Publiekszaken Stadsarchief en Archeologie. VLAK-verslag Gat in de Markt Het menselijk botmateriaal uit de periode

Publiekszaken Stadsarchief en Archeologie

VLAK-verslag 15.3 Gat in de Markt 01.101 Het menselijk botmateriaal uit de periode 1000-1050 W.J. Groen en T. de Ridder, onder redactie van C. Van Loon, A.H.L. Vredenbregt en T. de Ridder

augustus 2007

Afbeelding omslag: Kinderskeletje in situ, spoor 430 (Foto: VLAK, inv. nr. 2002-025-20).

VLAK-verslag 15.3 Gat in de Markt 01.101 Het menselijk botmateriaal uit de periode 1000-1050

W.J. Groen en T. de Ridder, onder redactie van C. Van Loon, A.H.L. Vredenbregt en T. de Ridder

augustus 2007

De reeks VLAK-verslagen is een uitgave van het Vlaardings Archeologisch Kantoor (VLAK), Gemeente Vlaardingen ISSN 1872-521X

VLAK-verslag 15.3

Inhoudsopgave 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 Archeologische en historische achtergrond 2.1 Vondstomstandigheden . . . . . . . . . . 2.2 De begraafplaats . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Situering . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Stratigrafische ligging . . . . . . . . . 2.2.3 Datering . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Historische context . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

2 2 2 2 2 3 4

3 Doel- en vraagstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 4 Materiaal en methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Het menselijk skeletmateriaal . . . . . . . . . . . . . 4.2 De onderzoeksmethodiek . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 Het geslacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2 De leeftijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2.1 Skeletleeftijdbepaling bij onvolgroeide individuen 4.2.2.2 Skeletleeftijdbepaling bij volgroeide individuen . 4.2.3 De berekende lichaamslengte . . . . . . . . . . 4.2.4 De epigenetische kenmerken . . . . . . . . . . . 4.2.5 De paleopathologie . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.5.1 De paleo-odontogene aandoeningen . . . . . . 4.2.5.2 De paleopathologische aandoeningen . . . . . 4.2.5.3 De paleotraumata . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

5 Onderzoeksresultaten . . . . . . . . . 5.1 Primaire graven . . . . . . . . . . . 5.1.1 De onvolgroeide individuen . . . 5.1.1.1 De demografie . . . . . . . . 5.1.1.2 De EP-kenmerken . . . . . . . 5.1.1.3 De paleopathologie . . . . . . 5.1.2 De volgroeide individuen . . . . 5.1.2.1 De vrouwen . . . . . . . . . . 5.1.2.2 De mannen . . . . . . . . . . 5.2 De los aangetroffen skeletelementen

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

14 14 14 14 16 17 18 18 25 32

6 Discussie . . . . . . . . . . . . . . 6.1 De demografie . . . . . . . . . . 6.2 De dentale status . . . . . . . . 6.3 De EP-kenmerken . . . . . . . . 6.4 De paleopathologie . . . . . . . 6.4.1 De metabolische stoornissen 6.4.2 De infectieziekten . . . . . . 6.4.3 De vaatvoorzieningsziekten . 6.4.4 De gewrichtsziekten . . . . . 6.4.5 De paleotraumata . . . . . . 6.4.6 Een samenvatting . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

34 35 37 38 40 40 42 43 43 44 45

7 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

46

8 Aanbeveling voor het vervolgonderzoek 8.1 Het DNA-onderzoek . . . . . . . . . . 8.2 Het stabiele isotopen onderzoek . . . 8.3 De aanbeveling . . . . . . . . . . . .

48 48 48 49

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

i

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . . . . . . . . .

