de Buitenweide op de uitgewerkte kaart met een spuisluis in verband moeten worden gebracht, is uitgesloten. Om als spuiwater te kunnen fungeren, dient een waterloop immers afsluitbaar te zijn, terwijl de waterloop anno 1560 blijkbaar in open verbinding stond met de Maas. Volgens Van Bommel7 vond de omkading van de Grote Buitenweide zeker al vóór het einde van de 15e eeuw plaats. Waar Van Deventer deze omkading summier aanduidt, tonen de kaarten van Potter uit omstreeks 1590 (bijlage 7-8) deze omkading volledig.8 Indien men de vergelijking doorvoert, vallen nog drie opmerkelijke verschillen op. De meest zuidelijk gelegen boerderij in de Grote Buitenweide is verdwenen en er is een nieuwe boerderij weergegeven in het noordoostelijke gedeelte. Op Potters kaarten is de waterloop door de Buitenweide aan de kant van de Maas afgedamd en sluit deze aan op het Buizengat in plaats van de haven. De waterloop kan volledig afgesloten worden en wordt gebruikt als spuiwater (‘Het Oostelijk Spuiwater’). Bij hoog water zette men de spuisluizen in de spuidam open, waardoor het Buizengat en het Spuiwater volliepen, waarna de sluizen werden gesloten. Bij laag water opende men vervolgens de sluizen en kon het water krachtig de bodem van de haven uitschuren. Blijkbaar was de westzijde van de waterloop verlegd, om ten noorden van de spuidam op het Buizengat aan te sluiten. Merk hierbij op dat een eventuele brug over het Spuiwater volgens de kaarten van Potter niet nodig is: de Grote Buitenweide was direct te bereiken via de spuidam. Uit 1586 dateert een historische bron over de spuidam.9 Het handelt hier om een proces tussen de pachters van de Buitenweide, Cornelis Gerritszn. de Lange en Adriaen Hendrickszn. van der Donck en het Hoogheemraadschap Delfland. Er was een geschil gerezen over het berijden van de spuidam. Het Hoogheemraadschap Delfland had medio 1586 een hek laten plaatsen om te voorkomen dat iemand nog over de spuidam zou rijden of dieren hier overheen zou leiden. Dit om beschadiging van de dam en spuisluizen te voorkomen. De pachters, die in eerdere jaren toestemming tot het berijden hadden gekregen, waren hier uiteraard tegen gekant. Directe toegang tot de Grote Buitenweide was immers niet meer mogelijk. Om de Vlaardingse situatie duidelijk voor ogen te krijgen, stuurde het hof een commissaris, die een rondleiding langs waterwerken in Vlaardingen en omgeving kreeg. Uit de historische bron kan
2
VLAK-verslag 26
worden afgeleid dat de “cleyne buytendijcx weye” voornamelijk bestond uit weiland met “riet ende andere ruychten bewasschen” en dat de “groote buytenweyde beëert” of “beploucht” was en ook met “raepen, cool, terwe ende gorst ende meer andere wintervruchten bezayt”. Een ander gebruik van de Buitenweide komt ook naar voren: het winnen van (gorzen)klei om stenen mee te bakken. De omkading, “somerdijck”, blijkt plaatselijk twee tot vier voet hoger te hebben gelegen dan de Grote Buitenweide en werd door de pachters zelf opgeworpen en onderhouden.10 Interessant zijn de mededelingen: “Staende noch op te zelve spoydam, was ons vanwegen als vooren mede verthoont aen d’eene zijde der Haven van Vlaerdingen, streckende uuyten noorden ten zuyden, naer de Maes toe ende aen d’andere zijde het spoy ofte spoywater, loopende achter den spoydam aff uuyten noortwesten ten zuytoosten (…) passerende voorts den voorsz. Spoydam, zijn voorts gegaen langes den voorsz. Somerdijck uuyten noortwesten ten zuytoosten”.11 Met andere woorden, staande op de spuidam zag de commissaris ten zuiden de haven en ten noorden het Buizengat en het Spuiwater, die zich uitstrekte van het noordwesten naar het zuidoosten. Toen hij de spuidam passeerde, kwam hij direct in de Grote Buitenweide ten zuiden van het Spuiwater met kade uit. De door Potter geschetste situatie van de spuidam en het Spuiwater komt overeen met deze beschrijving. Het Spuiwater bleef in gebruik tot 1840. Moderne technieken op het gebied van baggerwerkzaamheden maakten het spuien overbodig. Bovendien waren, zoals Sprenger van Eijk in 1832 verhaalt, de (spui)deuren vervallen en was het Spuiwater nagenoeg verland.12 Met de afbraak van de spuisluizen en de demping van het Spuiwater verdween ook de verbinding tussen de Hoflaan en de Kortedijk.
2.2 ‘Het Hof’ De omleiding van het Spuiwater is goed te zien op de kaart van Balthasar Floriszn. van Berckenrode (1619, bijlage 9). Ten zuidoosten van de spuidam is nog een kleine inham zichtbaar, een overblijfsel van de waterloop zoals aangeduid door Van Deventer. De kaart toont een verkavelde en bekade Kleine- en Grote Buitenweide. Het belangrijkste in deze context is echter de afbeelding van een landhuis met tuinen in de Grote Buitenweide, gelegen in de hoek van de haven en het Spuiwater. Volgens de afbeelding betreft het een vrij smal landhuis van drie verdiepingen hoog met een trapgevel. Op het dak is het jaartal “1618” vermeld. Aangenomen mag worden dat dit het bouwjaar is. Ten westen van het landhuis is een klein (houten?) gebouwtje met puntdak te zien, liggend nabij de haven. Over, of net ten oosten van, de kleine inham lijkt de voormalige ‘overgang’ (vergelijk bijlage 5-6) over het Spuiwater te zijn aangeduid. De boerderij die Van Deventer en Potter ter hoogte van het landhuis afbeelden (vergelijk bijlage 5-8), is op deze kaart verdwenen. Het landhuis was eigendom van de Amsterdamse specerijenhandelaar Pieter Gerritzn. van Ruytenburgh13 (1562-1627) en staat bekend als ‘Het Hof’. Pieter Gerritzn. van Ruytenburgh werd in 1611 ambachtsheer door de Heerlijkheid Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht te kopen, aangevuld met de Grote en Kleine Buitenweide. Met de term ‘ambachtsheerlijkheid’ wordt bedoeld: “het complex van rechten dat de ambachtsheer, de eigenaar van de heerlijkheid, toekwam, zoals de rechtspraak, wetgeving en het bestuur binnen zijn ambacht”.14 Een dergelijk ambacht werd aanvankelijk in leen gegeven door de graven van Holland en later de Staten van Holland. Het gaat terug tot 1386, toen graaf van Holland Albrecht van Beieren het aan Albrecht van der Wateringhe in leen gaf vanwege de goede diensten die hij en zijn voorouders voor het graafschap hadden verricht.15 De voorouders van Pieter Gerritzn. van Ruytenburgh waren kruidenier. Het oudst bekende familielid was Jan Michielszn. (1500-1576). Hij woonde in Amsterdam aan de Middeldam in “de burg met de ruiten”, ofwel de ’Ruytenburgh’, van welke de geschiedenis teruggaat tot minimaal 1402. Omstreeks 1600 bouwde Pieter Gerritszn. van Ruytenburgh overigens een gelijknamig huis aan de Oudezijds Achterburgwal.16 Voor de locatie van ‘Het Hof’ is voor de Buitenweide in Vlaardingen gekozen. Volgens Meischke hangt dit samen met het ontbreken van voldoende, aaneengesloten stukken grond rond Amsterdam, waardoor de verwerving van grondbezit elders plaats moest vinden.17 De specifieke locatie van het landhuis in de Buitenweide zou vervolgens te maken hebben met de nabijheid van een
3
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
kruispunt van vier waterwegen: de haven, de Vlaardingse Vaart, het Buizengat en het Spuiwater. Het landhuis kan als ‘buitenhuis’ worden omschreven. Dit zijn relatief grote, veelal blokvormige en ondiepe (niet-adellijke) huizen. Samen met andere gebouwen en omringende tuinen vormden zij buitenplaatsen, gesticht door rijke stedelingen om ’s zomers de stad te ontvluchten en van het buitenleven te genieten. Ongetwijfeld zal de - door de buitenplaats verkregen - status ook een rol bij de stichting hebben gespeeld. Met name de Amstel, Gein en Vecht waren favoriete plaatsen van Amsterdammers om buitenplaatsen te stichten.18
Figuur 2: Wilhem van Ruytenburgh, in gele kledij, door Rembrandt van Rijn afgebeeld op het schilderij “Korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cock”, oftewel “De Nachtwacht” (bron: http://rijksmuseum.nl, objectnummer 5k-c-5).
De kaart van Balthasar Floriszn. van Berckenrode toont tevens een brug over de haven en een toegangsweg naar ‘Het Hof’, de voorloper van de latere Hoflaan. Het terrein was immers alleen toegankelijk via de Schiedamsedijk of via de Kortedijk en vervolgens de spuidam. Besloten werd tot de bouw van een houten ophaalbrug, welke in 1613 voltooid werd. Een laatste interessant detail van de kaart betreft de weergave van het “toepat” door de Grote Buitenweide. Dit is de verbindingsweg met Schiedam, thans “Schiedamseweg” genaamd. Balthasar Floriszn. van Berckenrode geeft de situatie van ‘Het Hof’ nogmaals weer op een plattegrond van Vlaardingen uit 1632 (bijlage 10). Deze kaart wijkt in belangrijke mate af van zijn versie uit 1619 (bijlage 9). Op de plaats van ‘Het Hof’ staan meer gebouwen afgebeeld. In de anders weergegeven tuinen staat een Lvormig gebouw. Ten westen daarvan, nabij de haven, bevindt zich blijkbaar een boerderij met hooiberg. Het vermoeden bestaat dat deze kaart in oorsprong van vóór 1632 dateert en dus een oudere situatie weergeeft. Vanuit deze aanname kan de boerderij verklaard worden. Volgens Van Deventer en Potter zou hier immers een boerderij hebben gelegen. Deze vertoont qua locatie en oriëntatie ook gelijkenis met het gebouw met puntdak dat van Berckenrode op zijn kaart uit 1619 ten westen van ‘Het Hof’ aanduidde. Het is dus denkbaar dat het hier om hetzelfde gebouw gaat. De afwijkende vorm van ‘Het Hof’ is moeilijker te verklaren. Indien de kaart uit 1632 ouder is, kan hij gezien de afbeelding van ‘Het Hof’ niet ouder zijn dan 1618 (het vermoedelijke
4
VLAK-verslag 26
bouwjaar). Beide kaarten zouden dan wat het landhuis en de tuinen betreft hetzelfde beeld moeten laten zien. Eén van de kaarten is dus niet in overeenstemming met de werkelijke situatie. Gezien de gedetailleerdheid van de kaart uit 1619 en het op verschillende punten schetsmatige karakter van de kaart uit 1632, wordt vooralsnog aangenomen dat de eerstgenoemde betrouwbaarder is. Toen Pieter Gerritszn. van Ruytenburgh in 1627 stierf, erfde zijn zoon Wilhem van Ruytenburgh de titels Heer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht. Dudok van Heel en Meischke nemen aan dat hij een nieuwe buitenplaats bouwde.19 Eerstgenoemde brengt dat in verband met zijn (politieke) ambities en daarmee
samenhangend de wens tot een buitenplaats met meer allure. Duidelijk is dat ‘Het Hof’ zich op de kaarten van Cruquius (1712, bijlage 11), Swemkoop (1745, bijlage 12) en Spinder (circa 1750, bijlage 13) anders manifesteert dan op de kaarten van Van Berckenrode. De kaart van Cruquius toont een groot, vierkant gebouw aan de haven. De inham die ook op de kaart van Van Berckenrode uit 1619 zichtbaar is, wordt hier ook afgebeeld. De twee andere kaarten tonen een vierkant hoofdgebouw met een langwerpig bijgebouw ten noorden daarvan.
Wilhem van Ruytenburgh is bekend geworden door zijn beeltenis als luitenant op “De Nachtwacht” (1642) van Rembrandt van Rijn, oorspronkelijk “Korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cock” geheten (figuur 2). In tegenstelling tot zijn vader en voorouders ambieerde Wilhem van Ruytenburgh een politieke carrière. In 1639 werd hij in de vroedschap van Amsterdam gekozen en in 1641 tot schepen. Ondanks deze activiteiten verbleef hij echter meer in Den Haag en Vlaardingen dan in Amsterdam. Uit een verpondingslegger uit 1650 kan worden opgemaakt dat ‘Het Hof’ destijds bestond uit een huis, boomgaard, tuin en laan. Overigens bezat Wilhem nog een andere buitenplaats in Vlaardingen. Deze lag tussen de Ridderstraat en de Groeneweg, waar nu het weeshuis staat. Na Wilhem’s dood in 1652 erfde zijn zoon Pieter de titulatuur en ‘Het Hof’. Deze bleven in handen van de Van Ruytenburghs tot 1724. Toen erfde Pieter van Leyden het van zijn vrouw, Alida van Ruytenburgh.20 Zeven jaar daarvoor verbleef de Engelse koning George I op ‘Het Hof’, toen hij van Hannover naar Engeland reisde. Een belangrijke wijziging in de indeling van ‘Het Hof’ vond plaats in 1790. Toen werd het oude bijgebouw vervangen door een groter nieuw bijgebouw zoals de kaart van bijvoorbeeld D. Munro van Filpen uit circa 1820 (bijlage 14) toont. Hier wordt elders in dit verslag verder op ingegaan. ‘Het Hof’ en de titulatuur bleven tot 1830 in handen van de Van Leydens. De laatste ambachtsheer en eigenaar van de buitenplaats was Diederik van Leyden Gael. In 1830 verkocht Diederik zijn heerlijke rechten en “het vanouds genaamde Hof of de Buitenplaats, bestaande uit een groot heerenhuis, koepel, stalling en tuinhuis met derzelve erven, voorts lanen, paden, vijver, tuin, bosch en boomgaard met de bepotingen en beplantingen daarop staande (…)”21 aan de stad Vlaardingen. De verkoop kwam de stad goed uit, want hierdoor kon zij in oostelijke richting uitbreiden (wat overigens nog tot het einde van de 19e eeuw op zich liet wachten). Ook de opheffing van de machtspositie die de ambachtsheer belichaamde kwam voor de stad gelegen. De sloop van ‘Het Hof’ gebeurde ondermeer onder de voorwaarde dat de kelder werd volgestort met puin. Een omvangrijk deel van het bijgebouw bleef echter bestaan. De gronden van ‘Het Hof’ werden als openbaar park in gebruik genomen.22 Het restant van het bijgebouw deed dienst als tuinmanswoning en stond dientengevolge onder die naam, maar ook als “timmermanswoning” bekend. Tevens was in het gebouw, in de periode 1864-1877, het “vredesgerecht” (kantongerecht) gehuisvest. In een latere fase bood het onderdak aan de schutterij en patiënten die aan besmettelijke ziekten leden. De achterbouw was tegelijkertijd in gebruik als boswachterswoning. In 1858 werd toestemming gegeven om op de voormalige locatie van ‘Het Hof’ een gasfabriek te stichten. Dit was noodzakelijk voor gasverlichting in de stad, ter vervanging van de slechte olieverlichting. Twee jaar eerder, in 1856, kocht Pieter van Gijn, eigenaar van de Van Gijnwerf aan de Havenstraat en voor de helft eigenaar van de werf Dammes Erve aan de Kortedijk, een stuk grond langs het Buizengat. Dit terrein, ten noorden van de opgravingslocatie, werd in gebruik genomen als opslagplaats voor scheepshout. In 1878 was dit terrein eigendom van Jacob Verwey, die er een helling bouwde voor de aanbouw en vernieuwing van schepen. Deze werf, met loodsen en huis, staat bekend als ‘De Hoflaanwerf’. Zowel Pieter van Gijn als Jacob Verwey zorgde
5
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Figuur 3: Computerplot van het hoofdgebouw en de bijgebouwen op de huidige topografie (naar voorbeeld van M.P. Defilet).
ervoor dat hun activiteiten niet de fraaie wandelroute - die de Hoflaan vormde - zou hinderen. Dit geeft blijk van de belangrijke recreatieve functie die het voormalige hofterrein had. In 1896 ging de gasfabriek van particuliere in gemeentelijke hand over. De sloop van het bijgebouwrestant volgde in 1901, voor de bouw van nieuwe gasfabriekloodsen. De gasfabriek bleef tot 1947 in gebruik, waarna de loodsen dienden als opslagplaats voor de gemeente. Deze situatie bleef ongewijzigd tot in de jaren ’90 van de vorige eeuw. De Hoflaanwerf bestond toen al enige tijd niet meer.23 Vóór aanvang van de opgraving was de locatie van het buitenhuis in
gebruik als parkeerplaats. Het terrein van de voormalige Hoflaanwerf lag braak. Het park ’t Hof (met de herdenkingssteen van dhr. de Vries) en de Hogelaan (de voormalige zuidelijke kade van het Spuiwater) vormen thans de enige, concrete herinnering aan de geschiedenis van ‘Het Hof’ en directe omgeving.
6
VLAK-verslag 26
3 Inventarisatie archeologische waarden en verwachtingen Op basis van de historische gegevens, diverse rapportages over het Buizengat en een computerplot24 was de
verwachting dat de volgende archeologische complexen zouden worden aangetroffen:
- een boerderij uit minimaal de 16e eeuw, die min of meer op de plaats van het hoofdgebouw van de buitenplaats zou liggen; - de ‘hofdijk’ om de buitenplaats; - het voormalige Oostelijke Spuiwater met mogelijke fasering; - het hoofdgebouw van de buitenplaats en twee (oude- en nieuwe) bijgebouwen; - de structuren van de gasfabriek en de Hoflaanwerf.
7
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
4 Onderzoek VLAK 4.1 Randvoorwaarden Bij de planvorming voor de sanering aan de Hoflaan, werd ook het archeologisch onderzoek tegenover Hoflaan 27 opgenomen. In verband met de verontreiniging van het terrein werden enkele concrete afspraken gemaakt, die ook hun weerslag hadden op het archeologische onderzoek. De sanering van het onderzoeksterrein vond plaats tot op het archeologische niveau. Deze ontgravingen werden uitgevoerd onder archeologisch toezicht. Het eigenlijke archeologische onderzoek stond onder milieukundige begeleiding van het ‘milieu- en civieltechnische bedrijf Tauw’. Alle medewerkers dienden medisch gekeurd te worden en moesten te allen tijde beschermende kledij dragen. Deze veiligheidsmaatregelen golden ook voor eventuele bezoekers, zodat het organiseren van onder andere een open dag heel wat problemen met zich meebracht. De voortgang en planning van het archeologische onderzoek werd mede bepaald door de frequentie van grondafvoer. De grond moest apart op het onderzoeksterrein worden opgeslagen om nadien door ‘Van Mourik’ (de firma verantwoordelijk voor de saneringswerkzaamheden) afgevoerd te worden. Omdat de vervuilde grond op de locatie moest blijven, werd het verzamelde vondstmateriaal zoveel mogelijk op het terrein schoongemaakt. Na het afronden van de archeologische werkzaamheden werden de werkputten afgedekt met schoon zand. Naast de beperkingen die opgelegd werden in verband met de verontreiniging, werd het archeologische onderzoek door een extra element bemoeilijkt. Op basis van zeldzaamheid is de buitenplaats ‘Het Hof’ immers behoudenswaardig. De intentie ontstond om de archeologische restanten zo te ontsluiten dat ze opgenomen en bovendien gevisualiseerd konden worden in het geplande Stadsgebouw. Dit voornemen impliceerde dat de structuren van de buitenplaats omzichtig vrijgelegd moesten worden. Het onderzoek van oudere grondlagen en structuren kon daarom alleen plaatsvinden indien daarbij niet aan de hofgebouwen werd geraakt.
4.2 Vraag- en doelstellingen De intentie om de buitenplaats - indien mogelijk - op te nemen en te visualiseren in de nieuwbouw, bepaalde mede de doelstelling van het onderzoek. De resten van ‘Het Hof’ moesten gedocumenteerd worden, maar dienden daarbij zo min mogelijk beschadigd te worden. Daarnaast moest een antwoord gevonden worden op onderstaande vraagstellingen. - Waar bevinden de resten van de buitenplaats ‘Het Hof’ zich precies? - Wat resteert er van de buitenplaats in de bodem? - Kan er op basis van de archeologische restanten een 3D-reconstructie gemaakt worden van ‘Het Hof’? - Liggen er op het onderzoeksterrein sloten, afvalkuilen, water-/ beerputten die afval van de ambachtsheren bevatten? Wat voor beeld schetst de daarin aangetroffen materiële cultuur over de ambachtsheren? - Is het oudste bijgebouw gelijktijdig met het eerste herenhuis? - Zijn er nog resten van een boerderij bewaard die op historisch kaartmateriaal staat weergegeven? - Wanneer werd de boerderij hier gevestigd? - Stond de boerderij op een verhoging? Kunstmatig dan wel natuurlijk? - Kunnen de restanten van de buitenplaats in situ gevisualiseerd worden? - Wat was de locatie en de juiste oriëntatie van het Spuiwater? - Heeft het Spuiwater een natuurlijke voorloper? - In welke mate is het Spuiwater omgeleid? Welke maatregelen werden hiervoor getroffen? - Is er een verband aantoonbaar (gelijktijdigheid) tussen een fase van het Spuiwater en een fase van ‘Het Hof’?
8
VLAK-verslag 26
4.3 Methoden 4.3.1 Onderzoek Tijdens de planvorming werd verondersteld dat de gehele buitenplaats, zijnde het hoofdgebouw en de bijgebouwen, onderzocht kon worden. De situering van deze gebouwen gebeurde aan de hand van een computerplot (figuur 3). De sanering en het archeologische onderzoek konden pas een aanvang nemen na het verwijderen van de asfalt- en repaxlaag. Bij het ontgraven bleek dat de zuidelijke grens van het onderzoeksterrein in het midden van het hoofdgebouw lag. Het was dus niet mogelijk het gehele gebouw in één keer vrij te leggen en te onderzoeken. Uiteindelijk werden twee werkputten aangelegd die uitgezet werden op één hoofdmeetsysteem (bijlage 4). De zuidelijke werkput was 12 m x 32/36 m en moest het mogelijk maken om de noordelijke helft van het hoofdgebouw te onderzoeken. De noordelijke werkput 2 had een omvang van 32 m bij 36/48 m. Deze grote werkput omvatte volgens de computerplot zowel het oude als het nieuwe bijgebouw (figuur 3). Tussen de beide werkputten bleef een profieldam van 4 m breed staan. Besloten werd om het nulpunt van het hoofdmeetsysteem buiten het onderzoeksterrein te leggen. Hierdoor zou bij een eventuele uitbreiding van het onderzoek (zuidelijke helft van het hoofdgebouw) een positieve maatvoering aangehouden kunnen worden. Het onderzoek van beide werkputten gebeurde vlaksgewijs. De opzet van werkput 2 werd tijdens de opgraving aangepast. Het noordelijke gedeelte bleek in erge mate verstoord en werd daarom niet verder onderzocht. De totale onderzochte oppervlakte van werkput 2 bedroeg uiteindelijk 594 m2. In de vierde onderzoeksweek kwam er positief nieuws voor de onderzoekers. Het bleek uiteindelijk toch mogelijk om een extra kwart van het hoofdgebouw, het zuidwestelijke gedeelte, op te graven. Omdat voor deze werkput 3 slechts één week beschikbaar was, werd besloten om onmiddellijk de onderkant van de muren vrij te leggen. Gedurende het onderzoek moest rekening gehouden worden met het voornemen om de restanten van ‘Het Hof’ te bewaren en mogelijk te visualiseren. Om de aanwezigheid van eventuele oudere structuren (zoals het Spuiwater en de boerderij) te documenteren, werd in werkput 2 gebruik gemaakt van proefsleuven. De eerste proefsleuf had een zuid-noord oriëntatie en was circa 16,60 m lang. De tweede proefsleuf stond haaks op proefsleuf 1 en was ongeveer 6 m lang (zie bijlage 4). Voor de aanleg van beide sleuven werden enkele gedeeltelijk bewaarde muren gesloopt. Alle profielen van de werkputten werden getekend, evenals het westprofiel van proefsleuf 1. De documentatie van het noordprofiel van proefsleuf 2 gebeurde fotografisch. Het archeologische onderzoek duurde zes weken. In de loop van december 2004 en in het voorjaar van 2005 werden de saneringen aan de Hoflaan verder archeologisch begeleid. Bij de sanering van de huidige ‘Hoflaan’ (02.024) ontstond de mogelijkheid enkele profielen te documenteren en archeologische waarnemingen te verrichten.
4.3.2 Uitwerking De sporen werden tijdens de verwerking ondergebracht in spoorgroepen en structuren. In de bijlagen zijn de sporenlijst, enkele profielen en geschematiseerde vlaktekeningen opgenomen waarop alle gegevens terug te vinden zijn. In hoofdstuk 4.4 worden de verschillende structuren beschreven die aangetroffen zijn in het onderzoeksgebied (zie ook bijlage 37). Het hoofdgebouw en de kelders worden beschouwd als verschillende structuren waarin eventueel bouwfasen te onderscheiden zijn. Ook de aanbouw bij een al bestaand gebouw, wordt als een aparte structuur gezien. De gevonden waterputten en kokers worden in dit verslag niet als aparte structuren beschreven, maar vormen een onderdeel van bijvoorbeeld het hoofdgebouw. De bevindingen gedaan bij de begeleidingen in het najaar van 2004 zijn ook in dit verslag opgenomen. De resultaten worden in hoofdstuk 4.5 behandeld.
9
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
4.4 Resultaten opgraving ‘Het Hof’ De onderscheiden spoorgroepen, structuren en de daarbij horende fasering komen in de onderstaande uiteenzetting aan bod. De veldgegevens vormen de basis voor de beschrijving. De vermelde dateringen zijn gebaseerd op de resultaten van het historisch onderzoek, dendrochronologisch onderzoek25 en de
velddateringen.
4.4.1 Natuurlijke afzettingen en ophogingen Door de randvoorwaarden die gesteld werden aan het archeologisch onderzoek, konden de oudere grondlagen slechts in beperkte mate bestudeerd worden. Het beeld dat hier geschetst wordt, is verkregen met informatie van enkele coupes van waterputten en de talrijke boringen die over het gehele terrein werden gezet. Bij elf boringen kon een gemiddeld één meter dikke veenlaag opgetekend worden. In het zuidwestelijke gedeelte van het onderzoeksterrein werd de bovenzijde van het veenpakket bereikt op - 5,65 m NAP (boring 3), terwijl dit in het noordoostelijke deel op - 4,77 m NAP gebeurde (boring 16). Deze oplopende trend in noordoostelijke richting wordt bevestigd door de boringen op de Hoflaan (02.024). Bij boring 19 werd de veenlaag immers aangetroffen op - 3,20 m NAP. Opmerkelijk is dat de vullagen van het Spuiwater niet onderscheiden konden worden in de boringen.
4.4.2 Een waterloop In het westprofiel van proefsleuf 1 (bijlage 19) werden verschillende lagen opgetekend, die als de opvullingsen dempingslagen van een waterloop geïnterpreteerd kunnen worden. Het niveau vanwaar deze waterloop zich ingesneden heeft, kon in het veld niet achterhaald worden. De zuidelijke insteek was volledig verstoord bij de bouw van de gasfabriek en de noordelijke tegenhanger werd tijdens het onderzoek niet aangesneden. Aan de hand van de oplopende trend die de vullingslagen laten zien, mag toch aangenomen worden dat het toenmalige maaiveld op circa - 0,02 m NAP lag. Door het snel opkomend grondwater kon de onderzijde van de waterloop niet worden onderzocht. Op een diepte van - 1,28 m NAP (de onderkant van proefsleuf 1) was de
Figuur 4: Noordprofiel proefsleuf 2 met insteek van spoor 275 (inv.nr. 2004-040-04).
10
VLAK-verslag 26 bodem dus nog niet bereikt. De breedte van deze minstens 1,26 m diepe waterloop is moeilijk te achterhalen. Een grote kuil (sp.275) en een uitbraakspoor van de gasfabriekmuur (sp.276) hebben het noordelijke gedeelte van de proefsleuf tot op een diep niveau verstoord. Ondanks de beperkte veldgegevens lijkt de waterloop een oost-west oriëntatie te hebben en af te vloeien op het Buizengat. De vulling van de waterloop wordt gekenmerkt door een sequentie van grofzandige, soms humeuze kleilagen en vette kleipakketten (spoorgroep 11). Een mooi gelamineerd kleipakket, spoor 288, is een natuurlijke vullaag van de waterloop. Eén van de onderste vullingslagen, spoor 274, bevatte kleine baksteenfragmentjes die door het water werden meegevoerd. In de bovenste dempingslaag, spoor 268, werden grote fragmenten baksteen aangetroffen. Met uitzondering van dit puin werd er echter geen materiaal gevonden in de opvulling. Een datering van de waterloop diende daarom op grond van de stratigrafische gegevens te gebeuren. Na het in onbruik raken van de waterloop werd het terrein opgehoogd door verschillende grofzandige kleipakketten op te brengen (spoorgroep 12). In de lagen werden, buiten stukken baksteen, geen vondsten gedaan. Een grote kuil die ingegraven werd in deze ophogingspakketten, kon in de 17e eeuw gesitueerd worden (zie 4.4.3). Deze gegevens wijzen erop dat de waterloop vermoedelijk in de 16e eeuw of in het begin van de 17e eeuw in onbruik raakte. De restanten aangetroffen tijdens de begeleiding (02.024, zie hoofdstuk 4.5) bieden meer informatie over deze waterloop.
4.4.3 Afvalkuil spoor 275 Met het oog op het traceren van het Spuiwater en het documenteren van oudere structuren, werd in werkput 2 een eerste proefsleuf gegraven. Bij de documentatie van het westprofiel van proefsleuf 1, werd de insteek en vulling van een grote ingraving opgetekend (bijlage 19). Aanvankelijk werd gedacht dat hiermee de insteek van het Spuiwater was aangesneden. Een breed uitbraakspoor, spoor 276, zou in dat geval de vullingslagen over een lengte van meer dan 3,20 m verstoren. De samenhang tussen de lagen ten noorden en zuiden van deze verstoring was echter niet duidelijk. Om de mogelijkheid van een grote kuil uit te sluiten, werd een tweede proefsleuf gegraven die haaks op de eerste stond. Voor de aanleg van deze proefsleuf werd muur spoor 214 volledig weggebroken. In het noordprofiel van sleuf 2 werd een duidelijke insteek zichtbaar (figuur 4), wat de hypothese van een grote kuil bevestigde. De kuil, spoor 275, had een omvang van minstens 4,40 x 4,10 m. Spoor 276 verstoorde de noordelijke insteek van deze ingraving. De kuil werd aangelegd na het opbrengen van verschillende grofzandige kleipakketten (spoorgroep 12) over de dempingslagen van de waterloop. Vanaf het toenmalige maaiveld gezien (circa + 0,46 m NAP) lag de bodem van de kuil minstens 1,50 m dieper. De kuil doorsneed zo de natuurlijke vullingslagen en de dempingslagen van het Spuiwater. De opvulling van de kuil bestond voornamelijk uit humeuze, grofzandige kleipakketten (spoorgroep 13)26 die sterk contrasteerden met deze van het Spuiwater. Op de bodem van
de kuil lag een laagje vette klei vermengd met een grote hoeveelheid geel baksteenpuin. In proefsleuf 2 hadden de onderste lagen eerder een mestachtig karakter. De bovenste vullingslagen (sp.284,289) bevatten, naast wat schelp- en baksteenfragmentjes, kleine as- en houtskoolpartikels.
Nadat de grote kuil bijna geheel opgevuld was, werden nog verschillende kleine kuilen gegraven (spoorgroep 17,18 en sp.278). Deze drie ingravingen waren alle circa 1 m breed en 38-50 cm diep. De vulling van de kuilen bestond uit zandige klei of kleiig zand met een bijmenging van as of een humeuze component. Nadat de kuilen in onbruik raakten, werd dit gedeelte van het terrein minstens 76 cm opgehoogd. Het dikke kleipakket, spoor 295, werd vermoedelijk opgebracht om het terrein bouwrijp te maken voor de uitbreiding van het oude bijgebouw. Tijdens de gehele opgravingscampagne van ‘Het Hof’ is opvallend weinig vondstmateriaal aangetroffen. Het overgrote gedeelte van het materiaal is uiteindelijk verzameld bij de aanleg van de twee proefsleuven in werkput 2. De sleuven werden machinaal gegraven, waarbij de humeuze lagen apart werden gelegd en nagelopen op vondstmateriaal. De meeste vondsten betreffen dus vlakvondsten of stortvondsten. Een gedeelte is evenwel verzameld bij het troffelen van de profielen. De meeste vondsten zijn afkomstig uit de vullingslagen van spoor 275. Door het korte tijdsbestek van de opgraving en de gehanteerde werkwijze zijn alleen de grotere vondsten verzameld. Het aardewerk vormt de grootste vondstcategorie. Op basis
11
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
van het schervenmateriaal lijkt spoor 275 in de loop van de 17e eeuw opgevuld. Naast het aardewerk werd in mindere mate ook materiaal uit andere vondstcategorieën aangetroffen, zoals bot en leer. Tot de bijzondere vondsten behoort een mooi versierd ivoren mesheft (vnr.161, zie figuur 5). In totaal werd ook een tiental fragmenten van kleipijpen27 verzameld. De fragmenten bevestigen en verfijnen het tijdskader dat door het aangetroffen aardewerk is verkregen. De kuil is in de eerste helft van de 17e eeuw in gebruik geweest en ook weer gedempt. Het grote aantal vondsten geeft aan dat spoor 275 in gebruik was als afvalkuil.
Figuur 5: Tekening en foto van het ivoren mesheft. De tekening is gemaakt door J. Dam, de foto door J. van den Berg.
4.4.4 Structuur 1 In de laatste week van het onderzoek werd een aanvang genomen met het ontgraven van werkput drie. Binnen de muren van het hoofdgebouw werden de restanten van een oudere structuur vrijgelegd (zie bijlage 20). Tussen structuur 6 en de achtergevel (sp.343) van ‘Het Hof’ was een muur (sp.309) gedeeltelijk in opstand bewaard gebleven. Deze wankele muur werd opgetrokken door het stapelen van twee soorten bakstenen. In beide gevallen betreft het handgemaakte bakstenen, maar de bruine exemplaren zijn van beduidend mindere kwaliteit dan de geel- oranje/rode stenen. Met afmetingen van 12/14 x 10 x 5 cm zijn deze bakstenen ongeveer de helft kleiner dan degene gebruikt voor de andere muren van structuur 1. De onderzijde van deze één steens brede muur lag op + 0,52 m NAP, terwijl de maximaal bewaarde hoogte 50 cm bedroeg. De gehele muur helde sterk in noordelijke richting. Het westelijke gedeelte van spoor 309 12
VLAK-verslag 26
is verstoord bij de aanleg van structuur 6. De basis van de achtergevel (sp.343) rustte onmiddellijk op de gedeeltelijk weggebroken oost - west georiënteerde muur. Ten oosten van de achtergevel werd, in het verlengde van spoor 309, een tweede muurrestant blootgelegd (sp.346). Opnieuw was de muur opgebouwd uit gestapelde bruine en geel- oranje/rode bakstenen. In tegenstelling tot spoor 309 zijn de gebruikte stenen 20 x 9/10 x 5 cm groot en is de muur minstens 60 cm breed (minstens vier rijen bakstenen in plaats van één). Op + 0,78 m NAP werd de onderkant van spoor 346 bereikt. Onder en tussen de vier lagen gestapelde stenen zat rulle, fijnzandige klei (sp.347). De tegenhanger van deze bakstenen muur werd in het zuiden van werkput 3 aangetroffen. Spoor 350 vertoonde dezelfde bouwwijze en oriëntatie als spoor 346. Deze muur werd evenwel verstoord door de bouw van ‘Het Hof’ en bleef tot maximaal + 0,78 m NAP bewaard. De beide muren begrensden een zone waarin kleine, bruine puinfragmenten gevat zijn in een rulle, matig zandige matrix, spoor 333. Dit loopniveau werd aangelegd op hetzelfde fijnzandige kleipakket als de muren. De gravelachtige laag liep licht af in zuidelijke richting (van + 0,84 m NAP tot + 0,71 m NAP) en varieerde in kleur van roodbruin tot zwart (figuur 6). De intense kleur van spoor 333 en de vondst van een grote, door hitte verpulverde vuursteenknol doen vermoeden dat dit niveau aan hoge temperaturen onderhevig is geweest. Met uitzondering van de vuursteenknol bevatte de laag opvallend weinig materiaal. Slechts één scherf (vnr.141) is daadwerkelijk afkomstig uit spoor 333. De compacte klei die het loopniveau afdekte, bevatte daarentegen veel meer materiaal. Deze vondsten werden verzameld bij het verdiepen naar spoor 333. Daar zowel materiaal uit de 15e - 16e eeuw als uit de 17e - 18e eeuw is verzameld, wordt aangenomen dat het materiaal uit verschillende lagen afkomstig is.
Figuur 6: Verbrand loopniveau, spoor 333 (inv.nr. 2004-039-29).
13
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
De muren spoor 346, 350 en loopniveau spoor 333 vormen samen structuur 1. De structuur heeft een maximale breedte van 9,32 m en is minimaal 5,36 m lang. Spoor 309, de muur in het verlengde van spoor 346, behoort ook tot structuur 1. Muur spoor 309 is vermoedelijk een onderdeel van een andere (aangrenzende) ruimte met een minimale lengte van 3,22 m. De oostelijke en westelijke begrenzing van de structuur 1 is niet gekend. Het westelijke gedeelte is geheel verstoord door de ingraving van een aantal trekankers (structuur 7), terwijl het oostelijke gedeelte nog onder de parkeerplaats ligt. De oriëntatie van structuur 1 wijkt licht af van die van structuur 2. Zo loopt spoor 346 niet geheel parallel aan de gangmuren van het Hofgebouw. Het oostelijke deel van de gestapelde muur verdwijnt gedeeltelijk onder spoor 15 (figuur 7). Een 10 cm dik bruin kleilaagje scheidt de beide muren. Hetzelfde geldt voor muur spoor 350 en de zuidelijke gevel van structuur 2. Op basis van de archeologische gegevens alleen is het niet mogelijk om de functie van dit gebouw te achterhalen.
Figuur 7: Spoor 346 ‘verdwijnt’ onder muur spoor 15 (inv.nr. 2004-039-12).
14
VLAK-verslag 26 Overige muurresten In het zuidwestelijke en westelijke gedeelte van werkput drie werden enkele muurfragmenten vrijgelegd die gelijkenis vertonen met de muren van structuur 1. De muren zijn in sterke mate verstoord door de ingraving van verschillende trekankers, zodat de onderlinge samenhang niet te achterhalen is. Hoewel duidelijk is dat deze restanten in dezelfde periode als structuur 1 te dateren zijn, dus voor de hofbebouwing, worden ze apart besproken. In totaal werden vier muurfragmenten blootgelegd, waarvan spoor 307 het meest noordelijk gelegen is. Spoor 307 bestond uit rijen gestapelde, handgemaakte gele en oranje/rode bakstenen van 21 x 10/10,5 x 5 cm (zie structuur 1). De stenen vertoonden steeds een groef langs één van de lange zijden. De onderzijde van spoor 307 werd bereikt op een diepte van + 0,40 m NAP. In het vlak vormde spoor 307 als het ware een driehoek die uit het westelijke profiel stak (figuur 8). Dit wekte de indruk dat spoor 307 een hoek vormde tussen een noordwest - zuidoost en een noordoost - zuidwest georiënteerde muur. De oriëntatie van deze muren zou dan wel sterk afwijken van de oriëntatie van structuur 1. Ten zuiden van spoor 307 lagen de resten van een gelijkaardige ‘muur’, spoor 355. Ook al is de constructie grotendeels afgebroken, toch is duidelijk dat de bouwwijze en de gebruikte bakstenen dezelfde zijn. De oriëntatie is echter net iets anders. Spoor 355 is ook dieper gefundeerd dan spoor 307. De onderste rij bakstenen lag een twintigtal centimeter lager, op ongeveer + 0,24 m NAP. Voor het optrekken van spoor 353 en spoor 351 werden dezelfde bakstenen gebruikt als bij de hierboven besproken constructies. Beide sporen zijn verstoord door de ingraving (sp.352) van het meest zuidelijke trekanker. Deze ingraving vernielde de samenhang tussen de twee rijen bakstenen. Spoor 351, het noord - zuid georiënteerde muurtje, is dieper gefundeerd dan spoor 353 (+ 0,34 m NAP tegenover + 0,51 m NAP). Beide muurrestanten zijn wel rechtstreeks gestapeld op de iets rulle, fijnzandige kleigrond (sp.347). De precieze afmetingen en functie van deze sporen zijn onduidelijk. Hoewel er enig verschil bestaat tussen spoor 355 en 307, mag toch aangenomen worden dat zij dezelfde functie vervulden.
Figuur 8: Driehoekige vorm spoor 307, uit westprofiel werkput 3 (inv.nr. 2004-042-26).
15
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
4.4.5 Structuur 2 Voor de aanvang van het onderzoek was, dankzij de computerplot, reeds bekend waar het hoofdgebouw zich ongeveer bevond. Bij de aanleg van werkput 1 werd snel duidelijk dat deze plot de werkelijkheid dicht benaderde. Het hoofdgebouw, structuur 2, kon voor de helft onderzocht worden. Een extra kwart werd vrijgelegd bij het opentrekken van werkput 3. Dit zuidwestelijke gedeelte van structuur 2 lag op dezelfde plaats als structuur 1.
Figuur 9: Bakstenen gebruikt voor de fundering van het hoofdgebouw (inv.nr. 2004-028-15).
Van het hoofdgebouw werden eigenlijk alleen de gevelmuren aangetroffen. Tijdens het onderzoek werd geen loop- of vloerniveau aangetroffen dat tot structuur 2 behoorde. Na de sloop in 1830 bleven bovendien slechts de fundamenten van het gebouw bewaard. Deze zijn in vergelijking met de fundamenten van de bijgebouwen overigens weinig verstoord. De voorgevel, spoor 17, en de achtergevel, spoor 341/343, zijn wel doorbroken. Ook de noordoostelijke en zuidwestelijke hoek van het gebouw is verstoord. Voor de fundamenten van structuur 2 werd een groot formaat rode bakstenen (25 x 12 x 5 cm) gebruikt. Naast hele bakstenen werden ook opvallend veel bekapte exemplaren verwerkt. De bewerkte stenen werden onder andere gebruikt als lapmiddel. Zo werden ze aangewend om de zuidelijke gangmuur (sp.334) en de achtergevel (sp.343) beter te laten aansluiten. Bij de noordelijke gevel (sp.21) werden de bekapte bakstenen gebruikt als vulmiddel tussen de buitenste rijen bakstenen (figuur 9). Dit grote formaat bakstenen was tot nog toe in Vlaardingen niet gekend voor deze periode. Hoewel de fundamenten van het hoofdgebouw dus hoofdzakelijk uit rode bakstenen bestaan, werden ook andere soorten gebruikt. In het oostelijke gedeelte van spoor 21 en in een deel van de voorgevel werden geel/ rode bakstenen verwerkt (17/18 x 8 x 3,5/4). Oorspronkelijk werd gedacht dat het gebruik van een andere baksteensoort wees op een herstelling of herbouw. Na het nader bestuderen van de fundamenten en het specifieke metselverband kan echter besloten worden dat beide steensoorten door elkaar werden gebruikt (figuur 10). Ook al lijkt de opbouw van de fundamenten soms nogal slordig, toch mag duidelijk zijn dat de buitenzijde van het gebouw evenals de gangzijde mooi egaal zijn afgewerkt. Voor de fundering van structuur 2 werden geen heipalen gebruikt, hoewel deze techniek elders wel aangewend werd (zie structuur 10). De muren van het hoofdgebouw rustten onmiddellijk op de bodem. Een sequentie van puinen kleilagen, spoorgroep 2, moest zorgen voor een voldoende harde ondergrond. Bij de noordelijke zijgevel werd bovendien op enkele plaatsen een dun vlijlaagje van grijsblauw zand (sp.46) opgetekend. De term die voor deze funderingstechniek gebruikt wordt, is ‘fundering op staal’.
16
VLAK-verslag 26
Figuur 10: Rode en geel-oranje bakstenen in de voorgevel (inv.nr. 2004-029-12A).
De vrijgelegde muren tonen een gebouw met een heel symmetrisch grondplan (bijlage 20). Structuur 2 is 15,64 m lang en 15,88 m breed. Een 1,92 m brede, oost-west georiënteerde gang verdeelt structuur 2 in twee lange ruimten. De rechterzijde, afgebakend door de gevelmuren (sp.17,21,8) en gangmuur (sp.15), vormt één ruimte van 6,26 m bij 15,64 m. Boven structuur 3 mag vermoedelijk een opkamer gesitueerd worden. Mocht deze helft van het gebouw verder nog onderverdeeld zijn geweest, dan gebeurde dit door niet-dragende muren of wanden. Hoewel de linkerzijde van het huis slechts gedeeltelijk onderzocht is, kan vastgesteld worden dat deze zeker in kamers was ingedeeld. In het zuidwestelijke gedeelte van het hoofdgebouw situeert zich een 6,2 bij 7,22 m grote kamer. De stevige oostelijke muur van deze kamer, spoor 338, is vervaardigd van gele en oranje/rode bakstenen (18 x 8 x 4). De muur is stratigrafisch jonger dan de zijgevel van het gebouw. De restanten van een oost-west georiënteerd muurtje (sp.340) wijzen op een verdere indeling van de ruimte. De verschillende kelders en waterputten langsheen de achtergevel (structuur 3 tot en met 6), suggereren de aanwezigheid van een keuken in het gebouw. Bij de bouwwerkzaamheden in 1627 werden enkele voorzieningen aangebracht voor het hoofdgebouw. Aan de achterkant van het gebouw, langs de Buizengatzijde, werd structuur 4 toegevoegd. Om steun te verlenen aan de oostelijke muur van deze kelder, werd de achtergevel (sp.343) van structuur 2 aanzienlijk dieper gefundeerd. Op deze plaats werd de onderzijde van spoor 343 dan ook bereikt op + 0,37 m NAP, terwijl deze aan weerszijde op + 0,99 m NAP lag. Onder de rechterkamer van structuur 2 werd een grotere kelder, structuur 3, voorzien. De toegang tot deze kelder lag aan de achterzijde van het hoofdgebouw. In de nabijheid van de toegangstrap naar de kelder werd ook een waterput (sp.7) aangetroffen, die hieronder besproken wordt. Een waterput en afvoergoot Tegen de achtergevel van het hoofdgebouw ligt waterput spoor 7 (bijlage 20). Uit onderzoek blijkt dat de vertandingen in de fundamenten van spoor 8 zorgvuldig zijn weggekapt om de waterput op te bouwen. In spoor 7 zijn duidelijk twee fasen te onderscheiden die verband houden met een functieverandering van de put.
17
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek De waterput is opgebouwd met gele en oranje/rode bakstenen (18 x 9 x 4). De mortel die gebruikt werd in het metselwerk was bijna volledig vergaan en was vermoedelijk van mindere kwaliteit. De bodem van spoor 7 lag op - 2,42 m NAP en bestond uit houten planken. Op het moment dat spoor 7 als waterput in onbruik raakte, is de put gedempt. Men verwijderde eerst de oorspronkelijke vulling en daarna werden verschillende puinpakketten in de put gestort. Op de houten bodem zijn, tegen de putwanden, restanten van de originele vulling bewaard gebleven. Deze bruinzwarte, kleiige laag, sp.93, bevatte twee fragmenten van lederen kinderschoentjes, een ornamentje, wat botmateriaal en een scherfje aardewerk. De waterput werd vermoedelijk in 1627 in gebruik genomen en bleef gedurende de 17e eeuw in gebruik. De toegang tot structuur 3 (eerste fase) lag op dat moment net ten zuiden van de put.
Figuur 11: Vloertje in put spoor 7 (inv.nr. 2004-031-18).
De dempingspakketten en twee opmerkelijke bouwelementen wijzen erop dat de functie van de put veranderde. Op de puinpakketten (spoorgroep 8) lag, keurig binnen de put, een klein vloertje. De gebruikte plavuizen zijn groen en rood geglazuurd en zijn 15 x 15 cm (figuur 11). De vloer, spoor 91, lag op een vlijlaag van bakstenen met daaronder een vlijlaagje van zand. Ter hoogte van spoor 91, op + 0,21 m NAP, was de putwand doorbroken zodat er een verbinding ontstond met een koker (sp.80). Voor de aanleg van de koker werd een diepe sleuf gegraven, waarvan de opvullingslagen in het profiel konden worden opgetekend (spoorgroep 6). Spoor 80 was vervaardigd uit goed gemortelde gele bakstenen (16 x 8 x 4). De goot liep onder de westelijke muur van structuur 5 door en stond bovendien in verbinding met put spoor 107 (zie 4.4.8). Langs de noordzijde werd de koker begrensd door een circa 30 cm hoog muurtje, spoor 79. Spoor 80 kon over een afstand van 6,44 m gevolgd worden en vertoonde een verval van circa 30 cm richting Buizengat. De bodem van de koker werd gevormd door verschillende eikenhouten planken, spoor 81. Een flinterdunne, harde laag (gevormd door waterwerking) zat zowel op de plavuizenvloer, spoor 91, als op de bodem van de goot. Dit wijst erop dat de goot en de vloer gelijktijdig in gebruik zijn geweest. De opening in de wand van spoor 7 werd na verloop van tijd evenwel dichtgemetseld. Vermoedelijk gebeurde dit omdat de goot niet meer voldoende water kon afvoeren. De plavuizen vloer was immers verzakt in westelijke richting, waardoor ongeveer 27 cm water in de put kon blijven staan. De verzakking werd gedeeltelijk veroorzaakt door de druk die uitging van muur spoor 9. Deze muur vormde de noordelijke begrenzing van de toegang tot structuur 3 in de tweede fase (zie 4.4.6). De muur rustte op het vloertje en verdeelde put 7 in twee delen, waardoor het zuidelijke deel in onbruik raakte. De wand van de put sloot perfect aan bij spoor 9. Om dit mogelijk te maken was een deel van spoor 7 afgebroken en opnieuw opgebouwd. In 1840, bij de sloop van het hoofdgebouw, werd de put volledig gedempt met puinpakketten (spoorgroep 7).
18
VLAK-verslag 26 Van de bodemplanken van de goot (sp.81) werd een monster genomen voor dendrochronologisch onderzoek. Hoewel het eikenhout voldoende jaarringen had en dus geschikt was voor datering, kon er geen overeenkomst gevonden worden met bestaande curven. De datering van de koker en de tweede fase van de put diende daarom te gebeuren aan de hand van stratigrafische gegevens en het weinige aardewerk dat werd aangetroffen. Op de houten bodem van de koker werd slechts één scherfje gevonden (volledig geglazuurd rood aardewerk). Net boven spoor 91 werden eveneens maar twee scherfjes gevonden, waaronder één fragmentje Chinees porselein. Uit de aanlegsleuf van de goot kwam evenwel een scherf witbakkend aardewerk met geel glazuur, die een datering in de 18e eeuw mogelijk maakt.
4.4.6 Structuur 3 Bij de aanleg van vlak 2 werden tussen de hofmuren, op een hoogte van circa + 0,78 m NAP, twee muurrestanten aangetroffen. Bij het verdiepen naar vlak 3 bleken ze de oostelijke muur te vormen van structuur 3. Deze (voorraad-)kelder vormt een opmerkelijk en goed bewaard onderdeel van het hoofdgebouw. De min of meer vierkante structuur is mooi ingeplant in het noordwestelijke gedeelte van het hoofdgebouw. De oriëntatie van de keldermuren wijkt wel lichtjes af van de oriëntatie van de gevels. Bij het optekenen van het muurwerk ontstond het vermoeden dat de kelder verschillende fasen kende. Deze hypothese werd in een later stadium onder andere bevestigd door het vrijleggen van een ouder vloerniveau.
Figuur 12: Eerste trap van structuur 3 (inv.nr. 2004-042-08).
19
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek In de eerste fase vormen de muren, spoor 38/42, een relatief kleine ruimte van 4,48 x 3,84 m (bijlage 21). De keldermuur is opgebouwd uit gele en oranje/rode bakstenen (18 x 8 x 4) en bestaat uit twee delen. Het buitenste gedeelte wordt gevormd door drie muren die koud tegen elkaar staan. Tegen deze buitenmuur is een één- of tweesteensmuur gezet. De binnenzijde van de kelder is geheel bepleisterd. Het vloerniveau dat bij deze fase hoort, kon slechts onderzocht worden door het gedeeltelijk wegbikken van een recentere vloer. De oudste vloer van structuur 3 bestaat uit een laag van bruinrode plavuizen (22 x ? x 4), spoor 150. De plavuizen liggen op een vlijlaag van bakstenen, spoor 151. Onder spoor 151 zit los puin dat als fundering dient. Opvallend aan structuur 3 is de toegang, het trapgat. De eerste trap, spoor 370, bestaat uit grijsrode bakstenen die in de lengterichting zijn gelegd voor het vormen van de treden (figuur 12). De treden zijn 24 cm diep en minstens 34 cm breed. De gemiddelde afstand tussen de treden bedraagt 19 cm. De bovenzijde van de laatst zichtbare trede ligt op + 0,64 m NAP. Indien dit inderdaad de laatste trede is, dan zou het vloerniveau (sp.150) hier op + 0,45 m NAP liggen. Dit is echter onmogelijk omdat de recentere vloer, spoor 119, aan deze zijde op + 0,33 m NAP is aangetroffen. Vermoedelijk is dus één trede van spoor 370 niet zichtbaar. De bovenzijde van de laatste trede bevindt zich dan op + 0,45 m NAP. De plavuizen vloer, spoor 150, wordt zo bereikt op + 0,26 m NAP. Op de treden van de oude trap rusten muur spoor 358 en een nieuwe trap (sp.348). Deze trap bestaat uit vijf redelijk brede (72 cm) en diepe (26 cm) treden. De onderlinge afstand bedraagt 16,4 cm. De bovenzijde van elke trede is bekleed met zwarte tegels. De optreden en de zijwanden van het trapgat vertonen restanten van groene en oranje geglazuurde plavuizen (figuur 13). Gelijkaardige plavuizen zijn ook gebruikt voor vloer spoor 119, het niveau waarbij de trap aansluit. De trap en vloer worden begrensd door muur spoor 358. Een markant onderdeel van de toegang tot de kelder is de boogvormige zuidelijke muur (figuur 14). Zowel muur spoor 38/42 als spoor 358 vertoont deze sterke ronding.
Figuur 13: Tweede trap van structuur 3 (inv.nr. 2004-039-22).
20
VLAK-verslag 26 Niet alleen de toegang tot de kelder werd in de tweede fase smaller, ook de kelder zelf werd iets kleiner. Tegen de eerste keldermuur werd een tweede dubbele muur (sp.358) geplaatst. Het eerste gedeelte bestond uit een metselwerk in keperverband (visgraat). Deze techniek werd gebruikt om inwatering tegen te gaan.28 De
binnenzijde van dit keperverband werd ingestreken met pleister of mortel waarna er een éénsteensmuur werd voorgezet. Het pleisterwerk langs de binnenzijde van de muur was mooi afgestreken, maar er werden geen tegels gevonden. De ruimte die op deze wijze ontstond, bedroeg 4,22 m bij 3,56 m (bijlage 21). Naast het plaatsen van nieuwe muren, werd ook een nieuw vloerniveau aangelegd. Op spoor 150 werd een nieuwe laag bakstenen gelegd, spoor 148. Deze diende als vlijlaag voor een vloer van groene en oranje geglazuurde plavuizen (sp.119). Het hoogteverschil tussen keldervloer spoor 150 en spoor 119 bedroeg 7 tot 9 cm (sp.119: 0,40+ tot 0,33+ en sp.150: 0,31+ tot 0,26+ NAP). Beide vloerniveaus lopen naar de ingang toe af. Zoals vermeld was structuur 3 te bereiken vanaf de achterkant van het hoofdgebouw. Hoe hoog de kelderruimte geweest is of hoe het plafond eruit zag, kon niet vastgesteld worden. De muren bij de toegang zijn evenwel tot een hoogte van + 1,40 m NAP bewaard gebleven, zonder dat een aanzet voor een bovenbouw zichtbaar is. De kelderruimte was dus minstens 1,07 m hoog. De vulling van structuur 3 bestond uit een mengeling van mortel, pleister, leisteen en baksteenfragmenten (sp.11).
Figuur 14: Boogvormige toegang tot de tweede kelderfase (inv.nr. 2004-039-23).
21
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
4.4.7 Structuur 4 Naast een kelder in het gebouw, werd in 1627 ook een kelder aan de achterzijde van het hoofdgebouw voorzien, structuur 4. De rechthoekige kelder ligt met de oostelijke korte zijde tegen de achtergevel aan. De kelder is, met een lengte van 2,48 m en een breedte van 1,54 m, aanzienlijk kleiner dan structuur 3. Met uitzondering van de oostelijke muur, zijn de muren tweeledig. De buitenzijde bestaat uit een éénsteensmuur van gele en oranje/rode bakstenen. De onderzijde van deze muur werd bereikt op een diepte van + 0,08 m NAP. De noordelijke buitenmuur is ongeveer dubbel zo dik als de zuidelijke tegenhanger. Het is onduidelijk waarom hier een forsere muur is opgetrokken. Voor de binnenmuur van structuur 4 zijn gele, hardgebakken bakstenen (15 x 6,5 x 3) gebruikt. De binnenmuur is trapsgewijs opgebouwd zodat de muren ter hoogte van het vloerniveau circa 18 cm breder zijn dan aan de bovenzijde. De muren van de kelder zijn langs de binnenzijde mooi afgewerkt met een fijne mortellaag (figuur 15). De noordelijke zijde van structuur 4 is volledig verstoord, waardoor de opbouw van de kelder nader onderzocht kon worden. Hieruit bleek dat structuur 4, zoals structuur 3, twee fasen heeft gekend. Het binnenste muurwerk van gele bakstenen bestond eigenlijk uit twee aparte muren en ook de vloer kende twee niveaus (figuur 16). De onderste vloer, spoor 329, bestond uit rode plavuizen met een zeer dun, zwart glazuur. Het vloerniveau werd aangetroffen op + 0,26 m NAP. De plavuizen rustten op twee lagen bakstenen en een laagje fijn puin. Spoor 329 sloot aan bij de buitenste rij gele bakstenen. In een latere fase werd aan de binnenkant een tweeledige muur geplaatst met daartussen steeds een dikke laag mortel. De nieuwe muur steunde op de plavuizen van spoor 329. Ook de vloer zelf werd vernieuwd. Twee lagen gele en oranje-rode bakstenen vormden de vlijlaag voor een vloer van oranje en groen geglazuurde plavuizen, spoor 328. De plavuizen (20,5 x 20,5) zijn dezelfde als deze gebruikt voor vloer spoor 119 in structuur 3. Het nieuwe vloertje lag 13 cm hoger dan spoor 329, op + 0,39 m NAP. Vloerniveau spoor 328 was voornamelijk in het midden van structuur 4 zwaar beschadigd, waarbij het glazuur van de plavuizen is gesprongen. Deze beschadigingen hangen mogelijk samen met de functie van structuur 4 als zijnde een waterkelder waaruit het water geput werd met behulp van een emmer.
Figuur 15: Structuur 4, zuidelijke muur (inv.nr. 2004-042-05).
In de zuidelijke muur en in de vloer is ongeveer halverwege de kelder een enorme scheur te zien. De scheur ontstond toen structuur 4 in westelijke richting verzakte. Het westelijke gedeelte kwam zo 10 cm lager te liggen dan het oostelijke. Daar beide vloerniveaus gescheurd zijn, moet de verzakking hebben plaatsgevonden na de ingebruikname van de tweede fase. Met de aanleg van de nieuwe vloer onderging structuur 4 ook een andere aanpassing. De westelijke wand van de kelder werd gedeeltelijk doorbroken en er werd een verbinding voorzien met een nieuwe kelder, structuur 6. De samenhang tussen structuur 4 en structuur 6 zal in hoofdstuk 4.4.9 worden behandeld. 22
VLAK-verslag 26
Figuur 16: Opbouw structuur 4 (inv.nr. 2004-042-10).
4.4.8 Structuur 5 In de loop van de 18e eeuw werd een aantal aanpassingswerkzaamheden verricht aan de achterzijde van het hoofdgebouw (bijlage 21). Het terrein wordt ommuurd en de voorzieningen worden uitgebreid met een nieuwe put en waterkelder (structuur 6). Zoals vermeld, is het gehele zuidwestelijke gedeelte van het achterterrein grondig verstoord door de aanleg van trekankers (structuur 7). Hoewel vermoedelijk ook dit gedeelte van het achterterrein ommuurd was, zijn bijna alle muren hier vernield, met uitzondering van spoor 356 en 357. In het noordwestelijke en westelijke gedeelte zijn de muurrestanten wel bewaard gebleven. Tegen de achtergevel (sp.8) van het hoofdgebouw is een oost-west georiënteerde muur gebouwd (sp.27). De muur is vervaardigd van gele en oranje/rode bakstenen (17/18 x 4 x 7/8) en is beter gemorteld dan de fundamenten van structuur 2. Spoor 27 ligt niet in het verlengde van de noordelijke zijgevel, maar springt circa 80 cm in. De muur was oorspronkelijk in verband gebouwd met een noord-zuid georiënteerde muur, spoor 6. Indien muur 27 gereconstrueerd wordt in westelijke richting, sluiten beide muren mooi op elkaar aan. De constructiewijze van beide muren komt overeen, maar het aansluitingspunt is verstoord. Zowel muur spoor 27 als muur spoor 6 zijn stevige constructies die diep gefundeerd zijn. De onderkant van de fundamenten van spoor 27 werd bereikt op + 0,63 m NAP terwijl de onderzijde van muur spoor 6 nog circa 30 cm dieper lag. Dit vormt een aanzienlijk verschil met de funderingsdiepte van de achtergevel van structuur 2 (+ 0,87 m NAP). Een dergelijke diepe fundering lijkt onnodig indien spoor 6 en 27 slechts 23
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
tuinmuren zouden zijn. Omdat de ondergrond in dit gedeelte van het terrein zwak was (zie de verzakte muren van onder andere structuur 4), werd bij deze bouwfase gekozen voor een diepere fundering om het bouwen op de slappe bodem toch mogelijk te maken. Muren spoor 27 en spoor 6 vormden de begrenzing van een aanbouw met een breedte van 4,42 m en een lengte van 4,84 meter. In het zuiden werd structuur 5 gedeeltelijk begrensd door structuur 6 en de waterput, spoor 7. Tussen het muurwerk bleef een doorgang van 2 m breed gevrijwaard waarlangs men toegang kon krijgen tot de kelder binnenin het gebouw. De aanbouw was vermoedelijk volledig bestraat. Ter hoogte van de hoek gevormd door de achtergevel en de noordelijke muur lagen de restanten van een bakstenen loopniveau, spoor 104. De vloer bestond uit twee lagen grote rode bakstenen (22 x 10 x 4) met een laagje gele bakstenen erboven (16 x 8 x 4). De baksteenlagen lagen onmiddellijk boven elkaar, zonder vlijlaagje, wat doet vermoeden dat het loopniveau in één keer is aangelegd. Ten zuiden van structuur 6 werd een gelijkaardig loopniveau aangetroffen, spoor 306. Voor deze vloer werd een baksteen van mindere kwaliteit gebruikt. Spoor 306 bestond uit vier lagen, op elkaar gestapelde, donkerbruine broze bakstenen (19/19,5 x 9,5/10 x 5). Hoewel niet bepaald kon worden of alle baksteenlagen bewaard zijn gebleven, was het duidelijk dat beide loopniveaus op min of meer dezelfde hoogte lagen (bovenzijde respectievelijk op + 1,12 m NAP en + 1,02 m NAP). Voor het oorspronkelijke uitzicht en de hoogte van structuur 5, zijn geen directe archeologische aanwijzingen. Put spoor 107 Aan de westelijke zijde van structuur 5 en tegen structuur 6 werd put spoor 107 gebouwd (bijlage 21, figuur 17). Een smal trapvormig muurtje, spoor 109, vulde de ruimte op tussen de put en spoor 6. Het metselwerk van zowel spoor 107 als spoor 109 bestond uit gele en oranje/rode bakstenen en was goed gemorteld. De bakstenen van spoor 109 werden gedeeltelijk verwerkt in de wand van de put. De functie van spoor 109 is niet duidelijk. De put was min of meer conisch opgebouwd en stond in verbinding met spoor 80 (zie 4.4.5). In de bovenzijde van de koker zijn hiervoor enkele bakstenen uitgespaard. De beide sporen zijn evenwel niet in verband gebouwd. De vulling van spoor 107 (spoorgroep 10) was zandig en matig puinig. De aanleg van de put vond in dezelfde periode plaats als de bouw van structuur 6 en de afbakening van het achterterrein. Vermoedelijk nam de put de functie over van spoor 7, toen deze niet meer goed functioneerde. De afvoer van (afval-) water bleef op deze manier mogelijk.
Figuur 17: Put spoor 107 (inv.nr. 2004-032-0).
24
VLAK-verslag 26 Put spoor 24 en 320 Put spoor 320 lag in de zuidelijke hoek die gevormd werd door structuur 4 en de achtergevel van het hoofdgebouw (bijlage 21). De gele en oranje/rode bakstenen (17 x 7 x 4) die gebruikt werden voor de bouw van de put, zijn goed gemorteld. Wegens tijdsdruk is spoor 320 niet intensief onderzocht. De vulling van de put is slechts bekeken daar waar de wand verstoord was door het ingraven van een trekanker (sp.349). De bovenste 50 cm bestond uit enkele zandlagen en pakketten zandige klei. Daaronder werd een dik pakket grof puin aangetroffen, dat gedeeltelijk verwijderd werd. Met behulp van een boor werd getracht te controleren of in de put nog oorspronkelijke vulling aanwezig was. Door de grote hoeveelheid puin is dit niet gelukt. De functie van de put kon dus niet met zekerheid vastgesteld worden. Toch mag aangenomen worden dat de put als waterput in gebruik was. Spoor 320 werd vermoedelijk aangelegd nadat spoor 7 (zie 4.4.5) als waterput in onbruik raakte. Praktisch tegen de noordelijke gevel van structuur 2 werd in dezelfde periode een derde put (sp.24) geconstrueerd. In tegenstelling tot de andere putten bestaat spoor 24 uit gestapelde rode bakstenen (17 x 8 x 4). Bij het uitgraven van spoor 24 bleek de put conisch opgebouwd (figuur 18). Op - 1,19 m NAP werd de onderkant van de put bereikt. De bakstenen wand van de put steunde op een bodem van houten planken (sp.106). De vulling van spoor 24 (spoorgroep 9) bestond uit verschillende puinrijke, zandige vullingslagen. Alleen op de bodem van de put lag nog een restant van de oorspronkelijke vulling (sp.105). Uit deze zwarte laag kwamen enkele vondsten waaronder een fragment van een 18e-eeuwse tegel. Hoewel spoor 24 minder diep is ingegraven dan spoor 320, wordt aangenomen dat ook deze als waterput in gebruik was. De opening in de zuidelijke wand is door uitwaartse druk ontstaan en staat niet in verband met een goot zoals bij spoor 7. Deze doorbraak kan erop wijzen dat spoor 24 voor de sloop in 1830 in onbruik raakte en opgevuld werd.
Figuur 18: Put spoor 24 (inv.nr. 2004-031-32 + inv.nr. 2004-031-34).
25
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
4.4.9 Structuur 6 Zoals vermeld in hoofdstuk 4.4.7 is de westelijke muur van structuur 4 doorbroken om een koppeling te maken met een nieuwe kelder, structuur 6 (bijlage 21). Structuur 6 ligt ten zuidwesten van structuur 4 en vormt bijna een haakse hoek met deze kelder. De verbinding tussen beide kelders bestaat uit een korte, 54 cm brede schacht met overloop. De constructie van structuur 6 vertoont enige gelijkenis met de oostelijke kelder. Zo zijn de muren (sp.118) opgebouwd uit dezelfde gele, hardgebakken bakstenen. Ook de mortellaag aan de binnenzijde lijkt identiek. Spoor 118 is trapvormig opgebouwd, maar vormt in tegenstelling tot structuur 4 één geheel. De muren van structuur 6 zijn circa 16 cm dieper gefundeerd dan de buitenmuur van de eerste kelder. De afmetingen van structuur 6 wijken slechts licht af van die van de oostelijke kelder. De nieuwe structuur is 3,14 m lang en 1,12 m breed, dit betekent dus 66 cm langer en 42 cm smaller dan structuur 4. Het verbindingsstuk tussen structuur 4 en 6 is gelijktijdig met de noordelijke kelder vervaardigd. Getuige hiervan zijn de mooi afgeronde en afgewerkte hoeken van de muren (figuur 19). Bovendien staat muur spoor 118 koud tegen de buitenmuur van structuur 4. In de noordelijke kelder ligt een vloertje van groene en oranje geglazuurde plavuizen, spoor 305. De plavuizen zijn identiek aan diegene gebruikt voor het jongste vloerniveau in structuur 3 en 4. In de schacht, zowel op de bodem als tegen de wand, zijn deze plavuizen ook gebruikt (sp.354). De bovenzijde van spoor 305 ligt op + 0,18 m NAP, terwijl de oorspronkelijke hoogte van spoor 328 (structuur 4) + 0,49 m NAP is. Het vloerniveau (sp.354) in de schacht tussen de twee kelders ligt op + 0,26 m NAP. De vloer van structuur 6 ligt dus 31 cm lager dan deze van structuur 4. Met de bouw van een extra waterkelder en de constructie van een overloop veranderde de werking van het geheel. In het diepst gelegen keldertje, structuur 6, kunnen deeltjes in het aanwezige water bezinken. De overloop zorgt ervoor dat het zuivere water doorstroomt naar de oostelijke kelder en daar geput kan worden.
Figuur 19: Structuur 6 met overloop (inv.nr. 2004-042-25).
26
VLAK-verslag 26
4.4.10 Structuur 7 Zoals reeds diverse malen is aangehaald, heeft een aantal trekankers (structuur 7) het zuidwestelijke en westelijke gedeelte van het opgravingsterrein grondig verstoord (bijlage 21). In totaal werden zeven ankers aangetroffen, waarvan er zes op één lijn lagen. Om veiligheidsredenen mocht rondom de ankers niet ontgraven worden. De ankers hadden een zuidoost-noordwest oriëntatie en waren 1,5 meter lang. Voor de aanleg van de betonblokken werd telkens een kuil gegraven van circa 1,4 x 1,7 meter, terwijl voor de metalen trekstangen de breedte van de stang werd aangehouden. Hoe verder naar het noorden toe, hoe dieper de betonblokken van structuur 7 werden ingegraven. Deze diep gefundeerde betonblokken dienen als tegengewicht/ trekanker voor de ‘koelribben’ die ten behoeve van de voormalige gasfabriek zijn aangebracht en die zich langs het Buizengat bevinden.
4.4.11 Structuur 8 Uit het historische kaartmateriaal blijkt dat het eerste bijgebouw een langwerpige en smalle structuur moet zijn geweest. Volgens de computerplot zouden de restanten van dit gebouw in werkput 2 onderzocht kunnen worden. Na onderzoek van het hoofdgebouw werd verwacht dat de fundamenten van het bijgebouw ook relatief goed bewaard zouden zijn. Bij de aanleg van werkput 2 bleek echter al snel dat deze zone in sterke mate verstoord was. De zuidelijke muur van de gasfabriek (structuur 12) lag bijna op exact dezelfde plaats als het oude bijgebouw (zie bijlage 37). De oriëntatie van beide structuren verschilde gelukkig licht, waardoor een gedeelte van het muurwerk van het oude bijgebouw fragmentarisch bewaard bleef (structuur 8). Op basis van de archeologische resten kon een gebouw gereconstrueerd worden van minstens 34 m lengte en 3,32 m breedte. De exacte omvang van structuur 8 was niet te achterhalen daar het westelijke uiteinde van het gebouw buiten het opgravingsterrein viel. De oostelijke grens werd gereconstrueerd aan de hand van de omvang van structuur 9, een uitbreiding van het bijgebouw. De zuidelijke gevel van het oude bijgebouw is het best bewaard gebleven. Bij het verdiepen naar de onderzijde van de fundamenten bleek de gevel uit verschillende muren te bestaan (sp.152, 232,184 en 231). De bouwwijze van de verschillende fragmenten vertoonde kleine verschillen. De gebruikte gele en oranje/rode bakstenen (18 x 8/9 x 4/5) werden goed, maar wat slordig gemorteld. De fundamenten waren circa 40 cm breed en vertoonden twee tot drie uitsprongen. De meest westelijke (sp.152) en meest oostelijke (sp.231 en 184) muren zijn het diepst gefundeerd (onderkant fundamenten: + 0,82 m NAP tot + 0,98 m NAP). Spoor 232, het middelste gedeelte van de gevel, lag gemiddeld 20 centimeter hoger. De gehele zuidelijke gevel was gefundeerd ‘op staal’. Voor de aanvang van de bouwwerkzaamheden werd een aantal kleipakketten en puinlagen aangebracht om de stevigheid van de ondergrond te bevorderen.
Figuur 20: Structuur 8 en de gasfabriek (inv.nr. DS07419).
27
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek Van de noordelijke gevel van structuur 8 is weinig bewaard gebleven. De muur, spoor 187, kon over een afstand van circa zeven meter gevolgd worden. De constructiewijze van spoor 187 vertoonde opvallende verschillen met de zuidelijke gevel. De muur was aanzienlijk dieper gefundeerd (+ 0,31 m NAP) en vervaardigd van bruinrode en gele bakstenen (18 x 8 x 4). De fundering gebeurde ook ‘op staal’, maar deze keer werd een vlijlaagje van grof zand aangebracht (sp.265). Aan de basis was spoor 187 ongeveer 30 cm breder dan de zuidelijke gevel. Tijdens het onderzoek ontstond het vermoeden dat de forse opzet van deze noordelijke muur samenhing met een zwakkere ondergrond op deze plaats. Deze hypothese werd bevestigd door het bestuderen van het westprofiel in proefsleuf 1 (bijlage 18). Hieruit bleek dat spoor 187 aangelegd was op de dempingslagen van een voormalige waterloop (zie 4.4.2). Een onderverdeling in kamers is, evenals een eventuele fasering in structuur 8, moeilijk te achterhalen. Het enige vertrek in dit lange bijgebouw, waarvan de grootte met zekerheid gekend is, werd gevormd door de gevels spoor 184, 187 en de dwarsmuren spoor 185, 186. Beide dwarsmuren zijn in verband gebouwd met elementen van de zuidgevel (sp.185 en sp.184; sp.186 en sp.231). De hoek gevormd door spoor 187 en de oostelijke muur bleef ook bewaard. De muren begrensden een ruimte van 2,3 m bij 3,32 m. Tegen de noordelijke en zuidelijke muur werden de resten van een vloer van rode plavuizen vrijgelegd, spoor 183. De binnenzijde van de kamer was verzorgd afgewerkt met een pleisterlaag (figuur 21). De diepe ligging van de plavuizen (circa + 1,00 m NAP) ten opzichte van de onderkant van de omringende muren, doet vermoeden dat dit een kelderruimte was. In het zuidwestelijke gedeelte van het bijgebouw werden nog twee tussenmuren gevonden. Spoor 154, de meest westelijke muur, stond oorspronkelijk in verband met de zuidelijke gevel spoor 152, maar de verbinding tussen beide was volledig verstoord. Het noordelijke gedeelte van spoor 154 was opmerkelijk dieper gefundeerd (+ 0,35 m NAP) dan het zuidelijke deel (+ 0,88 m NAP). Het noordelijke uiteinde van de muur steunde op een sterk verstoorde rij bakstenen die in het verlengde lag van spoor 187. Deze bakstenen vormden de restanten van de onderste vertanding van de noordelijke gevel. De oostelijke tegenhanger van spoor 154 kon niet met zekerheid vastgesteld worden. Mogelijk viel deze samen met spoor 158, de tweede tussenmuur in dit gedeelte van structuur 8. Het vertrek dat op deze manier gevormd werd, was 6,56 m lang en 3,32 m breed. De noord-zuid georiënteerde muur (sp.158) maakte een hoek en liep onder spoor 152 door. De voorgevel was duidelijk over spoor 158 heen gebouwd. Tegen de westelijke zijde van spoor 158 lagen rode plavuizen van 23 x 23 cm (sp.252). Tevens was deze zijde van de muur afgewerkt met een pleisterlaag (figuur 22). Opnieuw mag verondersteld worden dat dit een kelderruimte was.
Figuur 21: Vloer spoor 183 en noordelijke muur spoor 187 (inv.nr. 2004-036-07).
28
VLAK-verslag 26 Op spoor 252 lag een 20 cm dik pakket van schoon zand (sp.253). Dit zandpakket werd opgebracht als funderingslaag voor de bouw van muur spoor 153. Het muurfragment lag ten noorden van spoor 152 en was op eenzelfde wijze opgebouwd. Vermoedelijk vormden de muren samen het fundament voor de zuidelijke gevel. Deze elementen zijn het enige tastbare bewijs voor een herbouwfase in structuur 8. De beperkte archeologische gegevens waarover we beschikken, laten niet toe de functie van de verschillende ruimtes in het gebouw te achterhalen. In tegenstelling tot het hoofdgebouw, werden bij structuur 8 weinig of geen voorzieningen aangetroffen voor het putten, de opslag of afvoer van water. Enkel ten noorden van het gebouw, tegen de voormalige gevel, werden de restanten van een vermoedelijke waterput vrijgelegd (sp.263). Meer dan de helft van spoor 263 werd verstoord bij de aanleg van de gasfabriek, zodat uitsluitend een deel van de noordelijke putwand bewaard bleef. Spoor 263 werd niet nader onderzocht. Hoewel er geen aardewerk of ander vondstmateriaal werd aangetroffen in de onmiddellijke omgeving van structuur 8, kan op basis van stratigrafische gronden achterhaald worden wanneer het bijgebouw ongeveer werd gebouwd. De fundamenten van de noordelijke gevel zijn ingegraven in de ophogingslagen die de waterloop afdekten (zie 4.4.2). De grote kuil (zie 4.4.3) die de vulling van de waterloop doorsneed, lag op een veilige afstand van de achtergevel (circa 3,5 m). Het is aannemelijk dat deze afvalkuil gebruikt werd door de mensen die in het hoofd- en bijgebouw werkten. Het blijft echter onduidelijk of structuur 8 gelijktijdig met het hoofdgebouw is gebouwd.
Figuur 22: Vloer spoor 252 en tussenmuur spoor 158 (inv.nr. 2004-035-06A).
4.4.12 Structuur 9 Het terrein ten noorden van structuur 8 werd in de loop van de 17e eeuw bouwrijp gemaakt. Men dempte de afvalkuil en over de gehele zone werden klei- en puinlagen aangebracht. De eerste structuur die op het terrein werd gebouwd, was een uitbreiding van het reeds bestaande bijgebouw. De muurresten spoor 215, 214, 262 vormden samen de nieuwe noordelijke gevel (bijlage 22). Eén van de gevels van het nieuwe bijgebouw (structuur 11) verstoorde het verband tussen spoor 214 en 215. Bij de bouw van de gasfabriek werd de relatie tussen spoor 214 en 262 verbroken. In tegenstelling tot het oude bijgebouw bleef de aanzet van de oostelijke gevelmuur bij structuur 9 wel bewaard. Daar het terrein door de toenmalige Hoflaan begrensd werd, mag aangenomen worden dat het bijgebouw niet verder in oostelijke richting werd uitgebreid. De noordwestelijke hoek van structuur 9 werd gevormd door spoor 262 en spoor 233. Op basis van deze muren kan een ruimte gereconstrueerd worden van 21,38 bij 6,34 m. Dit betekent dat de beschikbare oppervlakte van het bijgebouw in de breedte bijna verdrievoudigde. 29
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek De muren van structuur 9 werden niet gefundeerd ‘op staal’, zoals bij structuur 8, maar hadden een fundering van houten planken en balken. Blijkbaar volstond het opbrengen van puinlagen niet om de ondergrond voldoende te verstevigen. De noordelijke gevel van structuur 9 is naar het westen toe bijna trapsgewijs dieper gefundeerd. Waar de onderzijde van spoor 215 nog op + 0,94 m NAP werd bereikt, lagen de funderingsplanken van spoor 262 op + 0,01 m NAP. Vermoedelijk werd de ondergrond naar het Buizengat toe steeds drassiger en was een diepere opzet van de gevelmuren daarom noodzakelijk. De westelijke gevel is evenwel niet over de hele lijn zo stevig gefundeerd. Het zuidelijke gedeelte van de gevel (sp.161) had geen houten fundering, was minder diep ingegraven en stond niet in verband met het noordelijke deel. Bij de bouw van deze gevel raakte de waterput bij structuur 8 in onbruik. Een onderverdeling in kamers is, zoals bij structuur 8, moeilijk te bepalen. De enige noord-zuid georiënteerde rij bakstenen in structuur 9 bevond zich in het oostelijke gedeelte. De tussenmuur stond in verband met spoor 215. Getuige hiervan was de zwaardere en diepere opzet van de noordelijke gevel op het aansluitingspunt. De oostelijke kamer die op deze manier ontstond, was 3,86 meter lang. In de ruimte werd een concentratie van gele en rode bakstenen gevonden (sp.132). Tussen het baksteenpuin werd geen mortel aangetroffen. Hoewel in eerste instantie gedacht werd aan een vloerniveau, was er geen verband of patroon in de concentratie te onderscheiden.
4.4.13 Structuur 10 Ten westen van structuur 9, in het verlengde van de noordelijke gevel, werden de restanten van een muur (sp.204) blootgelegd. Spoor 204 weerspiegelt een uitbreiding van het oude bijgebouw in noordelijke richting. Hoewel deze uitbouw hoogstwaarschijnlijk gelijktijdig met de bouw van structuur 9 plaatsvond, zijn de restanten toch tot een andere structuur gerekend. Spoor 204 is immers niet in verband gebouwd met de gevels van structuur 9 (sp.262). De aansluiting tussen beide muren bestond dus uit een koude naad. Daarnaast was spoor 204 ook minder diep gefundeerd (+ 0,59 m NAP) dan de muren van structuur 9. Spoor 204 was wel gebouwd op houten planken, maar in dit geval lagen deze over verticaal ingeslagen palen. Deze funderingstechniek was nog beter geschikt voor de zwakke ondergrond. Met de oprichting van structuur 10 werd het oude bijgebouw over de gehele lengte in noordelijke richting uitgebreid. Zo ontstond een gebouw van circa 34 m bij 9,70 m.
4.4.14 Structuur 11 Enkele fragmentarisch bewaarde muren in het noordwestelijke gedeelte van werkput 2 en tussen de muren van structuur 9 vormden de overblijfselen van het nieuwe bijgebouw. Van de zijgevels en de achtergevel van structuur 11 bleef niets bewaard. Spoor 260 en spoor 216/217 zijn de restanten van de zuidelijke gevel. Van spoor 260 restten slechts vier rijen van oranje/rode bakstenen (17 x 7,5 x 4). De muur maakte een hoek in noordelijke richting. Spoor 217 bleef veel beter bewaard en kon over een afstand van 6,86 m worden vastgelegd. Op basis van een doorbraak in de noordelijke gevel van structuur 9, kon de zuidoostelijke hoek van structuur 11 gereconstrueerd worden (zie bijlage 23). Spoor 217 is opgebouwd uit lagen gele en rode bakstenen met bovenop enkele lagen rode bakstenen van een groter formaat (sp.216). De brede basis van de muur bood blijkbaar voldoende stevigheid, want er werden geen andere funderingstechnieken aangewend. Tegen de zuidzijde van de muur lagen twee vierkante constructies (sp.218) van enkele bakstenen hoog. Het westelijke uiteinde van spoor 217 vertoont een uitsprong in zuidelijke richting. Op deze wijze kreeg de muur een breedte van 2,1 meter. Een opvallend element van structuur 11 was een boogvormige muur (sp.257/258), vervaardigd uit verschillende rijen rode bakstenen (16 x 7,5 x 4) die weinig gemorteld waren (figuur 23). De muur vormde een onderdeel van de zuidelijke gevel van structuur 11. Zoals bij structuur 9 werd de gevel naar het westen toe steeds dieper gefundeerd. Het is moeilijk om de straal van de halfcirkelvormige uitsparing te berekenen, daar slechts een klein fragment van spoor 257/258 bewaard is gebleven. Op basis van spoor 257/ 258 zou een cirkel gereconstrueerd kunnen worden met een straal van circa 5,09 m. Van de kamerindeling is archeologisch weinig of niets bewaard gebleven. Alleen spoor 259, een noord - zuid georiënteerde muur, kan als een tussenmuur geïnterpreteerd worden. Ten zuiden van structuur 11 werden de restanten van verschillende gootjes vrijgelegd. Eén beter bewaarde goot, spoor 205, behoort tot structuur 11. Deze sloot aan bij de hoek tussen de boogvormige uitsparing en de zuidwestelijke gevel en voerde vermoedelijk het regenwater af.
30
VLAK-verslag 26
Figuur 23: Boogvormige muur van het nieuwe bijgebouw (inv.nr. 2004-036-23A).
4.4.15 Structuur 12 en 13 Voor de volledigheid moeten ook de fundamenten van de gasfabriek en het gemeentegebouw besproken worden. Zoals al verscheidene malen is aangehaald, heeft de bouw van de gasfabriek (structuur 12) ervoor gezorgd dat de bijgebouwen van de buitenplaats grotendeels verstoord zijn. Bij de sloop in 1830 zijn voornamelijk de muren van het nieuwe bijgebouw vrij gericht uitgebroken.29 Het terrein ten noorden
van structuur 8 en 9 werd daarna opgehoogd met een pakket schoon zand (sp.196). De resten van de gasfabriek zelf bestaan in hoofdzaak uit een lange oost-west georiënteerde muur met spaarbogen (sp.156, bijlage 24). De opbouw van deze muur was reeds gekend van de bouwtekeningen uit 1901 (bijlage 25). Spoor 156 werd breed en diep ingegraven (sp.164). Eén van de spaarbogen is vrijgelegd tot aan het funderingsniveau. De onderzijde van de boog werd bereikt op - 0,84 m NAP. De muur bleek gefundeerd op stevige houten planken die op hun beurt op houten palen rustten. Een ander element van de gasfabriek is een overwegend zuidwest - noordoost georiënteerde riool, spoor 149 (figuur 24). Spoor 149 bestaat uit een gewelf dat gemetseld is op twee bakstenen muren aan weerszijden. In tegenstelling tot de oudere koker, spoor 80, heeft spoor 149 een bakstenen bodem. Het hele riool was ruim 50 centimeter hoog en waterde vermoedelijk af op het Buizengat. De hoogtematen genomen van de bovenzijde van spoor 149 schommelen rond + 0,70 m NAP en bieden geen duidelijkheid. In 1947 werden de gebouwen van de gasfabriek in gebruik genomen door de gemeente als werkplaats en depotruimte. De gebouwen werden gedeeltelijk verbouwd en nieuwe elementen werden toegevoegd. De aanpassingen, structuur 13, bestonden uit het slaan van heipalen, het aanleggen van betonnen afvoerkokers en betonnen fundamenten. Eén rij heipalen lag in het noordelijke gedeelte van werkput 1. De insteek (sp.225) van deze palen verstoorde geen structuren van de buitenplaats. Een parallelle rij heipalen kwam vrij te liggen bij het verwijderen van de profieldam tussen werkput 1 en 2. De afstand tussen de rijen bedroeg circa 5,80 m en de heipalen konden over een afstand van 27 meter worden opgetekend. Een andere verandering vond plaats bij de fundamenten van de gasfabriekmuur. De muur werd op verschillende plaatsen doorbroken door grote betonblokken die dienden als nieuwe fundamenten. Ten noorden van de gasfabriekmuur lagen tenslotte verschillende kolken en afvoerbuizen.