6 6 6 6 7 7 8 9 9 11 11 12 13

01.101 - Het menselijk botmateriaal 9 Synthese . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1 Vlaardingers rond 1000-1050 . . . . 9.2 Gezondheid . . . . . . . . . . . . . 9.3 Geweld . . . . . . . . . . . . . . . 9.4 Resultaten per fase van het grafveld 9.5 Verder onderzoek . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

50 50 50 50 51 52

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 1: De dendrochronologische dateringen van het kisthout Bijlage 2: Beschrijving van de cursieve termen in het verslag . Bijlage 3: Foto’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71 71 72 79

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . . . .

. . . .

. . . .

Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

In de tekst gebruikte figuren

Figuur 1: Kaart van Vlaardingen met daarop aangegeven de onderzoekslocatie 01.101 Figuur 2: De spreiding van de onvolgroeide individuen per skeletleeftijdsklasse . . . . . Figuur 3: De leeftijdsopbouw in skeletjaren binnen de onderzoekspopulatie . . . . . . . Figuur 4: De SL-lichaamslengten in cm binnen de onderzoekspopulatie . . . . . . . . .

In de tekst gebruikte tabellen

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . 1 . 14 . 35 . 36

Tabel 1: De schedeltypen naar de Cephalische-index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 2: Skeletleeftijden van de onvolwassen individuen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 3: De belangrijkste resultaten aangaande de vrouwelijke individuen . . . . . . . . . . . . . Tabel 4: De belangrijkste resultaten aangaande de mannelijke individuen . . . . . . . . . . . . . Tabel 5: Overzicht van de los aangetroffen skeletelementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 6: De demografische kenmerken van de volgroeide onderzoekspopulatie . . . . . . . . . . Tabel 7: De gemiddelde SL-lichaamslengten in relatie tot de referentiepopulaties . . . . . . . . . Tabel 8: De AM-index en de Cariësindex in relatie tot de referentiepopulaties . . . . . . . . . . . Tabel 9: De schedeltypen binnen de volgroeide onderzoekspopulatie . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 10: De spreiding van EP-kenmerken binnen de onderzoekspopulatie . . . . . . . . . . . . Tabel 11: De metabolische stoornissen in relatie tot de referentiepopulaties . . . . . . . . . . . . Tabel 12: De infectieziekten binnen de onderzoekspopulatie in relatie tot de referentiepopulaties . Tabel 13: De gewrichtsziekten binnen de onderzoekspopulatie in relatie tot de referentiepopulaties Tabel 14: De spreiding van bottraumata binnen de onderzoekspopulatie . . . . . . . . . . . . . Tabel 15: De belangrijkste populatiekenmerken per fase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ii

10 15 24 31 33 35 36 37 38 39 41 42 43 44 51

VLAK-verslag 15.3

1 Inleiding De opgraving op de locatie ‘Gat in de Markt’, VLAK-code 01.101 (figuur 1), is medio december 2001 gestart en duurde tot en met 6 maart 2002. Dit verslag gaat nader in op het menselijk botmateriaal dat tijdens het onderzoek is aangetroffen. In hoofdstuk 2 wordt de archeologische en historische achtergrond van het onderzoek geschetst. De doel- en vraagstellingen komen aan bod in hoofdstuk 3. Het skeletmateriaal en de onderzoeksmethoden worden besproken in hoofdstuk 4. De resultaten uit het fysisch antropologisch onderzoek worden in catalogusvorm weergegeven in hoofdstuk 5. Hoofdstuk 6 behandelt de individuele resultaten op populatieniveau binnen de historische context. In hoofdstuk 7 wordt antwoord gegeven op de eerste vijf onderzoeksvragen en in hoofdstuk 8 worden aanbevelingen voor het vervolgonderzoek gegeven. De antwoorden op de centrale vragen komen in de synthese aan bod (hoofdstuk 9). Woorden die in het rapport cursief zijn weergegeven, zijn opgenomen in een verklarende woordenlijst (zie bijlage 2). In andere VLAK-verslagen komen het archeologische onderzoek zelf (VLAK-verslag 15.1), het kisten bekledingshout uit de graven (VLAK-verslag 15.2), het botanisch onderzoek (VLAK-verslag 15.4), het dierlijk botmateriaal (VLAK-verslag 15.5) en het aardewerk (VLAK-verslag 15.6) aan de orde.

Figuur 1: Kaart van Vlaardingen met daarop aangegeven de onderzoekslocatie 01.101 (tekening: Dienst Stadswerk).

1

01.101 - Het menselijk botmateriaal

2 Archeologische en historische achtergrond 2.1 Vondstomstandigheden Hoewel voor het onderzoek reeds de verwachting was uitgesproken dat de opgravingslocatie een deel van de middeleeuwse begraafplaats zou kunnen omvatten, kwamen deze begravingen pas laat tijdens het onderzoek aan het licht. De begraafplaats werd uiteindelijk in werkput 3 aangesneden. Op een oppervlakte van maximaal 5,70 bij 5,90 m werd op 31 januari 2002 het eerste graf ontdekt (sp. 320). Aanvankelijk leek het om een solitair graf te gaan. Noch onder dit graf, noch op hetzelfde niveau elders in de werkput kwamen nieuwe bijzettingen aan het licht. Pas op 9 februari bleek dat op een dieper niveau de periferie van een oudere fase van het grafveld bewaard was gebleven. Binnen de laatste 4,80 bij 5,90 m konden uiteindelijk 45 begravingen gedocumenteerd en grotendeels gelicht worden. De resterende opgravingstijd was echter beperkt. Door deze tijdsdruk zijn er concessies gedaan aan de documentatie in het veld, maar deze hebben niet geleid tot wezenlijk informatieverlies. Alle inhumaties zijn op een schaal 1:10 ingetekend en zijn meestal gefotografeerd. Daarnaast zijn er aantekeningen gemaakt over de positie van het skelet. De losse grond in en rondom een graf is zoveel mogelijk integraal verzameld in monsterzakken, zodat ook de kleine, moeilijk zichtbare botjes geborgen werden. De skeletten zijn doorgaans per skeletonderdeel verzameld. Dat wil zeggen dat er idealiter onderscheid gemaakt is tussen: de schedel, wervels, bekken, rechterhand, -arm, -ribben, -been, - voet en idem voor de linkerzijde. De schedels zijn steeds in huishoudfolie verpakt om verlies van kleine elementen als tanden en kiezen te voorkomen.

2.2 De begraafplaats 2.2.1 Situering Het onderzochte deel van het grafveld kan worden beschouwd als een uitbreiding van een reeds bestaande begraafplaats, waarvan de kern gezocht moet worden onder en rond de Grote Kerk van Vlaardingen. De bijbehorende nederzetting lag ten noorden van de kerk.1 Ten zuiden van de kerk zijn tot nu toe geen aanwijzingen gevonden voor bewoning uit de Volle Middeleeuwen. De begraafplaats lag dus aan het einde van de tiende eeuw, en vermoedelijk ook in de voorgaande eeuwen, aan de rand van de nederzetting Vlaardingen. Ook in latere tijden vormde de onderzochte locatie een belangrijke grens. Vanaf het einde van de 12e eeuw lag hier een dijk, die ten zuiden van de nederzetting liep en tot vandaag de dag als markant hoogteverschil in het stadshart zichtbaar is.

2.2.2 Stratigrafische ligging Voorafgaande aan de inrichting van dit deel van het terrein als begraafplaats zijn er al enige activiteiten ter plaatse geweest. Hiervan getuigt ondermeer een grote, circa 2,20 m brede ingraving (spoorgroep 16), die doorsneden wordt door een greppel met een vlechtwerkwand (spoorgroep 66). Deze laatste wordt door middel van een 14C-datering gedateerd op 1160 + 30 BP. Tevens bevindt zich aan de zuidzijde van het grafveld een minimaal 9 m brede waterloop, die rond 933 AD is aangelegd.2 De graven zelf zijn ingegraven in een kluiterige, zandige laag waarin elke vorm van gelaagdheid ontbreekt. Het lijkt te gaan om een antropogene ophoging. Het is waarschijnlijk dat deze ophoging samenhangt met de inrichting van deze zone als begraafplaats. Onder deze ophoging bevinden zich natuurlijke afzettingslagen, waaronder zandige oeverwalafzettingen. De bovenzijde van deze zandige lagen wordt gedeeltelijk erosief doorsneden door een gelamineerde kleilaag (spoorgroep 76), die voor het einde van de tiende eeuw lijkt te zijn afgezet.3