31
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Figuur 24: Riool spoor 149 (inv.nr. 2004-033-0).
32
VLAK-verslag 26
4.5 Resultaten begeleiding ‘Hoflaan’ De begeleiding van de saneringswerken op de Hoflaan was gericht op het lokaliseren en documenteren van het oude en het nieuwe Spuiwater. Op verschillende historische kaarten staat het Spuiwater afgebeeld als een oost - west georiënteerde waterloop. Nog vóór 1619 werd het oude Spuiwater gedeeltelijk gedempt en in noordelijke richting verlegd. De verwachting was dus dat het Spuiwater tijdens de begeleiding dwars aangesneden zou worden. Dit zou dan de mogelijkheid bieden om de constructie en de demping van de waterloop nader te bestuderen. Tevens zou deze informatie vergeleken kunnen worden met de gegevens verkregen tijdens de opgraving van ‘Het Hof’. De sanering van de Hoflaan gebeurde in twee stappen. In een eerste fase werd de riolering ten westen van de Hoflaan ontgraven. Hierbij konden de profielen van de sleuf gedocumenteerd worden. In een volgende fase werd de Hoflaan over de gehele breedte gesaneerd, zodat sporen ook in het vlak zichtbaar werden. Van de rioleringssleuf werd zowel het west- als oostprofiel gedeeltelijk gedocumenteerd (bijlage 26). In beide profielen kon in het zuidelijke deel een insteek opgetekend worden (sp.19). De insteek werd geaccentueerd door een puinrijke dempingslaag (sp.14 en 20). De bodem van de ingraving werd aan deze zijde niet bereikt. Ten zuiden van de insteek werden enkel natuurlijke afzettingen en semi-antropogene lagen gedocumenteerd (sp.16-18). Circa 23,60 m ten noorden van spoor 19 werd de andere, minder steile insteek (sp.22) aangetroffen. Een rulle laag met zwarte organische inclusies vormde samen met een laagje zand de bodem. Het restant van de ingraving was 92 cm diep, wat betekent dat de bodem op - 1,15 m NAP zat. De demping bestond uit compacte en rulle kleipakketten met waterslakjes (sp.12, 13 en 26). De ingraving was aangelegd in de bedding van een oudere waterloop. De insteek van deze waterloop werd ten noorden van spoor 22 aangetroffen. De bodem (sp.32) liep geleidelijk af in zuidelijke richting tot het diepste punt op - 1,41 m NAP werd bereikt. Spoor 32 lag stratigrafisch onder spoor 22 en bevatte een wandscherf van een vermoedelijk 14e-eeuwse pot. Over het ganse oostprofiel werden, op min of meer regelmatige afstand, verticale houten palen gevonden. De meest zuidelijke paal (sp.30) was ter hoogte van spoor 19 in de grond geslagen. Eén maal werd een constructie van twee verticale palen (sp.31 en 33) met daartussen een liggende balk (sp.34) aangetroffen. Ten behoeve van dendrochronologisch onderzoek werd van vijf palen een monster genomen. Slechts drie monsters leverden uiteindelijk een datering op (zie figuur 25). Twee palen (sp.30 en 31) waren afkomstig van bomen die gekapt werden in de tweede helft van de 17e eeuw (respectievelijk na 1667 en na 1659). Het derde monster (sp.29) gaf een datering aan na 1593. De combinatie van twee ingravingen met verschillende houten palen op deze locatie deed vermoeden dat hier fasen van het Spuiwater aangesneden waren. Bij de tweede fase van de sanering werd dit vermoeden bevestigd. In het nieuwe ‘oostprofiel’ werd een houten beschoeiing aangetroffen, spoor 44. De beschoeiing bestond uit drie planken van 25 centimeter hoog en vier centimeter dik die op elkaar gestapeld lagen. De lengte van de planken kon niet achterhaald worden. Langs de zuidzijde, tegen spoor 44, lag zwarte, rulle grond. Het pakket bevatte veel baksteen en hout, maar geen aardewerk. Ten noorden van spoor 44 werd grijze klei aangetroffen. Aangenomen wordt dat spoor 44 de zuidelijke beschoeiing vormt van het oude Spuiwater. Iets ten noorden van de beschoeiing werden in het vlak twee parallelle rijen palen gevonden met een onderlinge afstand van circa 2 meter. De rijen waren min of meer noord - zuid georiënteerd. Hoewel de palenrijen een aanvang leken te nemen net ten noorden van spoor 44, kon dit niet met zekerheid vastgesteld worden. Het meest zuidelijke gedeelte van de sleuf kon immers niet onderzocht worden. De aangepunte, dennenhouten palen waren 16 x 12 cm en circa twee meter lang. In de oostelijke rij, spoor 41 werden de palen praktisch tegen elkaar gezet. Na ongeveer 12 meter vertoonde spoor 41 een lichte knik in noordelijke richting. Langs de oostzijde van de palenrij zijn vanaf dit punt drie centimeter dikke planken aangebracht. De tweede rij palen bestond uit twee delen. In het zuidelijke deel werden de palen ook tegen elkaar aangezet (sp.42). Ten noorden van spoor 42 waren de palen per twee gegroepeerd (sp.43) met daartussen steeds een opening. Spoor 43 kan gezien de positie van de palen vermoedelijk geïnterpreteerd worden als een onderdeel van een brugconstructie. De aanwezigheid van planken bij spoor 41 en de dichte inplanting van de palen wijzen erop dat dit deel in ieder geval geen restant kan zijn van een brug. Kan één van de fasen van de waterloop die opgetekend werd tijdens de begeleiding in verband worden gebracht met de restanten die aangetroffen werden bij de opgraving? Op basis van de vullingen is dit niet mogelijk, daar deze duidelijke verschillen vertonen. De dempingslagen die bij de begeleiding werden aangetroffen, zijn minder gedifferentieerd, minder grofzandig en lijken ook minder humeus. De breedte en de
33
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek precieze situering van de waterlopen kan ook moeilijk vergeleken worden. De noordelijke insteek werd tijdens de opgraving immers niet vrijgelegd en hetzelfde geldt voor de zuidelijke insteek van de oudste fase bij de begeleiding. De diepte van de waterlopen vertonen wel overeenkomsten. Hoewel de bodem van de waterloop tijdens de opgraving niet werd aangetroffen, lag deze vermoedelijk wel op dezelfde diepte als spoor 32 (circa - 1,40 m NAP).
Objectcode
Vnr
Houtsoort
RINGcode VHH00010
Nr.
Kapdatum
Gebruikte referentiechronologie
02.023
36
eik
02.023
102*
els
Ca.20
02.023
125*
naaldhout
Ca.40
02.023
146
eik
02.023
204*
iep
02.024
11
(grove) den
VHL00020
106
1487
1592
Na 1593
0500013m
02.024
17
fijnspar
VHL00032
60
1607
1666
Na 1667
DHFIS305
02.024
18
fijnspar
VHL00010
53
1606
1658
Na 1659
VHL00030
02.024
23.2
fijnspar
VHL00041
73
Geen datering
02.024
33*
VHH00020
82
1e jaar: ne jaar:
83
Geen datering
Geen datering
Ca.20
Ca.35
* Deze monsters bleken niet geschikt voor dendrochronologisch onderzoek. Toelichting Nr. : totaal aantal jaarringen in het houtmonster Kalender 0500013m: Kalender voor grove den (Pinus sylvestris) uit Gotland (Zw.) (Krause & Eckstein, ongepubliceerd). Kalender DHFIS305: Kalender voor fijnspar (Picea abies) uit Oberschwabern (D.) (Friedrich, Spurk en Becker, ongepubliceerd 1991). Kalender VHL00030: Vergeleken met monster VHL00032 (vondstnummer 17).
Figuur 25: Dendrochronologische dateringen 02.023 en 02.024.
34
VLAK-verslag 26
4.6 Periodisering De onderscheiden structuren kunnen in vier periodes worden ondergebracht (bijlage 27 en 28).
4.6.1 Periode 1 Alle sporen en structuren die te dateren zijn vóór de bouw van ‘Het Hof’ (voor 1627) behoren tot periode 1. De oudste laag die op verscheidene plaatsen aangetroffen werd, is een circa 1 m dik veenpakket. Deze veenband loopt sterk op in noordoostelijke richting (totaal 2,40 m). In de loop der tijd dekten verschillende natuurlijke kleiafzettingen deze veenlaag af. Ook de vullingslagen van een waterloop behoren tot deze periode. Op basis van het historische kaartmateriaal kan geconcludeerd worden dat het Oostelijke Spuiwater hier aangesneden werd. Van deze oost - west georiënteerde waterloop werden twee fasen aangesneden. De restanten die onderzocht werden tijdens de opgravingscampagne, behoren tot de oudste fase. Een grote 17e-eeuwse kuil die ingegraven werd in vullings- en ophogingslagen van de waterloop, doet vermoeden dat deze fase van de waterloop in de 16e eeuw in onbruik raakte. De nieuw ingegraven waterloop werd enkel in de rioleringssleuf opgetekend. Structuur 1 en enkele fragmentarisch bewaarde muurresten behoren eveneens tot periode 1.
4.6.2 Periode 2 Periode 2 neemt een aanvang met de bouw van het hoofdgebouw van de buitenplaats, vermoedelijk in of kort na 1627. Verschillende voorzieningen op het achterterrein, zoals een waterkelder (structuur 4), een (water)put en afvoerkoker (sp.7, 80) kunnen in deze periode gesitueerd worden. Binnen de muren van het hoofdgebouw werd een voorraadkelder aangetroffen, waarvan aangenomen mag worden dat de eerste fase bij de bouw van het hoofdgebouw werd aangelegd. Het oude bijgebouw (structuur 8) en de grote afvalkuil aan de noordzijde van het gebouw waren gedurende periode 2 in gebruik.
4.6.3 Periode 3 Zowel het hoofdgebouw als het oude bijgebouw heeft een aantal aanpassingen ondergaan. Het achterterrein werd volledig opnieuw ingericht. De capaciteit van structuur 4 werd uitgebreid met de aanbouw van een nieuwe waterkelder, structuur 6. De voorraadkelder binnen het hoofdgebouw werd gerenoveerd en voorzien van een nieuwe toegangstrap (structuur 3, fase 2). Ten westen van het hoofdgebouw werd een aanbouw geconstrueerd (structuur 5) en er werd een nieuwe put gebouwd voor de afvoer van (afval)water (sp.107). De afvoerkoker, spoor 80, bleef in gebruik. Ook put 24 en put 320 kunnen vermoedelijk tot deze periode gerekend worden. De beschikbare oppervlakte in het oude bijgebouw werd aanzienlijk vergroot met de aanbouw van structuur 9 en 10. De zijgevel van het bijgebouw kende een gedeeltelijke herbouw. Door het grotendeels ontbreken van vondstmateriaal en andere dateringselementen, is het moeilijk om vast te stellen wanneer deze veranderingen zijn doorgevoerd. Het achterterrein werd vermoedelijk opnieuw ingericht in de loop van de 18e eeuw. Het oude bijgebouw werd gerenoveerd en uitgebreid nadat de 17e-eeuwse afvalkuil in onbruik raakte en het terrein opgehoogd werd, mogelijk in de 18e eeuw. Hoewel 1700 AD als aanvangsdatum voor periode 3 arbitrair is, wordt deze hier toch aangehouden.
4.6.4 Periode 4 Met de sloop van het oude bijgebouw en de oprichting van het monumentale nieuwe bijgebouw in 1789/1790, onderging de buitenplaats een grondige verandering. Deze laatste bewoningsfase van ‘Het Hof’ behoort tot periode 4 en eindigt met de verkoop en de sloop van de hofgebouwen in 1830.30
4.6.5 Periode 5 Structuur 7, 12 en 13 zijn ondergebracht in periode 5. Deze periode strekt zich uit van 1830 tot de dag van vandaag. 35
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
5 Beantwoorden vraagstellingen - Waar bevinden de resten van de buitenplaats ‘Het Hof’ zich precies? - Wat resteert er van de buitenplaats in de bodem? Het archeologisch onderzoek heeft toegelaten driekwart van het hoofdgebouw van de buitenplaats te onderzoeken. De computerplot, vervaardigd vóór de aanvang van het archeologisch onderzoek, blijkt tamelijk nauwkeurig (zie bijlage 29). Verstoringen ten zuidwesten en westen van het gebouw hebben een gedeelte van het achterterrein vernield, maar de fundamenten van het gebouw en enkele voorzieningen voor het putten, de opslag en afvoer van water konden gedocumenteerd worden. In totaal werden vier (water)putten aangetroffen. Twee van deze putten hebben in verband gestaan met een koker die het (afval)water afvoerde naar het Buizengat. In het noordwestelijke gedeelte van het hoofdgebouw werd een voorraadkelder vrijgelegd met goed bewaarde vloer en toegangstrap. Na onderzoek bleek deze kelder twee fasen gekend te hebben. Eveneens op het achterterrein werden twee waterkelders gevonden, waarin ook een fasering aan te brengen was. Enkele muren en restanten van loopniveaus wijzen erop dat op het achterterrein een aanbouw werd gebouwd. De bouwactiviteiten die plaatsvonden na 1830 hebben de locatie van de bijgebouwen grondig verstoord. Alleen de fundamenten van de zuidelijke gevel van het oude bijgebouw waren over grotere afstand bewaard. Door het reconstrueren van de ontbrekende muurresten, was het mogelijk de omvang van het oude bijgebouw en van de latere aanbouw te achterhalen. Met uitzondering van enkele fragmentarisch bewaarde muurresten was het nieuwe bijgebouw volledig verstoord. - Kan er op basis van de archeologische restanten een 3D-reconstructie gemaakt worden van de buitenplaats ‘Het Hof’? Op basis van de archeologische restanten is het slechts mogelijk de omvang van het hoofdgebouw en het oude bijgebouw te reconstrueren. De dieper ingegraven kelders en waterputten bij het hoofdgebouw zijn wel voldoende bewaard gebleven en laten eventueel een reconstructie toe. Hoewel de archeologische gegevens alleen dus niet voldoende houvast bieden voor een 3D- reconstructie, is er meer mogelijk als ook de historische bronnen (hoofdstuk 2 en 7) gebruikt worden. Voor het oude bijgebouw (met aanbouw) blijft er te weinig informatie voorhanden. Het nieuwe bijgebouw wordt uitvoerig en in detail beschreven in de historische bronnen zodat een reconstructie mogelijk zou zijn. Omdat tijdens de opgraving echter bijna geen resten van dit gebouw werden gevonden, is besloten om geen 3D- reconstructie te laten maken. Voor de reconstructie van het hoofdgebouw zijn daarentegen wel voldoende archeologische en historische gegevens beschikbaar. Enkele resultaten van de 3D-reconstructie, uitgevoerd door dhr. W. Beex, zijn weergegeven in figuren 26-31 en bijlagen 29-31. - Liggen er op het onderzoeksterrein sloten, afvalkuilen, water-/ beerputten die afval van de ambachtsheren bevatten? Wat voor beeld schets de daarin aangetroffen materiële cultuur over de ambachtsheren? De meeste vondsten zijn afkomstig uit één afvalkuil, gelegen ten noorden van het oude bijgebouw. Zowel tijdens de opgravingscampagne als de begeleiding kon een gedeelte van een waterloop onderzocht worden, maar deze bevatte weinig of geen materiaal. De (water)putten en kokers waren eveneens vondstarm. Op het opgravingsterrein werden geen beerputten aangetroffen. Het is niet uitgesloten dat er zich nog beerputten bevinden op het niet opgegraven gedeelte ten zuidoosten van het hoofdgebouw. De beerputten zouden dan echter zichtbaar zijn voor bezoekers vanaf de Hoflaan. De aanwezigheid van twee latrines aan de westzijde (achterzijde) van het hoofdgebouw die loosden op de haven, doet vermoeden dat ook het afval van de ambachtsheren in de haven werd gedumpt. De gebruikte techniek bij het opgraven van de afvalkuil zorgde ervoor dat voornamelijk aardewerk en grotere voorwerpen verzameld werden. Het aardewerk duidt op een datering in de vroege 17e eeuw.
36
VLAK-verslag 26 - Is het oudste bijgebouw gelijktijdig met het eerste herenhuis? Tijdens het archeologisch onderzoek werd geen aardewerk gevonden waarmee het oudste bijgebouw gedateerd kon worden. Ook andere nauwkeurige dateringselementen ontbraken. Op basis van de stratigrafische gegevens kan aangenomen worden dat het oude bijgebouw al in de vroege 17e eeuw in gebruik werd genomen. Er zijn echter geen aanwijzingen gevonden dat dit in 1618 gebeurde (toen Pieter van Ruytenburgh het eerste herenhuis bouwde) of in/ kort na 1627 door Wilhem van Ruytenburgh. - Zijn er nog resten van een boerderij bewaard die op historisch kaartmateriaal staat weergegeven? - Wanneer werd de boerderij hier gevestigd? - Stond de boerderij op een verhoging? Kunstmatig dan wel natuurlijk? In het zuidelijke gedeelte van de onderzoekslocatie zijn de restanten van een bouwwerk aangetroffen, daterend van vóór de stichting van het hoofdgebouw in of kort na 1627. De fragmentarisch bewaard gebleven fundamenten begrensden een ruimte met een maximale breedte van 9,32 m en een minimale lengte van 8,58 m. Binnen het muurwerk werd een, mogelijk verbrand, gravelachtig loopniveau aangetroffen. Hoewel elke aanwijzing voor de functie van het gebouw ontbrak, mag aangenomen worden dat dit bouwwerk in ieder geval onderdeel was van de boerderij die op historische kaarten staat weergegeven. Er zijn geen dateringsgegevens beschikbaar die een indicatie kunnen geven voor de oprichtingsdatum van de boerderij. De ondergrond waarop het gebouw gefundeerd was, werd niet nader onderzocht. In de onmiddellijke omgeving werden alleen natuurlijke afzettingen opgetekend, maar er waren geen aanwijzingen voor een natuurlijke verhoging in het landschap. - Kunnen de restanten van de buitenplaats in situ gevisualiseerd worden? Gedurende het onderzoek werd getracht de restanten van de buitenplaats, in overeenstemming met de randvoorwaarden, zo min mogelijk te beschadigen. De funderingen van het hoofdgebouw, en de kelders en waterputten bleken grotendeels in goede staat te verkeren. Deze structuren werden daarom na het archeologische onderzoek afgedekt en kunnen in principe gevisualiseerd worden. Omdat de bijgebouwen van ‘Het Hof’ erg slecht bewaard waren gebleven, werd besloten dit gedeelte van het terrein vrij te geven voor verdere bouwactiviteiten. - Wat was de locatie en juiste oriëntatie van het Spuiwater? - Heeft het Spuiwater een natuurlijke voorloper? - In welke mate is het Spuiwater omgeleid? Welke maatregelen werden hiervoor getroffen? - Is er een verband aantoonbaar (gelijktijdigheid) tussen een fase van het Spuiwater en een fase van ‘Het Hof’? Een aantal profielen bij de opgraving en de begeleiding bood de mogelijkheid om de vullingslagen van een waterloop te onderzoeken. De veldgegevens zijn evenwel beperkt. Bij de begeleiding werd vastgesteld dat deze waterloop twee fasen kende, waarvan de oudste mogelijk een natuurlijke oorsprong had. De oriëntatie van de waterloop (oost - west) komt overeen met die van het Spuiwater. Op de historische kaarten is dit trouwens de enige waterloop die door de onderzoekslocatie stroomt. De situering van het Spuiwater komt overeen met de locatie van de waterloop aangetroffen tijdens het archeologisch onderzoek. Redelijkerwijs mag dus aangenomen worden dat hier inderdaad restanten van het Oostelijke Spuiwater gedocumenteerd zijn. Het blijft enigszins onduidelijk welke fasen van het Spuiwater gevonden zijn. De oudste fase van de waterloop was in ieder geval in onbruik op het moment dat het oude bijgebouw werd gebouwd (begin 17e eeuw). Hoe lang de tweede fase in gebruik bleef, is onduidelijk.
37
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
6 Aanbevelingen voor verder onderzoek Bij de planvorming van eventuele nieuwbouw op het terrein aan de Hoflaan zal archeologisch onderzoek opnieuw ingepast moeten worden. Met name het zuidoostelijke gedeelte van het hoofdgebouw dient onderzocht te worden om een totaalbeeld van de buitenplaats ‘Het Hof’ te verkrijgen. Daarnaast zal meer aandacht moeten gaan naar de oudere structuren. Zijn tijdens de opgravingen van ‘Het Hof’ inderdaad de restanten van een boerderij blootgelegd? Is er sprake van een erf met woonhuis en schuur? Waar werd het afval van de bewoners gedumpt? Mocht in de toekomst de mogelijkheid bestaan om een deel van het Spuiwater te onderzoeken, dan dient extra aandacht besteed te worden aan de constructie van deze waterloop. Heeft deze waterloop een natuurlijke oorsprong? Is er ook verder oostwaarts een fasering aan te duiden? Hebben er herstellings- of heraanlegwerkzaamheden plaatsgevonden?
38
VLAK-verslag 26
7 Bouwhistorisch onderzoek 7.1 Inleiding In het kader van de opgraving ‘Het Hof’ is getracht op basis van archivalische bronnen de bouwgeschiedenis van de gelijknamige buitenplaats nader te beschrijven. Reeds eerder is over de geschiedenis van de buitenplaats gepubliceerd.31 De bestekken die in deze publicaties aangehaald werden, zullen hier nader
geanalyseerd en geïnterpreteerd worden.
Ten behoeve van het onderzoek naar de gebouwen van de buitenplaats ‘Het Hof’ zijn verschillende bronnen geraadpleegd, die melding maken van het roerend en onroerend goed van de ambachtsheerlijke families Van Ruytenburgh en Van Leijden (Gael). Het betreft testamenten, verheffingen, rekeningen, overboekingen, een stadsbeschrijving, koopcontracten en correspondentie. Daarnaast beschikken we over enkele bestekken, opgesteld voor de grootschalige werkzaamheden aan de opstallen en terreinaanleg in 1789/1790. Deze teksten geven een gedetailleerde beschrijving van de aard van de te verrichten werkzaamheden, de te gebruiken materialen en de te hanteren maatvoering. Opdrachtgever is in alle gevallen de “Hoog Edele Geboore Heere” Diederik van Leijden, heer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht. Hoewel concrete bronnen hiertoe ontbreken, mag worden aangenomen dat de werken openbaar werden aanbesteed, of op zijn minst onder de potentiële aannemers kenbaar werden gemaakt. De in het archief van de ambachtsheren overgeleverde bestekken zijn ondertekend door de definitieve aannemers en hun borgen. Ter beschikking staan bestekken van het verfwerk uit 1780 en die van het timmer-, metsel-, smids-, glasen verfwerk, evenals van het loodgieterswerk uit 1789-1790. Een bestek voor de steenhouwer, in verband met de nieuwbouw van 1790, ontbreekt. Deze lijkt nochtans wel gemaakt te zijn, gezien de vermelding van natuurstenen onderdelen in de andere bestekken. Al deze bestekken en de losse vermeldingen worden hieronder geïnterpreteerd en zijn als bijlage in modern Nederlands toegevoegd (bijlage 34). Bouwkundige termen uit de bestekken zijn woordelijk overgenomen. In bijlage 33 is ten behoeve van het begrip een verklarende woordenlijst opgenomen.
7.2 De beginfase Over de oorsprong van de buitenplaats is helaas weinig bronnenmateriaal gevonden. Bij de koop van de ambachtsheerlijkheid en het onroerend goed te Vlaardingen in 1611 is er geen sprake van een huis of bebouwing ter plekke van het latere Hof. Dat er in de voorafgaande periode wel een gebouw gestaan heeft, kan afgeleid worden uit het historische kaartmateriaal (zie 2 Bewoningsgeschiedenis). Tegenover de sluizen, op de hoek van de Grote Buitenweide, staat hier immers een boerderij afgebeeld (zie bijlage 5,6 en 8). Enkele kaarten uit het eind van de 16e eeuw vertonen op deze plaats evenwel geen bebouwing. Daar het schematische kaartbeelden betreft, die deze boerderij niet als onderwerp hebben, mogen hier geen conclusies aan verbonden worden. Een enkele schriftelijke bron doet melding van, onder andere, dit gebouw. De stadsrekeningen vermelden in 1603 een betaalde rekening aan Cornelis Janszn. Decker voor het dekken van het dak van het huis in de Buitenweide.32 In hetzelfde jaar wordt Gerrit Thijszn. betaald
voor arbeidsloon, kalk, steen en tegels die hij ingezet had ten behoeve van de kelder in het huis van de Buitenweide.33 Aangezien de eigenlijke eigenaar van de Buitenweide, de ambachtsheer Karel, prins van Arenberg, vanwege zijn positie aan het Spaanse hof onteigend was, voerde de stad Vlaardingen het beheer over deze goederen uit. Om die reden treffen we dan ook vermeldingen met betrekking tot de Buitenweide en de opstallen ter plaatse in het stedelijke archief aan. Tijdens het Twaalfjarig Bestand kon Van Arenberg weer over zijn eigendommen beschikken, waarna hij deze aan de Amsterdamse koopman Pieter Gerritszn. (van) Ruytenburgh verkocht.
39
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
7.3 Hoofdgebouw Ten behoeve van de reconstructie van het hoofdgebouw staan enkele bronnen ter beschikking die direct of indirect melding maken van het in- of exterieur. Voorzover dit afgeleid kan worden, heeft deze informatie betrekking op het hoofdgebouw in zijn laatste fase, grofweg uit de periode 1740-1830. Los van enkele topografische kaarten zijn er geen bronnen aangetroffen die expliciet ingaan op de bouwkundige verschijning van voor circa 1740. Aangezien de betrouwbaarheid van deze kaarten in de meeste gevallen niet zeker is, worden deze hier niet verder behandeld. De gebruikte bronnen betreffen een bestek van verfwerk uit 1780, enkele stukken die op de verrichte werkzaamheden aan het gebouw betrekking hebben (memories van reparatie en kwitantie) en enkele secundaire vermeldingen uit de periode 1790-1830. Helaas bieden deze bronnen weinig informatie over de indeling en uiterlijke verschijning van het gebouw. Enkele bronnen doen daarnaast melding van verrichte werkzaamheden op ‘Het Hof’. Deze teksten zijn echter niet met een specifiek onderdeel in of aan het huis/ de gebouwen te verbinden. Hoewel de bronnen dus weinig expliciete informatie opleveren, geven zij wel een aardige inkijk in het reguliere onderhoud, dat aan de gebouwen en het omliggende terrein werd verricht. De rekening van uitgaven en inkomsten, die na het overlijden van Pieter van Leijden in 1736 werd opgemaakt, vermeldt zo bijvoorbeeld uitgaven aan metselwerk, verf, loodgieterswerk, levering van teer, smidswerk en algemeen ‘arbeidsloon’ op ‘Het Hof’. Ook is er een uitgave voor het verhangen, in de formele ruimte (?), van wapens (waarschijnlijk wapenborden) en schilderijen. Voor het exterieur staan als bron enkele afbeeldingen ter beschikking en wordt in de schriftelijke bronnen melding gemaakt van enkele aanwezige elementen. De drie plattegronden die in 1790 dienden als studie naar de vorm van het nieuwe bijgebouw (zie bijlage 16, 17 en 18), vertonen ook de plattegrond van het hoofdgebouw. Het is een eenvoudig vierkant gebouw van 16 bij 16 meter, met een duidelijke entree. De “Hedendaagsche Historie” uit 1746 doet ook melding van de vierkante plattegrond en vermeldt overigens dat de buitenplaats enige jaren eerder ingrijpend verbouwd was.34 Waar deze gedaantewisseling uit bestond,
blijft helaas onduidelijk. De entree is ook te zien op een afbeelding in de publicatie van P.G.Q. Sprenger van Eijk “Geschiedenis en Merkwaardigheden der Stad Vlaardingen” uit 1832. De ingang bestaat uit een, vermoedelijk natuurstenen, trap met een forse deur met bovenlicht.35
De deur en het bovenlicht komen voor in het bestek voor het schilderwerk uit 1780. Schilder Thomas van der Hammen diende de ingang te schilderen. Bovendien wordt aangegeven dat het ‘antiek’ op de lijst boven de deur verwijderd moet worden. Vermoedelijk handelt het hier om ornamenteel snijwerk of steenhouwerswerk, dat uit de mode was geraakt. Het kozijn van de voordeur was van blauwe hardsteen en had gepolijste reliëfbanden en kralen (sierprofielen). Deze dienden in 1780 met zwart uitgemonsterd te worden. Vermoedelijk wordt hiermee bedoeld dat de sierbanden met zwarte verf geaccentueerd dienden te worden. De deur zelf werd bij die gelegenheid kardoengroen (lichtgroen, artisjok- of distelkleurig) geverfd, terwijl het bovenlicht wit werd geschilderd. De kozijnen van de schuiframen, op zowel de begane grond als de verdieping, dienden in Bentheimer kleur geverfd te worden. Deze benaming gold voor een lichtgele kleur, die afgeleid was van de kleur van Bentheimer zandsteen. De roeden in deze schuiframen moesten wit geverfd worden. Het schilderwerk werd in ieder geval in 1798 herhaald. Zoals blijkt uit een ‘Memorie van te verrichten verfwerk’ en een waarschijnlijk bijbehorende declaratie, werden de kozijnen en ook het aanwezige lijstwerk door een timmerman hersteld, waarna de schilder deze in de kleurcombinatie Bentheimer (kozijnen en lijsten) en wit (ramen) kon schilderen. De voordeur werd bij die gelegenheid ook weer geschilderd in dezelfde kleuren als in 1780. Volgens de memorie waren deze kleuren nog steeds algemeen in zwang. Het weer had in de afgelopen jaren zijn tol geëist. Vooral aan de west- en zuidwestzijde diende in 1798 reparaties uitgevoerd te worden en moesten drie verflagen aangebracht worden. Tijdens de reparatiewerkzaamheden, die tussen 1800 en 1830 gedateerd kunnen worden, werden veel ramen en andere houten onderdelen door nieuwe vervangen. Genoemd worden drie ramen in de grote voorkamer met een nieuwe onderdorpel en raamroeden, nieuwe onderdorpels in het bovenraam van de keuken en de slaapkamer (waar ook een kozijn gerepareerd diende te worden), reparatie aan het onderraam van de stenenkamer, een reparatie van een kozijn en het vervangen van twee ramen in de eetzaal en twee dito boven de eetzaal. De werkzaamheden die tussen 1800 en 1830 gedateerd moeten worden, doen melding van het weer gangbaar maken van de schuiframen en het bevestigen van nieuwe raamkoorden. De op de gravure van J.C. Philips (1748, zie bijlage 15) zichtbare achterdeur van het hoofdgebouw werd in 1780 kardoengroen geschilderd. Het deurkozijn, de boven de deur aanwezige lijst en de pilasters aan weerszijden van de deur kregen de kleur Bentheimer. Het
40
VLAK-verslag 26
bovenlicht werd, net als bij de voordeur, in wit uitgevoerd. De deurkozijnen van het secreet en van de kelder werden in 1780 in Bentheimer geverfd, terwijl de deur van het secreet zowel binnen als buiten een kardoengroene kleur kreeg. Ook hier werd het bovenlichtraam wit geschilderd. Een raam boven de keuken werd tussen 1800-1830 vernieuwd, terwijl de lijst van een achterdeur, ‘ofwel de ingang van de keuken’, toen gerepareerd werd. Op de gravure van 1748 is waarschijnlijk, in de achtergevel, de deur van het secreet zichtbaar, met net om de hoek in de noordelijke zijgevel de kelderdeur. De kelder en het secreet zullen zowel van binnen als van buiten bereikbaar zijn geweest, wat een zekere logica heeft. De bevoorrading hoefde zo niet door het huis plaats te vinden, maar kon direct van buiten af. Het regulier en frequent legen van het secreet kon eveneens buitenom plaatsvinden. Tussen 1800-1830 werd het kozijn van het secreet/ dienstbodensecreet vervangen. De goten met lijsten rondom het huis, evenals de regenpijp (regenpijpen?), werden in 1780 net als de raamkozijnen in Bentheimer geverfd. Aan de zuidzijde van het huis had de goot kennelijk te lijden gehad, want tussen 1800-1830 werd een deel daarvan vervangen. Als bijzonderheid wordt in het bestek nog de regenpijp achter, bij de (kook-) keuken vermeld. De opsteller van het bestek ging het natuurlijk om de regenpijp, ons interesseert meer de plaatsbepaling. Die leert dat aan de achterzijde van het gebouw zich de keuken bevond. Het ligt voor de hand die boven de voorraadkelder te zoeken. De op de gravure van 1748 zichtbare dakkapellen, in het bestek ‘dakvensters’ genaamd, werden in het vertrouwde Bentheimer geverfd en de ramen in wit. Van één van de dakkapellen werd later (1800-1830) het raam vernieuwd, terwijl tegelijkertijd de lijsten werden gerepareerd en evenals de zijvleugels (zijkanten) van drie dakkapellen. De bijbehorende ramen werden ook opgeknapt, waarbij het hangwerk (de hengen) door nieuwe werden vervangen of gerepareerd. Om vanaf het dak bij de goot te komen, is een deurtje aanwezig. De lijst van werkzaamheden uit 1800-1830 doet melding van het grotendeels vernieuwen van deze deur. Het lood op de hoekkepers diende in 1780 ook wit geverfd te worden. Het lijkt dat hier de hoekkepers van het dak bedoeld worden, maar mogelijk betreft het de dakkapellen zelf. Het dak zelf was bekleed met leien, zoals duidelijk blijkt uit de memorie van verfwerk uit 1798. De bronnen bieden niet de mogelijkheid een exacte plattegrond van het hoofdgebouw te maken. De weinige afbeeldingen en de schriftelijke vermeldingen geven hiertoe slechts een indicatie. Het gebruik van beide, gecombineerd met enige bouwkundige en bouwhistorische logica, leidt iets verder, maar met de nodige slagen om de arm. Allereerst kon men inpandig de volgende vertrekken aantreffen: een eetzaal, een grote zaal, een ‘stenenkamer’, een slaapkamer, een keuken, het secreet, een dessertkamertje en de kelder. De eetzaal, de grote zaal, de keuken en de stenenkamer moeten op de begane grond gezocht worden. Binnenkomend door de hoofdingang zal men links of rechts de formele ruimten aangetroffen hebben. Hier dienen we de grote zaal of het voorhuis te zoeken en mogelijk ook de eetzaal. De keuken bevond zich aan de achterzijde van het gebouw, vermoedelijk boven de kelder. In het verlengde van de entree lag een centrale gang of hal, van waaruit de genoemde ruimten bereikbaar waren. Of het huis een hal met open trappen naar boven heeft gekend of dat de trappen gesloten waren, kan niet uit de bronnen worden afgeleid. Op de verdieping bevonden zich in ieder geval één of meer slaapkamers. Hoewel er in de bronnen geen aanwijzingen voor zijn gevonden, mogen hier waarschijnlijk ook de vertrekken van het personeel gezocht worden. In het bijgebouw bevond zich in 1790 een mangelkamer. Men mag niet uitsluiten dat deze voordien in het hoofdgebouw was ondergebracht. Het secreet bevond zich in het achterhuis, op de begane grond. Mogelijk waren er twee secreten aanwezig; één voor het gezin van de ambachtsheer en zijn gasten en één voor het personeel. De vermelding tussen 1800 en 1830 van een dienstbodensecreet lijkt deze hypothese te bevestigen. De ‘stenenkamer’ zal een ruimte op de begane grond zijn geweest met een stenen (marmeren of klinker-?) vloer. In 1764 werd hier de kist met het stoffelijke overschot van Diederik van Leijden geplaatst, vermoedelijk vanwege de koele atmosfeer. De ligging van deze ruimte zou in het achterhuis, mogelijk aan de zuidwestzijde, gezocht kunnen worden. De eetzaal en de grote zaal zijn de twee vertrekken met een rijkere inrichting. De eetzaal was in 1760 behangen, had een schoorsteen en dus een haard, met daarop of daarvoor een spiegel. Aan het einde van de 18e eeuw hing in de eetzaal een, waarschijnlijk, groot schilderij met het gezin van Wilhem van Ruytenburgh en Alida Jonkheijn en hun zeven kinderen. Of de eetzaal links of rechts van de entree
41
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
lag, kan niet met zekerheid gezegd worden. De tegenhanger van de eetzaal is de grote zaal geweest, die eveneens in het voorhuis gezocht moet worden. Omdat de keuken zich vermoedelijk aan de noordwestzijde van het gebouw bevond, ligt het voor de hand de eetzaal aan de rechter zijde van de gang te zoeken, wat de bediening vergemakkelijkte. De grote zaal ligt in die optie aan de zuidzijde, links van de gang. De grote zaal zal dan ook een groter vertrek zijn geweest dan de eetzaal, doorlopende ter hoogte van de keuken. Beide zalen hadden twee schuiframen in de voorgevel.
7.4 Bijgebouwen Bij de beschrijving van het bijgebouw dient opgemerkt te worden dat er op basis van de historische bronnen twee fasen van het bijgebouw onderscheiden kunnen worden. Het oudere bijgebouw, waarvan de oprichtingsdatum niet bekend is, werd gesloopt in 1789/1790 waarna een nieuw bijgebouw werd geconstrueerd. In tegenstelling tot het hoofdgebouw, bleef dit laatste bijgebouw na de verkoop van de ambachtsheerlijkheid en het bijbehorende onroerende goed in 1830 bestaan. Een belangrijk deel van dit bijgebouw werd voor 1847, volgens de uit dat jaar daterende wijkkaart, gesloopt. Nader historisch onderzoek moet uitwijzen wanneer dit precies gebeurde en om welke reden. Het westelijke gedeelte met de koepelkamer en de karakteristieke halfronde geveluitholling werden gesloopt. De zogenaamde tuinmanswoning bleef daarentegen behouden. Op basis van kaartmateriaal blijken in een latere fase weer een tweetal kleine ruimten aan de tuinmanswoning aangebouwd. Het pand werd gebruikt als onderkomen voor de tuinman van het park ‘Het Hof’, in de bronnen ook wel boswachter genoemd. Daarnaast was hier ook gedurende enige jaren (circa 1864-1877) het Kantongerecht gevestigd. Hiervan getuigt een plattegrond van een gedeelte van het gebouw, waarop de getuigenkamer en de zittingszaal zijn aangeduid, maar niet de woning van de tuinman.36 In 1902 werd dit
resterende gedeelte van het bijgebouw gesloopt ten behoeve van de uitbreiding van de gasfabriek.37
Op basis van het beschikbare bronnenmateriaal kunnen uitspraken worden gedaan over de vormgeving van de beide, elkaar opvolgende, bijgebouwen. Met name van het nieuwe bijgebouw kan een aardig beeld worden opgeroepen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van enkele bestekken uit 1789/1790, die voor deze nieuwbouw werden opgesteld en gebruikt. Beeldmateriaal van de beide bijgebouwen is uiterst schaars. Het oude bijgebouw staat gedeeltelijk afgebeeld op een gravure van de Kortedijk en omgeving door J.C. Philips naar een aquarel van C. Pronk uit 1748 (bijlage 15). Eén van de drie plannen opgesteld ten behoeve van het nieuwe bijgebouw (‘Plan A’, zie bijlage 16), toont een rechthoekig gebouw dat qua vorm overeenstemt met een bouwwerk weergegeven op oudere, onduidelijke kaarten. In deze plattegrond zijn functiebeschrijvingen van de ruimten weergegeven (biljartkamer, stalling, tuinmanshuis). Mogelijk betreft het hier niet een ontwerp voor een nieuw bijgebouw, maar was het een tekening van de bestaande situatie.38 Zoals beschreven in het bestek voor de metselaar, werd het oude bijgebouw in 1790 gesloopt. Van het nieuwe bijgebouw bestaan, voor zover bekend, geen weergaven. Het enige wat rest is de eerder genoemde deelplattegrond van het kantongerecht en enkele kaarten waarop de vorm van het bijgebouw is aangeduid. Het betreft de hierboven genoemde plattegrond, gemerkt ‘Plan A’ uit 1789/1790, waarop in potlood over de vermelde plattegrond een gebouw is getekend. Dit bouwwerk komt overeen met de bestekken39 en een stadskaart van circa 1820 door D. Munro van Filpen (zie bijlage 14). Op deze kaart is de karakteristieke vorm van het gebouw aangegeven.40
7.4.1 Oude bijgebouw Ten behoeve van de reconstructie van het oude bijgebouw staan, zoals hierboven reeds vermeld, weinig bronnen ter beschikking. Op basis van het kaartmateriaal en de gravure van Philips uit 1748 kan geconcludeerd worden dat het een langwerpig gebouw betreft, dat haaks op de lengteas van het Buizengat stond. Mocht ‘Plan A’ uit 1789/1790 inderdaad de bestaande situatie weergeven, dan bevonden zich in dit bijgebouw een stal (voor paarden), een tuinmanswoning en een biljartkamer. De eerste twee functies liggen bij een bijgebouw voor de hand. Naast dit kaartmateriaal bestaan er twee memories van werkzaamheden aan het bijgebouw en een bestek voor schilderwerk uit 1780. Het eerste stuk is ongedateerd, maar stamt vermoedelijk uit de tweede helft van de 18e eeuw. Hierin worden reparaties aan en vervanging van kozijnen, muurwerk, goten, deuren, vloer en een muuranker vermeld. De enige aanwijzing voor de inrichting van het gebouw bestaat uit de volgende typeringen: voorgeveltje, voorhuis, zolder, keuken en kelderkeuken. Wel wordt de breedte van het voorhuis vermeld: 12 42
VLAK-verslag 26 voet, oftewel 3,75 meter. Vergelijking met de opgravingsresultaten moet aantonen of dit voorhuis de gehele breedte van het bijgebouw omvatte. Indien deze overeenkomen, dan kan in ieder geval geconcludeerd worden dat het genoemde ‘Plan A’ een ontwerp betreft en niet de bestaande situatie. Op dit plan is het gebouw immers 30 voet (9,42 meter) breed. De tweede bron betreft een legger van onroerend goed van de ambachtsheer in Vlaardingen, met gedane uitgaven en ontvangen inkomsten in de periode 1788-1814. De enige relevante vermelding in deze legger betreft een melding uit 1789 van de verkoop van hout (hakhout), afkomstig van het terrein achter de biljartkamer bij het sluisje (van het Oostelijk Spuiwater). Deze vermelding stemt overeen met het bestek voor verfwerk uit 1780, waarin ook sprake is van een biljartkamer aan de west- of spuizijde (in dit geval het Westelijke Spuiwater ofwel het Buizengat). Het daarin aanwezige schuifkozijn diende opnieuw geverfd te worden in Bentheimer, terwijl de ramen met loodwit geverfd dienden te worden. Tevens wordt in dit bestek de zolder vermeld die, zoals uit het bestek blijkt, diende voor de opslag van hooi. Het hierin aanwezige kozijn moest in Bentheimer geverfd worden en de deur en vensters in kardoengroen. Over de plattegrond of de vormgeving van het bijgebouw leren de bronnen ons helaas weinig. Het enige dat geconcludeerd kan worden, is dat het bijgebouw de volgende ruimten omvatte: een (paarden-)stal, een voorhuis (mogelijk de woning van de tuinman), een biljartkamer, een keuken (met kelder) en een zolder. Het voorhuis zal aan de oostzijde hebben gelegen, zijnde de kant het dichtst bij de Hoflaan en het plein waaraan ook het hoofdgebouw lag. De biljartkamer lag aan de andere zijde van het gebouw, met uitzicht op het Buizengat. De stallen zullen dus in het midden van het bijgebouw gesitueerd moeten worden. Een ruimte voor de stalling van één of meer koetsen wordt niet vermeld. Vermoedelijk zal deze wel aanwezig zijn geweest en dient dan aangrenzend aan de paardenstal gezocht te worden.