2

VLAK-verslag 15.3

2.2.3 Datering De bovenzijde van het grafveld was verstoord door de ingraving van een enorme 13e-eeuwse gracht. Op basis daarvan werd in het veld een 12e-eeuwse datering aangehouden voor de inhumaties. Ook het aardewerk dat in en rondom de graven werd aangetroffen (kogelpot, Paffrath, Pingsdorf en Andenne), was daarmee niet in tegenspraak. De uitkomst van het dendrochronologisch onderzoek was dan ook verrassend. De dateringen varieerden van 918 + 6 AD (sp. 437) tot 1043-1048 AD (sp. 446), zie bijlage 1. Het merendeel van de dendrodateringen is echter afkomstig van secundair gebruikt hout. Als we de dendrodateringen per graf bekijken, dan komt de oudste ‘graf’datering uit op 967 + 6 AD (sp. 513). Dit hout is echter oorspronkelijk afkomstig van een schip dat gebouwd is in de Vikingtraditie en dat op grond van de referentiecurve vermoedelijk afkomstig is uit (de omgeving van) Sleeswijk-Holstein.4 Het ‘oudste’ graf met een datering van primair gebruikt hout, betreft spoor 485. Deze heeft een datering van na 1038 AD. Daarmee mag verondersteld worden dat het onderzochte deel van het grafveld in de eerste helft van de elfde eeuw in gebruik was. De oudste fase van de onderzochte begraafplaats wordt aan de zuidzijde begrensd door een greppel met vlechtwerk. Van het vlechtwerk (sp. 438), dat naar verwachting vers verwerkt hout bevat, is een 14C-datering genomen met het volgende resultaat: 1025 + 25 BP. Deze datering valt met 95,4 % zekerheid tussen 981-1027 AD. Hiermee kan met vrij grote zekerheid gesteld worden dat de ingebruikname van dit deel van het grafveld geplaatst kan worden in het eerste kwart van de elfde eeuw. De jongste primaire dendrodatering komt uit op 1043-1048 AD (sp. 446). Deze kist bevat tevens een primair verwerkte eiken plank, die afkomstig is van een boom die in het voorjaar van 1044 AD moet zijn gekapt. Daarmee zal deze overledende in of kort na 1044 AD begraven zijn. Er is één jonger graf (sp. 475) met hout uit het najaar/ de winter van 1045/6. Het is echter onduidelijk of het om primair of secundair gebruikt hout gaat.5 Boven spoor 475 ligt nog één graf, zodat de sluitdatum van dit gedeelte van het grafveld in ieder geval na 1046 zal liggen. Deze sluitdatum wordt bevestigd door de datering van de boomstamkist (sp. 391), stratigrafisch één van de jongste graven in het grafveld. Omdat een dendrodatering van de boomstamkist niet mogelijk bleek, is er een 14C-monster genomen. Het monster was afkomstig uit een eerdere boring van amateur-archeoloog Piet Heinsbroek. Door puur toeval is de boring net door het ‘voeteneinde’ van de boomstamkist gegaan. Het betreffende houtmonster omvatte circa zeven jaarringen, maar geen spinthout. Bij de uitkomst van de 14C-datering moet daarom minstens 21 jaar opgeteld worden.6 Het 14C-onderzoek leverde als datering 1025 + 25 BP, wat met 95,4 % zekerheid uitkomt op een datering tussen 981-1027 AD. Als we de missende jaarringen verrekenen, dan is de boom geveld na 1002 en ten hoogste enkele jaren na 1048. We kunnen dus met vrij grote zekerheid stellen dat de sluitdatum van dit gedeelte van het grafveld kort na 1046 zal liggen. Binnen het toch al goed gedateerde deel van het grafveld is het mogelijk gebleken een nadere fasering aan te brengen. Dat er sprake is van tenminste twee fasen blijkt uit de ligging van een greppel met vlechtwerk (sp. 438), die de oudste fase van dit deel van de begraafplaats begrensde. Deze greppel is namelijk in een latere fase in het grafveld zelf geïncorporeerd, wat ondermeer blijkt uit bijzettingen die later in de greppel en buiten deze begrenzing van het grafveld zijn bijgezet. Het deel van de begraafplaats dat in de eerste fase in gebruik was, wordt ook nog in de tweede fase gebruikt. Hierdoor is het onderscheid tussen de graven die behoren tot fase 1 en fase 2 in een aantal gevallen onduidelijk (fase 1 of 2).7 Samengevat kunnen we stellen dat het opgegraven deel van het grafveld in het eerste kwart van de elfde eeuw in gebruik is genomen en in gebruik blijft tot kort na 1046. Daarbinnen valt een fasering vast te stellen: fase 1 kan geplaatst worden in de periode van 1000-1027. In fase 2 wordt het grafveld met circa 1,4 m in zuidelijke richting uitgebreid. De graven in fase 2 vallen in de periode van na 1027 tot kort na 1046. Eén graf vormt een uitzondering. Het is het reeds eerder genoemde spoor 320 dat als eerste ontdekt werd. Deze inhumatie is aangetroffen op een aanzienlijk hoger niveau, dat op basis van de stratigrafie geplaatst kan worden aan het einde van de 12e eeuw of het begin van de 13e eeuw. Het graf lag ruimtelijk gezien in het talud tussen de gracht en de dijk en lag daarmee buiten de toenmalige begraafplaats.

3


2.3 Historische context De uitbreiding van de begraafplaats is aangelegd in een periode dat de nederzetting een turbulente ontwikkeling doormaakte.8 Na de dodelijke aanslag op graaf Arnulf in 993 trekken zijn weduwe Liutgarde en zijn zoon Dirk III zich terug in de streek rondom Vlaardingen. Het is mogelijk dat in hun kielzog ook mensen zijn meegekomen uit de streek waar de graaf zich vóór die tijd ophield, vermoedelijk het gebied rondom Rijnsburg.9 Rond 1000 wordt er een grafelijk hof in Vlaardingen gesticht.10 Vermoedelijk hangt de stichting ervan samen met de komst van Dirk III naar Vlaardingen in 993. Kort voor 1018 bouwt graaf Dirk III een versterking in de directe nabijheid van de nederzetting Vlaardingen. Mogelijk moet deze versterking aan de zuidoostzijde van de huidige kerkheuvel gezocht worden.11 Opvallend is dat in deze periode de ruimtelijke structuur van het centrum ook gewijzigd wordt, wat ondermeer blijkt uit de uitbreiding van de oude begraafplaats. In de eerste helft van de elfde eeuw ontwikkelt Vlaardingen zich tot de belangrijkste nederzetting van het Westfriese graafschap, dat vanaf 1101 Holland zou heten. Vlaardingen maakt in deze periode een snelle ontwikkeling door. De kreek de Vlaarding, waaraan de nederzetting Vlaardingen is gelegen, ging functioneren als een haven. Hierdoor kon Vlaardingen uitgroeien tot een belangrijke handelsplaats. De economische voorspoed zal niet alleen geleid hebben tot een aangroei van de reeds aanwezige bevolking, maar zal ook mensen van buitenaf hebben aangetrokken. Het dendrochronologisch onderzoek heeft aangetoond, dat het hout dat verwerkt is in de begravingen uit verschillende streken afkomstig is. De volgende dendrochronologische curveregio’s werden onderscheiden: Centraal Duitsland, Nederland en Noordwest Duitsland, Midden- en Zuid Duitsland, Oost Friesland en Duitsland, Zuidoost Nederland en Vlaanderen, en Engeland. Een gedeelte van het hout is met zekerheid afkomstig van handelsschepen die zijn achtergelaten door kooplieden die Vlaardingen hebben aangedaan. Zo zijn resten gevonden van drie schepen, gebouwd in Vikingtraditie. Twee daarvan zijn vermoedelijk door Denen in Engeland gebouwd en het derde schip is afkomstig uit het gebied van Sleeswijk-Holstein, gelegen in het Oude Frisia.12 Het is dan ook opmerkelijk dat, van de slechts vier bekende munten die in Vlaardingen geslagen zijn, er twee in het muntenkabinet van Stockholm liggen, één in Brussel en één in Rotterdam. Opvallend is ook dat één van deze munten geslagen is in ‘Engelse stijl’.13 Een belangrijke gebeurtenis kan hier niet onvermeld blijven. Op dinsdag 29 juli 1018 vond er te Vlaardingen een bloedbad plaats: de slag bij Vlaardingen. De monnik Alpertus van Metz schrijft enkele jaren later een uitgebreid relaas over deze slag.14 De keizerlijke strafexpeditie naar Vlaardingen pakte desastreus uit voor het keizerlijke leger, dat door de Friezen en graaf Dirk III geheel verslagen werd op de oevers van de Maas. Daarmee was de machtbasis van het Westfriese graafschap van Dirk III, in de marge van het Duitse keizerrijk, voorlopig gevestigd.