7.4.2 Nieuwe bijgebouw Ten behoeve van de reconstructie van het in 1789/1790 opgerichte nieuwe bijgebouw staan meer gedetailleerde bronnen ter beschikking dan voor het oude bijgebouw. Betrouwbare afbeeldingen ontbreken evenwel, afgezien van de plattegrondweergave op de stadsplattegrond van 1820 (zie bijlage 14). De overgeleverde bestekken uit 1789/1790 compenseren dit gemis echter ruimschoots. Hoewel deze bestekken vaak moeilijk interpreteerbaar zijn door het gebruikte en gedateerde jargon, de bondige wijze van verwoorden en het ontbreken van de bijbehorende - in de bestekken vermelde - tekening, is het mogelijk enig inzicht te krijgen in de vormgeving en dimensies van dit nieuwe bijgebouw. Op basis van de bestekken voor het timmerwerk, het metselwerk, verf- en glaswerk en smidswerk is het mogelijk gebleken volgende beschrijving van het gebouw en de ruimten daarin te geven. Wat volgt, is een beschrijving van de gevels en daarna van de onderscheiden vertrekken. Niet alle details over de afwerking van de genoemde onderdelen zijn hierbij opgenomen. Hiertoe kunnen de bijlagen geraadpleegd worden. De plattegrond van het nieuwe bijgebouw is symmetrisch en grosso modo M-vormig. De middenpartij kende een halfcirkelvormige holling, geflankeerd door twee gelijke vleugels. De achtergevel kende een tweetal inhammen, elk op ongeveer een derde van de lengte. Het gehele gebouw had een maximale lengte van bijna 36,5 meter en een breedte van ruim 16,5 meter. De breedte van de beide zijvleugels was circa 7,85 meter. De funderingssleuven waren uiteraard langer dan de uiteindelijke muren. De basis van de fundering lag op 1,10 meter onder het maaiveld. Een vergelijking van de in de bestekken opgegeven maten met de toevoeging aan ‘Plan A’, leidt tot de conclusie dat deze sterk overeenkomen. De maten van de muren stemmen overeen en ook de iets excentrische ligging van ‘het hol’, zoals te zien op de tekening, wordt bevestigd door de maatgeving van de inpandige separatiemuren. Voorgevel (de korte gevel aan de oostzijde) De voorgevel had een lengte van 16,65 meter. Tegen/in de voorgevel waren (natuur-)stenen kolommen/ pilasters geplaatst met daarboven een lijst in Ionische stijl, een architraaf en een fries. De gehele lijst, met een breedte van 0,78 meter, was dodekop geverfd. Aan de bovenzijde was een balustrade geplaatst, die steengrijs was geschilderd. Tussen de pilasters waren twee deurkozijnen op hardstenen dorpels met neuten geplaatst (2,90 meter breed en 4,55 meter hoog), waarin vier enkele of twee dubbele deuren hingen. De ene deur gaf toegang tot het tuinmanshuis en de andere tot het koetshuis. De kozijnen waren steengrijs geschilderd en de deuren waren in wit en okergeel uitgemonsterd. Boven de deuren bevonden zich vaste stukken (panelen), die in dodekop waren geschilderd, met de bossingen iets donkerder. Tussen de pilasters bevonden zich verder vier schuifkozijnen met stenen onderdorpels, elk 3,45 meter hoog en 1,50 meter breed. Ook deze kozijnen
43
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek waren steengrijs geschilderd. In het kozijn bevond zich een raampartij van vier ruiten breed en acht ruiten hoog, waarschijnlijk in twee delen ten behoeve van het schuifmechaniek. De ramen (met roeden) waren paars geschilderd. De bakstenen van de voorgevel waren ‘grauwe Rijnstenen’. De hardstenen plint was zestien stenen hoog, waarna de muur verder in staand verband was opgetrokken, met een totale hoogte van 5,73 meter. Zijgevel De zijgevel kan worden opgedeeld in drie onderdelen: twee zijvleugels, een middenfront of hoofdpartij en de zolderverdieping boven het middenfront. Voornamelijk deze zijgevel, met zicht op het hoofdgebouw, maakte het gebouw zo karakteristiek. Het meest in het oog springende onderdeel was het middenfront, niet ten onrechte in de bestekken ook ‘hoofdpartij’ genaamd. Het was een bijna halfcirkelvormige uitholling in de bouwmassa, geflankeerd door twee rechte zijvleugels. Het gebouw kende aan de zijgevelzijde een symmetrische opbouw, waarbij de beide helften gespiegeld zouden kunnen worden. De in de bronnen genoemde “uitholling” of “het hol” gaf het bijgebouw allure. Met zijn pilasters en grote raam- en deurpartijen had het bijgebouw een grote transparantie, die in Vlaardingen ongekend was. Ongetwijfeld was de opdrachtgever voor een dergelijk ontwerp geïnspireerd door vergelijkbare gebouwen/buitenplaatsen, die hij vanuit zijn positie en welstand had bezocht. Om een verband te leggen met architectonische stromingen en ontwikkelingen had de naam van de architect veel kunnen bijdragen, maar helaas is deze niet bekend. Mogelijk dat vergelijkingen met andere gebouwen, of daarvan bewaard gebleven ontwerpen en afbeeldingen, in die zin nog een nieuw licht op dit bijgebouw kunnen werpen. Men moet in gedachte houden dat in de bronnen deze voorname gevelpartij steeds als zijgevel wordt betiteld, daar waar wij 21e-eeuwers geneigd zouden zijn deze de voorgevel te noemen. Op de hoeken van de twee zijvleugels waren natuurstenen pilasters geplaatst. De gevels van de beide zijvleugels waren ieder 7,90 meter lang en hadden een natuurstenen plint met dezelfde maatvoering als in de voorgevel. De uitholling had een diepte die net minder dan een halve cirkel was, met een diameter van 11,45 meter. In de cirkelboog stonden vier pilasters en twee halve kolommen. De zijgevel was op eenzelfde wijze als de voorgevel opgemetseld. In de westelijke vleugel was de biljartkamer gevestigd. Deze kan tevens geïdentificeerd worden als de in latere bronnen vermelde “koepelkamer”. Vermoedelijk in verband met de slechte grondslag ter plekke en het feit dat het de natte, weersgevoelige zijde van het gebouw betrof, was hier een spouwmuur gemetseld om het doorslaan van de muur te voorkomen. In de gevel bevond zich een deurkozijn op een hardstenen dorpel, met een sierafwerking boven het kozijn in de vorm van een architraaf en een kroonlijst op consoles. Voor deze deur beschikken we over twee maten, uit het bestek van de timmerman en de verver. De deur is vermoedelijk een enkele deur. In de zijvleugel waren op natuurstenen dorpels twee schuiframen geplaatst, met eenzelfde indeling en maatvoering als die in de voorgevel. Aan de binnenzijde, in de biljartkamer, bevonden zich blinden. Boven deze zijvleugel bevond zich een balustrade, vergelijkbaar met die boven het koetshuis en de voorgevel. De andere, oostelijke vleugel lag aan het einde van de Hoflaan, bij het plein waaraan ook het hoofdgebouw grensde. Hier kwamen de rijtuigen aan die direct in het, in deze vleugel gesitueerde, koetshuis geparkeerd konden worden. Een brede deur in de voorgevel vormde de ingang van het koetshuis. Aan de zuidzijde van het koetshuis, in de zijgevel, bevond zich een deurpartij op een natuurstenen dorpel met een breedte van 1,40 meter en een hoogte van 4,55 meter. De deur was vermoedelijk een dubbel exemplaar, met een bovenen ondergedeelte. Boven het kozijn bevond zich een architraaf en een kroonlijst op consoles. Verder waren hierin twee schuiframen geplaatst op natuurstenen dorpels, die (hoewel niet in het bestek vermeld) een zelfde indeling en maatvoering kenden als de schuiframen in de voorgevel. Boven het koetshuis bevond zich een balustrade, die een voortzetting vormde van de balustrade op de voorgevel. Het halfcirkelvormige middenfront had in het midden een deurkozijn (2,10 meter breed en 4,08 meter hoog) met een halfcirkelvormige bovendorpel. De twee eiken deuren bevatten ruiten, elk met drie ‘glazen’. Boven het kozijn bevond zich een architraaf. Verder bevonden zich in het hol vier schuifkozijnen, twee aan weerszijden van de deur en vermoedelijk met een zelfde indeling als de schuiframen in de voorgevel. Ook in het hol waren kolommen (vier) en pilasters geplaatst, vermoedelijk tussen de kozijnen. Boven de kozijnen bevond zich een lijst van grenenhout in Ionische stijl met architraaf en fries. In de bestekken van het metsel- en timmerwerk worden nog twee rechte, van bakstenen gemetselde “koppen” genoemd, met een breedte van 3,70 meter. Deze koppen sprongen voor de zijvleugels anderhalve steen uit, tot onder de spanplaat van de kapconstructie. Hierin bevonden zich twee schuifkozijnen. De twee koppen maakten deel uit van de zijgevel en sprongen iets
44
VLAK-verslag 26 uit ter accentuering van het hol. De tien schuifkozijnen in de zijgevel, die dezelfde afmetingen hadden, waren steengrijs geverfd en de ramen en roeden paars. De twee deurkozijnen in de zijvleugels en die midden in het hol, de scheidingspilasters en de lijst daarboven waren steengrijs geschilderd. De pilasters werden iets donkerder uitgemonsterd. De deuren in de zijvleugels waren wit met okergeel, net als die in de voorgevel. De twee deuren in het kozijn in het midden van de uitholling waren echter paars geverfd. De Ionische lijst was, evenals bij de voorgevel, dodekop geschilderd. De balustrades op de zijvleugels en het middenfront hadden een steengrijze kleur. De in het bestek van het verfwerk vermelde ijzeren balkonhekjes kunnen zonder nadere aanwijzingen niet gelokaliseerd worden. Mogelijk waren deze als scherm voor de deur in het middenfront geplaatst. Het middenfront kende in tegenstelling tot de beide zijvleugels een tweede verdieping. Het betrof de hooizolder. De grondslag voor de westelijke zijvleugel, die aan de havenzijde was gelegen, was dermate slecht dat ten behoeve van de fundering hier extra maatregelen werden getroffen. Deze werd ter hoogte van de tuinmansloods, de biljartkamer en het middenfront versterkt door het slaan van elsen slieten met een “loophei”. De koppen van de slieten waren op een gelijke hoogte afgekapt en daar bovenop werden kespen getimmerd, waarop weer funderingsplanken gemonteerd werden. Om het afschuiven van de onderste steenlaag te voorkomen, werden op de planken nog latten gespijkerd. Tuinmansloods De tuinmansloods bevond zich in de westelijke zijvleugel en wel aan de achterzijde (noord), naast de biljartkamer. Op ‘Plan A’ vormt deze de zichtbare westelijke ‘uitstulping’. Aan de havenzijde had deze ruimte geen schuiframen maar een drietal blindnissen met hardstenen dorpel, wat voor een opslagruimte niet vreemd overkomt. De maatvoering van de blindnissen stemde overeen met de kozijnen in de naastgelegen biljartkamer. De muur was hier anderhalf steens dik en was 8,15 meter lang. De noord- en oostmuur waren respectievelijk 5,65 en 8,15 meter lang. Mogelijk bezat de tuinmansloods een afgeschuinde hoek aan de noordwestzijde. ‘Plan A’ toont op de potloodtekening van het bijgebouw een lijn die dit impliceert. De gedeelten van de muur die in het zicht lagen, dienden in boeren grauwe steen opgetrokken te worden en aan de achterzijde van het gebouw in rode hardsteen (baksteen). In de noordmuur bevond zich een deurkozijn op stenen neuten - 1,25 meter breed en 2,20 meter hoog - in dezelfde kleuren als deze in de voorgevel. De oostelijke muur in de uitstulping had twee “lichten” of wel lichtopeningen, daar er verder geen lichtinval aanwezig was. Het plafond bestond uit zeven binten met een lengte van 5,65 meter, met twee strijkhouten. De vloer was bestraat met ongelijke stenen/klinkers, die aan de aannemer waren aangeleverd door de ambachtsheer. Vermoedelijk waren dit stenen van het oude bijgebouw. Biljartkamer De biljartkamer of koepelkamer/-zaal was gelegen in de westelijke zijvleugel. Het betreft de meest luxe uitgemonsterde ruimte in het gebouw, met behang aan de wanden, een houten vloer en een gestuukt plafond in koepelvorm. Dit plafond is vergelijkbaar met die van de muziekzaal van het pand Westhavenkade 53/54 (thans Visserijmuseum), maar dan zonder plafondschildering. De koepel bestond uit min of meer kwartronde gestuukte, breed geprofileerde randen, met centraal een vlak spiegel/middenvlak. Vanuit de biljartkamer hadden de gebruikers uitzicht op het water, daar waar de fraaiste zicht-as zich bevond. In de achtermuur zat een deurpartij met schuifraam (?), met een breedte van 1,25 meter en een hoogte van 3,45 meter. De noordelijke muur was circa 11,25 meter lang en de muur aan de havenzijde had een lengte van circa 9,25 meter. Hoewel de bronnen niet echt duidelijk zijn, was er vermoedelijk sprake van een erkervormige uitbouw. In het bestek voor het metselwerk is sprake van een “vlakke en leepe” zijde, waarmee een driezijdige uitbouw met schuine (lepe) kanten bedoeld kan zijn. Het bestek van het verfwerk spreekt ook over twee schuine zijden, waarmee niets anders bedoeld kan zijn dan een driezijdige uitbouw. Op ‘Plan A’ is, binnen de in potlood weergegeven plattegrond, schematisch een uitbouw weergegeven. Een dergelijke uitbouw correspondeert goed met het feit dat de biljartkamer tevens koepelkamer was, zodat deze driehoekige vorm kan zijn opgenomen in het omlopende stuukplafond. In de westelijke muur bevonden zich een drietal schuifkozijnen, waarvan er één een ruit breder was. Ook dit gegeven bevestigt het idee van een driekantige uitbouw, waarvan het middenkozijn breder was dan dat in de schuine zijkanten. De kozijnen waren steengrijs met paarse ramen en roeden. Ook de lijst en omlopende balustrade kregen dezelfde kleuren als deze in de voor- en zijgevel. Volgens het bestek voor het verfwerk aan de binnenzijde dienden de vijf kozijnen, net als de “bekleedsels der dorpels”, de blinden, de plint, de twee deuren en de deurkozijnen, geschilderd te worden in een kleur die het beste overeenstemde met het behang. Aangezien er nog geen behang was tijdens het opstellen van het bestek, werd geschreven dat dit nog nader zou worden bepaald. Ditzelfde gold voor het secreet in de mangelkamer en de drie dakkozijnen en ramen.
45
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
De westelijke muur was gedeeltelijk in het dijklichaam van het Buizengat ingegraven. Aan de westgevel waren zes natuurstenen pilasters geplaatst. De houten vloer bestond uit planken die op tien rijen grenen kespen lagen, welke elk op circa 95 centimeter van elkaar lagen. De vloer was in totaal 8 meter breed en, op basis van de kespafstand, circa 8,5 meter lang. In het separatieportaal, mogelijk te identificeren als de mangelkamer, lag eveneens een houten vloer van 8 bij 2,8 meter. In de separatiemuur tussen de biljartkamer en de mangelkamer, waarvan geen lengtemaat is gegeven, bevonden zich twee kozijnen van een gelijke hoogte en breedte als de ingang. In de biljartkamer bevond zich, ter hoogte van de neuten van de deurkozijnen, rondom een plint. De wanden waren betengeld ten behoeve van behang, nadat zij door de metselaar waren “volgegooid” (besmeten) en afgekwast. Van het definitieve behang is in de bestekken geen sprake. Dit zal later bevestigd zijn. Het plafond was vervaardigd van vijftien binten die op gelijke afstand van elkaar lagen, met daartussen strijkhouten die naar de ‘lepe’ vorm van het plafond waren gewerkt. Bij de biljartkamer was ook een secreet gerealiseerd. Deze bevond zich in de mangelkamer, die aan de biljartkamer grensde. De zetel van dit secreet was 1,25 meter (!) hoog en met tegeltjes bezet. Zolder boven de biljartkamer en tuinmansloods Op de binten lagen vuren delen - minimaal 23,2 centimeter breed - op een oppervlakte van 8 meter bij 9,90 meter. Zoals hierboven al beschreven, bevonden zich in de biljartkamer ‘Engelse’ blinden (luiken). De kap had een dakkapel en had verder een uitvoering die vergelijkbaar was met die op het middenfront, met een zakgoot. De nokhoogte was dezelfde als die van de oostelijke vleugel. De nokken, kiel- en hoekkepers waren met lood bekleed. Het dak was aan de zijgevelzijde, rondom de biljartkamer langs de haven en op de tuinmansloods gedekt met nieuwe blauwe dakpannen. Hiervoor had de timmerman op de sporen panlatten bevestigd. De pannen van het oude bijgebouw bedekten de andere zijden. Paardenstal De paardenstal bevond zich in het middengedeelte van het bijgebouw, achter de uitholling. In de achtermuur, die 10,85 meter lang was, zat ter hoogte van de mestput een deur (1,43 meter breed en 3,30 meter hoog). Naast de deur en gebruik makende van de deurstijl bevond er zich een kozijn om de mest af te voeren. De mestput was in de grond uitgegraven en mat 1,90 bij 1,70 meter en was 12 centimeter (?) diep. De put was gemetseld in grauwe steen in sterke tras. De westelijke en oostelijke muren van de middelste uitstulping maten ieder 4,40 meter lengte. In de oostelijke muur bevond zich een deurkozijn met een breedte van 1,25 meter en een hoogte van 2,35 meter, evenals twee halve kozijnen van 1,10 meter in het vierkant. In de westelijke muur zat een kozijn van 1,25 bij 3,45 meter en een half kozijn van 1,10 meter in het vierkant. De muur tussen de paardenstal en het koetshuis (5,50 meter lang) bevatte twee kozijnen op neuten met deuren (1,20 meter breed, 2,35 meter hoog). Op 31 cm hoge basementen stonden zeven latierbomen geplaatst voor zes paarden. Deze waren gemaakt van rond geschaafd, mahonie geverfd hout met een diameter van circa 25 centimeter en werden smaller naar de bovenzijde toe. De latierbomen hadden een lengte van 3,30 meter en waren afgedekt met olijfgroene, Toscaanse kapitelen. Op de kapitelen rustten olijfgroene halve cirkelvormige bogen, die de ‘compartimenten’ voor de paarden markeerden. Tussen de paarden bevonden zich geen schotten, maar deze waren wel langs de zijgangen bevestigd. Aan de middelste vijf latierbomen waren circa 8 centimeter dikke, ronde bomen bevestigd met beweegbare borden. Deze konden aldus de afscheiding tussen de paarden vormen. De bomen waren, net als de kolommen, mahonie geverfd. De natuurstenen kribben hadden dito stijlen en onderstukken. De ruifbakken waren van natuursteen, waarin gaten waren gehakt ten behoeve van de ruiflatten. Aan de westzijde van het vertrek bevond zich een 8 meter lange separatiemuur met de mangelkamer. De lengtematen van de separatiemuren (die met het koetshuis en het mangelvertrek) verschillen als gevolg van de iets excentrische plaatsing van het hol. De muren van de paardenstal waren met voegkalk gevoegd. Het plafond bestond uit 13 binten met een lengte van 8,5 meter, die op de separatiemuur, de achtermuur, de kolommen en het regelwerk van de togen rustten. Twee binten waren te kort vanwege de ronding van de uitholling. Hiertoe was een dwarsbint van 3,75 meter op de cirkelmuur geplaatst in de lengte van de paardenstal, waaraan deze twee binten verankerd waren. Tussen de binten en ook langs de boog/ cirkel waren strijkbinten bevestigd. Het plafond was onder de binten beschoten met vuren delen. In de hoeken waren ‘ diamanten’ (vermoedelijk gefacetteerde sier- of afwerkingstukken) bevestigd. In de paardenstal bevond zich een mahonie geverfde spiegeltrap met een halve slinger, die aan de beide zijden beschoten was en twee beklampte deuren had. Aan de onder- en bovenzijde bevonden zich vier rechte treden. In de paardenstal bevond zich verder een (vaste?) haverkist en een kapstok. In een aparte tuigkamer bevonden zich kapstokken voor de tuigen. Deze tuigkamer, dezelfde ruimte als de in het bestek voor het metselwerk genoemde koetsierskamer, werd afgescheiden van de paardenstal door een muur, die tussen de beide separatiemuren was geplaatst, met een lengte van 10,35 meter. Waar deze zich exact bevond, wordt uit de
46
VLAK-verslag 26 bestekken niet geheel duidelijk, maar het kan niet anders dan dat deze aan de kant van het hol gelegen was. In deze muur waren twee kozijnen geplaatst, elk 1,20 meter breed en 2,35 meter hoog. Eventuele deuren worden in de bestekken niet genoemd. De koetsierskamer/tuigkamer was bepleisterd. In de koetsierskamer was een bedstede getimmerd met een onderruimte en met een gladde (geschaafde) deur. De belegstukken van de schuiframen waren olijfgroen geverfd, het beschot en de kapstokken mahonie. De bedstede en de kast waren appelbloesem geverfd. In de tekst is sprake van een portaal. Vermoedelijk betreft het hier een achteringang van deze ruimte, doch de bestekken zijn hier niet duidelijk over. Tegen de muur van het portaal was een vaste kast getimmerd. Ten behoeve van de koetsier was een secreet gemaakt met een deurpartij, alsmede een luchtkozijntje in de zijmuur. Dit secreet zal zich aan de achterzijde van het gebouw hebben bevonden, waarmee deze kon aansluiten op de mestput en de hier vandaan lopende riolering. De timmerman diende conform het bestek een boven- en onderbril (wc-bril) te maken. De muur bij het portaal was beschoten ten behoeve van de stukadoor. De vloer van de paardenstal was met op hun kant liggende grauwe klinkers bestraat. Achter de paardenstandplaats was een goot gemaakt van blauwe geelbakken. Het plaatsje tussen de tuinmanswoning (de oostelijke ‘uitstulping’) en de paardenstal (de middelste ‘uitstulping’) was bestraat met de stenen die voorheen in de oude stal lagen. Hier konden de rijtuigen, komende uit het aangrenzende koetshuis, worden schoongemaakt. Tuinmanshuis Het tuinmanshuis bevond zich in de oostelijke zijvleugel, aan de noordzijde daarvan. De funderingssleuf ten behoeve van de noordelijke muur van het tuinmanshuis was circa 6,15 meter lang, waarmee de muur zelf omstreeks 5,75-6 meter lang zal zijn geweest. De westelijke buitenmuur van het tuinmanshuis (van de noordelijke ‘uitstulping’) zal ongeveer 8,15 meter lang zijn geweest. De inpandige separatiemuur met het koetshuis had een lengte gelijk aan die van de noordelijke buitenmuur (circa 5,75-6 meter). In de voorgevel had het een grote deur en aan de achter- (noord-) zijde een andere deurpartij zoals in de paardenstal, alsmede twee schuifkozijnen met de afmetingen en kleuren van de schuifkozijnen in de voorgevel. In de westelijke muur van de ‘uitstulping’, in de oostelijke inham aan de achter-zijgevel, bevond zich eveneens een schuifkozijn. Deze muur had overigens een spouw, bedoeld om optrekkend vocht te weren. Het plafond had zeven binten elk van 5,65 meter lengte met een tweetal strijkhouten. De vellingen (hoeken) waren met een duivejager versierd. Het tuinmanshuis had twee secreten, elk met een deurpartij met opgeklampte deuren en ieder met een wc-bril. In (of tegen de buitenmuur van?) het tuinmanshuis bevond zich een pomp met daarbij behorende eiken bakken. De metselaar diende hiervoor een waterput te slaan. Zoals toen gebruikelijk, diende hij de put van losse bakstenen te stapelen en de put af te dekken met een deksteen. De pomp (met standpijp) zal op deze waterput gemonteerd zijn geweest. Het tuinmanshuis kende binnenwerks een verdeling, afgescheiden met muren en kozijnen; vier in totaal, met een breedte van circa 85 centimeter en een hoogte van circa 2 meter. Ten behoeve van een kelder was een deurpartij gemaakt. In een binnenkamertje bevond zich een bedstede met onderruimte. Verder waren in het tuinmanshuis twee schoorsteenmantels aanwezig, waarvan er één dienst deed in de snuiver (keukentje) en een ronde boezem had. In de haard waren gietijzeren haardplaten aanwezig, waarboven schildpadtegels gezet waren. Aan weerszijden, tot aan de grond, bevonden zich een rij witte tegels met daaromheen weer een rij schildpadtegels. Naast één van de schoorstenen was een oventje geplaatst. De scheidingsmuren waren halfsteens gemetseld. De gehele vloer was twee treden boven het maaiveld verhoogd en belegd met blauwe geelbakken. In het keldertje werden op harde Friese stenen eveneens geelbakken gelegd. Langs de plinten waren niet nader gespecificeerde tegeltjes bevestigd. Het gehele tuinmanshuis was bepleisterd. Het houtwerk binnen, zoals een schuif- en deurkozijn, twee kozijntjes en deuren voor het secreet, de pompbak, de schoorsteenlijst in de snuiver, de bedstedeplank, de buitenkant van de trap, enzovoort waren in de kleur van appelbloesem (wit-roze) geschilderd. Koetshuis Het koetshuis was in de oostelijke zijvleugel gelegen en wel aan de zuidzijde daarvan. Rijtuigen die arriveerden, konden hierdoor direct na aankomst gestald worden. Hiertoe diende de brede deurpartij in de voorgevel. In de achtermuur (aan de noordzijde), die circa 12,5 meter lang was, bevond zich een steengrijs koetskozijn, breed 2,80/2,90 meter en hoog 3,20 meter, met twee dubbele paarse deuren. Hierdoor konden koetsen ook aan de noordzijde van het bijgebouw binnen- of uitgelaten worden. Boven de schuiframen bevonden zich nog twee lagen gemetselde bakstenen, waarop de twaalf binten lagen. De onderkanten van de binten waren betengeld en met riet bekleed. Het plafond zal daarmee vermoedelijk gestuukt zijn geweest. In de scheidingsmuur tussen het koetshuis en de paardenstal bevonden zich twee kozijnen met elk een deur. De muren van het koetshuis waren vol geraapt (met kalkmortel besmeten), waarin blokken waren afgezet (schijnvoegen). De vloer van het 47
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek koetshuis was bestraat met op hun kant liggende grauwe klinkers. Tussen de neuten van de kozijnen waren van deze stenen rollagen gemetseld. De belegstukken van de schuiframen, de ‘bekleedsels’ van de dorpels en de deurstijlen waren olijfgroen geverfd. De deuren zelf waren aan de binnenzijde mahonie gekleurd. Verdieping boven middenfront De verdieping bevond zich boven het middenfront en diende als opslagruimte voor het hooi, dat als voedsel voor de paarden diende. Aan de noord- (achter-)zijde bevond zich een kozijn met blinden (luiken) in de kleuren steengrijs en wit/okergeel geverfd, waardoor het hooi, uit het zicht, op zolder gebracht kon worden. Het bestek van de metselaar doet melding van vijf schuifkozijnen, vergelijkbaar met de kozijnen van de begane grond, maar van een halve hoogte, te plaatsen in de hooizolder aan de voorzijde. Het bestek van het timmerwerk komt hierop niet terug. Dit bestek gaf juist aan dat rekening gehouden diende te worden met de mogelijke plaatsing van een ‘horloge’ (uurwerk met wijzerplaat) op deze verdieping. Tevens zou in de twee rechte koppen, die van de begane grond doorliepen tot op de tweede verdieping, ook schuifkozijnen (in ieder één) geplaatst moeten worden. Welk plan uiteindelijk is uitgevoerd blijft onduidelijk. Op de binten van de benedenverdieping lag een vloer van vurenhouten delen met een lengte van 22,9 meter en een breedte afhankelijk van het wegvallen van de halve cirkel. Boven de paardenstal lag een vloervlak van 10,4 meter bij 4,40 meter, van vurenhouten delen. In deze vloer bevonden zich enkele luiken boven de kribben. De tweede verdieping bestond uit een tweetal standvinken/staanders boven iedere separatiemuur, met daarop een dekbalk/legger van 8,50 meter lengte en de ander van 5,35 meter lengte, zodanig dat daarop een dwarsbalk gemonteerd was met een lengte van 13,20 meter, die aan de holle muur verankerd was, waaraan weer 13 binten met een lengte van 7,5 meter verankerd waren. Verder was er nog een bint van 8,5 meter lengte, die de korte binten van de holle kanten verbond en nog 16 binten, ieder 3,15 meter lang. Zolder boven de (tweede) verdieping van het middenfront De kap op de binten van de tweede verdieping van het middenwerk bestond uit twee aparte gebinten met gordingen en hanebalken, de ene met en de andere zonder een zak, maar met gelijk hoge nokken. De holle afgesneden hoeken van de cirkel waren (vlak?) afgetimmerd en met lood bekleed. De kopse zijde van het dak aan de zijgevel (het hol) was recht afgesneden en was afgezet met een wand van grenen delen op een raamwerk. Tussen de twee daken bevond zich een zakgoot, die op andere goten uitmondde. In een van de dakvlakken was een kozijn geplaatst, zodat de zakgoot bereikbaar was. De nokken, kiel- en hoekkepers waren met lood bekleed. Het dak was aan drie zijden gedekt met nieuwe blauwe dakpannen, waartoe de timmerman op de sporen panlatten had bevestigd. De andere zijden waren met de pannen van het oude bijgebouw gedekt. Zolder boven tuinmanshuis en koetshuis De vloer van de zolder boven het tuinmanshuis bestond uit geschaafde vuren delen met messing en groef, over een oppervlakte van 8,15 meter bij 5,65 meter. De delen waren minimaal 23,5 centimeter breed. In deze vloer bevond zich een luik met een (verplaatsbare) rechte trap. De zolder boven het koetshuis was 8 meter lang en liep door tot de opgaande muur van het middenfront en was daarmee 7,85 breed. Hierop lagen ook geschaafde vuren delen. De kap had een dakkapel en had verder een uitvoering die vergelijkbaar was met die op het middenfront, met een zakgoot. De nokhoogte was dezelfde als die van de westelijke vleugel. De nokken, kiel- en hoekkepers waren met lood bekleed. Het dakvlak aan de voorzijde was gedekt met nieuwe blauwe dakpannen. De andere zijden waren met de pannen van het oude bijgebouw gedekt. Riolering Ten behoeve van het nieuwe bijgebouw werd ook een nieuwe riolering aangelegd. De sleuf ten behoeve van de afvoer, een gemetseld bakstenen toog, was 1,10 meter diep, had een lengte van 18,85 meter en sloot daarna aan op een ‘generaal’ riool. Ook de beide secreten van het tuinmanshuis sloten op het generaal/ algemeen riool aan door middel van een eigen afvoer, met een lengte van 6,30 meter. In de paardenstal (de mestput?) bevond zich een zinkput waarvan de overstort, via een afvoer met een lengte van circa 31,5 meter lengte, uitkwam op ditzelfde generaal riool. Het generale riool, dat nieuw was aangelegd en circa 31,5 meter lang was, loosde op de haven en dus in westelijke richting. Het was, net als de rioolgangen van de aantakkende secreten, 47 centimeter breed en 63 centimeter hoog. De wanden (‘zijwangen’) waren steens gemetseld en de toog halfsteens. De bodem werd gevormd door een laag in het zand gelegde stenen. Vermoedelijk liep dit riool tussen het bijgebouw en het hoofdgebouw door. In het bestek voor de metselaar wordt namelijk opgemerkt dat ook het secreet van het hoofdgebouw op dit riool aangesloten dient te worden. 48
VLAK-verslag 26
8 3D-reconstructie Naar aanleiding van het archeologisch- en (bouw)historisch onderzoek van de buitenplaats is de gedachte ontstaan om ‘Het Hof’ te visualiseren in een 3D-reconstructie. Het hoofddoel van het vervaardigen van deze reconstructie is een aanschouwelijke voorstelling te maken voor het publiek. Van de buitenplaats is immers weinig beeldmateriaal beschikbaar en slechts twee prenten geven een indruk van het uitzicht van ‘Het Hof’. Op de gravure van J.C. Philips (bijlage 15) is een deel van de noordelijke zijgevel en de achtergevel van het hoofdgebouw te zien. Enkele details in deze weergave doen echter vermoeden dat de gebouwen niet helemaal waarheidsgetrouw zijn afgebeeld. Zo is het 34 m lange bijgebouw wel erg kort op deze gravure. De detailtekening van Mr. P.G.Q. Sprenger van Eijk (bijlage 35), met daarop de voorgevel van het hoofdgebouw, vormt de enige andere eigentijdse afbeelding. Voor de 3D-reconstructie vormden de archeologische gegevens de basis. Het hoofdgebouw is voor 3/4 onderzocht en is weinig verstoord, zodat een reconstructie van de omvang van het gebouw zeker mogelijk is. Een accurate weergave van de kamerindeling of het interieur is op basis van de archeologische informatie niet realiseerbaar. De voorraadkelder onder de noordelijke vleugel van het hoofdgebouw leent zich daarentegen wel voor een 3D-reconstructie. In tegenstelling tot het hoofdgebouw, zijn de bijgebouwen in erge mate verstoord door de bouw van de gasfabriek. De muurresten zijn te fragmentarisch bewaard om een herbouw van de bijgebouwen mogelijk te maken. Het archeologisch onderzoek leverde weinig of geen informatie op over het opgaande muurwerk, de gebruikte bouwmaterialen, de ramen of de dakconstructie van het hoofdgebouw. Daarom zijn bouwhistorische parallellen, de bestekken en rekeningen van ‘Het Hof’ (zie hoofdstuk 7.3) en de bovenvermelde prenten gebruikt om een verantwoorde reconstructie te vervaardigen. Uiteindelijk is gekozen voor twee 3D-reconstructies van het hoofdgebouw (structuur 2) met voorraadkelder (structuur 3): één uit de beginjaren van ‘Het Hof’, rond 1627 en één van de situatie net voor de sloop van de buitenplaats in 1830. De kleuren die in de reconstructies gebruikt worden voor de ramen, deuren, lijsten en kozijnen zijn gebaseerd op vermeldingen in de bestekken (zie hoofdstuk 7.3). Zowel de kleur als de vorm van de bakstenen en de tegels in de reconstructies leunen zo dicht mogelijk aan bij de werkelijke situatie zoals vastgesteld bij het archeologisch onderzoek (zie hoofdstuk 4.4). De 3D-reconstructie is vormgegeven door dhr. W. Beex. In figuren 26 tot en met 31 en bijlagen 29-32 worden enkele eindresultaten getoond.41 Aan de hand van deze afbeeldingen zullen verschillende keuzes
toegelicht worden. Naast de afbeeldingen in dit verslag, zijn er ook twee filmpjes vervaardigd van de 3Dreconstructie.
8.1 Het hoofdgebouw kort na 1627 De voorgevel Figuur 26 geeft een indruk van de voorgevel van het hoofdgebouw rond 1627. Eén van de populaire bouwstijlen in het begin van de 17e eeuw is de ‘Hollandse Renaissance’-stijl. Kenmerken van deze stijl in Amsterdam, de heimat van Wilhem van Ruytenburgh, zijn: - gevels opgetrokken in rode baksteen; - dunne, meestal halfcirkelvormige ontlastingsbogen boven de ramen waarin meestal vijf witte blokken natuursteen zijn verwerkt; - meerdere spekbanden ter hoogte van de kruisramen; - eenvoudige trapgevels met een groot aantal regelmatige trappen. Opvallend is dat bovenstaande beschrijving grote overeenkomsten vertoond met de gevel afgebeeld op de 19e-eeuwse prent van Sprenger. Daar tijdens het archeologisch onderzoek geen aanwijzingen gevonden zijn voor een grondige herbouw van de gevels, is de 3D-reconstructie in grote lijnen gebaseerd op deze weergave. Dit betekent niet dat het hoofdgebouw vanaf de oprichting tot de sloop in het begin van de 19e eeuw onveranderd bleef.
49
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Figuur 26: Resultaat van de 3D-reconstructie van het hoofdgebouw kort na 1627: zicht op de voorgevel (door Hr. W. Beex).
De ‘Hedendaagse Historie‘ uit 1746 vermeld wel degelijk een ingrijpende verbouwing die enkele jaren voordien had plaatsgevonden op ‘Het Hof’. Geen enkele historische bron vermeldt evenwel welke veranderingen er toen zijn doorgevoerd. Vermoedelijk werden grondige opfris- en herstellingswerkzaamheden uitgevoerd, waarbij versleten elementen zoals de ramen en mogelijk zelfs het dak volledig vervangen werden. De vorm van de ramen in figuur 26 wijkt daarom ook af van de ramen weergegeven in de reconstructie van de buitenplaats rond 1830. In het begin van de 17e eeuw werden kruiskozijnen gebruikt, waarbij de ruitjes van ongeveer 10 x 15 cm in lood waren gevat.42 De kruiskozijnen met glas-in-lood waren meestal voorzien van luiken, die slechts
het onderste gedeelte van het raam afschermde. Bij de reconstructie van de beginfase van het gebouw is één karakteristiek van de ‘Hollandse Renaissance’-stijl niet opgenomen, namelijk de trapgevel. Hoewel we niet kunnen uitsluiten dat het gebouw oorspronkelijk een trapgevel had, wordt deze niet weergegeven op de schaarse historische kaarten. De leien dakbedekking die gebruikt is bij de reconstructie, wordt ook vermeld in de bestekken. De achterzijde van het hoofdgebouw en de voorraadkelder Figuur 27 en 28 tonen respectievelijk de achter- of Buizengatzijde van het hoofdgebouw en de oudste fase van de voorraadkelder onder de noordwestelijke vleugel. De reconstructie van dit gedeelte bleek ingewikkelder dan in eerste instantie gedacht. Omdat tijdens het archeologisch onderzoek enkel de fundamenten van het huis en een klein gedeelte van het muurwerk van de voorraadkelder gevonden zijn, moest eerst de oorspronkelijke hoogte van het maaiveld, de kelder en de toegangstrap bepaald worden. Naar analogie met de funderingsdiepte van het nieuwe bijgebouw, wordt verondersteld dat de basis van de fundering van het hoofdgebouw (circa + 0,96 m NAP) zich op 1,10 m onder het maaiveld bevond. Dit betekent dat het maaiveld in het begin van de 17e eeuw op + 2,06 m NAP lag. De oudste vloer van de voorraadkelder is aangetroffen tussen circa + 0,31 m en + 0,26 m NAP, dus minstens 1,75 m onder het voormalige maaiveld. Om de kelder gemakkelijk te kunnen gebruiken, zou deze minstens 1,80 m hoog moeten zijn. Het loopniveau in de centrale gang is gereconstrueerd op + 3,06 m NAP43, waardoor het hoogteverschil met de keldervloer 2,75 m bedraagt. Bij de reconstructie is de kelder voorzien van een tongewelf.
50
VLAK-verslag 26
Figuur 27: Resultaat van de 3D-reconstructie van het hoofdgebouw kort na 1627: zicht op de achtergevel (door Hr. W. Beex).
Figuur 28: Resultaat van de 3D-reconstructie van de voorraadkelder kort na 1627 (door Hr. W. Beex).
51
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
De grote vraag bij het reconstrueren van de achtergevel was hoe de toegang tot de kelder er in de 17e eeuw uit zag. De bovenzijde van de hoogste trede van de toegangstrap in deze fase, lag op + 1,21 m NAP. In bijlage 21 is te zien hoe de positie van de keldertrap gedeeltelijk overlapt met de centrale gang van het hoofdgebouw. Het uitgangspunt bij de reconstructie was dat het hoofdgebouw volledig symmetrisch was opgebouwd en dat de achtergevel grote gelijkenissen vertoonde met de voorgevel. Indien de hoogste trede van de trap middels een luik onmiddellijk zou uitkomen op het achterterrein (maaiveld), dan zou de centrale gang enkel te bereiken zijn via een 1,85 m hoge trap.44 Een dergelijke trap zou het echter onmogelijk maken om de waterkelder (structuur 4) en de waterput (spoor 7) te gebruiken, die tegen de achtergevel gebouwd zijn. Er moest dus naar een andere oplossing gezocht worden. De gravure van J.C. Philips en het muurwerk van structuur 5 leidden uiteindelijk tot een nieuwe hypothese, die ook toegepast is in de 3D-reconstructie. Hierbij wordt verondersteld dat de trede aansloot bij een vloerniveau van een overdekt souterrain, waarvan het plafond zich op circa + 3,00 m NAP bevond.45 Dit betekent dat het dak van het souterrain tevens dienst kan doen als vloerniveau van een ommuurd terras. Op de gravure lijkt er inderdaad een terras aanwezig te zijn aan de achterzijde van het hoofdgebouw. De muren van het terras uit deze beginperiode zijn archeologisch niet aangetroffen. Dit betekent echter niet dat de reconstructie op losse schroeven komt te staan. Vermoed wordt dat het achterterrein een grondige herbouw heeft gekend, waarbij de oude muren werden gesloopt en vervangen door de stevige, dieper gefundeerde muren van structuur 5. Vanuit de gang van het hoofdgebouw kom je op het verhoogde terras terecht, dat zich langs de gehele achtergevel van het hoofdgebouw uitstrekte. Buiten gaf een trapje aan de noordwestzijde ook toegang tot het terras (zie ook de gravure van Philips). De toegang tot het souterrain kan in deze periode in het verlengde gelegen hebben van de keldertrap (bijlage 30).
Figuur 29: Resultaat van de 3D-reconstructie van het hoofdgebouw kort voor 1830: zicht op de voorgevel (door Hr. W. Beex).
52
VLAK-verslag 26
8.2 Het hoofdgebouw kort voor 1830 Voor de reconstructie van het hoofdgebouw in zijn laatste fase is dezelfde werkwijze gevolgd als hierboven beschreven. Figuur 29 geeft een impressie van de voorgevel van het huis voor de sloop in 1830. Meest opvallend is dat de kruiskozijnen vervangen zijn door schuiframen met grotere ruiten.46 Het aantal ruiten in
één raam komt overeen met deze in de prent van Sprenger van Eijk. De dakbedekking bestaat opnieuw uit leien. Opmerkelijk is dat de waterput ten noorden van het hoofdgebouw (spoor 24) voornamelijk leisteenfragmenten bevatte, die bij de sloop in 1830 gebruikt zijn op de put te dempen.
Figuur 30: Resultaat van de 3D-reconstructie van het hoofdgebouw kort voor 1830: zicht op de achtergevel (door dhr. W. Beex).
De achterzijde van het hoofdgebouw en de voorraadkelder uit deze periode zijn te zien op figuren 30 en 31. De toegang tot het souterrain is verplaatst naar de noordelijke muur van het terras. Een ingang in het verlengde van de keldertrap zoals bij de eerste reconstructie, zou het gebruik van de uitgebreide waterkelder (structuur 6) en het meest westelijke secreet (spoor 117) immers onmogelijk maken. Het kardoengroene, houten hokje voor het terras geeft de locatie aan van dit secreet. Hoe deze latrine er in werkelijkheid heeft uitgezien, is onbekend. In het terras is een luik weergegeven, waarlangs de onderliggende waterkelder bereikbaar was.
53
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 31 geeft een indruk van hoe het souterrain eruit kan hebben gezien vanaf de ingang. De bakstenen die gebruikt zijn voor het vloerniveau van het souterrain, zijn gebaseerd op het loopniveau dat is aangetroffen tijdens het archeologisch onderzoek (spoor 104). De vierkante houten bak met het ronde deksel geeft de locatie van de oude waterput/ latrine (spoor 7) aan. Ook in dit geval is er enkel sprake van een locatieaanduiding en is niet getracht de oorspronkelijke vorm van het secreet weer te geven. Via de opening in de linkerhoek van de kamer kon de trap (zie bijlage 32) bereikt worden die naar de voorraadkelder leidde.
Figuur 31: Resultaat van de 3D-reconstructie van de voorraadkelder kort voor 1830 (door Hr. W. Beex).
54
VLAK-verslag 26
9 Synthese In dit hoofdstuk zullen de archeologische gegevens vergeleken worden met de informatie verkregen uit de studie van de geschreven en cartografische, historische bronnen. Onze kennis van de Buitenweide en de bewoning in dit gebied is nog steeds voornamelijk gebaseerd op historische bronnen. De oudste en meest bruikbare historische kaarten van dit gebied zijn vervaardigd door Jacob van Deventer (circa 1560 en 1562?), Jan Jansz. Potter (1577 en 1590) en Balthasar Floriszn. van Berckenrode (1619). Enkele discrepanties in de weergave van waterlopen en gebouwen, tonen aan dat de kaarten met de nodige omzichtigheid gebruikt moeten worden. Op alle kaarten van dit gebied staat een oost - west georiënteerde waterloop afgebeeld, het Oostelijke Spuiwater, die de Buitenweide verdeelt in een Kleine Buitenweide en een Grote Buitenweide. De waterloop staat in verbinding met het spuiwater, beter bekend als ‘het Buizengat’. De weergave van beide waters varieert evenwel naar gelang de gebruikte bron. Alleen op de kaart van Van Deventer uit 1560 staat het Oostelijke Spuiwater in open verbinding met de Maas en wordt deze door de spuidam gescheiden van het Buizengat. De waterloop kon op deze manier niet gefunctioneerd hebben als spuiwater. Zowel volgens de kaarten van Van Deventer als die van Potter, zou het Oostelijke Spuiwater aangesneden moeten worden bij de opgraving en de begeleiding. Tijdens het onderzoek werden inderdaad twee fasen van een oost - west georiënteerde waterloop gedocumenteerd. Het ontbreken van vondsten in de vullingslagen en de beperkte veldgegevens maakte het moeilijk om de fasen met zekerheid te identificeren met één van de historisch weergegeven situaties. Wel kon vastgesteld worden dat de oudste fase van de waterloop niet meer in gebruik was in het begin van de 17e eeuw. Er zijn geen restanten gevonden van het omgelegde Spuiwater, zoals onder andere weergeven op de kaart van Van Berckenrode. Deze vorm van het Oostelijke Spuiwater mag meer noordelijk verwacht worden, daar waar het opgravingsterrein zwaar verstoord was door 19e - en 20ste-eeuwse bouwwerkzaamheden. Bij de begeleiding van de twee saneringsfasen van de Hoflaan konden twee, min of meer noord - zuid georiënteerde palenrijen onderzocht worden. Daarnaast werd een planken constructie gevonden die mogelijk de zuidelijke beschoeiing vormde van het ‘oude Oostelijke Spuiwater’. Een deel van de westelijke rij palen (sp.43) werd in eerste instantie geïnterpreteerd als onderdeel van een brugconstructie over het Spuiwater. Twee dendrochronologische dateringen van palen uit deze rij (na 1659 en na 1667 gekapt), bewijzen dat het oude Spuiwater al gedempt was op het moment dat de bomen gekapt werden. De dichte opeenvolging van de palen in de oostelijke rij (sp.41) en de aanwezigheid van planken aan één zijde, wijzen erop dat deze rij eveneens geen restant is van een brug. De kaart van Van Berckenrode uit 1619 biedt een mogelijke verklaring voor de palenrijen. Op de locatie van de oude waterloop (en de huidige Hoflaan) lijkt immers een weg aangelegd. De palenrijen zouden zodoende een overblijfsel kunnen zijn van een versteviging of beschoeiing van de weg, aangelegd op drassige grond. Op de historische kaarten staan naast de waterlopen in het gebied ook de bewoning en de omkading van de Buitenweide weergegeven. De kade kon tijdens het onderzoek niet onderzocht worden, daar de 19e-eeuwse koelribben op dezelfde locatie ingegraven zijn en de ondergrond daarbij grondig verstoord is. Structuur 1 vormt de oudste aanwijzing voor bewoning (periode 1) op het terrein waar in een latere periode ‘Het Hof’ gesticht zou worden. Ten westen van structuur 1 werden enkele muurresten gevonden, eveneens uit periode 1, waarvan de functie en de onderlinge samenhang onduidelijk is. De fragmentarisch bewaarde resten van structuur 1 lieten niet toe de functie van het gebouw te achterhalen, maar de geschreven en de cartografische bronnen bieden uitkomst. De Grote Buitenweide werd gebruikt als akkerland waar “raepen, cool, terwe ende gorst ende meer andere wintervruchten”47 verbouwd werden. In een getuigenis uit 1586 wordt een “zeeckere huysinge
ende berch int begin van de groote weyde in questie, leggende besuyden het voorsz. spoyewater ende ten oosten aen de voorsz.haven” 48 vermeld. Op de kaart van Van Deventer en op die van Potter staat op deze locatie een gebouw weergegeven, dat als boerderij geïnterpreteerd mag worden. Structuur 1 is dus vermoedelijk een restant van deze boerderij, bestaande uit een huis/ woning en hooiberg49. Het blijft evenwel onduidelijk of de muren en het vloerniveau een onderdeel vormen van het woonhuis. Mogelijk zijn de overige muurfragmenten uit periode 1 de resten van zogenaamde stiepen. Stiepen of poeren werden gebruikt als basis voor een gebintstijl of voor een onderslag van vakwerkbouw. In dit geval zouden ze bijvoorbeeld de fundering van een schuurtje bij de boerderij kunnen vormen. Het vloerniveau van structuur 1 draagt de sporen van een hevige brand. Het is onduidelijk hoe deze brand ontstaan is of wanneer deze plaatsvond. De grote stadsbrand van 1574 zou een mogelijke verklaring kunnen bieden. Er vanuit gaande dat de kaart van Potter de bestaande situatie anno 1590 weergeeft, zou de boerderij na 1574 en voor 1590 hersteld of herbouwd moeten zijn. Tijdens het archeologisch onderzoek zijn echter
55
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
geen aanwijzingen gevonden voor een eventuele herstelling of herbouw. De brand die het vloerniveau heeft aangetast, is dus vermoedelijk later ontstaan. In 1611 wordt Pieter Gerritzn. van Ruytenburgh, een Amsterdamse specerijenhandelaar, ambachtsheer van Vlaardingen door het opkopen van de Heerlijkheid Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht. Op een kaart van Balthasar Floriszn. van Berckenrode, die enkele jaren later vervaardigd werd, staat een landhuis met het jaartal 1618 op het dak afgebeeld. De vorm en de situering van het gebouw verschilt van het symmetrische ‘Hofgebouw’ op latere weergaven. De verschillende ligging kan een verklaring vormen voor het feit dat er geen restanten van het eerste gebouw gevonden zijn tijdens het archeologisch onderzoek. Mogelijk lag het rechthoekige landhuis met de trapgevel uit 1618 ten oosten van of op de locatie van de huidige Hoflaan. Het symmetrische gebouw dat afgebeeld staat op de latere kaarten werd tijdens het archeologisch onderzoek wel aangetroffen. Dit indrukwekkende huis werd vermoedelijk in of kort na 1627 gebouwd door Wilhem van Ruytenburgh, de zoon van Pieter Gerritzn., om te voldoen aan de status die hij wou uitstralen. Hoewel zijn naam misschien niet onmiddellijk bekend voorkomt, is Wilhem internationaal gekend als ‘de man in het geel’, afgebeeld op Rembrandts Nachtwacht. De resten van dit tweede hoofdgebouw (structuur 2) bleken redelijk tot goed geconserveerd, al gaat het wel steeds om de onderzijde van het fundament. Een gang in het midden verdeelde het vierkante gebouw in twee vleugels. Van de zuidvleugel kon door omstandigheden slechts een kwart worden opgegraven. Binnenkomend door de oostelijke hoofdingang zal men links en rechts de formele ruimten aangetroffen hebben, namelijk de grote zaal en de eetzaal. De keuken lag aan de achterzijde van het gebouw, vermoedelijk boven de voorraadkelder die onder het westelijke deel van de noordelijke vleugel werd aangetroffen. Dit betekent dat de ‘stenenkamer’, die ook op de begane grond gezocht moet worden, in de zuidelijke vleugel lag. Op de verdieping bevonden zich in ieder geval één of meer slaapkamers. De bepleisterde voorraadkelder (structuur 3) onder de noordelijke vleugel had een vloer van rode plavuizen op een bakstenen vlijlaag. De muren waren niet betegeld. De keldertrap bevond zich ter hoogte van de achtergevel en was met baksteen bekleed. Aan weerszijden van de keldertrap bevonden zich een put (sp.7) en een waterkelder (structuur 4). De put diende in deze eerste fase vermoedelijk als waterput, maar verloor deze functie op het moment dat er op een hoger niveau een vloertje in werd aangelegd. Dit vloerniveau stond in verbinding met een koker die het (afval)water afvoerde naar het Buizengat. Bouwhistorisch onderzoek wijst uit dat deze put met de beerput van het hoofdgebouw kan worden geïdentificeerd. De waterkelder ten zuiden van de keldertrap lag tegen de achtergevel van het hoofdgebouw. De vloer van deze structuur bestond uit rode plavuizen, zoals het geval was bij de voorraadkelder. Tegen de noordelijke gevel van het hoofdgebouw lag een tweede waterput (sp.24). Bij het vervaardigen van de 3D-reconstructie van de achtergevel ontstond een probleem toen de oorspronkelijke ingang tot de voorraadkelder weergegeven diende te worden. Indien de ingang in de achtergevel geplaatst zou worden, dan verstoorde dit de symmetrie van de gevel en werd de toegang tot de gang van het hoofdgebouw een probleem. Uiteindelijk werd de ingang naar de kelder meer westelijk gesitueerd en vormde deze tevens de toegang tot het souterrain. De bijgebouwen bleken tijdens de bouw van de gasfabriek en het latere gemeentegebouw ernstig te zijn verstoord. In periode 2 had ‘Het Hof’ een smal, op twee plaatsen onderkelderd, langwerpig bijgebouw van 34 x 3,32 m (structuur 8). Het gebouw was, evenals het hoofdgebouw, ‘op staal’ gefundeerd. Naar analogie met de funderingsdiepte van het jongste bijgebouw, zijn de fundamenten van de hofgebouwen 1,10 m ingegraven vanaf het toenmalige maaiveld (circa + 2,06 m NAP). Een drietal meter ten noorden van structuur 8 lag een grote afvalkuil van minstens 4,40 x 4,10 m (sp.275). De talrijke vondsten wijzen erop dat de kuil in de eerste helft van de 17e eeuw in gebruik is geweest. In de loop van de 18e eeuw (periode 3) zijn er verschillende veranderingen aangebracht aan zowel het hoofdgebouw als het bijgebouw. Dit wordt bevestigd door de vermelding in de “Hedendaagsche Historie” uit 1746, dat de buitenplaats enige jaren eerder ingrijpend verbouwd was. Een prent uit vermoedelijk het begin van de 19e eeuw geeft een indruk van de voorzijde (oostzijde) van het hoofdgebouw in de 18e eeuw. De zuidelijke vleugel werd in periode 3 verdeeld in minimaal twee ruimten. De voorraadkelder onder de noordelijke vleugel (structuur 3) had blijkbaar last van insijpelend grondwater, want langs de binnenzijde van de kelder werd een nieuwe muur in keperverband gebouwd. Tegen het keperverband werd een tweede muur geplaatst, afgewerkt met een pleisterlaag. De vernieuwde ruimte werd voorzien van een nieuw vloerniveau van rode en groene plavuizen, wederom gefundeerd op een bakstenen vlijlaag. De keldertrap werd eveneens vernieuwd en met natuurstenen plavuizen bekleed. De zuidelijke keldermuur is nabij de aansluiting met de keldertrap in een mooie boogvorm aangelegd. De noordelijke keldermuur is dwars door de beerput gebouwd. Deze raakte daardoor buiten gebruik. Een nieuwe, meer westelijk gelegen put (sp.107) nam de functie van deze put over. De afvoerkoker bleef gewoon in gebruik. Een andere opmerkelijke wijziging van het achterterrein in deze periode
56
VLAK-verslag 26 is de uitbreiding van de waterkelder (structuur 4) met een hiermee in verband staande tweede waterkelder (structuur 6). Ten zuiden van de oudste waterkelder werd een nieuwe waterput aangelegd (sp.230). De muren die het terrein ten westen van het hoofdgebouw begrensden, vormen de restanten van een aanbouw (structuur 5). Bij de 3D-reconstructie bleek deze ruimte een souterrain te vormen, waarvan het toenmalige loopniveau tijdens het onderzoek werd aangetroffen. De veranderingen aan het bijgebouw waren eveneens ingrijpend. Na het buiten gebruik raken van de kuil (sp.275) hoogde men het terrein op en kende het bijgebouw een forse uitbreiding in noordelijke richting met de oprichting van twee grote ruimten (structuur 9 en 10). Het totale beschikbare oppervlak van het bijgebouw verdrievoudigde hierdoor (circa 34 m x 9,66 m). De aanwezigheid van de waterloop en de kuil betekende echter wel een slappe ondergrond. Om verzakkingen te voorkomen, fundeerde men de muren van de uitbreiding op eikenhouten balken. De vorm en situering van het bijgebouw in periode 3 komt overeen met deze van een bouwwerk weergegeven op een ontwerptekening (‘plan A’) voor het nieuwe bijgebouw. De totale breedte van het bijgebouw in periode 3 (9,66 m) verschilt overigens weinig van de breedte van het gebouw weergegeven op ‘plan A’ (9,42 m).Het bijzondere aan de ontwerptekening is dat de functies van de verschillende ruimtes zijn aangegeven. In het zuidwestelijke gedeelte van het gebouw lag de biljartkamer en in het zuidoostelijke deel het tuinmanshuis. Tijdens het archeologisch onderzoek werden de twee kleinere kamers net op deze plaatsen vastgesteld. De breedte van het voorhuis (3,75 m), vermeld in de bestekken, komt goed overeen met de breedte van de oudste fase van het bijgebouw (3,40 m). De rest van het gebouw vormde één grote ruimte dat in gebruik was als stalling. Vermoedelijk bestond de scheiding tussen de stal- en opslagplaatsen slechts uit dunne, ondiep gefundeerde muren of houten wanden. Dit kan gedeeltelijk verklaren waarom tijdens de opgravingen niet meer tussenmuren van het bijgebouw gevonden werden. Uit bouwhistorische bronnen is bekend dat het bijgebouw in 1790 is vervangen door een nieuw bijgebouw. Drie van de ontwerpplannen voor het nieuwe bijgebouw zijn bewaard gebleven, maar geen enkele is daadwerkelijk gerealiseerd. Een latere toevoeging op één van de plannen (‘plan A’) toont evenwel de contouren en de bijzondere gevel van het uiteindelijk gebouwde bijgebouw. Een kaart van rond 1820 geeft dezelfde halfcirkelvormige geveluitsparing weer. Van dit nieuwe bijgebouw bleven alleen wat fragmentarische muurresten bewaard (structuur 11), toevallig net deze van de bijzondere zuidelijke gevel. Hoewel over het nieuwe bijgebouw archeologisch weinig te vertellen valt, is dit één van de best gedocumenteerde structuren dankzij de gedetailleerde, bewaarde bestekken. De overgeleverde bestekken uit 1789/1790 vermelden dat de karakteristieke uitholling in de zuidelijke gevel een diepte had die net minder was dan een cirkel met een diameter van 11,45 meter (straal: 5,73 m). Een voorzichtige reconstructie van “het hol” op basis van de gevonden muurresten toont dat de cirkel mogelijk een straal had van circa 5,09 m, oftewel een diameter van ongeveer 10,18 m. Deze middenpartij, de grote raam- en deurpartijen, de gebruikte kolommen, pilasters en de sierafwerking moeten de zuidelijke zijgevel een indrukwekkende uitstraling gegeven hebben. De vierkante muurresten (sp. 218) die aangetroffen zijn tegen de zijgevel, zouden de fundamenten kunnen zijn van enkele pilasters of kolommen. De bouwhistorische bronnen geven ook een inzicht in de kamerindeling van het nieuwe bijgebouw. In de oostelijke zijvleugel was het koetshuis en het tuinmanshuis gevestigd. De paardenstal en de koetsierkamer of tuigkamer waren in de middenpartij gevestigd. In de westelijke zijvleugel bevonden zich ten slotte de mangelkamer, de biljartkamer of koepelkamer en de tuinmansloods. Spoor 259 is vermoedelijk het restant van de separatiemuur tussen de paardenstal en de mangelkamer. In 1830 werd ‘Het Hof’ verkocht. Bij de sloop van het hoofdgebouw werden ook instructies gegeven voor de aanwezige kelders. Deze dienden opgevuld te worden met puinmateriaal, zoals het geval was bij de voorraadkelder in het hoofdgebouw. Het bijgebouw werd in 1830 slechts gedeeltelijk gesloopt. In 1858 werd op de locatie een gasfabriek gesticht, getuige hiervan is onder andere de lange muur met spaarbogen (structuur 12). Deze constructiewijze van de fundamenten van de fabriek is terug te vinden op de ontwerpplannen uit 1901 (bijlage 25). In 1901 ging ook het laatste gedeelte van het bijgebouw van ‘Het Hof’ tegen de vlakte. Na 1947 werden de gebouwen van de gasfabriek door de gemeente als werk- en opslagplaats in gebruik genomen. De verschillende heipalen en betonnen constructies (structuur 13) wijzen erop dat ook toen nog enkele bouwactiviteiten plaatsvonden.
57
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Dankwoord Bij de opgraving ‘Het Hof’ waren veel mensen betrokken die ieder een bijdrage hebben geleverd aan het onderzoek. Veel dank gaat uit naar de leidinggevenden en werknemers van ‘Mourik Groot-Ammers’. De dienst Geo-Informatie van de Gemeente Vlaardingen zorgde voor het inmeten van ons meetsysteem en alle structuren. Daarnaast wil het VLAK P.G. Heinsbroek bedanken voor zijn enthousiaste inzet. Dankzij zijn boringen kan een beeld geschetst worden van de ondergrond, hetgeen met archeologische ontgravingen alleen niet haalbaar was. Tenslotte zou de realisatie van dit uitgebreide VLAK-verslag niet mogelijk zijn geweest zonder de omvangrijke bijdrage van dhr. J.P. ter Brugge, waarvoor onze hartelijke dank.
58
VLAK-verslag 26
Eindnoten Het historisch kaartmateriaal dat behandeld wordt in dit rapport, is opgenomen in Ter Brugge 1998. Tenzij anders vermeld is de informatie in dit hoofdstuk deels ontleend aan: van Heel, Ter Brugge en Struijs 1990, p. 3, 5, 10-11, 15, 31, 33-34 en 37. Zie voor meer informatie ook: Defilet en De Ridder 2004. 2 Ter Brugge en Struijs 1987, p. 1. 3 Een windas is een horizontaal geplaatste as met handspaken om een touw op te winden en daarmee bijvoorbeeld een sluisdeur te openen en te sluiten: Haslinguis & Janse 1997, p. 516. 4 Met vriendelijke dank aan P.G. Heinsbroek die een grote, duidelijke fotoafbeelding van deze kaart ter beschikking heeft gesteld. 5 De spuidam bevatte een spuisluis. De functie van de spuisluis was in dit geval het doorspoelen van de plaatselijke haven. Door het binnenwater te verzamelen alvorens de sluis te openen, werd bij opening een krachtige stroming opgewekt die het aangeslibde zand de haven uit spoelde. 6 Van Bommel 1990, p. 62. 7 Van Bommel 1990, p. 53. 8 De kaart van bijlage 6 wordt doorgaans in 1577 gedateerd. Omdat Het Spuiwater aan de zuidkant is afgedamd en deze activiteit al vóór 1586 plaats moet hebben gevonden (zie hieronder), moet de kaart van na die datum dateren. Ter Brugge en Struijs denken daarbij aan 1590, toen Potter de kaart van bijlage 7 optekende (Ter Brugge en Struijs 1987, p. 6). 9 Archief Hoogheemraadschap Delfland, inventarisnummer 4862/10. Tevens besproken in Ter Brugge en Struijs 1987, p. 9-10. 10 Archief Hoogheemraadschap Delfland, inventarisnummer 4862/10, p. 2-3. 11 Archief Hoogheemraadschap Delfland, inventarisnummer 4862/10, p. 2. 12 Sprenger 1832, p. 206. In: Van Bommel 1990, p. 81. 13 Pieter Gerritzn. van Ruytenburgh is rijk geworden door zijn beleggingen in de vroege V.O.C. 14 Van Heel, Ter Brugge en Struijs 1990, p. 3. 15 De overgrootvader van Albrecht van der Wateringhe had al land en visrechten in- en om Vlaardingen in leen gehad. Albrecht was echter de eerste van zijn familie die tevens beleend werd met het Ambacht van Vlaardingen. Van Heel, Ter Brugge en Struijs 1990, p. 5. 16 Meischke 1978, p. 93; Kruizinga 2002, p. 954. 17 Meischke 1978, p. 82-93. 18 Olde Meierink 1996, p. 152-153. 19 Van Heel, Ter Brugge en Struijs 1990, p. 11; Meischke 1978, p. 93. 20 Alida is de dochter van Jan van Ruytenburgh en Catharina van der Nisse van Waarder. Van Heel, Ter Brugge en Struijs 1990, p. 18. 21 Van Bommel 1990, p. 80. 22 Thans ligt naast het park ’t Hof, het Oranjepark. Dit betreft een uitbreiding waarmee men tijdens de Eerste Wereldoorlog is begonnen. ’t Hof had aanvankelijk de structuur van de tuinen van rond 1800, maar dit veranderde in een recreatieve aanleg. De hoofdstructuur is echter behouden (bron: Van Bommel 1990, p. 133). 23 Struijs 1996, p. 105-114. 24 De computerplot werd vervaardigd door M.P. Defilet en wordt ondersteund door de plot uit 2001 van J.P. ter Brugge. 25 De dendrochronologische analyses werden uitgevoerd door het Nederlands Centrum voor Dendrochronologie, RING. 26 In het veld zijn aan de lagen ten noorden van de insnijding, spoor 276, dezelfde spoornummers gegeven als aan de lagen ten zuiden van spoor 276. Bij de uitwerking bleek echter dat de lagen ten noorden van de insnijding behoorden tot spoorgroep 11 in plaats van spoorgroep 13. In de tekening van profiel 11 zijn deze dan ook als zodanig weergegeven. 27 De kleipijpen werden onderzocht door J. van Oostveen. 28 De Roon 2005, p. 74-76. 29 Het oostelijke deel van het nieuwe bijgebouw werd pas na 1903 gesloopt. 30 Het nieuwe bijgebouw is ondergebracht in periode 4. Door de gefaseerde sloop van dit bijgebouw, bleef het oostelijke gedeelte ook na 1830 bestaan (in periode 5). 31 Ter Brugge 1988; Ter Brugge 2001. 32 Stadsarchief Vlaardingen, ASV 106, fol 163r. 33 Stadsarchief Vlaardingen, ASV 106, fol 164v. 34 Postma 1963, p. 473-474. 1
59
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek Sprenger van Eijk 1832. Stadsarchief Vlaardingen, T-659/62 GF en Ter Brugge 1988. 37 Ter Brugge 1988. 38 Stadsarchief Vlaardingen, kaartcollectie nummer 112. 39 Stadsarchief Vlaardingen, kaartcollectie nummer 112. 40 Stadsarchief Vlaardingen, kaartcollectie nummer 7. 41 Naast de afbeeldingen in dit verslag zijn er ook twee filmpjes gemaakt van de 3D-reconstructie. Deze films zijn te zien op de website van het VLAK: www.vlaardingen.nl/archeologie. 42 Deze informatie is afkomstig van de website: www.bma.amsterdam.nl/adam/nl/ramen.html. 43 Verondersteld wordt dat de trap aan de voorzijde van het gebouw circa 1 m hoog was. Tevens is er bij de reconstructie vanuit gegaan dat de gang op hetzelfde niveau lag als de bovenzijde van de trap. Dit betekent: + 2,06 m NAP (maaiveld) + 1 m = + 3,06 m NAP (gangniveau). 44 Het maaiveld aan de achterzijde van het gebouw zou in dit geval immers op + 1,21 m NAP liggen, terwijl het loopniveau in de centrale gang op + 3,06 m NAP lag. 45 Hoogte van het vloerniveau (+ 1,21 m NAP) + 1,80 m. 46 De ‘Memorie van Reparatie aan het hoofdgebouw’, dat vermoedelijk tussen 1800 en 1830 gedateerd mag worden, vermeld het maken van nieuwe koorden in verschillende ramen. Hoogstwaarschijnlijk is er hier dus sprake van schuiframen. 47 Archief Hoogheemraadschap Delfland, inventarisnummer 4862/10, p. 2. 48 Archief Hoogheemraadschap Delfland, inventarisnummer 4862/10, p.11. 49 Ter Brugge 1988, p. 9. 35 36
60
VLAK-verslag 26
Literatuur Archeologische Monumentenkaart, versie 1994. Kennisproduct Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Bommel, B. van, 1990: Binnenstadsonderzoek Vlaardingen. Onderzoek naar de historische waarde van de binnenstad van Vlaardingen. Bijdrage aan het beleid van stadsherstel. Vlaardingen. Brugge, J.P. ter & M.A. Struijs, 1987: Het Spuiwater, bijgenaamd “Het Buizengat”, en de Oude Haven te Vlaardingen. In: Het Buysse gatt. Verleden zonder toekomst? Vlaardingen. Brugge, J.P. ter, 1988: De buitenplaats “Het Hof” te Vlaardingen. In: Het Buyssegatt Vlaerdingen, Verleden zonder Toekomst? Vlaardingen, p. 7-24. Brugge, J.P. ter, 1998: Historische atlas Vlaardingen. Een cartografisch overzicht van Vlaardingen van ca. 1540 tot 1821. Vlaardingen. Brugge, J.P. ter, 2001: Over de ligging van de buitenplaats ‘Het Hof’ te Vlaardingen. In: Terra Nigra 152. Vlaardingen, p. 43-45. Defilet, M.P. & T. de Ridder, 2004: Hoflaan-Oost, Vlaardingen. In: Bureauonderzoeken 8. Vlaardingen, intern rapport. Dudok van Heel, S.A.C., J.P. ter Brugge en M.A. Struijs, 1990: Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht, een heerlijkheid. Vlaardingen. Haslinghuis, E.J. & H. Janse, 1997: Bouwkundige termen. Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie. Leiden. Kruizinga, J., 2002: Het XYZ van Amsterdam. Amsterdam. Meischke, R., 1978: Buitenverblijven van Amsterdammers voor 1625. In: Amstelodamum jaarboek 70, Amsterdam, p. 82-107. Olde Meierink, B, 1996: Conflict tussen oud en nieuw. De zeventiende eeuw. In: Janssen, H.L., J.M.M. Kylstra-Wielinga & B. Olde Meierink, 1996: 1000 jaar kastelen in Nederland. Functie en vorm door de eeuwen heen. Utrecht. Postma, C. (bewerkt door), 1963: Holland in Vroeger Tijd, 18e-eeuwse beschrijvingen van steden en dorpen in Noord- en Zuid-Holland, deel III (oorspronkelijk uitgegeven door Isaak Tirion in 1746 te Amsterdam). ’sGravenzande, p. 473-474. Roon, D. de, 2005: Metselen in verband met natte voeten. Gemetselde drijvende kelders in Amsterdam. In: Gawaronski, J., F. Schmidt & M.-Th. van Thoor, 2005: Monumenten & Archeologie 4. Amsterdam, p. 68-79. Sprenger van Eijk, P.G.Q., 1832: De geschiedenis en merkwaardigheden der Stad Vlaardingen. Rotterdam. Struijs, M.A., 1996: Om een bevaeren schip te maecken. Geschiedenis van de Vlaardingse scheepswerven. Vlaardingen.
61
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
62
VLAK-verslag 26
Bijlagen Bijlage 1
VLAK- formulier 02.023 en 02.024.
VLAK-formulier voor code
: 02.023
Melder Datum:
: T. de Ridder (VLAK) : M.P. Defilet (VLAK) : C. Van Loon (VLAK) : maart 2005
Codering VLAK-code eerdere waarnemingen Oudheidskamer Midden-Delfland BOOR AMK Archis onderzoeksmeldingsnummer ROB-objectnummer
: 02.008 :::: 37G-032 : 7515 :-
Ligging Gemeente Plaats Straatnaam Toponiem Coördinaten (centrum onderzoeksgebied)
: Vlaardingen : Vlaardingen : Hoflaan : Buitenplaats ‘Het Hof’ : X= 83.341 m : Y= 436.544 m
Onderzoeksgegevens Aanleiding onderzoek Onderzoeksinstantie Begin onderzoek Eind onderzoek Aard onderzoek
: sanering : VLAK : september 2004 : november 2004 : archeologisch onderzoek
Beheer Opgravingsdocumentatie Vondstmateriaal
: VLAK, gemeente Vlaardingen : depot VLAK, gemeente Vlaardingen
Ruimtelijke ordening Grondgebruik voor onderzoek Grondgebruik na onderzoek Grondwaterpeil
: braakliggend terrein ingericht als parkeerplaats : stadsgebouw gepland : onbekend
63
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Aangetroffen complexen Complextype Datering Coördinaten (centrum complex) Omvang NAP maaiveld NAP bovenzijde complex (minimale diepte) NAP onderzijde complex (maximale diepte) Onderzocht Resterende waarden Aard sporen Materiaal verzameld Stratigrafie Laag waarin complex ligt Laag boven complex Laag onder complex Paleografische ligging: Complextype Datering Coördinaten (centrum complex) Omvang NAP maaiveld NAP bovenzijde complex (minimale diepte) NAP onderzijde complex (maximale diepte) Onderzocht Resterende waarden Aard sporen Materiaal verzameld Stratigrafie Laag waarin complex ligt Laag boven complex Laag onder complex Paleografische ligging: Complextype Datering Coördinaten (centrum complex) Omvang NAP maaiveld NAP bovenzijde complex (minimale diepte)
: Infrastructuur, onbepaald (Archis: IX) : onbekend, voor 17e eeuw : X= 83.357 m : Y= 436.555 m : minstens 5,80 m breed : circa + 1,40 m (Hoflaan) : oorspronkelijk circa - 0,02 m : - 1,28 m : ja : mogelijk ten oosten van de Hoflaan : vullings- en dempingslagen waterloop : nee : n.v.t. : n.v.t. : n.v.t. : : Boerderij : 16e eeuw : X= 83.335 m : Y= 436.524 m : verspreid over een oppervlakte van 154 m2; zuidelijke gedeelte opgravingsterrein : circa + 1,80 m (parkeerplaats) : + 0,93 m : + 0,34 m : ja : mogelijk onder de parkeerplaats : muurresten en verbrand loopniveau : ja : n.v.t. : 17e-eeuwse ophogingslaag : natuurlijke kleiafzettingen : : Buitenplaats : circa 1627-1830 : X= 83.341 m : Y= 436.544 m : over het gehele opgravingsterrein : circa + 1,80 m (parkeerplaats) : + 1,60 m
64
VLAK-verslag 26
NAP onderzijde complex (maximale diepte) Onderzocht Resterende waarden Aard sporen Materiaal verzameld Stratigrafie Laag waarin complex ligt Laag boven complex Laag onder complex Paleografische ligging: Complextype Datering Coördinaten (centrum complex) Omvang NAP maaiveld NAP bovenzijde complex (minimale diepte) NAP onderzijde complex (maximale diepte) Onderzocht Resterende waarden Aard sporen Materiaal verzameld Stratigrafie Laag waarin complex ligt Laag boven complex Laag onder complex Paleografische ligging:
: - 2,42 m (O.K. waterput sp.7) : ja : ja : muurwerk, kelders met vloerniveau, putten : ja : n.v.t. : 19e-eeuwse ophogingslagen en bouwvoor : ophogingslagen en dempingslagen waterloop : : Gasfabriek en gemeentegebouw : 1830 tot eind 20e eeuw : X= 83.349 m : Y= 436.553 m : verspreid over gehele onderzoeksterrein, maar voornamelijk in het noordelijk gedeelte van werkput 1 en in werkput 2 : circa + 1,93 m (braakliggend terrein) : + 1,93 m : - 0,84 m : ja : nee : muurresten : nee : n.v.t. : bouwvoor : 17e/18e-eeuwse ophogingslagen : n.v.t.
Literatuur Loon, C. Van, M.P. Defilet, J.P. ter Brugge, onder redactie van A.H.L. Vredenbregt en T. de Ridder, 2007: Het Hof 02.023, Hoflaan 02.024. Verslag van het (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek. VLAK-verslag 26.
65
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
VLAK-formulier voor code
: 02.024
Melder Datum:
: T. de Ridder (VLAK) : M.P. Defilet (VLAK) : C. Van Loon (VLAK) : maart 2005
Codering VLAK-code eerdere waarnemingen Oudheidskamer Midden-Delfland BOOR AMK Archis (waarnemingsnummer) ROB-objectnummer
: 02.008 ::::::-
Ligging Gemeente Plaats Straatnaam Toponiem Coördinaten (centrum onderzoeksgebied)
: Vlaardingen : Vlaardingen : Hoflaan : bodemsanering : X= 83.395 m : Y= 436.683 m
Onderzoeksgegevens Aanleiding onderzoek Onderzoeksinstantie Begin onderzoek Eind onderzoek Aard onderzoek
: sanering : VLAK : september 2004 : 2005 : begeleiding
Beheer Opgravingsdocumentatie Vondstmateriaal
: VLAK, gemeente Vlaardingen : depot VLAK, gemeente Vlaardingen
Ruimtelijke ordening Grondgebruik voor onderzoek Grondgebruik na onderzoek Grondwaterpeil
: straat : straat : onbekend
66
VLAK-verslag 26
Aangetroffen complexen Complextype Datering Coördinaten (centrum complex) Omvang NAP maaiveld NAP bovenzijde complex (minimale diepte) NAP onderzijde complex (maximale diepte) Onderzocht Resterende waarden Aard sporen Materiaal verzameld Stratigrafie Laag waarin complex ligt Laag boven complex Laag onder complex Paleografische ligging:
: Infrastructuur, onbekend (Archis: IX) : 16e –17e eeuw met laatmiddeleeuwse voorloper : X= 83.395 m : Y= 436.683 m : minstens 23,60 m breed : + 1,40 m (Hoflaan) : - 0,23 m (eerste vaststelling, bovenliggende lagen vergraven) : eerste fase: - 1,41 m tweede fase: - 1,15 m : ja : mogelijk ten oosten van de Hoflaan : vullings- en dempingslagen waterloop + houten palen : ja : n.v.t. : puin : eerste fase: natuurlijke kleiafzettingen tweede fase: vullingslagen van fase 1 :
Literatuur Loon, C. Van, M.P. Defilet, J.P. ter Brugge, onder redactie van A.H.L. Vredenbregt en T. de Ridder, 2007: Het Hof 02.023, Hoflaan 02.024. Verslag van het (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek. VLAK-verslag 26.
67
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 2
Sporenlijst. spoor
spoorgroep
structuur
periode
velddatering
aard spoor
001
04
5
20B
Bouwvoor.
002
04
5
20B
Verstoring.
003
03
5
19B
Uitbraaksleuf?
004
03
5
19B
Uitbraak.
005
07
5
20A
Trekanker,
006
05
3-4
18A(?)-19b
Muur.
2-4
17A-19b
Put.
007 008
02
2-4
17A-19b
Muur.
009
03
3-4
18A(?)-19b
Muur.
010
03
5
19B
Houtskoolconcentratie.
011
03
5
19B
Puinvlek.
5
20B
Fundering.
5
19B
Puinvlek.
012 013
13 03
014
13
5
20B
Fundering.
015
02
2-4
17A-19b
Muur.
016
02
2-4
17A-19b
Muur.
017
02
2-4
17A-19b
Muur.
018
05
5
20B
Puinvlek.
019
03
5
19B
Ophogingslaag.
020
03
5
19B
Ophogingslaag.
2-4
17A-19b
Zijgevel.
021
02
022
03
5
19B
Puinvlek.
023
03
5
19B
Puinvlek.
3-4
18a (?)
(Water-)put.
024 025
02
2-4
17A-19b
Muur.
026
12
5
20
Paalgat?
027
05
3-4
18A(?)-19b
Muur.
5
19b (?)
Muur.
028 029
03
5
19B
Puinvlek.
030
03
5
19B
Houtskoolvlek.
031
03
5
19B
Ophogingslaag.
032
03
5
19B
Houtskoolvlek.
033
03
5
19B
Puinvlek.
034
03
5
19B
Puinvlek.
035
03
5
19B
Ophogingslaag.
036
1
<17a
Muurfragment?
037
5?
Onduidelijk.
Puin.
2
17A-18A(?)
Keldermuur.
038
03
68
VLAK-verslag 26
spoor
spoorgroep
structuur
periode
velddatering
aard spoor
039
02
2
17a
Ophogingslaag.
040
02
2
17a
Ophogingslaag.
041
02
2
17a
Ophogingslaag.
042
03
2
17A-18A(?)
Keldermuur.
043
02
2-4
17A
Ophogingslaag.
2
17a
Ophogingslaag.
044
02
045
13
5
20B
Fundering.
046
02
2
17A
Vlijlaag.
047
03
5
19B
Ophogingslaag.
048
02
2
17a
Ophogingslaag.
049
02
2
17a
Ophogingslaag.
050
03
5
20B?
Insteek.
5
20B
Recente verstoring.
051
13
052
02
2
17a
Ophogingslaag.
053
02
2
17a
Ophogingslaag.
054
02
2
17a
Ophogingslaag.
055
05
5
20B
Recente verstoring.
056
03
5
19B
Kuil.
057
02
2
17a
Ophogingslaag.
058
02
2
17a
Ophogingslaag.
059
02
2
17a
Ophogingslaag.
060
02
2
17a
Ophogingslaag.
061
02
2
17a
Paalspoor.
062
02
2
17a
Ophogingslaag.
063
02
2
17a
Ophogingslaag.
064
02
2
17a
Ophogingslaag.
065
02
2
17a
Ophogingslaag.
066
07
5
na 19a
Vulling sp.7.
067
07
5
na 19a
Vulling sp.7.
068
07
5
na 19a
Vulling sp.7.
069
07
5
na 19a
Vulling sp.7.
070
02
2
17a
Ophogingslaag.
071
02
2
17a
Ophogingslaag.
072
20
4
18d
Ophogingslaag.
073
03
5
19B
Ophogingslaag.
074
02
2
17a
Ophogingslaag.
075
02
2
17a
Ophogingslaag.
076
02
2
17a
Ophogingslaag.
077
02
2
17a
Ophogingslaag.
078
03
5
20B
Insteek.
69
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
spoor
spoorgroep
structuur
periode
velddatering
aard spoor
079
3
17-18
Muur.
080
3
17-18
Koker.
081
3
17-18
Houten bodem.
082
07
5
1840
Vulling sp.7.
083
09
5
1840
Vulling sp.24.
084
09
5
1840
Vulling sp.24.
085
09
5
1840
Vulling sp.24.
086
07
5
1840
Vulling sp.7.
087
07
5
1840
Vulling sp.7.
088
08
3
18
Vlijlaag.
089
08
3
18
Vulling sp.7.
090
08
3
18
Vulling sp.7.
091
08
3
18
Plavuizen vloer.
092
08
3
18
Bakstenen vlijlaag.
2
17-18
Vulling sp.7.
093 094
09
5
1840
Vulling sp.24.
095
06
3
18A?
Ophogingslaag.
3
18A(?)
Insteek + vulling.
096
05
097
02
2
17a
Ophogingslaag.
098
02
2
17a
Ophogingslaag.
099
02
2
17a
Ophogingslaag.
100
02
2
17a
Ophogingslaag.
101
01
1
<16
Ophogingslaag.
102
02
2
17a
Ophogingslaag.
103
02
2
17a
Ophogingslaag.
3-4
18A(?)-19b
Bakstenen loopniveau.
105
3
18
Vulling sp.24.
106
3
18
Houten bodem.
107
3-4
18
Put.
3
18A?
Afvallaag.
3-4
18A(?)-19b
Muur.
3
18
Vulling sp.24.
104
108
05
06
109
05
110 111
16
5
20B
Ophogingslaag.
112
03
5
19B
Ophogingslaag.
113
03
5
19B
Ophogingslaag.
114
03
5
19B
Ophogingslaag.
115
03
5
19B
Ophogingslaag.
116
03
5
19B
Ophogingslaag.
117
03
5
19B
Kuil + vulling.
3
18A(?)-19b
Muur.
118
06
70
VLAK-verslag 26
spoor
spoorgroep
119
structuur 03
periode
velddatering
aard spoor
3-4
18A(?)-19b
Plavuizen vloer.
120
03
5
19B
Ophogingslaag.
121
03
5
19B
Ophogingslaag.
122
03
5
19B
Ophogingslaag.
123
06
3
18A?
Ophogingslaag.
124
06
3
18A?
Ophogingslaag.
125
15
5
20a
Houten balk.
126
06?
3?
18A?
Ophogingslaag.
127
06
3
18A?
Ophogingslaag.
128
06
3
18A?
Ophogingslaag.
129
03
5
19B
Vlijlaag.
130
06
3
18A?
Ophogingslaag.
131
14
4
(voor) 18A
Ophogingslaag.
4
18A
Concentratie baksteen.
132
09?
133
16
5
20B
Uitbraakspoor.
134
15
5
20a
Uitbraakspoor?
135
15
5
20a
Uitbraakspoor.
136
16
5
20B
Insteek.
137
16
5
20B
Uitbraakspoor.
138
16
5
20B
Uitbraaksleuf.
139
16
5
20B
Uitbraak.
140
16
5
20B
Insteek.
141
16
5
20B
Uitbraakspoor.
142
15
5
20a
Uitbraakspoor.
5
1901
Insteek.
143
12
144
15
5
20a
Ophogingslaag.
145
16
5
20B
Uitbraakspoor.
146
10
5
1840
Vulling sp.107.
147
10
5
1840
Vulling sp.107.
148
03
3-4
18A(?)
Bakstenen vlijlaag.
149
12
5
1901
Goot en vulling.
150
03
2
17A-18A(?)
Plavuizen vloer.
151
03
2
17A
Bakstenen vlijlaag.
152
08
2-3
17A-18d
Muur.
153
08/09
3
18A(?)-18d
Muur.
154
08
2-3
17A-18d
Muur.
155
13
5
20B
Fundering.
156
12
5
1901
Muur.
157
13
5
20B
Betonblok.
158
08
2-3
17A-18d
Muur.
71
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
spoor
spoorgroep
structuur
periode
velddatering
aard spoor
159
12
5
1901
Muur.
160
13
5
20B
Betonblok.
161
09
3
18A(?)-18d
Muur.
162
20
4
18d
Ophogingslaag.
163
16
5
20B
Uitbraakspoor.
5
1901
Insteek + vulling.
4
18d
Mortelvlek.
164 165
12 20
166
13
5
20B
Insteek + vulling.
167
13
5
20B
Insteek + vulling.
168
20
4
18d
Vlijlaag.
169
20
4
18d
Mortelvlek.
5
20B
Insteek + vulling.
170
13
171
-
172
-
173
-
174
-
175
-
176
-
177
-
178
-
179
-
180
13
5
20B
Betonblok.
181
13
5
20B
Insteek + vulling.
182
13
5
20B
Betonblok.
183
08
2-3
17A-18d
Plavuizen vloer.
184
08
2-3
17A-18d
Muur.
185
08
2-3
17A-18d
Muur.
186
08
2-3
17A-18d
Muur.
187
08
2-3
17A-18d
Muur.
188
15
5
20a
Ophogingslaag.
189
15
5
20a
Ophogingslaag.
190
15
5
20a
Ophogingslaag.
191
14
4
(voor) 18A
Ophogingslaag.
5
1901
Vulling sp.149.
4?
18b?
Gootje.
17a?
Muur.
192
12
193 194 195
14
4
(voor) 18A
Ophogingslaag.
196
15
5
20a?
Ophogingslaag.
17A-18A?
Muur.
20B
Betonblok.
197
08?
198
13
5
72
VLAK-verslag 26
spoor
spoorgroep
structuur
periode
velddatering
aard spoor
199
13
5
20B
Betonblok.
200
13
5
20B
Betonblok.
201
13
5
20B
Insteek + vulling.
202
11
4
18d-19b
Bakstenen vloer?
203
11
4
18d
Vlijlaag.
204
10
3
18A(?)-18d
Muur.
205
11
18d-19b
Goot.
206
11
18d-19b
Muur?
18B
Muur.
18d-19b
Muur.
209
18B
Muur?
210
17a
Muur?
207 208
11
211
13
5
20B
Kolk.
212
13
5
20B
Beton.