4

VLAK-verslag 15.3

3 Doel- en vraagstellingen Het fysisch antropologisch onderzoek vond plaats op macroscopisch niveau en steunde op uitgangspunten zoals verwoord in de bioculturele benadering. Deze benadering werkt met een begrensde vraagstelling en integreert de fysisch antropologische datasets met de datasets verkregen uit de historische en archeologische context.15 De primaire doelstelling was het verkrijgen van antwoorden op de volgende vragen: 1) Fysieke gesteldheid Vlaardingen maakte aan het begin van de elfde eeuw een turbulente ontwikkeling door, die vermoedelijk samenging met economische voorspoed. Is deze veronderstelde economische voorspoed van Vlaardingen gedurende de elfde eeuw terug te vinden op het menselijk botmateriaal? 2) Immigratie Vlaardingen gaat aan het begin van de elfde eeuw deel uitmaken van een groot internationaal netwerk. Het is aannemelijk dat de veronderstelde economische voorspoed van Vlaardingen mensen van buitenaf aantrok. De vraag is dan ook of de bijgezette individuen afkomstig zijn uit een homogene of een heterogene samenleving. Zijn op het menselijk botmateriaal aanwijzingen te vinden, die op een bepaalde geografische herkomst wijzen? Welke onderzoeksmethoden dragen bij aan het verkrijgen van meer informatie over het herkomstgebied? 3) Slag bij Vlaardingen in 1018 Vrijwel alle in het grafveld bijgezette individuen zijn generatiegenoten van Dirk III en hebben mogelijk de slag bij Vlaardingen bewust meegemaakt. Enkele individuen kunnen zelfs meegevochten hebben aan de zijde van Dirk III. Zijn er sporen op het botmateriaal terug te vinden die in verband gebracht kunnen worden met geweld? Kunnen deze aanwijzingen gerelateerd worden aan de slag bij Vlaardingen in 1018? Welke alternatieve verklaringen zijn er mogelijk? 4) Algemene vragen Voorts zijn de algemene vragen die gesteld kunnen worden aan menselijk botmateriaal van belang. Het gaat daarbij om het vaststellen van leeftijd, sekse, ziektebeelden, afwijkingen en eventuele andere zaken, zoals fracturen, verwondingen, ouderdomsverschijnselen en de algehele gesteldheid. Met andere woorden, wat is de demografische opbouw en de algemene gezondheidsstatus? Om deze centrale vragen te kunnen beantwoorden, werden deze omgezet naar zes meer specifieke onderzoeksvragen: 1) Wat is de demografische opbouw binnen de onderzoekspopulatie? 2) Wat is de algemene gezondheidsstatus binnen de onderzoekspopulatie? 3) Uit welke socio-economische strata is de onderzoekspopulatie afkomstig? 4) Zijn er binnen de onderzoekspopulatie paleotraumata te vinden die geassocieerd kunnen worden met een in potentie dodelijk conflict? 5) Zijn er aanwijzingen aangaande homo- of heterogeniteit binnen de onderzoekspopulatie aanwezig? 6) Welke aanbeveling kan er gedaan worden betreffende een (bio)chemische vervolgstudie rondom de centrale vragen? De eerste onderzoeksvraag bespreekt de demografische opbouw (dit is de relatie tussen de sekse, leeftijd en lichaamslengte) binnen de onderzoekspopulatie. Onderzoeksvraag twee concentreert zich op de indicatoren aangaande de algemene gezondheidsstatus, namelijk de paleopathologische aandoeningen en de gemiddelde lichaamslengte. Het antwoord op de derde onderzoeksvraag wordt verschaft door de aangetroffen metabolische stoornissen, deficiëntieziekten en ontstekingsverschijnselen (de socioeconomische indicatoren) bij het onderzoek te betrekken. Het antwoord op de vierde onderzoeksvraag wordt verschaft door waarnemingen aangaande de paleotraumata die veroorzaakt zijn door uitwendig mechanisch geweld. De vijfde onderzoeksvraag wordt beantwoord door te kijken naar indicatoren aangaande homogeniteit en heterogeniteit; meerbepaald de Cephalische-index en de epigenetische kenmerken. De conclusies verkregen uit de eerste vijf onderzoeksvragen helpen om de zesde onderzoeksvraag te beantwoorden. 5