213
13
5
20B
Insteek + vulling.
214
09
3
18A(?)-18d
Muur.
215
09
3
18A(?)-18d
Muur.
216
11
4
18d-19b
Muur/ bovenbouw.
217
11
4
18d-19b
Muur.
218
11
4
18d-19b
Muurwerk.
219
15
5
20a
Puinvlek.
220
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
221
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
222
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
223
16
5
20B
Vulling sp.224.
224
16
5
20B
Insteek + vulling.
5
20B
Insteek + vulling.
225
13
226
15
5
20a
Insteek + vulling.
227
15
5
20a
Lensje.
5
1901
Ingraving + vulling.
228
12
229
15
5
20a
Ophogingslaag.
230
19
2-3
17A
Ophogingslaag.
231
08
2-3
17A-18d
Muur.
232
08
2-3
17A-18d
Muur.
233
09
3
18A(?)-18d
Muur.
234
16
5
20B
Insteek + vulling.
235
15
5
20a
Vulling.
236
15
5
20a
Recente verstoring.
237
15
5
20a
Ophogingslaag.
238
15
5
20a
Ophogingslaag.
73
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
spoor 239
spoorgroep
structuur
15
240 241
14
periode
velddatering
aard spoor
5
20a
Uitbraakspoor.
5
20B?
Ophogingslaag.
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
17a
Kuil.
242 243
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
244
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
245
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
246
14?
2-3
(voor) 18A?
Uitbraakspoor.
247
17a
Ophogingslaag.
248
17a
Ophogingslaag.
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
5
20B
Recente verstoring.
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
249
14
250 251
14
252
08
2
17A
Plavuizen vloer.
253
08
2
18A(?)
Ophogingslaag.
254
19
2
17A
Ophogingslaag.
255
19
2
17A
Ophogingslaag.
18B
Muur.
256 257
11
4
18d-19b
Muur.
258
11
4
18d-19b
Muur.
259
11
3
18d-19b
Muur.
260
11
4
18d-19b
Muur.
261
11
4
18d-19b
Muur.
262
09
3
18A(?)-18d
Muur.
17a
Muur.
263 264
08
2
17A
Insteek sp.187.
265
08
2
17A
Vlijlaag.
266
12
1-2
16-17a
Ophogingslaag.
267
12
1-2
16-17a
Ophogingslaag.
268
11
1
<17
Vulling.
269
11
1
<17
Vulling.
270
11
1
<17
Vulling.
271
11
1
<17
Vulling.
272
11
1
<17
Vulling.
273
11
1
<17
Vulling.
274
11
1
<17
Vulling.
275
13
2
17A
Insteek kuil.
276
16
5
20B
Uitbraaksleuf.
277
17
na 17A
Insteek + vulling.
na 17A
Insteek + vulling.
278
74
VLAK-verslag 26
spoor 279
spoorgroep
structuur
13
periode 2
Vulling.
na 17A
Vulling.
na 17A
Vulling.
2
na 17A
Vulling.
17
282
aard spoor
17A
280 281
velddatering
283
13
2
17A
Vulling.
284
13
2
17A
Vulling.
285
13
2
17A
Vulling.
286
13
2
17A
Vulling.
287
13
2
17A
Vulling.
288
11
1
<17
Vulling.
289
13
2
17A
Vulling.
290
13
2
17A
Vulling.
291
13
2
17A
Vulling.
292
13
2
17A
Vulling.
293
18
voor 18a
Insteek + vulling.
294
18
voor 18a
Vulling.
295
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
296
13
2
17A
Vulling.
297
15
5
20a
Ophogingslaag.
298
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
299
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
300
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
301
15
5
20a
Insteek + vulling.
302
11
2
<17
Vulling.
303
11
<17
Insteek + vulling.
304
11
2
<17
Vulling.
305
06
3
18A(?)-19b
Plavuizen vloer.
306
05
3
18A(?)-19b
Bakstenen vlijlaag.
1
16
Muur.
1
<16
Ophogingslaag.
1
16
Muur.
307 308
01
309 310
05
5
20B
Insteek + vulling.
311
14
2-3
(voor) 18A
Ophogingslaag.
312
20
4
18d
Ophogingslaag.
313
20
4
18d
Ophogingslaag.
314
15
5
20a
Ophogingslaag.
315
15
5
20a?
Ophogingslaag.
5
20B
Insteek.
316
13
317
15
5
20a
Uitbraakspoor.
318
20
4
18d
Ophogingslaag.
75
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
spoor 319
spoorgroep
structuur
14
320 321 322
07 19
periode
velddatering
aard spoor
2-3
(voor) 18A
Insteek + vulling.
3
18
(Water-)put.
5
20A
Trekanker.
2
17A
Ophogingslaag.
323
13
5
20B
Insteek.
324
10
3
18A(?)
Insteek + vulling.
5
19B
Insteek + vulling.
18
Ophogingslaag.
325
03
326 327
10
3
18A(?)
Funderingshout.
328
04
3-4
18A(?)-19b
Plavuizenvloer.
329
04
2
17A-18A(?)
Plavuizenvloer.
2
17a
Ophogingslaag.
5
1830
Uitbraaksleuf?
330
02
331 332
13
5
20B
Betonblok.
333
01
1
15/16?
Verbrand loopniveau.
334
02
2-4
17A-19b
Muur.
335
02
2
17a
Ophogingslaag.
336
02
2
17a
Ophogingslaag.
337
06
3
18A?
Ophogingslaag.
338
02
3?
18A?-19b
Muur.
339
02
2-4
17A-19b
Muur.
340
02
3?
18A?-19b
Muur.
341
02
2-4
17A-19b
Muur.
3
18
(Water-)put.
342 343
02
2-4
17A-19b
Muur.
344
04
2-4
17A-19b
Muur.
345
04
3
18A(?)
Bakstenen vlijlaag.
346
01
1
15/16?
Muur.
1
<16
Ophogingslaag.
347
01
348
03
3-4
18A(?)-19b
Trap.
349
07
5
20A
Insteek.
350
01
1
15/16?
Muur.
351 352
1 07
353 354
06
355
Muur.
5
20A
Insteek.
1
16?
Poer?
3
18A(?)-19b
Overloop.
1
16?
Poer?
356
05
3-4
18A(?)-19b
Muur.
357
05
3-4
18A(?)-19b
Muur
358
03
3-4
18A(?)-19b
Muur.
76
VLAK-verslag 26
spoor
spoorgroep
structuur
periode
velddatering
aard spoor
359
05
5
20B
Repax.
360
05
5
20B
Bestrating.
361
04
5
20B
Vlijlaag.
362
04
5
20B
Ophogingslaag.
363
03
5
19B
Recente verstoring.
364
03
5
19B
Recente verstoring.
365
03
5
19B
Rioolbuis + ingraving.
366
03
5
19B
Rioolbuis + ingraving.
367
02
2
17a
Ophogingslaag.
368
1
16?
Insteek + vulling.
369
1
16?
Muur.
2
17A-18A(?)
Trap.
370
03
371
02
2
17a
Ophogingslaag.
372
01
1
<16
Ophogingslaag.
373
05
5
20B
Vlijlaag.
374
03
5
19B?
Insteek + vulling.
375
02
2
17a
Ophogingslaag.
376
02
2
17a
Ophogingslaag.
377
02
2
17a
Ophogingslaag.
378
02
2
17a
Ophogingslaag.
379
-
380
-
381
06
3
18A?
Ophogingslaag.
382
03
5
19B
Ingraving + rioolbuis.
383
11
2
Onbekend: 16e eeuw? Beschoeiingspaal.
384
4
1790
Funderingspaal.
385
4
1790
Funderingspaal.
386
4
1790
Funderingspaal.
387
4
1790
Funderingspaal.
3
18A(?)
Funderingsbalk.
388
09
389
02
2
17a
Ophogingslaag.
390
02
2
17a
Ophogingslaag.
4
18d
Insteek.
1-2
16-17a
Ophogingslaag.
391 392
11 12
77
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 3
Structuurformulier.
Structuurformulieren ‘Het Hof 02.023’ Structuur 1 Aard Functie Omvang
: muurwerk en loopniveau : woon- of werkruimte, boerderij : maximum 9,32 m breed en minimum 8,58 m lang (de structuur ligt nog deels onder de parkeerplaats) Aanlegdatum : onbekend Sloopdatum : circa 1618 AD Fasering : geen
Structuur 2 Aard Functie Omvang
: muurwerk : woonhuis, hoofdgebouw van de buitenplaats : een lengte van 15,64 m en een breedte van 15,88 m (ongeveer 1⁄4 ligt nog onder de parkeerplaats) Aanlegdatum : circa 1627 AD Sloopdatum : 1830 AD Fasering : in een tweede fase (circa 1700 AD?) ontstond een verdere indeling van de zuidelijke vleugel van structuur 2 door het bouwen van muur sp.338.
Structuur 3 Aard Functie Omvang
: muurwerk + vloerniveaus : opslagruimte, kelder : in de eerste fase: 4,48 x 3,84 m; in de tweede fase: 4,22 m x 3,56 m Aanlegdatum : circa 1627 AD Sloopdatum : 1830 AD Fasering : herkenbaar door het plaatsen van een nieuwe muur (sp.358), een nieuwe trap (sp.348) en het ophogen van het vloerniveau (sp.119).
Structuur 4 Aard Functie Omvang Aanlegdatum Sloopdatum Fasering
: muurwerk + vloerniveaus : opslag, waterkelder : 2,48 m lang en 1,54 m breed : circa 1627 : 1830 : Twee fasen te herkennen door het plaatsen van een nieuwe muur, het doorbreken van de westelijke muur en de aanleg van een nieuw vloerniveau (sp.328)
Structuur 5 Aard Functie Omvang
: muurwerk + loopniveau : begrenzing en werkruimte, souterrain : breedte van 4,42 m en een minimum lengte van 4,84 m (groot gedeelte verstoord door inplanting structuur 7) Aanlegdatum : circa 1700 Sloopdatum : 1830 Fasering : geen
78
VLAK-verslag 26
Structuur 6 Aard Functie Omvang Aanlegdatum Sloopdatum Fasering
: muurwerk + vloerniveau : uitbreiding opslagcapaciteit, waterkelder : 3,14 m lang en 1,12 m breed : circa 1700 : 1830 : geen
Structuur 7 Aard Functie Omvang Aanlegdatum Sloopdatum Fasering
: betonblokken : trekanker : elk anker is 1,5 m lang : 20e eeuw : 2005 : geen
Structuur 8 Aard Functie Omvang
: muurwerk + vloerniveaus : opslag- en woonruimte, oudste bijgebouw : 3,32 m breed en minstens 34 m lang (oostelijk gedeelte is verstoord, westelijke gedeelte valt buiten werkput) Aanlegdatum : circa 1627 Sloopdatum : 1790 Fasering : Zichtbaar in het westelijke gedeelte van structuur 8. Vloerniveau sp.252 raakte in onbruik door de bouw van muur sp.153. Ook muur sp.158 werd overbouwd.
Structuur 9 Aard Functie Omvang Aanlegdatum Sloopdatum Fasering
: muurwerk : uitbreiding opslag- en wooncapaciteit : lengte van 21,38 m en een breedte van 6,34 m : circa 1700 : 1790 : geen
Structuur 10 Aard Functie Omvang Aanlegdatum Sloopdatum Fasering
: muurwerk : uitbreiding opslag- en wooncapaciteit : 12,62 m lang en 6,34 m breed (grotendeels verstoord) : circa 1700 : 1790 : geen
Structuur 11 Aard Functie Omvang Aanlegdatum Sloopdatum Fasering
: muurwerk : opslag- en woonruimte, nieuwe bijgebouw : minstens 24,3 m lang (enkel zuidelijke gevel gedeeltelijk bewaard) : 1790 : 1902 : geen
79
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Structuur 12 Aard Functie Omvang Aanlegdatum Sloopdatum Fasering
: muurwerk : gasfabriek : minstens 31,5 m lang (slechts gedeeltelijk bewaard en onderzocht) : 1830 : eind 20e eeuw : geen
Structuur 13 Aard Functie Omvang
: muurwerk, beton : gemeentegebouw : 1 gebouw minstens 5,80 m breed en 27 m lang (rijen heipalen); rest zijn verspreide elementen Aanlegdatum : 1947 Sloopdatum : eind 20e eeuw Fasering : geen
80
VLAK-verslag 26
Bijlage 4
Opgravingsterrein met weergave van de werkputten, profielen en proefsleuven.
81
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 5
Detail van de netkaart (uitgewerkte minuut) van Vlaardingen die Jacob van Deventer rond 1560 maakte (origineel: Biblioteca Nacional Madrid, inv. Res. 200). (Noorden boven).
82
VLAK-verslag 26
Bijlage 6
Uitsnede van de opmetingskaart (‘de minuut’) van Vlaardingen, die Jacob van Deventer rond circa 1560 vervaardigde (origineel: Algemeen Rijksarchief ’s-Gravenhage, collectie Hingman 3354). (Noorden boven).
83
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 7
Detail van de kaart van Jan Janszn. Potter uit 1577 (origineel: Algemeen Rijksarchief ’s-Gravenhage, collectie Hingman 1052). (Noorden beneden).
84
VLAK-verslag 26
Bijlage 8
Uitsnede van de kaart van Jan Janszn. Potter uit 1590, met aanduiding van de Buitenweide (origineel: Oud Archief Hoogheemraadschap van Delfland, inventarisnummer 1738). (Noorden beneden).
85
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 9
Detail van de kaart van Balthasar Floriszn. van Berckenrode uit 1619 (origineel: Universiteitsbibliotheek Leiden, collectie Bodel Nijenhuis, portefolio 17N71). (Noorden boven).
86
VLAK-verslag 26
Bijlage 10
Uitsnede van de kaart van Balthasar Floriszn. van Berckenrode uit 1632 (origineel: gravure in “Theatrum sive descriptio comitatus et urbium Hollandiae”). (Noorden boven).
87
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 11
Detail van de kaart van Nicolaes en Jacob Cruquius uit 1712 (origineel: Delflandse Atlas, blad 22). (Noorden boven).
88
VLAK-verslag 26
Bijlage 12
Uitsnede van de kaart van Leendert Jacobse Swemkoop uit 1745 (origineel: Stadsarchief Vlaardingen, kaartcollectie nummer 115). (Noorden boven).
89
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 13
Detail van de kaart die Adriaan Spinder circa 1750 vervaardigde in opdracht van Joh. Gaillard (vervaardigd voor ‘Handvesten en Octroyen … van Vlaardingen’, 1751). (Noorden boven).
90
VLAK-verslag 26
Bijlage 14
Uitsnede van de kaart van Daniël Munro van Filpen uit circa 1820 (origineel: Stadsarchief Vlaardingen, kaartcollectie nummer 7). (Noorden boven).
91
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 15
Detail van de gravure van de Hoogstraat vanaf de Kortedijk door J.C. Philips (1748) naar een aquarel van C. Pronk uit 1743.
92
VLAK-verslag 26
Bijlage 16
Ontwerpstudie (‘plan A’) voor een nieuw bijgebouw bij de buitenplaats, in opdracht van Diederick van Leijden (origineel: Stadsarchief Vlaardingen, kaartcollectie nummer 112). (Noorden boven).
93
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 17
Ontwerpstudie (‘plan B’) voor een nieuw bijgebouw bij de buitenplaats, in opdracht van Diederick van Leijden (origineel: Stadsarchief Vlaardingen, kaartcollectie nummer 113). (Noorden boven).
94
VLAK-verslag 26
Bijlage 18
Ontwerpstudie (‘plan C’) voor een nieuw bijgebouw bij de buitenplaats, in opdracht van Diederick van Leijden (origineel: Stadsarchief Vlaardingen, kaartcollectie nummer 114). (Noorden boven).
95
Bijlage 19
Westprofiel van proefsleuf 1.
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 20
Bewerkte vlaktekening van werkput 1 en 3, vlak 1, 2 en 3. In kleur is aangeduid structuur 1 en het hoofdgebouw van de buitenplaats, structuur 2.
96
VLAK-verslag 26
Bijlage 21
Bewerkte vlaktekening van werkput 1 en 3, vlak 1, 2 en 3. Structuur 3, 4, 5, 6,7 en put 107, 24, 320 zijn in kleur aangegeven.
97
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 22
Bewerkte vlaktekening van werkput 2, vlak 1 en 2. Structuur 8, 9 en 10 zijn in kleur weergegeven.
98
VLAK-verslag 26
Bijlage 23
Bewerkte vlaktekening van werkput 2, vlak 1 en 2, met weergave van structuur 11.
99
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 24
Bewerkte vlaktekening van werkput 2, vlak 1 en 2. De muren van de gasfabriek (structuur 12) en de opslagplaats (structuur 13) zijn in kleur aangegeven.
100
VLAK-verslag 26
Bijlage 25
Tekening 5 van het ‘Plan voor den bouw eener gasfabriek aan de Hoflaan’ uit 1901, waarop duidelijk de opbouw van de spaarbogen is weergegeven.
101
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 26
Profielen die opgetekend zijn bij de begeleiding van de saneringswerkzaamheden op de Hoflaan (VLAKcode 02.024).
102
VLAK-verslag 26
Bijlage 27
Overzicht periodisering ‘Het Hof’.
103
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 28
De periodisering van de structuren.
104
VLAK-verslag 26
Bijlage 29
De computerplot naar voorbeeld van M.P. Defilet vergeleken met de daadwerkelijk aangetroffen structuren.
105
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 30
Resultaat van de 3D-reconstructie van de oudste keldertrap (spoor 370).
106
VLAK-verslag 26
Bijlage 31
Resultaat van de 3D-reconstructie van het souterrain kort voor 1830.
107
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 32
Resultaat van de 3D-reconstructie van de jongste keldertrap (spoor 348).
108
VLAK-verslag 26
Bijlage 33
Verklarende woordenlijst van enkele termen die voorkomen in de bestekken en andere historische bronnen.
Architraaf Bak Belegstuk Bintbalk Blinden Boezem Bossing Bovenlicht Collatierecht Console Corniche Dakrib Diamant Dodekop Dook Duivejager Fries Geelbakken Glaspan Hanebalk Hoekkeper Ionische stijl Kardoengroen Kardoes Kesp Kielkeper Klauwstuk Klezoor Kloshout Korbeel Kraal Kroonlijst Kwellat Latierboom
Hoofdbalk die op de kapitelen van zuilen rust en de verdere (kroon-) lijst draagt Vloertegel of plavuis Plank die een naad bedekt of dient als bedekking van de ruimte bij schuiframen waarin zich raamgewichten bewegen Dwarsbalk van een kapgebint/ zolderbalk Vensterluiken Bovenwerks gemetseld gedeelte van een stookplaats, deel van de schoorsteen dat zich in de kamer bevindt Schuine kant van een paneel (van een deur) Kozijn met glasraam boven een raam, met het doel in de achterliggende ruimte daglicht te brengen. Benoemingsrecht van de helft van de vroedschap en verdere functies Houten of stenen onderdeel van en bouwkundige constructie, een balk vanuit de muur ondersteunend Hoeken van omlijsting, profiellijsten Verticaal lopend houten balk(je)/lat, onderdeel uitmakende van het houten dakgeraamte Schuin afgestoken (piramidevormig) rechthoekig of vierkant, ook wel driehoekig oplegstuk als sieraad, vaak aan plafonds Rode verf, vervaardigd van ijzeroxide Pen, waarmee een constructie geborgd kan worden Sierlijst bestaande uit een kwart rond met aan beide zijden een plat bandje, vaak bij kozijnranden toegepast Verticaal vlak in hoofdgestel van een gebouw tussen de architraaf en de kroonlijst Plavuizen Vermoedelijk glazen dakpan of glazen dakvenster Horizontale balk in het dakgebint ter versterking van de spruiten Dakrib op de buitenhoek van twee dakvlakken Bouwkundige stijl of orde, vooral herkenbaar aan de afwerking van kolommen (voluten/krullen) en de daarbij behorende lijsten (architraaf, fries en kroonlijst) Vermoedelijk artisjok- of distelkleurig (kardoen= artisjok of distel) Houten of ijzeren steunklamp Houten verbindingsbalk, die over de koppen van heipalen wordt gelegd Dakrib op de binnenhoek van twee dakvlakken Zie kardoes Hier: een baksteen die dwars tegen een stapel/ rij andere stenen wordt gezet Hout, meestal eikenhout, gezaagd uit rondhout met de rondingen van de buitenste jaarring Schoor dienende om de verbinding van een horizontale balk met een (verticale) stijl te versterken en dat tot dat doel met pen en gat daarmee is verbonden Halfbolvormige lijst langs balken, planken bij paneelwerken, houten plafonds enzovoort Bovenste lijst van een hoofdgestel van een gebouw, direct boven de fries Lat die op een kozijn en onder het metselwerk wordt geplaatst Beweegbare boom die twee ruimten in een paardenstal scheidt
109
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek Lepe hoek Loodwit Naald Neut Nok Ojief Ploegen (ineen) Raveling Rijnsteen Schildpadtegel Secreet Slieten Snuiver Spanning Spanplaat Spint (-hout) Spruit Strijkhout/-balk Tras Velling Vergadering Vijfsteek Vorst Wagenschot Zak Zakgoot
Schuine (scheve) hoek Witte verf, gemaakt van loodoxide Sluitlijst die de naad van een dubbele deur bedekt Stenen of houten onderstuk van een stijl (van een kozijn) op de begane grond. Hier meestal in (natuur-)steen, met het doel optrekkend vocht te blokkeren Bovenste liggende blak van een dakgeraamte Sierlijst waarbij de dwarsdoorsnede half hol en half bol is Met een ploegverbinding (messing en groef) aan elkaar bevestigen van planken/ delen Dwarsbalk dienende als spanningsopvang voor een ingekorte balk(-laag) Baksteen vervaardigd van rivierklei (Rijn) in Utrecht en Zuid-Holland Tegels met een (oranje) rood gemarmerd patroon, waarop roetaanslag niet sterk opvalt. Vaak gebruikt in haardplaatsen Kleine afgeschutte ruimte waar mensen hun behoeften kunnen doen; voorloper van het toilet, zonder stromend water Houten heipalen (meestal elzen) met een geringe diameter (tot 10 centimeter) Kleine keuken of een stookplaats Afstand tussen twee poten of staanders Houten plaat die de bovenzijde van een gevel afdekt. Hier de afwerking van de kap boven het hol/ de halfronde uitholling Hout van de laatste 5-10 jaarringen, dat kwalitatief slechter is dan het oudere hout en in regel kwetsbaarder voor rot of vraat is Schuin geplaatste ribben van een dakconstructie Balk die in de lengte tegen een muur aan ligt Fijngemalen tufsteen vermengd met lak, gebruikt als metselspecie Vlakke afschuining van een balk of plank, verkregen door de scherpe kant af te zagen Hier: goot of verzamelputje Het beschrijven van een rechthoekige driehoek waarvan de zijden zich verhouden als 3:4:5 Dakpannen welke op de nok of hoekkepers liggen Dunne eikenhouten planken. De planken worden zo gezaagd uit een boomstam, dat de jaarringen praktisch loodrecht op het oppervlak van het hout staan Zie zakgoot Goot tussen twee tegengesteld hellende dakvlakken
110
VLAK-verslag 26
Bijlage 34
Bestekken en losse vermeldingen over ‘Het Hof’ bewerkt in ‘modern Nederlands’. Eindnoten bij de bijlage op blz. 131.
Hoofdgebouw Testament van Willem van Ruijtenburgh en zijn vrouw Alida Jonckheijn, d.d. 26 juni 16521
Willem van Ruijtenburgh en zijn vrouw Alida Jonckheijn testeren. Indien Willem van Ruijtenburgh eerder dan zijn vrouw overlijdt, dan vervallen de Vlaardingse goederen (materieel en immaterieel) aan hun oudste zoon Pieter van Ruijtenburgh en indien hij is overleden dan op hun tweede zoon Johan van Ruijtenburgh. Tot de Vlaardingse goederen behoren: “huijsingen, meubelen inde voorschreve huijsingen, thuijnen, laenen, plantagies, stallingen, mitsgaders twee campen lants groot omtrent ses mergen, gelegen neffens de laen ende achter den boomgaert”. Testament van Pieter van Leijden, d.d. 13 maart 17362 Pieter van Leijden testeert voor notaris Johannes Sijthoff te ’s-Gravenhage: oudste zoon Diederik van Leijden erft de heerlijkheid der stede Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht, met alle tienden, cijnsen, tijnsen, (binnen-) visserijen en alle verdere “gevolgen en aankleven van dien, als meede de verdere onroerende goederen die ik in Vlaardingen of Vlaardinger Ambacht gelegen, in eigendom heb of bezit”. Rekening van ontvang en uitgave na het overlijden van Pieter van Leijden, 17363 Na het overlijden op 29 maart 1736 van ambachtsheer Pieter van Leijden werd een geschreven rekening bijgehouden van alle uitgaven en inkomsten in zijn huishouden. Onder de vele posten komen ook enkele voor die betrekking hebben op ‘het buiten’ te Vlaardingen en meer specifiek met de gebouwen daar. 12 april Jan van den Bergh 7 dagen voor arbeidsloon “op het hoff te Vlaerdinge verdiend” 6:6: 0; idem Cornelis Baartman 7,5 dag 6:15:0; idem Maarten Berckhout 4 dagen 3:12:0; idem Arij Copper 4 dagen 2:14:0; idem Claas Adamse 7 dagen 5:5:0. 24 april Jan Smit, smid, voor reparaties te Vlaardingen 1:0:0; J. van Beekum, verver te Vlaardingen voor leverantie van verf in 1735 5:4:0; weduwe Poldermans te Vlaardingen voor leverantie van hout 4:0:0; Claas Dorsman, loodgieter te Vlaardingen voor reparaties in 1735 4:10:0. 26 april Jan van den Bergh, tuinman te Vlaardingen voor arbeidsloon vanaf Kerstmis 1735 tot 30 maart 1736 37:10:0; Gerrit Bibeau, timmerman te Vlaardingen voor arbeidsloon “in het jagt verdiend” 9:2: 0; de schoonmaakster te Vlaardingen “ten tijde de goederen wierden geïnventariseert over arbeijdsloon” 1:13: 0. 5 juni Corstiaan Ruijgrog (=Ruijgrok), metselaar te Vlaardingen, voor arbeidsloon aan ‘Het Hof’ in 1734 en 1735 127:10:0; Abraham van der Snoeck voor het maken van een nieuwe sloot 26:19:0. 6 juni Melis van der Vlis voor leverantie van teer op “het Hoff” in 1735 en 1736 17:5:0. 10 juni Johannes Oosthout “benevens sijn confrater” voor het taxeren van de “beelden, vaassen, potten etc” te Vlaardingen 24:0:0. 16 juni Gerrit Bibeau, timmerman te Vlaardingen voor het verhangen van de wapens (wapenborden) en het verstellen van de schilderijen 25:18:0; de timmermansknecht een fooitje 0:12:0. Vermelding in “de Hedendaagsche Historie of Tegenwoordige Staat van alle Volken, XVIe deel Vervolgende de beschrijvinge der Vereenigde Nederlanden en wel in ’t bijzonder van Holland”, 17464
De beschrijving van de stad Vlaardingen in de “Hedendaagsche Historie of Tegenwoordige Staat van alle Volken, XVIe deel Vervolgende de beschrijvinge der Vereenigde Nederlanden en wel in ’t bijzonder van Holland”, door Isaak Tirion in 1746 te Amsterdam uitgegeven, vermeldt dat ‘Het Hof’ een vierkant gebouw is, dat enige jaren tevoren naar de hedendaagse bouwtrant geheel verbouwd was. Het ligt voor de hand dat dit geschiedde door Diederik van Leijden na het overlijden van zijn vader Pieter van Leijden in 1736. Over de aard van de verbouwing zijn we helaas niet ingelicht. Vermoedelijk was deze cosmetisch en werden raampartijen, goten en mogelijk enige natuurstenen elementen vervangen. Misschien werd ook het bijgebouw vervangen of verbouwd, maar in de tekst wordt hierover niets gezegd.
111
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Testament van Diederik van Leiden, 15 juli 17605 Diederik van Leijden testeert voor notaris Willem Scheerken te Leiden: oudste zoon zoon Pieter Cornelis van Leijden erft de heerlijkheden der stad Vlaardingen, Vlaardinger-Ambacht en Babberspolder, het collatierecht met alle cijnsen, tijnsen, visserijen en alle hier gelegen onroerende goederen en erfpachten “mitsgaders allen de beelden en Piedestallen, welken rondsomme het huijs en inde tuijnen te Vlaardinge staan, schoon deselven niet aard of nagelvast mogten sijn gelijk ook allen de behangsels, die als daar in sijns heer testateurs huijs tot Vlaardingen sullen hangen, als meede de spiegel, staende voor de schoorsteen in de eetzaal tot Vlaardingen; wijders allen de portraitten van de familie, alleen uitgesondert de twee kleijne portraitten van den heer testateurs grootvader en grootmoeder Diederik van Leijden en Alida Paedts, geschilderd door den oude Frans van Mieris”. Memorie Ceremonieel bij het overlijden van Diederik van Leijden, 17646 Diederik van Leijden overleed op 7 november 1764 en werd in het familiegraf in de Grote Kerk van Vlaardingen bijgezet op 13 november 1764. Deze memorie vermeldt dat “…voorts is op ordre van de hoogh Edelen erfgenamen besorght dat de groote zaal en voorhuys tot aan de trap toe, is behangen geworden met zwart baaij en swart saaij over de tafel, tot dien eynde gehaalt bij juffr. Duijn” en deelt mee dat het lijk vanuit Leiden naar Vlaardingen was overgebracht “… door de rentmeester en de kok en geplaatst (is) in de steene kamer”. Bestek van het verfwerk uit 17807 Het bestek van het verfwerk aan het “Groote Huijs” dateert van 15 maart 1780 en heeft betrekking op het hoofdgebouw, het koetshuis en de heining (de laatste twee onder bijgebouwen vermeld). Het werk diende verricht te worden volgens de onderstaande artikelen. Het bestek vermeldt de te schilderen onderdelen: de schuiframen van de begane grond en de verdieping, de voorzijde, de achterzijde, de goten, enzovoort. De beschrijving geeft helaas weinig aanwijzingen voor de indeling binnenshuis, afgezien van het secreet, de keuken en de ingangspartij in de voorgevel. Bij deze laatste wordt melding gedaan van enig te verwijderen “antiek” dat op de lijst boven de deur aanwezig is. Vermoedelijk is dit ornamenteel houtsnijwerk dat inmiddels als ouderwets werd beschouwd. Het werk diende te beginnen op 20 april 1780 en moest op 15 juli gereed zijn. Aannemer van het werk was Thomas van der Hammen voor de somma van 59 gulden. Op de opleveringsdatum, 15 juli 1780, tekende hij voor betaling. Artikel 1 De aannemer dient de schuiframen beneden en boven te schilderen, te weten tweemaal in Bentheimer gemengd met zuiver loodwit, doch zonder krijt en gemengd met gekookte lijnolie. De bijbehorende ramen dienen in zuiver loodwit geverfd te worden. Het stopverf dient hersteld te worden. Artikel 2 Het achterste deurkozijn met de pilasters en lijst dient tweemaal geverfd te worden in de kleur Bentheimer. De scheuren en spijkergaten dienen met stopverf gedicht te worden en de deur zelf tweemaal geschilderd, waarvan de laatste laag in “best cardoen groen”. Het raam boven de deur in loodwit verven. Het kozijn van het secreet en van de kelder is in de kozijnkleur te verven (Bentheimer). De deur van het secreet dient binnen en buiten tweemaal in kardoen groen geverfd te worden en het raam erboven in zuiver loodwit. Artikel 3 De gepolijste reliëfbanden en kralen (“koralen”) van het blauwe hardstenen kozijn voor aan het huis met zwart uitmonsteren (verven). De deur daarin dient van buiten tweemaal kardoen groen geverfd te worden en het raam daarboven in zuiver loodwit. De afwerking moet net zoals bij de schuiframen plaatsvinden. Artikel 4 De goten en lijsten rondom het huis, alsmede de loden hangpijp (dakgoot) achter bij de kookkeuken dienen tweemaal geverfd te worden in Bentheimer kleur. Artikel 5 De dakvensters buiten het huis (dakkapellen) dienen tweemaal Bentheimer geverfd te worden en de ramen in zuiver loodwit. Het stopverf dient hersteld te worden. Het lood op de hoekkepers dient tweemaal in loodwit geverfd te worden. Verder: “… het antijck dat van voore het huijs op de leijst staat zal er werde afgenomen zo dat niet behoeft geverfd te worden”. Artikel 6 Kwaliteitseisen enzovoort.
112
VLAK-verslag 26 Standplaats van een schilderij van het gezin van Willem van Ruijtenburgh en Alida Jonckheijn uit het midden van de 17e eeuw, laat 18e-eeuws8
De beschrijving van een schilderij van het gezin van Willem van Ruijtenburgh en Alida Jonckheijn9 in het Centraal Bureau voor Genealogie te ’s-Gravenhage vermeldt in een laat 18e-eeuws handschrift de standplaats van dit kunstwerk: “In het schildery in de eetkamer te Vlaardingen van de familie Van Ruytenburgh staat afgebeelt Willem van Ruytenburg, Raadt en Scheepen te Amsterdam, met syn vrouw Alida Jonckheyn en seven van syn kinderen gelyk in ’t leven.”. Memorie betrekking hebbende op het repareren en verven van houtwerk op ‘Het Hof’, 179810 Memorie door een (anonieme) opzichter/zaakgelastigde aan Diederik van Leijden aangaande te verrichten werkzaamheden aan de beide gebouwen van ‘Het Hof’. “Dient dat ik op last van u Hoog Edelen mijne gedagte dien aangaande wat nader heb bepaald: door lootgieter van de loden goten, timmerman van de ramen van het voorhuis, die zeer kaduck zijn, en door een metselaar tot het aanvullen van sommige kozijnen en enige schurtjes in het muurwerk, hetgeen gedaan dient te worden voor of tijdens het verven en vooral voor de algehele oververving.”. Ten eerste dienen de ramen, die door de “sterke lugt” losgetrokken zijn, gestopt te worden en zo worden beschermd tegen het inwateren. Daarnaast ook de ramen van het woonhuis, welke los zitten en op zeer veel plaatsen geheel van stopverf zijn ontbloot. Deze dienen aangestreken te worden. Het verfwerk dient op sommige plaatsen drie en op andere plaatsen in twee lagen te worden opgezet. De schrijver suggereert een en ander “in daggeld” te vergoeden en wel door Gerrit van Duffelen, die ook in 1790 aannemer van het verfwerk was. De kleuren voor de lijsten, kozijnen, balustrade en ornamenten zijn steengrijs en Bentheimer. De deuren en ramen moeten donkerpaars of bruin, “tans zeer wel in de smaak voor al voor aanzienlijke gebouwen”. De hoofdkleuren van het woonhuis zijn voor lijsten en kozijnen licht-Bentheimer, voor de deuren best Kardoen groen en alle ramen wit, wat vrij algemeen in smaak is. De schrijver is ook op het dak geweest en heeft daar geconstateerd dat het leien dak door de leidekker gerepareerd dient te worden. Aangezien op het bijgebouw dakpannen lagen, is hier dus sprake van het hoofdgebouw/. Mogelijk dat de hieronder staande kwitantie betrekking heeft op het werk dat hier geïnventariseerd is. Kwitantie van verfwerk op ‘Het Hof’, ongedateerd (vermoedelijk 1798)11 De aannemer van het verf- en glaswerk van het nieuwe bijgebouw uit 1790, Gerrit van Duffelen, tekende een ongedateerde kwitantie voor verfwerk op ‘Het Hof’ voor de somma van 86 gulden en 15 stuivers. Hoewel niet is vermeld aan welk gebouw hij werkte, mogelijk is de kwitantie voor het werk aan de twee gebouwen, lijkt deze kwitantie betrekking te hebben op het hoofdgebouw. Klimaatsgevoelige elementen als de balustrade en de pilasters, die op het nieuwe bijgebouw zouden duiden, worden niet genoemd. De kwitantie geeft nauwelijks aanwijzingen voor de indeling van het gebouw. De volgende werkzaamheden werden gedeclareerd: - tweemaal verven en gaten stoppen - deuren afbranden en tweemaal verven - ramen aan de zuidwestzijde en aan de westzijde driemaal verven. Memorie van Reparatie aan het hoofdgebouw, ongedateerd (na 1790/voor 1830)12 Het betreft hier een aantal verrichte reparaties aan en in het hoofdgebouw, die in een lopende tekst zijn opgesomd. In dezelfde memorie is ook sprake van werkzaamheden aan “het nieuwe gebouw”, met vermelding van de koepel, basementen en pilasters. Hier is duidelijk sprake van het bijgebouw uit 1790, waarmee deze memorie een terminus post quem kent. De sloop van het hoofdgebouw in 1830 kan als terminus ante quem worden beschouwd. Omdat een reparatie binnen 10 jaar na oplevering niet waarschijnlijk is, kan de datering scherper gesteld worden tussen 1800 en 1830. De memorie vermeldt geen maten en ook de te gebruiken houtsoorten of verfkleuren zijn niet benoemd. De aannemer, noch de opdrachtgever worden met naam genoemd. Verrichte werkzaamheden: - twee nieuwe ramen in de eetzaal - twee nieuwe ramen in de kamer boven de eetzaal - een nieuw raam in de kamer boven de keuken - een nieuw raam in het dakkozijn boven dezelfde (keuken of de kamer boven de keuken?)
113
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
- drie ramen in de grote voorkamer met nieuwe onderdorpels en de roeden gelakt - een nieuwe onderdorpel in het bovenraam in de keuken - oude ramen overgebracht naar de slaapkamer - het onderraam in de stenenkamer gerepareerd en pas gemaakt - in verschillende (schuif-) ramen nieuwe koorden gemaakt - de lijst van de achterdeur of wel de ingang van de keuken gerepareerd - nieuwe plinten om de basementen en om de boven borstwering gemaakt - een nieuw stuk van/voor de wel gemaakt - de (schuif-) ramen weer gangbaar gemaakt - het kozijn van het dienstbodensecreet (gemaakt) - een nieuwe stijl en glashouten gemaakt - aan de zuidzijde van het gebouw een stuk van de gootlijst hersteld - stukken aan het kozijn in de eetzaal gemaakt - een stuk boven in het kozijn in de slaapkamer gemaakt - de deur “tussenbeide” (tussen ? en ?) afgenomen en het slot gerepareerd - de twee deuren, die naar de kelder en naar het dessertkamertje, afgenomen en van nieuwe hengen voorzien en weer teruggehangen - de lijsten van kozijnen van drie dakkapellen vernieuwd en de zijvleugels gerepareerd - de dakramen (in de dakkapellen) gerepareerd; de doorgeroeste en gebrekkige winkelhaakhengen afgenomen en door nieuwe of gerepareerde vervangen - het loodwerk zoveel mogelijk nagezien en vastgespijkerd - de uitgangsdeur in de goot grotendeels vernieuwd Brief van Pieter Piek te Vlaardingen aan Diederik van Leijden, d.d. 29 november 180313 Brief van Pieter Piek aan Diederik van Leijden waarin melding van schilderijen en kaarten op ‘Het Hof’: “…het is alles nogt wel op het hoff en met de eerste geleegenheijd die ik hebbe sal ik de schilderijje van UE kunnen toe sende maar daar staan 2 groote kaarte. Blieft UE die meede te hebbe dan sal ik vraage of die schipper nogt vaart die UE de goedere bij UE gebrogt heeft, sal daar dan alles in doen. Soo de heer blieft met leeven en gesondheyd sal dan UE ordere wagte op die groote kaarte nu ik hebbe van de boere gehoort dat sij het morgen meede sal aannemen”. Brief van Pieter Piek te Vlaardingen aan Diederik van Leijden, d.d. 11 april 180414 Brief van Pieter Piek aan Diederik van Leijden waarin melding van werk in de landerijen: “…het is hier alles bij UE op het hoft wel. De tuyn (tuinman?) heeft by de 400 ypen boome op de neute caaden (de noordelijk spuikade/pendant van de Hogelaan) geset en wy hebbe besteet in de karkyk voor 50 gulden goed te maake alle de slooven (stoven; knotbomen?) uyt te schieten en dan het land aan akker te leggen…”. Brief van Pieter Piek te Vlaardingen aan Diederik van Leijden, d.d. 12 maart 180515 Brief van Pieter Piek aan Diederik van Leijden waarin melding van het verzoek van de nieuwe predikant (J.P. Sprenger van Eijk) om in de eetzaal met zijn familie te mogen dineren: “ …om dat avont maal op het hoft te doen in de Et saal van UE en sy neeme aan om alles weer in ordere en schoon te maake soo als sy gevonden en dan of hy van den soomer met syn vrouw of vadr of samely die hy over krijgt om daar op de plaast te wandele en dan eens by geval een kopje tee in de koepel te drinke”. Brief van Johannes van der Been te Vlaardingen aan Diederik van Leijden, d.d. 22 augustus 180516 Brief van Johannes van der Been aan Diederik van Leijden waarin melding van reparaties aan de gebouwen: “...Uw Hoog Ed. Geb. schrijft: Het Huis, coepel etc. nog niet laaten verven, nog de baillustrade laten repareren, maar dezelve geheel laaten wegneemen. Wat het verven van het huis betreft, komt my zoo heel noodzakelijk niet voor, maar de coepel etc. is te noodsakelijk en de glazen en raamen moeten nagezien worden, als was’t dat de coepel etc. maar gegrondverwt wierd dit jaar. En zoo uw Hoog Ed.Geb. er niets tegen hadde, zoude nu door den Fabricq en de timmerman Maan, de baillustraaden een rij weggenoomen worden, nog eens laatten nazien, om geïnformeert te worden of den costen der reparaties groot zijn, de ballustrade geven een groodsheid en cieraad aan ’t gebouw en zal dezelve weg te neemen niet weynig verminderd worden.”. 114
VLAK-verslag 26
Acte van overboeking van eigendommen van mr. Diederik van Leijden op Diederik van Leijden Gael, d.d. 12.III.181117 Mr. Diederik van Leijden laat zijn eigendommen te Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht overboeken op naam van zijn neef Diederik van Leijden Gael. Hiertoe behoren onder nummer twee: “Een Hofsteede genaamt het Hoff te Vlaardingen, bestaande in een Heeren Huijs, Thuijnmanshuijs en stalling, met de Thuijn, Boschen, Laan daartoe behoorende, staande ende geleegen aan de oostzijde van de Haven binnen Vlaardingen”, evenals enkele panden in de stad en in de Buitenweide, landerijen, kaden en het buitenbos/teelland in de Buitenweide en het Louweland en rietland/gorsen. Raadsvergadering, waarin besluitvorming over het herenhuis, 183018 De burgemeester vraagt aan de Gemeenteraad te besluiten het herenhuis te bestemmen voor verkoop of voor een nuttige inrichting, zoals een kostschool. De Gemeenteraad besluit een taxatie te laten opstellen voor het opknappen of afbreken van het gebouw. In de vergadering van 1 en 19 juli 1830 wordt besloten het herenhuis te laten afbreken, omdat gebleken is dat afbraak goedkoper is dan herstel. De sloop wordt, goedgekeurd door de Gemeenteraad in de vergadering van 16 augustus 1830, aan Arij Blokland te Neder-Hardinxveld verkocht voor de somma van fl.3.210,-. In december 1830 blijkt het herenhuis gesloopt te zijn. Bestek of voorwaarden voor het slopen van het herenhuis, d.d. 19 juli 183019 Voorwaarden op basis waarvan Burgemeester en Wethouders van Vlaardingen de sloop van het herenhuis openbaar willen aanbesteden. De koper zal het herenhuis slopen en het afbraakmateriaal vervoeren in wagens met een asbreedte die voldoet aan de geldende verordeningen. De kelder van het herenhuis zal hij met puin aanvullen. De koopsom van de sloping zal na gereedkomen meteen betaald worden, doch uiterlijk op de laatste dag van december 1830. Voor 1 februari 1831 dient al het puin van het terrein te zijn afgevoerd, met uitzondering van wat in de kelder is gestort. Alle schade die ontstaat door de afbraak of het vervoer van het puin, dient door de koper vergoed te worden. Gekocht door A. Blokland te Neder-Hardinxveld voor de somma van fl.3.210,-.
115
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Oude bijgebouw Bestek van het verfwerk uit 178020 Het bestek van het verfwerk dateert van 15 maart 1780 en heeft betrekking op het hoofdgebouw (zie boven), alsmede het koetshuis en de heining. Het werk moest verricht worden volgens de volgende artikelen. Artikel 1 De aannemer dient de vensters af te boenen en af te schrappen, de kozijnen te verven in Bentheimer, de vensters en de deur van de hooizolder te verven in kardoen groen. Artikel 2 Het schuifkozijn van de biljartkamer aan de west- of spuizijde en de lijst van de goot verven in Bentheimer en de ramen met zuiver loodwit. Het stopverf moet hersteld worden. Artikel 3 Algemene voorwaarden en kwaliteitseisen. De aannemer dient de heining voor aan de straatzijde van de tuin, gelegen binnen Vlaardingen aan de Agterweg, te verven. Dit betreft de heining van de tuin binnen het tuinencomplex tussen de Achterweg (thans Kuiperstraat) en de Biersloot, die de ambachtsheer waarschijnlijk ten behoeve van de eigen keuken in eigendom had. Memorie van Reparatie aan het huisje van de boswachter, ongedateerd21 Het betreft hier een aantal reparaties aan het boswachtershuisje, die in een lopende tekst zijn opgesomd. De werkomschrijving is niet gedateerd, maar gezien de omschrijving van de te vervangen onderdelen gaat het vermoedelijk om het oude bijgebouw. Zo wordt onder andere gesproken van een kruiskozijn en een houten vloer, waarvan in het nieuwe bijgebouw uit 1790 geen sprake is. Er worden nauwelijks maten genoemd en ook de te gebruiken houtsoorten zijn niet benoemd. Het handschrift doet een datering in de tweede helft van de 18e eeuw vermoeden. De aannemer, noch de opdrachtgever worden vermeld. Te verrichten werkzaamheden: - het afbreken van het voorgeveltje en met de oude afkomende steen weer opmetselen - in deze muur het weer terugbrengen van het oude deurkozijn en een bovenlicht kozijn - het onderste lichtkozijn uit deze muur vervangen door een nieuw, maar voor de hierin te plaatsen ramen kunnen de oude benut worden - het leggen van nieuwe goten “om de waterdrop af te leijden tot behoudt der muuren” - in het voorhuis een vakje in de planken vloer vernieuwen, zo breed als het huisje is, 12 voet en ter lengte van 3,5 voet - onder dit nieuwe vak een nieuw strijkbint leggen, terwijl ook onder de zolder een nieuw strijkbint wordt geplaatst - in de achtergevel een nieuw anker plaatsen - beneden in de kelderkeuken een nieuwe deur plaatsen, die in plaats van aan de buiten- aan de binnenzijde gehangen moet worden - in de keuken moet voor het achterkozijn een blinde gemaakt worden Onderaan in een ander handschrift toegevoegd: - een nieuwe bovendeur en het voorste deurkozijn - een nieuwe blinde voor het voorste en achterste kruiskozijn - het vooreinde van de zolder repareren Legger van eigendommen en inkomsten, 178922
Deze legger vermeldt summier de eigendommen van de ambachtsheer te Vlaardingen: “Het Hoff te Vlaardingen zijnde een Groot huijs met verdere bij geleegene getimmertens; met de Tuijnen, Boomgaarden en verdere Plantagien bij het zelve gelegen”. Interessanter zijn de inkomsten en uitgaven die hier in de periode 1788-1814 plaatsvonden en die secundair een verwijzing naar het bijgebouw opleverden. 1789 “Voor hout agter de Biljartkamer tot ’t sluisje 67,-” (verkoop van hout dat gekapt is).
116
VLAK-verslag 26
Nieuwe bijgebouw Bestek voor het timmerwerk te Vlaardingen, 1789 Het bestek vermeldt artikelsgewijs het te verrichten timmerwerk voor een nieuw gebouw op ‘Het Hof’ te Vlaardingen. Het gebouw bestaat uit een tuinmanshuis, koetshuis, stallingen voor zes paarden, tuig- en koetsierskamer, mangelvertrek, biljartkamer en (tuinmans-)lood. Samen met het bestek van het metselwerk, het smidswerk en het verf- en glaswerk maakt het deel uit van een serie bestekken, die werden opgesteld ten behoeve van de bouw van een nieuw bijgebouw bij het herenhuis. Het verving een ouder bijgebouw dat gesloopt werd en, volgens het schaarse kaartmateriaal, ongeveer op dezelfde plaats stond. Artikel 1 Maatvoering: Rijnlandse maten van 12 duimen in de voet (één voet is 0,313947 meter en een duim is 2,61622 centimeter). Artikel 2 Oplevering eind 1789 Artikel 3 Het benodigde hout voor de eerste verdieping dient op 20 juni gezaagd, gekort en vlak ter plekke aanwezig te zijn zodat het door de opdrachtgever of diens opzichter gekeurd kan worden. Op 23 juli daaropvolgende zal het overige hout gereed zijn en ter goedkeuring liggen bij de opdrachtgever of diens opzichter. Met voorwaarden en boeten. Artikel 4 Als eerste dienen de geschaafde delen voor de voorgevel, koepel en halve zijfront in gereedheid te worden gebracht. Deze dienen in de juiste grondtekening (plattegrond) gesteld te worden en met bekwame schutten beklampt te worden met het doel de kolomlijst, de hoogte van de kozijnen enzovoort in de juiste maatverdeling te brengen. Tevens dient dit om mallen voor de steenhouwer te kunnen vervaardigen. Artikel 5 Voor het werk wordt het beste materiaal gebruikt: best eiken, glad, droog en deugdzaam wagenschot, zonder kwasten en spinthout, niet zijnde kloshout. Evenals vers en gaaf, vierkant gezaagd grenen- en vurenhout, zonder spint, scheuren enzovoort. Artikel 6 De spijkers … zullen door de smid aangeleverd worden. Artikel 7 Deuren. In de voorgevel dienen twee hardstenen ter hoogte van de plint gesteld te worden, waarop halfsteens inwaarts twee kozijnen 8 bij 10 duim breed en 8 voet hoog, insgelijks 13 voet met de neuten. Aan de voorzijde dienen de kozijnen een kraal te krijgen en aan de achterzijde met een sponning voor de deuren. De glashouten dienen met pen en gat bevestigd te worden. Tevens dient de constructie met oren (ter verbinding van het horizontale en verticale hout) uitgevoerd te worden en dienen kwallatten te worden aangebracht. In de gestelde kozijnen worden 4 enkele deuren geplaatst of 2 dubbele met regelwerk. Iedere deur krijgt 2 eiken panelen, hol gebost en met uitleglijsten voorzien. De deuren van het tuinmanshuis kunnen aan de binnenzijde ruw blijven, maar die van het koetshuis dienen aan de binnenzijde schoon afgewerkt te worden. De aannemer dient er voor te zorgen dat het door de smid aangeleverde ijzerwerk (hengen) goed past. Boven de deuren dienen vaste stukken (panelen) geplaatst te worden van eenzelfde uitvoering, met deklijstjes aan de onderzijde. Schuifkozijnen. In de gevel moeten verder 4 schuifraamkozijnen geplaatst worden, gesteld op stenen onderdorpels, halfsteens naar binnen. De kozijnen zijn 5 bij 8 duim diep, 10,25 voet hoog en 4,75 voet breed. Deze dienen 4 ruiten breed en 8 ruiten hoog te zijn, van elk 10 bij 13 duim. De kozijnen dienen aan de voorzijde een duiveljager te krijgen. De raamregels worden vervaardigd uit 2 duims eiken. De onderdorpels worden ojief geschaafd. De roeden dienen duimdik te zijn. De belegstukken (waarachter de gewichten) moeten vastgeschroefd worden. Lijst. Boven de stenen kolommen en pilasters maakt de aannemer een lijst van grenenhout in Ionische stijl, ter lengte van het voorfront, circa 53 voet lang en 2,5 voet hoog, waarvoor een architraaf en fries geplaatst wordt. Balustrade aanvullen. Artikel 8 In de 2 zijvleugels, waarvan de ene de biljartkamer is en de ander het koetshuis, moeten circa 18 duim boven de begane grond op stenen neuten twee deurkozijnen geplaatst worden met een hoogte van 3 voet 10 duim (breed?), strokende met de schuiframen. Boven de kozijnen een architraaf en een kroonlijst op consoles plaatsen. In ieder deurkozijn dient 1 enkele deur en 2 dubbele deuren geplaatst te worden, waarvan de laatsten met een naald gedekt dient te worden. In de vleugels dienen 4 schuifkozijnen gesteld te worden. In de biljartkamer moet aan de binnenzijde blinden geplaatst worden. Midden- of Hoofdpartij van het zijfront. Midden in de holling dient een deurkozijn geplaatst te worden, waarvan de bovendorpel een halve cirkelvorm heeft. Hierin worden glazen deuren geplaatst met een architraaf. Tevens twee eiken deuren met glas, elk met 3 ruiten. Tevens moeten 4 schuifkozijnen vervaardigd worden voor in de ronding. De lijst langs het gehele zijfront dient uitgevoerd te worden zoals de voorgevel en wel met 7 kozijnen. Hooizolder. In het middelfront moet rekening gehouden worden met het plaatsen van een horloge. Op de vleugels en de biljartkamer dient een balustrade vervaardigd te worden. Artikel 9 De op de tekening aangegeven schuifraamkozijnen aan de havenzijde van de tuinmansloods moeten niet uitgevoerd worden, maar dienen in het metselwerk als (blind-) nissen uitgevoerd te worden en wel
117
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek een halve steens diep. De achtermuur van de biljartkamer krijgt een schuifkozijn met deur. In de achtermuur van de paardenstal komt bij de mestput een deur en twee draairamen. In de achtermuur van het koetshuis dienen twee dubbele deuren geplaatst te worden. Op de zolder wordt een kozijn met blinden geplaatst, waardoor het hooi op zolder gebracht kan worden. Ten behoeve van de toegang tot het tuinmanshuis dient een kozijn met deur vervaardigd te worden, evenals 2 schuifkozijnen in de noordoost gevel. In de noordwest muur dient een schuifkozijn geplaatst te worden. Bij de secreten moeten 2 halfsteens kozijnen geplaatst worden met grenen opgeklampte deuren. Tevens dienen ten behoeve van de secreten 2 brillen op nader order geplaatst te worden. Ten behoeve van de pomp zullen eiken bakken vervaardigd worden. Artikel 10 Binnenwerk tuinmanshuis. In het tuinmanshuis dienen twee hele en twee halfsteens kozijnen vervaardigd te worden, dagwijdte en hoogte 32 duim. Verder 6,5 voet met vier deuren van 1,5 duims grenen regelwerk en 3⁄4 duims eiken geboste panelen met een grenen inleglijstje aan één zijde. Bij de ingang van de kelder is ook nog een halfsteens kozijn en een deur nodig. In het binnenkamertje een bedstede plaatsen met onderlagen (-onderruimte), twee schoorsteenmantels met regelwerk voor de boezems, tussen de benodigde binten ravelingen en een lijst om de boezem in de snuiver. Artikel 11 Binnenwerk koetshuis. In de separatiemuur tussen de paardenstal en het koetshuis dienen twee kozijnen, 5 bij 7 duim brede, met een dagmaat van 3 voet hoog en dito 7 voet hoog geplaatst te worden. Met de muur uit het koetshuis komende gelijk architraven op deze muur met een gedekt belegstuk tussen deze beide (?) als een penant tot dekking van de muur. In de kozijnen worden twee deuren geplaatst van 2 duim dik grenen regelwerk, 3 duim breed en 7 voet hoog met eiken panelen van 1 duims hout, gebost en van één zijde met een inleglijstje belegd. Artikel 12 Binnenwerk paardenstal. In de separatiewand tussen de paardenstal en het koetshuis dienen 2 kozijnen met deuren op neuten geplaatst te worden, met eenzelfde afwerking als onder artikel 11 vermeld. Tevens dienen op 12 duim hoge basementen 7 latierpalen gesteld te worden, rond geschaafd uit 10 bij 10 (duims?) hout en naar boven toe verdund. Ter hoogte van circa 10,5 voet dienen deze gedekt te worden met een Toscaans kapiteel, waaruit de bogen van een halve cirkel beginnen, ter breedte van de bovendikte van de kolommen. Tussen de paarden geen vaste schutting maken, maar twee voor het vormen van de beide zijgangen. Verder moeten vijf losse, 3 duims eiken, rond geschaafde bomen aan de lantierpalen en stenen kribbe gehangen worden, met borden van circa 16 a 17 duim breed uit 1,5 duims eiken vervaardigd, welke beweegbaar hier aangehangen worden. Onder de stenen kribben komen stenen stijlen met dito onderstukken tussen deze. Daarop dienen nog houten, 2 duims klampen gemaakt te worden, aansluitende onderaan een spong van de krib en ook in de stijlen. Met grendels kan een en ander vastgemaakt worden. De ruifbalk dient van (natuur-)steen vervaardigd te worden, waarin gaten gehakt worden voor de ruiflatten die met pennen geborgd moeten worden op een goede hoogte. De ruimte onder de binten zal beschoten worden met 3⁄4 duims vurenhout en afgewerkt worden naar de togen toe. De spiegeltrap zal aan twee zijden tot onder de binten beschoten worden met 3⁄4 duims vuren. Twee van binnen te beklampen deuren dienen er in verwerkt te worden. De trap krijgt een halve slinger; 4 rechte grenen treden onder en boven, die elk 22 duim breed zijn, 6 duim diep en 2 duim dik. Daarnaast nog een kozijn om de mest mee naar buiten in de put te kunnen werken, waartoe de stijl van de deur er één van is. De deur van 1,25 duims vuren is ineengeploegd en aan de binnenzijde beklampt. Verder een haverkist en een kapstok vervaardigen, in de tuigkamer de benodigde kapstokken om de tuigen op te hangen en in die van de koetsier een bedstede met onderruimte, ook met een beschoten regelwerk van 3⁄4 duims vuren met een gladde deur van binnen beklampt om een kast te formeren tegen de muur van het portal, doorgaande tot onder aan de binten. Bovenaan met 5/4 duims stroken 3 duim breed te betengelen ten behoeve van de stukadoors. Ten behoeve van het secreet dient een halfsteens kozijn geplaatst te worden met een deur uit 2 duims grenen regelwerk, met een eiken paneel gebost en met een omgaand deklijstje; boven met 3⁄4 duims vuren in een geploegd dek. Tevens een kozijntje om lucht te krijgen in de zijmuur en een onder- en bovenbril. Boven het portaal dient de muur beschoten te worden ten behoeve van de stukadoor. Ook het portaal in het midden van het front dient op deze wijze betengeld te worden. Artikel 13 Biljartkamer. In de biljartkamer zal een houten vloer gelegd worden op 10 rijen grenen kespen die op circa 3 voet van elkaar liggen, elk 4 a 6 voet lang in totaal 25,5 voet. Deze kespen worden gelegd onder de rij gemetselde hoofdjes. Hierover dient een vloer gelegd te worden van 1,5 duims grenen in de lengte van de biljartkamer; in het midden 3,5 voet, wel aangedreven, aangespijkerd en opgeschaafd. Verder nog een dergelijke vloer met kespen, 25,5 voet lang en 9 voet breed in het separatieportaal naast de biljartkamer. De smalste van de delen zijn niet minder dan 9 duim breed. Rondom in de biljartkamer komt een plint ter hoogte van de stenen neuten. De kamer wordt betengeld ten behoeve van het te bevestigen behang. Voor ieder kozijn komen Engelse blinden waarvan het 1,5 duims grenen regelwerk glad is en de eiken panelen zijn van 3⁄4 duims wagenschot. Artikel 14 Binten koetshuis. De eerste laag binten zal geplaatst worden op twee lagen gemetselde stenen boven de schuifkozijnen, goed waterpas en goed geankerd. In het koetshuis 12 binten van 11 bij 13
118
VLAK-verslag 26 uit 27 voet hout, de strijkhouten 1 bij 13 en een moerbint van 12 bij 15, met steeds 2 voet tussen de binten. Het moerbint wordt zo gelegd dat de steensmuur met de snijding (?) daarop gebracht kan worden, terwijl de 2 duims meerdere dikte van het moerbint boven die van de andere moet uitsteken. Dit moerbint dient met klampen van 6 bij 8 beklampt te worden. Om het doorzakken van het midden van de binten te voorkomen zal een slee over deze gewerkt worden en desnoods worden de binten ook aan de kap bevestigd. De onderkanten van de binten moeten betengeld worden met stroken van 5/4 duims grenen, 3 duim breed. Dit moet verder bereid worden. Artikel 15 Binten paardenstal. In de paardenstal komen 13 binten van 8 bij 10 en met een lengte van 27 voet, houd (?), midden, boven en tussen de kolommen verdeeld te leggen, rustende op de separatiemuur, kolommen en het regelwerk van de togen. De achtereinden worden in de muur geplaatst en de voorkoppen van twee binten “te kort zijnde gewerkt in een dwars bint, geleegen in de lengte van t paard Stal op de ronde cirkelmuur, lang cirka 12 voet”. De strijkhouten van 6 bij 10 evenals tussen de binten, moeten langs de boog ingewerkt worden. De onderkanten van de binten zullen met 3⁄4 duims vuren delen worden beschoten en in de hoeken dienen “diamanten” bevestigd te worden. Artikel 16 Binten biljartkamer en separatieportaal. In de biljartkamer dienen 15 binten van 11 bij 13 geplaatst te worden, op gelijke afstanden met een strijkhout naar de vorm van de lepe hoeken bewerkt en waterpas gelegd. De tussenruimte bedraagt twee voet. Tevens om het doorzakken van de binten te voorkomen dient een slee in het midden gelegd te worden, gelijk dit ook voor het koetshuis bepaald is. Artikel 17 Binten loods en tuinmanshuis. In de tuinmansloods dienen 7 binten van 8 bij 10 duim geplaatst te worden, met een lengte van 18 voet en 7 stuks dito in het tuinmanshuis, met twee strijkhouten van 5 bij 10. De laatste 9 moeten geschaafd worden en op de kanten van een duivejager worden voorzien die in de velling omgaat. De gehele zolder van onderen schaven om te kunnen verven. Artikel 18 Zolder tuinmanshuis, koetshuis enzovoort. De binten boven het tuinmanshuis geheel bezolderen met 5/4 duims vuren delen, goed ineen geploegd, niet smaller dan 9 duim, met een lengte van 26 voet en een breedte van 18 voet, onder en boven geschaafd, goed aangedreven en vastgespijkerd. Hierin dient een luik te worden gemaakt met een steektrap half los en half vast. De zolder van het koetshuis zal ruim 25,5 voet breed zijn en tot de opgaande muur van het middelfront ruim 25 voet lang. Deze wordt afgedekt met 5/4 delen die alleen aan de bovenzijde geschaafd zijn en boven de biljartkamer van eenzelfde breedte zijn en met een lengte van 31,5 voet. “Nog een lengte van cirka 73 voet op dezelve breedte”, doch waar de halve cirkel uitvalt van 38 voet lengte en 16 voet breedte. Boven de paardenstal een vak van 33 voet lang en 14 voet breed, op eenzelfde wijze als hiervoren afgewerkt. Hierin de “nodige” luiken boven de kribben. Om de tweede laag binten goed te kunnen leggen en de holle hoeken af te snijden, dienen er twee standvinken gesteld te worden boven iedere separatiemuur, te weten boven de paardenstal één van 8 bij 10 met dito korbelen in een legger van 11 bij 13 en een lengte van 27 voet en één van 17 voet met de bedoeling dat daar een dwarslegger in gemonteerd kan worden van 11 bij 13 duim en een lengte van 42 voet, uit twee stukken op de holle muur “gelast” en gekoppeld om 13 binten van 10 bij 12 en een lengte van 24 voet dwars daarop te kunnen koppelen. Verder nog een bint van 11 bij 13 met een lengte van 27 voet met een slee aan de korte binten van de afgezaagde holle hoeken verbinden. Daarnaast nog 16 binten, ieder 10 voet lang en 8 bij 10 en vier strijkhouten 6 bij 10 met een zelfde lengte. Artikel 19 Kap middenwerk. De kap boven op de binten van het middenwerk bestaat uit twee aparte gebinten. De ene met en de andere zonder zak met even hoge nokken, waarvan de spanning van die met een zak omtrent de vijfsteek is en die zonder zak driekant zal zijn. De holle afgesneden hoeken dienen bezolderd te worden met bezaagd hout, zodat die met lood kunnen worden bekleed en om de rondgaande panden alle in het gezicht even groot te maken, zoals de tekening aangeeft. De kopstijlen, bintbalken, korbelen en standvinken alle van 6 bij 8 zo op de onderbinten monteren dat de bintbalk ongeveer 4,5 voet daarboven ligt. De spruiten en hanenbalken van 5 bij 6 grenen half en half gelipt (met liplassen aan elkaar verbonden), de nokken 5 bij 5 overhoeks plaatsen, de gordingen op de kapbinten 5 bij 6 en die welke op de hanenbalken liggen 4 bij 6 ingelipt voor de binten. De veldkanten enzovoort 3⁄4 duim, kielen 5 bij 6, spanribben 2 bij 3 en latten 1 bij 1,25. De kapstijlen, bintbalk en korbelen van het enkele gebint 5 bij 7, spruiten en hanenbalken 4 bij 6, de ondergording 4 bij 5 en de bovengording 4 bij 4. De nok en de makelaar opgevoerd tot 6 bij 6. Door de rechte afsnijding van het hol en het feit dat zich daar geen muurwerk bevindt, dient hier een spanplaat geplaatst te worden. Hiertoe dienen opstanders van 4 bij 8 en van 6 bij 8 in de onderbinten geplaatst te worden, van eenzelfde hoogte als de achtermuur. Hierop/-aan worden de spanribben bevestigd, bedekt met 1,5 duims grenen delen en verder afgewerkt zoals later zal worden opgedragen. De dekplaat waarop de spanribben van het middendak worden gespijkerd, “uit 3 en 24 omgaande ook na het hol” (?), dient zo weinig mogelijk naden te hebben, die behoorlijk gelipt dienen te worden. Aan de achterzijde heeft deze geen omgaande lijst en de 5 stukken van (gezamenlijk) 82 voet lengte kunnen dan zo veel smaller vallen, als de vermindering van de goot hier oplevert (?). De zakplaat van 4 bij 20 met een lengte van 24 voet dient op de bintbalken gelipt te
119
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek worden en vastgespijkerd. Hierop dient een “Keulsche goot” van 5/4 duims vuren geplaatst te worden om het water uit de zakgoot in een van de buitengoten af te leiden. Om in de zakgoot te komen dient een dakkozijn gemaakt te worden met een breedte van 2 en hoogte van 3 voet, gemaakt van grenen ribben van 4 bij 5 met de nodige slapers en leggers van eveneens grenen. De zijwangen en het bovendek van dit kozijn moeten van 5/4 duims vuren gemaakt worden, ineengeploegd. Het draairaam dient van 1,5 duims eiken regels en dito roeden vervaardigd te worden. Aan de buitengoten zullen 5/4 duims grenen boeiplanken bevestigd worden, niet minder dan 9 duim breed en de binnengoten van 1 duims vuren, die op en tegen de spanribben gespijkerd zullen worden. Er dient behoorlijk verval te zijn. Verder dienen 1,5 duims ruiters met dito dekstukken op de hoekkepers en nokken geplaatst en vastgespijkerd te worden. Artikel 20 Kap vleugels. De kappen op de vleugels krijgen een zak, doch boven het tuinmanshuis en de loods zonder zak. De panden in het zicht zullen even groot zijn, waardoor de nokken van de loods en het tuinmanshuis in het midden uitkomen. Bij het spannen van de constructie dient er rekening mee gehouden te worden dat de nokken van de beide vleugels in één lijn liggen met de onderkant van de lijst op het middenstuk. Voor wat betreft de maatvoering van het houtwerk wordt verwezen naar wat hierover bij het middenstuk is vermeld en waar nodig wordt verwezen naar de tekening. In ieder vleugel (dak) dient een kozijn (dakkapel) geplaatst te worden, zoals hiervoor beschreven is. De spanplaat aan de twee zijden van de loods en de ene van het tuinmanshuis, circa 70 voet in lengte, kan zo veel smaller uitvallen al naar gelang de geschaafde goot “in plaats van de plancier lijst daar te doen omgaan” (?), zoals ook bij het middenwerk is gemeld. De aannemer dient er op bedacht te zijn dat de gootlijst van de voorgevel om zal gaan aan de noordoostzijde en aan de loodszijde aan de havenkant, zijnde noordwest, terwijl de nok met een “kiel deur gaan tot in die der vleugels, hier door een separatie goot moet wegneemen” (?). De zakplaten, Keulse goten en boeiplanken zijn hier zoals eerder bij het middenwerk is vermeld. Artikel 21 Indien de opdrachtgever iets aan het werk wenst toe te voegen of te wijzigen dan dient de aannemer dit uit te voeren. Indien dit meerkosten boven 25 gulden betekenen dan betaalt de opdrachtgever het meerdere, doch daaronder is een en ander op kosten van de aannemer. Artikel 22 De aannemer levert deugdzaam werk af, zulks naar oordeel van de opdrachtgever of diens opzichter. Bij geconstateerde gebreken dient de aannemer op eigen kosten te herstellen of desnoods nieuw werk te leveren. Indien de aannemer dit weigert dan is de opdrachtgever gerechtigd het herstel door een ander te laten doen, waarvan de kosten van de aanneemsom zullen worden afgetrokken. Artikel 23 In het voorjaar van 1790 dient de aannemer zo ver te zijn dat een en ander gesteld kan worden. Tevens dient hij een kalkhok met separatiewandjes gemaakt te hebben van afkomend sloophout (van het oude bijgebouw) dat goed afsluitbaar zal zijn. Verder dient hij alles kozijnen enzovoort goed waterpas te stellen. Artikel 24 Eind november 1789 dient al het werk gereed te zijn, met uitzondering van de kap en de balustrade, op risico van een boete van 20 gulden daags ten gunste van de Gereformeerde Diaconie Armen te Vlaardingen. Een gelijke boete ontvangt de aannemer als het gehele werk eind november 1790 nog niet klaar is. De opdrachtgever stelt echter ook een premie van 300 gulden in het vooruitzicht als het werk naar voldoening is uitgevoerd. Artikel 25 Indien in het bestek onduidelijkheden, omissies of fouten voorkomen, dan is de aannemer verplicht te handelen alsof een en ander wel goed of compleet vermeld stond. Artikel 26 De aannemer zorgt zelf voor kost en drinken en gebruikt eigen gereedschappen en machines. Hij gebruikt nuchtere en bekwame knechts, voor wie hij verantwoordelijk is. Artikel 27 De aannemer zal het werk niet zonder uitdrukkelijke toestemming van de opdrachtgever uitbesteden. Artikel 28 Ten behoeve van de betaling van de aanneemsom dient een behoorlijke afrekening plaats te vinden op basis van attestaties van de opzichter. Een kwart van de aanneemsom zal eind november 1789 betaald worden, het tweede kwart op 1 april 1790, het derde deel als de kap gesteld en de zolder gereed is, een achtstedeel als het werk geheel gereed is en het resterende achtste deel blijft tot het voorjaar van 1791 staan, als onderpand voor eventuele benodigde reparaties of herstel. Artikel 29 De aannemer stelt ter nakoming van dit contract twee borgen aan. Artikel 30 De opdrachtgever is niet verplicht de laagste intekenaar opdracht te verlenen. Aangenomen op 18 mei 1789 door Pieter van den Berg voor 5700 gulden. Borgen zijn Bastiaan van Duffelen en Bastiaan van der Sterre.
120
VLAK-verslag 26 Bestek van het Loodgieters- en Pompwerk uit 179023
Het “Bestek van het Loodgieterswerk te Vlaardingen” dateert van 19 januari 1790. In de inleiding van het bestek wordt melding gemaakt van het feit dat de werkzaamheden te verrichten waren in het kader van “een geheel nieuw werk op Zijn Hoog Edelens Plaats genaamd ‘Het Hof’ te Vlaardingen geleegen; bestaande uit een tuinmanshuys, koetshuijs, stallinge voor 6 paarden, mangelvertrek, biljardkamer en tuijnmansloods”. Al het werk diende verricht te worden volgens de volgende artikelen en de hiertoe gemaakte tekeningen. Deze tekeningen zijn hoogstwaarschijnlijk verloren gegaan. De serie van drie ontwerpplattegronden vertonen namelijk niet de definitieve uitvoering. Eén van de drie tekeningen kent een aanvulling in potlood, die wel de definitieve grondvormen van het bijgebouw laat zien, maar als bestekstekening zal deze vermoedelijk niet gediend hebben. Artikel 1 Maatvoering: Rijnlandse maten van 12 duimen in de voet (één voet is 0,313947 meter en een duim is 2,61622 centimeter). Artikel 2 Het gehele werk is 116 voet lang en 53 voet breed en heeft twee vleugels van één verdieping hoog en een middenfront van twee verdiepingen. Dit middengedeelte kent een hol front dat belegd moet worden met verschillende breedtes en twee vlakken lood. De nokken, kiel- en hoekkepers worden met lood bekleed. In de kap van iedere vleugel en van het middenfront zal een zakgoot geplaatst worden. Een te plaatsen pomp zal “bequame” pijpen krijgen, terwijl er ook regenpijpen geplaatst dienen te worden van een nader op te geven kwaliteit. Artikel 3 Het lood voor de goten en de vlakken zal 7 pond per voet zwaar zijn. Het lood van de nokken en de kepers 6 pond per voet en het lood op de bovendorpels en kozijnen 5 pond per voet. De staande stukken zullen ieder 60 pond en de regenpijpen 50 pond wegen. Artikel 4 De aannemer is verplicht het lood voorafgaande aan de bewerking uit te rollen en aan een opzichter ter goedkeuring te tonen. De resultaten van het wegen (na het snijden) en het beoordelen van de deugdelijkheid, dient te worden genoteerd in twee aparte boekjes, waarvan er één berust bij de aannemer en de andere bij de opzichter. De notities in het boekje van de opzichter zullen gebruikt worden voor het opmaken van de materiaalrekening. Indien het materiaal te licht is bevonden of anders ongeschikt blijkt, dan dient de aannemer dit te vervangen voor deugdelijk materiaal. Ingetekend wordt op basis van een intekenprijs per 100 pond Amsterdams lood (gewicht = 49,41 kilogram). Hieronder wordt geschaard “alle onderscheidene soorten van lood, plat, rond, daaronder raamloot, gietloot voor het steenhouwerswerk”, evenals het arbeidsloon, spijkers, zuigers en sloten voor de pomp. Het benodigde vuur zal door de opdrachtgever geleverd worden. Het is de aannemer vrij het gieten van het steenhouwerswerk aan de steenhouwer over te laten, waar het arbeidsloon van verrekend moet worden op basis van een aan de opzichter te leveren lijstje. Artikel 5 De aannemer zal het lood vast en dicht om de lijsten enzovoort slaan, vastspijkeren daar waar het nodig is, de naden dicht solderen, alles naar genoegen van de opdrachtgever. Indien het niet naar genoegen is, zal de aannemer het moeten veranderen op rekening van de laatste. Artikel 6 De aannemer is verplicht de benodigde materialen op tijd op het werk gereed te hebben voor verwerking, op risico van een boete van 5 gulden per dag van niet-nakomen hiervan, te betalen aan de Nederduitse Diaconie Armen te Vlaardingen. Tevens is de aannemer verplicht “nugtere en bequame knegts” te gebruiken en “voorts alles op eigen kost en drank met zijne (eigen) gereedschappen”. Artikel 7 De aannemer zal een partij oud lood tegen 3 duiten per pond minder dan de bedongen prijs voor nieuw lood moeten accepteren om als betaling te dienen tot mindering op zijn rekening (hierbij is in een ander handschrift nog toegevoegd dat dit ook geldt voor de afkomende snippers). Artikel 8 Indien in het bestek iets niet benoemd is wat toch tot het werk behoort, dan kan gehandeld worden als ware het wel in het bestek opgenomen. Indien er onduidelijkheden ontstaan over de interpretatie van het bestek, dan houdt de opdrachtgever zich het recht voor aan het bestek uitleg te geven. Artikel 9 De aannemer zal drie weken nadat het werk naar genoegen van de opdrachtgever gereed is gekomen zijn rekening overgeven. Op de uitbetaling wordt een bedrag van 100 gulden ingehouden als “garantie”. Indien zich binnen een jaar een lekkage of een ander gebrek openbaart, dan wordt deze hiervan betaald. Indien geen kosten voor gebreken hoeven te worden gemaakt, dan zal de 100 gulden na het jaar worden uitgekeerd met een premie van 3 gulden. Artikel 10 De aannemer mag het aangenomen werk niet aan een ander aanbesteden, dan na uitdrukkelijke toestemming van de opdrachtgever. Artikel 11 De opdrachtgever/besteder houdt zich het recht voor het werk te gunnen aan een inschrijver die niet de laagste was of het werk op te houden als de prijs naar zijn smaak te hoog is. 121
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Artikel 12
De aannemer is tot nakoming van de overeenkomst verplicht twee borgen te stellen
Aangenomen door Jacob Maat voor 16,5 gulden per honderd pond Amsterdams. Borgen zijn P. Haazelhorst en Ary Smits. Bestek van het Metselwerk uit 179024 Het “Bestek van het Metzelwerk te Vlaardingen” dateert van 19 januari 1790. In de inleiding van het bestek wordt melding gemaakt van het feit dat de werkzaamheden, “het graaf, heij en metzelwerk” te verrichten waren “tot een geheel nieuw werk op Zijn Hoog Edelens Plaats genaamt Het Hof te Vlaardingen geleegen en uijtmaakende een tuijnmans Huijs, koetshuijs, Stallinge voor ses Paarden, tuig en Koetsiers Kaamer, Mangelvertrek, Biljard Kaamer en tuinmans Loots”. Al het werk diende verricht te worden volgens de volgende artikelen en de hiertoe gemaakte tekeningen. De opmerking over de tekeningen zoals die bij de bestekken voor het Loodgieters- en Pompwerk en die voor het Verf- en Glaswerk werden vermeld, komen in dit bestek niet voor. Artikel 1 Maatvoering: Rijnlandse maten van 12 duimen in de voet (één voet is 0,313947 meter en een duim is 2,61622 centimeter). Artikel 2 De aannemer is verplicht het kalkhok met rode pannen te dekken die bij de afbraak (van het oude bijgebouw) zijn afgekomen en als het werk gereed is, dient hij het terrein geheel te ontruimen en alles te vervoeren naar waar de opdrachtgever beslist. Artikel 3 De aannemer dient de materialen die nodig zijn voor het werk in voldoende voorraad te houden. Hij dient gebruik te maken van de beste grauwe Rijnsteen, beste Boere Graafse en beste Rode Hardsteen, beste straatklinkers, pannen, vorsten, tegeltjes enzovoort. De stenen dienen recht, vlak en wel doorbakken te zijn en zoveel mogelijk eenkleurig. De tras dient van vers, hier te landen gemalen tufsteen vervaardigd te zijn en de kalk van goed gezeefde schelpkalk. Het zand dient ook goed gezeefd te zijn. Artikel 4 De metselspecie dient te bestaan uit een “basterde” tras, drie delen kalk met een deel tras, welk mengsel 14 dagen voor de verwerking moet worden gemengd “om ter deeg te rotten”. Hiervan dient constant een voorraad van te worden aangehouden. Artikel 5 De aannemer zal geen trasmengsel maken zonder dat een vertegenwoordiger van de opdrachtgever aanwezig is. Hiertoe wordt een geijkte trasmaat gebruikt die in het kalkhok aanwezig is. De aannemer riskeert een boete van 25 gulden, te betalen aan de Nederduitse Diaconie Armen te Vlaardingen, voor iedere keer dat hij een trasmengsel maakt zonder dat de opzichter aanwezig is. Indien blijkt dat de aannemer het trasmengsel heeft vervalst, dan verbeurt hij 25 gulden en voor iedere volgende keer het dubbele daarvan, hetgeen van de aanneemsom zal worden afgetrokken. Artikel 6 De aannemer is verplicht alle materialen door de opzichter te laten keuren op risico van een boete van 10 gulden ten behoeve van de gemelde Nederduitse Diaconie Armen te Vlaardingen voor iedere keer dat hij dit niet heeft gedaan. Indien materialen worden afgekeurd, dient hij zo snel mogelijk voor nieuwe te zorgen. Indien hij weigert zal de opdrachtgever gerechtigd zijn de materialen aan te laten leveren door een ander, waarbij de kosten in mindering worden gebracht op de aanneemsom. Indien de aannemer afgekeurde materialen verwerkt heeft, dan zal hij het hiermee vervaardigde werk op zijn eigen kosten moeten afbreken en weer opbouwen met goed te keuren nieuwe materialen. Artikel 7 De aannemer is verplicht de materialen niet willekeurig op het Hofterrein te deponeren, maar met rede en billijkheid te schikken naar de aanwijzing van de opzichter. Het kalkhok dient voor de kalk en tras gebruikt te worden en de metselstenen moeten opgereden worden “in het Spuij bij de Hooge Steene Muur tot op het Plein” en vervolgens langs de dijk gestapeld worden. Zulks op straffe zoals aan het einde van het bestek vermeld. Artikel 8 Alvorens de sleuven te graven voor de fundamenten dient de aannemer het afkomende puin af te voeren en te deponeren in de vijver bij het Starrebos, die gedempt moet worden op een wijze die nader bekend gemaakt zal worden. Artikel 9 Nadat de juiste rooilijnen zijn uitgezet, zal de aannemer de volgende sleuven uitgraven: het eerst voor de voorgevel van het nieuwe werk, die in een rechte lijn moet liggen met de voorgevel van het “Heerenhuijs”, ter lengte van 54 voet en 3,5 voet beneden de begane grond, teneinde 26 lagen tot de bovenkant te bekomen. De breedte van de sleuf dient zodanig te zijn dat er 6 stenen van het onderwerk in kunnen op de hoek van de voorgevel en in het midden onder de pilasters moet deze ruim 2 voet breed
122
VLAK-verslag 26
zijn. Aan de voorzijde moet de sleuf nog 1 voet breder zijn en onder de vier halve kolommen in dezelfde voorgevel dient de sleuf verbreed te worden met 1,5 voet. Bij de beide zijvleugels in het lange front, ieder ter lengte van 25,25 voet, dient de sleuf even breed en diep te zijn als vooraan, ook onder de vier pilasters op de hoeken. In het middenfront dient de sleuf ruimte te geven aan twee rechte koppen, ieder 11,75 voet lang en een cirkelboog met een diepte die net minder is dan een halve cirkel, waarvan de diameter 36,5 voet is en de binnenomtrek van 3 tot 3 voet recht gemeten omtrent 53 voet lengte uitmakende, op dezelfde diepte en breedte als voren uit gegraven. In de gemelde cirkelboog komen vier pilasters en twee halve kolommen en dus moet de sleuf daar ter plekke verbreed worden zoals dat bij de voorgevel is aangegeven. De funderingssleuf van het tuinmanshuis zal een lengte hebben van 19,5 voet en 26,5 voet voor de buitenomtrek, met een funderingssleuf voor een separatiemuur nog 19,5 voet met de gemelde diepte en breedte, voor een halfsteens muurtje een sleuf van 11 voet lang en voor de kelder 10 voet lang, 4 voet breed en 3,5 voet diep beneden de begane grond. Ten behoeve van de achtermuur van het koetshuis een sleuf van 40,5 voet van dezelfde breedte en diepte. De sleuf voor de achtermuur van de paardenstal zal 34,75 voet lang zijn en voor een separatiemuur tussen de paardenstal en het koetshuis zal een sleuf ter lengte van 32,5 voet gegraven moeten worden, een van 40 voet voor een separatiemuur tussen de paardenstal en het mangelvertrek en een van 32,5 voet voor de separatiemuur tussen de paardenstal en het koetsierskamertje, alle dezelfde gemelde diepte en breedte. Tevens nog twee halfsteens muurtjes, ieder 11,5 voet lang, om het portaal te vormen en onder de zeven lantarenpalen een in aanleg vierkante sleuf van 2,5 voet diep en 5,5 steen breed en nog zeven dito funderingsputjes onder de stijlen van de stenen kribben en ten behoeve van de muurtjes van de mestput, met een lengte van 9 voet, 5 voet breed en 4,5 voet diep. Biljartkamer en tuinmansloods. Voor de achtermuur van de biljartkamer zal een sleuf gegraven worden van 36,5 voet en voor de vlakke en “leepe” zijde aan de havenkant 30 voet, met een breedte van 7 tot 8 duim. Voor de separatiemuur van de biljartkamer met het mangelvertrek een sleuf, zoals eerder vermeld, van 25,5 voet lang en voor een halfsteens muurtje nog een sleuf van 10 voet. Voor de tuinmansloods tweemaal de lengte van 25 voet en nog 18 voet. Ter versteviging van de muren dient ter compensatie van de losheid van de grond ter plekke van de tuinmansloods, de biljartkamer, de zijden aan de havenkant en de achtervleugel van het front de sleuf hier breder gemaakt te worden, waarin elsen slieten met een “loophei” geslagen kunnen worden die dienen als ondersteuning van de muren. Het arbeidsloon voor het slaan van deze slieten is voor rekening van de aannemer, het materiaal (slieten en “fundeerplanken”) kan apart gedeclareerd worden. De koppen van de slieten moeten alle onder de lijn waterpas worden afgezaagd, waarop de kespen en fundeerplanken vast getimmerd kunnen worden. Op de funderingsplank zal, ter voorkoming van afschuiving van de eerste laag stenen, een dubbele lat worden vastgenageld. Indien de vaste klei ergens dieper dan 3,5 voet ligt, dan zal de aannemer verplicht zijn de sleuf zoveel dieper te maken. Indien oude fundamenten worden aangetroffen, die voor het werk hinderlijk zijn, dan zal de aannemer deze wegruimen. Secreet en riool. Ten behoeve van het secreet bij de biljartkamer zal een sleuf worden gegraven van 3,5 voet diep en 3,5 voet breed. De lossing (afvoer) met een lengte van 60 voet moet aangelegd worden tot in het generaal riool met een behoorlijk verval. De beide secreten bij het tuinmanshuis met een breedte en diepte van 3,25 voet graven, met een zelfde lozing als hiervoor gemeld en met een verval tot het generaal riool ter lengte van 20 voet. In de paardenstal zal een zinkput worden aangelegd met een lozing in het generaal riool, welke om en bij 100 voet lang zal zijn en 3 voet breed. Het te realiseren riool loost op de haven, waarop ook het secreet van het herenhuis wordt aangesloten. Indien bij de graafwerkzaamheden een ander riool wordt gevonden dat functioneert, dan dient de aannemer hier gebruik van te maken. De rioolsleuven dienen onder de waterlijn uitgegraven te worden en de bodems van de sleuven dienen goed aangestampt te worden. Alle afkomende grond zal door de aannemer gestort moeten worden op de rondom lager gelegen gedeelten van het terrein. Artikel 10 De aannemer zal op een nader aan te wijzen “voegzame” plaats een wel doen boren, de put op die plaats graven en stapelen en deze afwerken met een kruinsteen. Artikel 11 De fundamenten worden van oude IJsselsteen gemaakt, te weten twee lagen van zes stenen in de breedte met aan beide zijden een klezoor, vervolgens twee lagen van vijf en een halve steen, twee lagen van vijf stenen, twee van vierenhalve steen, twee van vier stenen en tenslotte drie lagen van drieënhalve steen. Alles goed gestapeld en vast in het zand gebracht. Hier bovenop zal in kalk drie lagen van drie stenen, drie lagen van tweeënhalve steen, drie lagen van twee stenen. Van daar af zal met tras gemetseld worden, zijnde vier lagen onder de begane grond tot twaalf lagen erboven, strokende met de blauwe stenen plint. Daar waar de pilasters en de kolommen komen, zal de aannemer het
123
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
fundament zoveel breder maken als nodig is. Bij de vlakke en “leepe” zijde van de biljartkamer, waar de dijk tegenaan komt, zal de aannemer de muur in plaats van een anderhalve steens borstweringshoogte, tweeënhalve steens hoogte geven met een spuwmuur erbij gerekend. Onder de lantaarnpalen en stenen kribben wordt het fundament in het zand aangelegd, te weten twee lagen van vijf en een halve steen, twee lagen van vijf stenen, twee lagen van vierenhalve steen en de volgende in kalk: twee lagen van vier stenen, drie lagen van drieënhalve steen, drie lagen van drie stenen en drie lagen van tweeënhalve steen. Indien er te weinig oude stenen voorhanden zijn, dan zal de aannemer deze aanvullen op eigen kosten. Indien er oude stenen over blijven, dan zal de aannemer die gebruiken voor het binnenwerk van het riool of deze ergens achter werken. Artikel 12 Het riool dat op de haven zal lozen zal ongeveer 100 voet lang zijn, 18 duim breed en 24 duim hoog. De zijkanten zullen steens gemetseld worden, de boog halfsteens. De bodem bestaat uit een laag stenen die in het zand zijn gelegd. De boog wordt in basterdtras gemetseld. De afvoeren van de secreten zullen een gelijke breedte krijgen (18 x 24 duim) en op eenzelfde wijze worden afgewerkt. Artikel 13 Voorgevel. Op het fundament van de eerder vermelde vier lagen stenen van de voorgevel, onder de begane grond, zal te lood in tras worden gemetseld over de lengte van 54 voet in op het gezicht grauwe Rijnsteen, ter dikte van anderhalve steen, zestien lagen hoog ter hoogte van de hardstenen plint. Vervolgens wordt hierop in goede kalkmortel de muur opgetrokken tot onder de dekplaat, hoogte vanaf de begane grond: 18,25 voet te metselen in staand verband. Met het metselen dienen openingen voor de twee deurkozijnen vrijgehouden te worden, buitenwerks 9,25 voet breed en 14,5 voet hoog, evenals voor vier schuiframen met een breedte van 4,75 voet en 11 voet hoog, waarvan de aannemer de kozijnen met de timmerman op stenen neuten en dorpels zal moeten stellen, verankeren en koppelen, evenals met de steenhouwer de onderplinten, pilasters en halve kolommen. Zijfront. In het zijfront moeten de beide vleugels op een gelijke wijze met de voorgevel worden opgemetseld, iedere vleugel met een lengte van 25,25 voet. De aannemer dient er op bedacht te zijn dat het gehele zijfront, staande ten zuidwesten, als ook de vlakke en “leepe” zijde aan de kant van de biljartkamer langs de haven ten westen en noordwesten gelegen, met een spouw van 1,5 duim gemetseld zal worden om het gevaar van doorslaan te voorkomen, aldus bereikende een steens muur met daarnaast op 1,5 duim een halfsteens muur. In de vleugels moet de aannemer twee openingen uitsparen voor twee deurkozijnen, buitenwerks 4,5 voet breed en 14,5 voet hoog “uit de grond”, verder nog vier schuifkozijnen met eenzelfde maatvoering als in de voorgevel. De onderplinten en vier scheidingspilasters dienen samen met de steenhouwer gesteld te worden, op eenzelfde wijze als bij de voorgevel is gemeld. Tenslotte dient hij nog zes hardstenen dorpels waterpas en afwaterend te stellen op de fundamenten. In het middelste gedeelte van het lange front moeten op het fundament twee rechte koppen gemetseld worden, ieder 11,75 voet breed en voor de vleugels anderhalf steens uitspringend tot onder de spanplaat. Insgelijks de holling over een lengte van ongeveer 53 volgens de gemaakte mal. In de koppen moeten twee schuifkozijnen gesteld worden net als in de vleugels en verder in de holling vier schuiframen, ter hoogte van de hooizolder nog vijf kozijnen van dezelfde breedte maar slechts de halve hoogte en nog twee kozijnen van dezelfde afmetingen in de rechte koppen. Het deurkozijn met een breedte van 6,75 voet en in een lijn even hoog met de schuiframen en het hardsteenwerk, bestaande uit plinten, neuten, dorpels, pilasters en vier kolommen helpen ankeren zoals voor de voorgevel vermeld staat. Ook hier is sprake van een steens muur met een spouw van 1,5 duim, waarachter een halfsteens muur langs de beide koppen en de holling. De aannemer dient er op bedacht te zijn dat de muur van het koetshuis aan de binnenzijde bij de uitspringende kop ook rechtdoor moet gaan tot aan het moerbint. De vlakke en “leepe” zijde van de biljartkamer, aan de havenkant met een lengte van 32 voet, moeten op dezelfde hoogte van de vleugels opgemetseld worden. Hierin moeten twee schuifkozijnen vrijgehouden en ingezet worden en nog een schuifraam van een ruit breder. De dikte van de muur dient vanaf borstweringshoogte tweeënhalf steens te zijn, aan de buitenzijde wat beneden de kruin van de dijk een have steen binnenwaarts. Dit werk dient niet schoon te zijn. De aannemer zal hier ook zes stenen pilasters helpen stellen. De tuinmansloods. De zijde van de tuinmansloods langs de dijk, 26 voet lang, moet anderhalf steens dik worden, opgetrokken op dezelfde hoogte als de biljartkamer. In deze muur dienen drie nissen met een versnijding van een halve steen gemetseld te worden met een (hard)stenen waterdorpel. De hoogte dient overeen te komen met die van de schuifkozijnen van de biljartkamer. De tegenovergestelde zuidoostzijde met een lengte van 26 voet en de voorzijde aan de noordoostzijde met een lengte van 18 voet tot dezelfde hoogte ophalen. De voorzijde die in het zicht ligt metselen in boeren grauwe steen en het achterwerk van rood hardsteen in een goed verband, waarbij de voegen niet gesneden worden maar de dagzijde erdoor wordt gehaald en de “baarden” eraf “knippen” met de rei (knipvoeg). In de noordzijde dient een deurkozijn geplaatst te worden op stenen neuten, 4 voet breed en 7 voet hoog en in de zuidoostzijde twee lichten. De vloer in de loods dient met “oneven” stenen belegd te worden, die aan de aannemer bezorgd zullen worden. De achtermuur van de biljartkamer, met een lengte van 36 voet en de dito muur van het koetshuis met een lengte van 40 voet alvorens op te trekken anderhalf steens dik. In de 124
VLAK-verslag 26 laatstgenoemde muur dient een koetskozijn uitgespaard te worden met een breedte van 9 voet en een hoogte van 10,25 voet en in de muur van de biljartkamer moet een deurkozijn van vier voet breed en elf voet hoog geplaatst worden. De aannemer dient deze beide muren op te trekken naar een hoogte van 11,75 voet tot aan de spanplaat van het middelfront. De 34,5 voet lange achtermuur van de paardenstal dient anderhalf steens opgetrokken te worden, tot aan de hooizolder. Hierin wordt ruimte uitgespaard voor een deurkozijn, met een breedte van 4 voet 7 duim en een hoogte van 10,5 voet met nog twee kozijntjes van 3 voet 10 duim breed en 8 (?) voet hoog, waarboven strekken gemetseld worden. De zuidoostelijke en noordwestelijke zijmuren, die ieder 14 voet lang zijn, dienen anderhalf steens opgemetseld te worden tot onder de spanplaat van het middelfront. In de eerste muur moet een deurkozijn gesteld worden van 4 voet breed en 7,5 voet hoog en nog twee halve kozijnen, circa 3,5 voet in het vierkant. In de noordwestelijke muur een kozijn stellen met een breedte van 4 voet en hoogte van 11 voet en een half kozijn in deze muur, 3,5 voet in het vierkant. In de grond moet een mestput gemetseld worden, eensteens met een lengte van 6 voet en een breedte van 5 voet en 4,5 duim diep. Hieronder een behoorlijk fundament maken met de bodem in het zand, alles metselen in een grauwe steen in sterke tras. Bovenop het fundament, in de muur, dient een stuk lood geplaatst te worden zodat er geen sprake van optrekking zal zijn. De separatiemuur met een lengte van 17,5 voet tussen de paardenstal en het koetshuis wordt eensteens opgemetseld tot onder de zolder, daarin komen een tweetal kozijnen met een breedte van 3,75 voet en een hoogte van 7,5 voet. De andere separatiemuur tussen de paardenstal en het mangelvertrek dient van een gelijke hoogte en dikte te zijn als die hiervoor vermeld en zal een lengte hebben van 25,5 voet. In beide separatiemuren (?) nog een andere, even hoge eensteens muur aanbrengen onder de zolder, als scheiding tussen de paardenstal en de tuig- en koetsierskamer, met een lengte van 33 voet. Hierin dienen twee kozijnen gesteld te worden, ieder 3,75 voet breed en 7,5 voet hoog. Ten behoeve van het portaal worden in het middenfront, op behoorlijke fundamenten, twee halfsteense, 5 voet lange muurtjes opgetrokken tot aan de zolder en verder nog een separatiemuur tussen de biljartkamer en het mangelvertrek van anderhalf steens dikte, opgaande tot onder de dekplaat van het middenfront. In deze muur moeten twee kozijnen verwerkt worden, ieder even breed en hoog als die van de ingang. Hierin (?) dient een halfsteens muurtje op een behoorlijk fundament gemaakt te worden tot onder de zolder en de vier voet hoog zetel van het secreet moet met tegeltjes bezet worden. Ten behoeve van het tuinmanshuis dient aan de noordoostzijde een steens muur ter hoogte van de vleugel te worden opgetrokken met daarin een deurkozijn zoals die in de paardenstal, alsmede twee schuifkozijnen zoals in de voorgevel. Ten noordwesten een anderhalf duims spouwmuur, met een lengte van het koetshuis tot aan de zojuist genoemde voorgevel van het tuinmanshuis, die in een lijn moet staan met de tuinmansloods. In deze muur dienen drie kozijnen gesteld te worden, namelijk een deurkozijn zoals die er recht tegenover staat in de muur van de stal, een schuifkozijn en één om in het secreet te komen. Twee halfsteens muurtjes en twee zetels ten behoeve van het secreet. Een rond boezempje voor de snuiver, zoals vermeld op de tekening. Een eensteens separatiemuur ter lengte van 14 voet met daarin een deurkozijn zoals hiervoor ook beschreven is en in deze muur een boezem/schoorsteen met een breedte van 4 voet, waarvan de pijp buiten het dak opgetrokken moet worden zodanig dat het alleen van het achterpand te zien zal zijn. Tevens moet een oventje geplaatst worden naast de schoorsteen, naar achteren verspringend op staande muurtjes zoals nader bepaald zal worden. In deze muur dient nog een halfsteens separatiemuurtje geplaatst te worden, naast die van de kelder en de bedstede, met de benodigde in tras gemetselde treden. De gehele vloer van het huis, twee treden boven de begane grond verhoogd, beleggen met blauwe “geelbakken” (?) in goede kalk gelegd. Op een laag hardsteen (harde steen?) van gele vriesen dient een vloer in de kelder van geglazuurde gele bakken gelegd te worden. Tevens dienen de ijzeren platen (in de haardplaats) geplaatst te worden en boven de staande plaat dient de muur met schildpadtegels bezet te worden, met daarnaast aan weerszijden witte tegels in een rij tot aan de grond, waarnaast weer een rij schildpadtegels onder de boezem bij wijze van (afsluitende) posten. Langs de plinten (?), rondom de vloer, dient een rij tegeltjes geplaatst te worden. Op het moerbint dient de aannemer over de gehele lengte van het koetshuis een halfsteens of eensteens muurtje te metselen ter hoogte van de bovenste dekplaat, ten einde het middenfront te volmaken. Deze zal op een zeker gedeelte van de breedte met een boog beslagen worden om de druk te verminderen of op een andere manier zoals tijdens het werk zal worden bepaald. De aannemer zal helpen bij het plaatsen en verankeren van alle andere binten, op de plaats die de tekening aangeeft. Artikel 14 Nadat de kap door de timmerman voltooid is, zal de aannemer met beste nieuwe blauwe pannen het dakvlak van de voorgevel bekleden, evenals de voorvleugels van het lange front, rondom de biljartkamer langs de haven en de buitenzijden van de tuinmansloods. Ook de dakvlakken van het middenfront aan drie zijden worden met deze pannen belegd. Alle dakvlakken achter dienen met de blauwe pannen van het gesloopte pand belegd te worden. Indien er geen oude blauwe pannen genoeg blijken te zijn, dan moeten nieuwe bijgeleverd worden of (?) moeten oude rode pannen, nadat die eerst op deugdelijkheid gecontroleerd zijn, gebruikt worden.
125
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek Artikel 15 Omdat de biljartkamer te zijner tijd behangen zal worden, dienen de wanden alleen volgegooid en afgekwast te worden, doch de twee volgende vertrekken naast de koetsierskamer, het portaal, de tuigkamer en het gehele tuinmanshuis dienen onder de rij gepleisterd te worden van de grond af, waarbij geen tras vergeten mag worden. Ook het koetshuis dient volgeraapt te worden en met blokken (schijnvoegen) te worden afgezet. De muren in de paardenstal zullen met voegkalk zindelijk worden afgevoegd. Artikel 16 Het koetshuis zal door de aannemer geheel vlak en waterpas worden bestraat met grauwe klinkers op de kant. Tussen de neuten van de koetsdeurkozijnen dient een rollaag van halfsteense klinkers geplaatst te worden in goede tras, evenals bij het andere kozijn. De paardenstal zal insgelijks bestraat worden, waarbij achter de paarden een goot gemaakt wordt met blauwe geelbakken. De tuig- en koetsierskamer zullen met zulke stenen belegd worden zoals nader bepaald wordt, waarbij de opdrachtgever zelf de stenen zal leveren. Van de oude stenen die in de oude stal lagen, zal de aannemer een plaats leggen tussen de paardenstal en het tuinmanshuis, teneinde daar de rijtuigen gevoeglijk te kunnen schoonmaken. Artikel 17 Nadat de aannemer alle fundamenten volgens de vastgestelde rooilijn heeft aangelegd, zal hij de muren te lood oprichten en de stenen wel in elkaar verbinden en de stootvoegen in de fronten recht in lijn maken, boven alle kozijnen strekken metselen en dit alles op een beste en deugdelijke wijze. Indien er fouten worden geconstateerd, dient de aannemer die te herstellen. Bij weigering zullen deze fouten op zijn rekening worden hersteld en in mindering van de aanneemsom worden gebracht. De aannemer dient de timmerman te assisteren bij het stellen van de kozijnen en het leggen van de binten. Hetzelfde geldt voor het steenhouwerswerk. Artikel 18 Indien de opdrachtgever het werk wil veranderen of vermeerderen, dan is de aannemer verplicht dit voor zijn rekening te doen, mits niet belopende boven de somma van 25 gulden. Indien het meerwerk aanzienlijk zal zijn, dan dient de aannemer hier eerst een begroting voor in te dienen. Indien de opdrachtgever het werk vermindert, dan zal dit worden verrekend in de aanneemsom. Indien iets in het bestek vergeten is, dan zal gehandeld worden als ware het wel beschreven. Hiertoe dient ook de tekening van het werk die op ‘Het Hof’ bij de opziener ter inzage ligt. Indien er onduidelijkheden in het bestek blijken te staan, dan behoudt de opdrachtgever zich het recht voor hier uitsluitsel over te geven. Artikel 19 De aannemer zorgt voor zijn eigen kosten en drank en gebruikt zijn eigen gereedschappen en “machine”. De steigers dienen echter door de timmerman te worden opgericht en onderhouden. De aannemer zorgt voor nuchtere en bekwame werknemers. Artikel 20 De aannemer zal het werk in maart 1790 beginnen of eerder als het werk het toelaat, doch het bovengrondse werk dient niet later dan eind april of begin mei 1790 begonnen te zijn. Eind augustus 1790 dient het werk gereed te zijn om er de kap op te kunnen zetten, op straffe van een boete van 10 gulden voor iedere dag na augustus ten behoeve van de Nederduits Gereformeerde Diaconie Armen te Vlaardingen en op 1 november 1790 dient het gehele werk gereed te zijn op straffe van een boete van 5 gulden ten behoeve van de Nederduits Gereformeerde Diaconie Armen te Vlaardingen, tenzij het weer ongunstig zal zijn geweest, zulks naar het oordeel van de opzichter. Artikel 21 Op basis van een attestatie van de opzichter dat het werk naar voldoening is verricht, ontvangt de aannemer de helft van de aanneemsom op de laatste dag van augustus, een vierde deel desgelijks per 1 november. Het laatste vierde deel zal blijven staan tot het begin van de maand juni van 1791, wanneer de deugdelijkheid van het werk nader bepaald wordt. Indien in de tussentijd gebreken geconstateerd zijn, dient de aannemer die te herstellen. Na het aflopen van deze termijn en na gebleken deugdelijkheid van het werk, ontvangt hij het resterende vierde deel met een rente van 3% over zes maanden. Artikel 22 De aannemer is niet gerechtigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de opdrachtgever het werk te besteden aan derden. Artikel 23 Tot nakoming van de overeenkomst zal de aannemer twee borgen moeten stellen. Artikel 24 De opdrachtgever houdt zich het recht voor het werk te gunnen aan een inschrijver die niet de laagste was of het werk op te houden als de prijs naar zijn smaak te hoog is. Aangenomen door Ary Smits voor de aanneemsom van 8700 gulden. Borgen zijn Pieter de Knegt (?) en Adrieaan de Raat. Bestek van het Smidswerk uit 179025
Het “Bestek van het Smitswerk te Vlaardingen” dateert van 20 februari 1790 en heeft betrekking op het “grof en verdere ijzerwerk” ten behoeve van het zogenaamde tuinmanshuis, het koetshuis, stallingen voor zes paarden, tuig- en koetsierskamertje, een mangelvertrek, biljartkamer en de tuinmansloods. Al het werk diende verricht te worden volgens de volgende artikelen en de hiertoe gemaakte tekeningen. In het bestek wordt niet verwezen naar de tekening die van de nieuwbouw was gemaakt en die in de andere bestekken uit 1790 wel genoemd wordt. De aard van de werkzaamheden, die veelal buiten het zicht en zeker niet op een tekening zichtbaar zouden zijn, zal hier debet aan zijn. De aannemer diende zijn inschrijving te plegen met een prijs per 100 pond “huisgewicht”, inclusief arbeid. 126
VLAK-verslag 26
Artikel 1 De te gebruiken materialen dienen alle van de beste kwaliteit te zijn, te weten “best taai Zweeds ijzer”, zulks te beoordelen door de opdrachtgever of diens opzichter. Artikel 2 De aannemer zal alles uitvoeren in een materiaalzwaarte zoals de opzichter die zal aangeven. Eventuele gebreken, naar oordeel van de opzichter, zal de aannemer op eigen kosten moeten herstellen of het materiaal moeten vervangen. Artikel 3 Al het ijzerwerk dat (na constructie) met de buitenlucht in aanraking zal komen, zoals ankers, dient de aannemer in de pek te zetten of te meniën al naar gelang men dit raadzaam acht. Artikel 4 De aannemer zal het werk aannemen op basis van een prijs per 100 pond “huisgewicht”, waaronder het grover en lichtere ijzerwerk behoort te weten doken, ankers, schoten, bouten, enzovoort en waaronder de bezorgkosten en het arbeidsloon zijn begrepen. Het aangeleverde materiaal zal van tijd tot tijd in bijzijn van de opzichter gewogen worden. In twee boekjes, één van de opzichter en de ander van de aannemer, zullen de gewichten genoteerd worden. Het weegboekje van de opzichter dient voor de declaratie van de aanneemsom. Indien een levering geen uitstel tot verwerking lijdt, terwijl de opzichter niet aanwezig is, dan dient iemand in zijn naam de meting te controleren en te noteren. Indien ook die persoon er niet is, dan dient verwerking uitgesteld te worden totdat de opzichter of zijn gemandateerde er weer wel is. Artikel 5 De aannemer is verplicht het afkomende ijzer van het te slopen bijgebouw in te nemen en hier nieuw ijzer, volgens het zelfde gewicht voor terug te leveren. Hiertoe kan hij een derde van de pondsprijs declareren. Artikel 6 De aannemer behoeft geen spijkers te leveren, als zijnde alle voor rekening van de timmerman. Artikel 7 De aannemer zal het werk doen op eigen kost en drank en dient zijn eigen gereedschap te gebruiken. De aannemer is niet gerechtigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de opdrachtgever het werk te besteden aan derden. Hij zal mogelijke spoed bij uitvoering betrachten, zodat niet op hem gewacht zal moeten worden. Artikel 8 Indien in het bestek iets mankeert dat er in vermeld had moeten staan, dient de aannemer te handelen als ware het wel gespecificeerd, ook wanneer er “duisterheden” hieromtrent optreden, waarbij de opdrachtgever zich het recht voorhoudt deze te interpreteren. Artikel 9 De aannemer zal veertien dagen na oplevering van het werk, op basis van een attestatie van de opzichter, de aanneemsom uitgekeerd krijgen. Artikel 10 Tot nakoming van de overeenkomst zal de aannemer twee borgen moeten stellen. Artikel 11 De opdrachtgever/besteder houdt zich het recht voor het werk te gunnen aan een inschrijver die niet de laagste was, of het werk op te houden als de prijs naar zijn smaak te hoog is. Aangenomen door Franchois van der Elst voor de aanneemsom van 19 pond 5 stuivers per 100 pond. Borgen zijn Antony Nugteren en Gerrit van Duffelen. Bestek van het Verf- en Glaswerk uit 179026 Het “Bestek van het Verf en Glaswerk te Vlaardingen” dateert van 5 maart 1790 en heeft betrekking op het zogenaamde tuinmanshuis, het koetshuis, het mangelvertrek, de biljartkamer en de tuinmansloods. Al het werk diende verricht te worden volgens de volgende artikelen en de hiertoe gemaakte tekeningen. De opmerking over de tekeningen bij het bestek van het loodgieterswerk geldt ook voor dit bestek. Afrekening van het werk, zoals verwoord in artikel 13, geschiedt in twee delen: de eerste na voltooiing van het schuur- en stopwerk, het bevestigen van het glas en het aanbrengen van de eerste verflagen en het tweede deel na het aanbrengen van de finale verflaag (het “afverven”). Artikel 1 Maatvoering: Rijnlandse maten van 12 duimen in de voet (één voet is 0,313947 meter en een duim is 2,61622 centimeter). Artikel 2 De verf en het glas zullen alle van de beste kwaliteit zijn, zowel de gekookte als ongekookt olie (-verf), loodwit, gele oker, Spaans groen, Engels rood, paars, dodekop, ongebrande lak of welke verf dan ook. Verder dient deugdzame taaie stopverf gebruikt te worden. In het glas mogen geen ringen (kringen), stippels, “draijen” en weinig knobbels zitten en het dient ook “niet buizig” te zijn, maar helder vlak. De verf dient zuiver en fijn gemalen te worden en egaal uitgestreken te worden, zonder strepen en “doove” (matte) vlekken. De ruiten dienen vlak en strak in de ramen gezet te worden. Alles onder toezicht
127
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
en ter beoordeling van de opzichter. Als iets niet naar de zin van de opzichter is, dan zal de aannemer dit terstond veranderen of herstellen. Indien deze weigert, behoudt de opdrachtgever zich het recht voor dit door een ander te laten verrichten, waarna de kosten op de aanneemsom worden afgetrokken. Indien blijkt dat de aannemer de materialen “vervalst” heeft, dan krijgt deze de eerste keer een boete van 20 gulden ten behoeve van de Nederduitse Diaconie Armen te Vlaardingen en de volgende keren steeds het dubbele “onverschillig wanneer de ontdekking geschiet”. Artikel 3 Alle buitenwerk zal drie maal geschilderd worden, te weten als eerste in een olieverf met wat kleurstof erin, verder gegrond en overgeverfd na eerst alle spijkergaten en scheurtjes met taaie stopverf te hebben gevuld. Het schilderwerk binnen zal eerst goed gelijmd en gladgeschuurd worden. Spijkergaten dienen ook hier gestopt te worden, waarna een eerste grondverflaag wordt opgebracht. Hierna dient het overgeverfd te worden met een nader te bepalen kleur. De aannemer dient de buitendeuren en vaste stukken in de voorgevel eerst te lijmen en glad te schuren, als zijnde getimmerd van eikenhout net als het binnenwerk. Alvorens de kleurlaag wordt aangebracht, dient de aannemer deze eerst als proef op een plankje te schilderen en ter goedkeuring aan de opdrachtgever te laten zien. Dit dient voor iedere kleur die in het werk voorkomt te geschieden. Artikel 4 In de voorgevel dienen twee koetskozijnen steengrijs (-grouw) geschilderd te worden, elk 14,5 voet hoog en 9,25 voet breed. Met loodwit en okergeel de deuren en de vaste stukken dodekop, waarvan het staal gekoren (geborsteld?) zal worden en de bossingen een weinig uitgediept worden (donkerder). Verder vier schuifkozijnen op stenen onderdorpels, elk 10,75 voet hoog en 4,75 voet breed in de kleur steengrijs, de raamregels en roeden paars. De houten lijst, die circa 54 voet lang is en 2,5 voet breed, net als de deuren in dodekop en alle “cornissingen” net als de hardstenen kolommen zanden en borstelen. De hierop staande balustrade van dezelfde lengte en die 3,5 voet hoog is, zal net als de kozijnen steengrijs geschilderd worden. Artikel 5 In het lange zijfront moeten tien schuifkozijnen geschilderd worden van gelijke grootte zoals in het vorige artikel, zeven halve schuifkozijnen van welke alleen de roeden en raamregels paars en de kozijnen steengrijs, twee deurkozijnen van elk 4,75 voet breed en 13 voet hoog met vier scheidingspilasters 10 duim breed en een deklijst daarboven alle in steengrijs. De scheidingspilasters dienen enigszins uitgediept te worden. De deuren zelf krijgen dezelfde kleur als de deuren in de voorgevel (loodwit en okergeel). Midden in het holle gedeelte dient het deurkozijn met een buitenwerkse maat van 6,5 voet en 13 voet hoog steengrijs geschilderd te worden. De eiken deuren daarin paars. De gehele doorgaande lijst, die ongeveer 127 voet lang en 2,5 voet breed is, met alle corniches net zoals bij de voorgevel verven, evenals de hardstenen kolommen en pilasters zanden en borstelen. Hetzelfde dient gedaan te worden met de tegenzichten (?) onder de lijst, tussen de kolommen. Op de vleugels aan iedere zijde een balustrade met een lengte van 25,5 voet, die net zoals boven de voorgevel steengrijs geschilderd moet worden. Boven de kolomlijst de acht pilasters met basementen en kapitelen, circa 10 voet hoog en 12 duim breed, en nog twee dito in het midden met de binnen en buiten iners (?) en bovenregel samen een vak makende, net als de onderzijde van de lijst verven, zanden en kammen. Twee ijzeren kozijnenhekjes van het balkon dienen in de menie gezet te worden en vervolgens zwart geverfd te worden. De lijst boven de pilasters, 2,5 voet breed en de holling omgaande circa 77 voet lang, net als de pilasters behandelen. Een balustrade van dezelfde lengte en 3 voet hoog gelijk aan de voorgevel bewerken. Deze balustrade gaat aan beide zijden om ter lengte van 52 voet en moet op dezelfde manier geverfd en gezand worden. Artikel 6 “Vlakke en leepe zijde langs de Haven met de geheele agterzijden van het werk”. Aan de vlakke en de twee “leepe” kanten drie schuifkozijnen net zoals in de voorgevel, waarvan de middelste met een ruit meer, steengrijs schilderen en de raamregels en roeden paars. De lijst en balustrade ter lengte van circa 32 voet zoals die in de vleugels zijn. De circa 26 voet lange lijst langs de tuinmansloods verven en zanden als meermalen hiervoor vermeld. Verder de gootlijst, 18 voet lang en 26 voet lang aan de loodskant, steengrijs schilderen zonder zanden. Nog in de loods een deurkozijn en deur, evenals een schuifkozijn net als de anderen verven. In de achtermuur/de mangelkamer moet een deurkozijn met een gladde, eiken, 11 voet hoge deur geverfd worden, het raam van buiten in de muur van de paardenstal bij de mestput, een kozijn 3,75 voet breed en 11 voet hoog en nog een holkozijn met twee draairamen, ieder van vier ruiten breed en hoog. In de tegenoverstaande muur een kozijn met drie stijlen met daarin twee ramen, ieder van vier ruiten breed en hoog, en nog een deurkozijn met een gladde deur met vier ramen. Op de hooizolder een goot en twee kleine kozijnen met deur en verder een geschaafde goot met een lengte van 32 voet, alles op dezelfde wijze als meermalen is opgegeven. In de achtermuur van
128
VLAK-verslag 26
het koetshuis een 10,25 voet hoog en 9,25 voet breed kozijn met “toevouwende” deuren steengrijs en paars schilderen als hiervoor. “Timmermanshuijs buyten en binnen”. Een ordinair deurkozijn met deur en twee schuifkozijnen zoals in de voorgevel. Een geschaafde goot van 18 voet lang en een goot van 25 voet lang. Nog een schuifkozijn, een deurkozijn, twee kozijntjes en deuren voor het secreet en de pompbak, een lijstje om het schoorsteentje in de “snuyver”, verder het pand voor de bedstede met nog drie binnenkozijnen en deuren, de lijst voor de schoorsteenboezem, alle zolders en buiten de trap wat er nog meer mag zijn, in een gemene (gewone) appelbloesem of andere kleur zoals nog bepaald wordt. Artikel 7 Binnen in het koetshuis de “bekleedsels der steene dreppels” (dorpels) en belegstukken van zes geverfde schuifkozijnen zoals tevoren gemeld te lijmen, gronden en in een licht olijfgroene kleur brengen van ongebrande lak, zo ook de stijlen van twee deurkozijnen waarvan de deuren mahoniehout geverfd worden. In de tuigkamer de belegstukken van het schuifkozijn, zoals in het koetshuis is bepaald. Het beschot en de kapstokken voor de tuigen in de kleur mahonie. In de paardenstal zeven ronde kolommen, gelijmd en gegrond op stenen neuten, een mahoniehouten kleur geven, de kapitelen en togen dezelfde kleur als de belegstukken in het koetshuis. De vaste schotten, latierbomen en losse borden eenzelfde kleur als de kolommen. Zo ook de ruiflatten, de ruif, evenals de togen en de zolder, zover die boven het pad komt, ook met de bruine kleur, doch boven de paarden ongeverfd. De deuren en stijlen van het kozijn aan het portaal en koetsierskamertje net als in het koetshuis. Het beschot van de trap als de kolommen. De bedstede en de kast in het koetsierskamertje in appelbloesem, de belegstukken van de kozijnen in dezelfde kleur. Biljartkamer. De vijf kozijnen, de “bekleedsels der steene dorpels”, de blinden, de onderplint en twee deuren en deurkozijnen verven in een kleur die het best bij die van het behang past en die nog nader opgegeven moet worden. Ook de kleur van het secreet in de mangelkamer zal nog nader bepaald worden, evenals de kleur van drie dakkozijnen en ramen. Ter behoud van het verfwerk in het koetshuis, de paardenstal en de stijlen en deuren binnen de biljartkamer, zal dit met vernis worden overstreken nadat de verf daar terdege droog is. Artikel 8 Indien tijdens het verfwerk de opdrachtgever besluit voor enig onderdeel een andere kleur te kiezen dan beschreven staat, dan zal de aannemer verplicht zijn deze wijziging door te voeren. Indien een onderdeel in het bestek niet genoemd is, dan zal de aannemer dit toch verven en behandelen als de aard van het werk dit verlangt. Artikel 9 De aannemer zal verplicht zijn behoorlijke spoed te betrachten en ervoor te zorgen dat het gereed is bij de eerste aanzegging. Vertraging wordt gesanctioneerd met een boete van 3 gulden ten behoeve van de Gereformeerde Diaconie Armen te Vlaardingen, welke zal worden ingehouden op de aanneemsom. Artikel 10 Alle ruiten zullen per vierkante Rijnlandse voet worden aangenomen, waaronder begrepen wordt het in het raam zetten en dichtstoppen met stopverf. De pannenglazen zullen hier niet onder geschaard worden, deze kunnen door de aannemer per stuk worden gedeclareerd voor een halve pond. Indien in het bestek iets mankeert dat er in vermeld had moeten staan, dan dient de aannemer te handelen als ware het wel gespecificeerd, ook wanneer er “duisterheden” hieromtrent optreden. Indien de verwoording van de artikelen niet duidelijk is, behoudt de opdrachtgever zich het recht voor deze zonder tegenspraak te interpreteren. Artikel 11 De aannemer zal het werk doen op eigen kost en drank en dient zijn eigen gereedschap te gebruiken. Tevens dient hij nuchtere en bekwame knechts te gebruiken, voor wie hij aansprakelijk is. Artikel 12 De aannemer is niet gerechtigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de opdrachtgever het werk te besteden aan derden. Artikel 13 Betaling van de aannemer geschiedt op basis van een attestatie van de opzichter dat het werk naar voldoening van het bestek is verricht en wel zodanig dat hij 2/5 deel van de aanneemsom 14 dagen na voltooiing ontvangt en het resterende 3/5 deel als de finale afverving zal zijn geschied. De opdrachtgever behoudt het recht de afverving te laten plaatsvinden in het voorjaar van 1791. De overeengekomen kosten voor het glas zullen echter op basis van een attestatie van de opzichter een maand na oplevering plaatsvinden, met dien verstande dat glasbreuk door het werkvolk zolang het werk nog niet is voltooid op kosten van de aannemer vervangen dient te worden. Het staat de aannemer vrij die kosten te verhalen op de desbetreffende werknemer. Artikel 14 Tot nakoming van de overeenkomst zal de aannemer twee borgen moeten stellen. Artikel 15 De opdrachtgever houdt zich het recht voor het werk te gunnen aan een inschrijver die niet de laagste was, of het werk op te houden als de prijs naar zijn smaak te hoog is. Aangenomen door Gerrit van Duffelen voor de aanneemsom van 406 gulden en 7 stuivers en het glaswerk voor 8 stuivers per vierkante voet. Borgen zijn Cornelis van der Sterre en Francois van der Elst. 129
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Memorie betrekking hebbende op het repareren en verven van houtwerk op ‘Het Hof’, 179827
Memorie door een opzichter/zaakgelastigde aan Diederik van Leijden aangaande te verrichten werkzaamheden aan de beide gebouwen van ‘Het Hof’. Uit de tekst blijkt niet duidelijk welke reparaties en verfwerk op welke gebouwen betrekking hebben. Met betrekking tot het nieuwe gebouw meldt de schrijver: “met name de balustrade daar op staande” behoeft reparatie en verfwerk. Het verfwerk dient op sommige plaatsen drie en op andere plaatsen in twee lagen te worden opgezet. De schrijver suggereert een en ander “in daggeld” te vergoeden en wel door Gerrit van Duffelen, die in 1790 ook de aannemer van het verfwerk was. De kleuren van het verfwerk voor de lijsten, kozijnen, balustrade en ornamenten zijn steengrijs en Bentheimer. De deuren en ramen donkerpaars of bruin, “tans zeer wel in de smaak voor al voor aanzienlijke gebouwen”. De hoofdkleuren van het woonhuis zijn voor de lijsten en kozijnen licht-Bentheimer, de deuren in best Kardoen groen en alle ramen wit, hetgeen vrij algemeen in smaak is. Mogelijk dat de hieronder staande kwitantie betrekking heeft op het werk dat hier geïnventariseerd is. Memorie van Reparatie aan het hoofdgebouw, ongedateerd (na 1790/voor 1830)28 Het betreft hier een aantal verrichte reparaties aan het bijgebouw, die in de lopende tekst “Memorie van de voornaamste Reparatiën op het hof door de timmerman” zijn opgesomd. Dezelfde memorie begint met werkzaamheden aan het hoofdgebouw (zie boven). Op basis van de in deze memorie vermelde onderdelen (balustrade, koepel, basementen, pilasters) is hier duidelijk sprake van het bijgebouw uit 1790, waarmee deze memorie een terminus post quem kent. De sloop van het hoofdgebouw in 1830 kan als terminis ante quem van het stuk worden beschouwd. Omdat een reparatie binnen 10 jaar na oplevering niet waarschijnlijk is, kan de datering scherper gesteld worden als tussen 1800 en 1830. De memorie vermeldt geen maten en ook de te gebruiken houtsoorten of verfkleuren zijn niet benoemd. De aannemer, noch de opdrachtgever wordt met naam vermeld. Verrichte werkzaamheden: - de balustrade boven de koepel gerepareerd - enige dekstukken over de vergaderingen gelegd en vastgemaakt - de beide schilden op het voorfront zo veel mogelijk recht gezet en met vier nieuwe ankers of koppelijzers voorzien, opnieuw gedekt en vastgespijkerd - de basementen van de bovenpilasters vast gezet en het beschietsel (beschot) nagekeken en weer vastgespijkerd - de deuren nagezien - de hekken aan het spui gerepareerd en nieuwe klauwstukken of kardoezen aan de vleugels gemaakt Brief van Diederik van Leijden aan ds. J.P. Sprenger van Eijk, d.d. 1 april 180529 Brief van Diederik van Leijden aan ds. J.P. Sprenger van Eijk waarin deze aan hem toestemming verleend gebruik te maken van de koepel: “ …te permitteren om, nu en dan, op myn buyteplaats te gaan wandelen, en, hoewel mijn coepel het selfde uytzigt als u huys oplevert, des verkiesende, als dan daar van tee gebruyk te mogen neemen. Ik zal, bij gelegenheit myn tuynman, en ook myn huysbewaarster van dit mijn gegeve consent kennis geeven.”. Brief van de schoolmeester Van der Hoeven aan Burgemeester en Wethouders aangaande de koepelkamer, 183730 A. van der Hoeven, eigenaar van een schoolinrichting te Vlaardingen, bedankt Burgemeester en Wethouders voor het tijdelijk mogen gebruiken van de koepelkamer op ‘Het Hof’ ten behoeve van zijn lessen. Voor de lessen heeft hij een betere gelegenheid gevonden. Raadsvergadering, waarin besluitvorming over het bijgebouw, 184131 De Gemeenteraad besluit op basis van nader te stellen voorwaarden om het gebouw staande op ‘Het Hof’ voor afbraak te verkopen, met uitzondering van de tuinmanswoning, welke zal blijven dienen als woning van de huurder van de moestuin en de boomgaard. Reglement voor de (Rooms-Katholieke) Bewaarschool op ‘Het Hof’ te Vlaardingen, 185632 Hoewel het reglement voor de (Rooms-Katholieke) Bewaarschool op ‘Het Hof’’ er verder geen melding van maakt, zal deze gehuisvest zijn geweest in de voormalige tuinmanswoning. De koepelkamer en overige ruimten van het bijgebouw waren immers al gesloopt. 130
VLAK-verslag 26
Verzoek tot huur van het gebouw van het Kantongerecht (restant bijgebouw), 188233 De heer Ph. Roderkerk te Rotterdam verzoekt per brief d.d. 3 september 1882 aan Burgemeester en Wethouders van Vlaardingen een dans- en concertzaal te mogen inrichten in het van de Gemeente te huren pand, dat eertijds gebruikt werd als kantongerecht. Burgemeester en Wethouders beschikken op 1 september negatief op dit verzoek met als reden dat het gebouw een andere bestemming heeft.
Eindnoten bij bijlage 34 Gemeente Archief Leiden, Archief Warmond 785-808, kopie van het testament van Willem van Ruijtenburgh en Alida Jonckheijn, d.d. 26.VI.1652. 2 Gemeente Archief Leiden, Archief Warmond, inv.nr. 785-808, d.d. 5.IV.1736. 3 Gemeente Archief Leiden, Archief Warmond, inv.nr. 785-808. 4 Postma, p. 473 en 474. 5 Gemeente Archief Leiden, Notarieel Archief inv. nr. 2020 acte 77, d.d. 15.VII.1760. 6 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 12751863, inv. nr. 9 7 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46. 8 M.C. Sigal jr.: Een verdwenen (?) schilderij van het geslacht van Ruytenburg.in De Navorscher, 76e jaargang, Amsterdam 1927, pag. 189. 9 Gezien de aanwezigheid van de kinderen, dateert dit schilderij van na 1640 en van voor 1652, het sterfjaar van Willem van Ruytenburgh. Vooralsnog is het schilderij niet getraceerd. 10 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 12751863, inv. nr. 46. 11 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 12751863, inv. nr. 46. 12 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46- zonder subnummer. 13 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer 1275-1863, inv.nr. 5, d.d. 29.XI.1803. 14 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer 1275-1863, inv.nr. 5, d.d. 11.IV.1804. 15 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer 1275-1863, inv.nr. 5, d.d. 21.III.1805. 16 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer 1275-1863, inv.nr. 5, d.d. 22.VIII.1805. 17 Stadsarchief Vlaardingen, Rechterlijk Archief Vlaardinger-Ambacht, inv.nr. 16 acte 19, d.d. 12.III.1811. 18 Stadsarchief Vlaardingen, Archief Gemeentebestuur, inv. nr. 2, pagina 20-24, 27-29, 34 en 139-141. 19 Stadsarchief Vlaardingen, Archief Gemeentebestuur inv. nr.26a. 20 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46- zonder subnummer. 21 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46- zonder subnummer. 22 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr.51. 23 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46-8. 24 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46-7. 25 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46-9. 26 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46-10. 27 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 12751863, inv. nr. 46. 28 Archief van de Ambachtsheer van Vlaardingen en Vlaardinger-Ambacht 1275-1863, inv. nr. 46- zonder subnummer. 29 Stadsarchief Vlaardingen, Archief van de Ambachtsheer 1275-1863, inv.nr. 5, d.d. 1.IV.1805. 30 Stadsarchief Vlaardingen, Archief Gemeentebestuur, Ingekomen Stukken, d.d. 6.X.1837. 31 Stadsarchief Vlaardingen, Archief Gemeentebestuur, inv. nr. 2, pagina 157. 32 Stadsarchief Vlaardingen, Archief Gemeentebestuur, map 399, d.d. 23 april 1856. 33 Stadsarchief, Correspondentie Burgemeester en Wethouders 1882, nr. 420/1. 1
131
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Bijlage 35
Tekening van de voorgevel van de buitenplaats ‘Het Hof’ uit “De geschiedenis en merkwaardigheden der stad Vlaardingen” door Mr. P.G.Q. Sprenger van Eijk (1832).
132
VLAK-verslag 26
Bijlage 36
Lijst van medewerkers.
Projectleiding Drs. T. de Ridder
gemeentelijk archeoloog
VLAK- medewerkers J. van den Berg Drs. M.P. Defilet E. van der Linden Drs. C. Van Loon Drs. M.P.H. van der Sommen Drs. E. van Toledo Drs. A.H.L. Vredenbregt
vondstverwerking projectcoördinator, uitwerking eerste bewerking veldtekeningen archeologisch medewerker, uitwerking opmaak verslag bewerken kaartmateriaal en veldtekeningen tweede projectcoördinator
Medewerkers van buiten het VLAK Drs. W. Beex Drs. J.P. ter Brugge Drs. A. Kooi J.P. van Oostveen Ing. W. van der Zijpp
vervaardigen 3D-reconstructie schrijver van het bouwhistorisch onderzoek veldmedewerker (Vriens Archeo Flex) studie kleipijpen assistent veldtechnicus (Vriens Archeo Flex)
Heliniumleden/ vrijwilligers VLAK J. Dam P. Heinsbroek
tekenen vondstmateriaal boringen
Graafmachinisten J. Moerland
Verkagrond B.V.
133
Bijlage 37
Overzicht van de structuren.
02.023 en 02.024 - (bouw-)historisch en archeologisch onderzoek
Colofon Tekst Redactie Figuren, tenzij anders vermeld Opmaak Druk
:drs. C. Van Loon (VLAK) :drs. M.P. Defilet (Bewoningsgeschiedenis, VLAK) :drs. J.P. ter Brugge (Bouwhistorisch onderzoek) :drs. A.H.L. Vredenbregt, drs. T. de Ridder (VLAK) :drs. C. Van Loon, drs. E. van Toledo (VLAK) :drs. M.P.H. van der Sommen (VLAK) :Repro, gemeente Vlaardingen
134