4 Materiaal en methoden In dit hoofdstuk wordt de (conserverings)status van het Vlaardingse skeletmateriaal besproken en de onderzoeksmethodiek uiteengezet.

4.1 Het menselijk skeletmateriaal In het veld zijn 45 bijzettingen gedocumenteerd, waarvan er 41 geborgen konden worden. Het materiaal is in 2003 door VLAK-medewerker Henk Robbers schoongemaakt, gesorteerd per element en beschreven. Al de grond uit de monsterzakken is gezeefd en nagelopen met het oog op klein menselijk botmateriaal. Nadat al het overige vondstmateriaal was gewassen en gecatalogiseerd, heeft Henk Robbers het dierlijk botmateriaal nagezocht op losse menselijke elementen die uit secundaire context afkomstig zijn. De 41 bijzettingen vormen, samen met 213 skeletelementen afkomstig uit een secundaire context, de in dit rapport bestudeerde onderzoekspopulatie. Van de 41 bijzettingen zijn er vijf in geconserveerde toestand16 onderzocht. Het betreft één man bijgezet in een boomstamkist (sp. 391) en drie kinderen bijgezet in een doodskist (sp. 445, 448 en 495). Eén kind (sp. 430) kon niet onderzocht worden, aangezien het tentoongesteld was in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) te Leiden. De (meet)resultaten van dit kind zijn overgenomen uit het verslag van d’Hollosy (2002).17 Hoewel de onderzochte skeletelementen in een goede conserveringstoestand verkeerden, waren een aantal skeletten incompleet overgeleverd. Daar het bergen van de skeletten met voorzichtigheid gebeurde, wat bevestigd werd door een lage PM-index, moet deze incompleetheid verklaard worden door eerdere verstoringen. De aanwezigheid van incomplete skeletten betekende dat niet alle skeletten op een vergelijkbare wijze onderzocht konden worden. De percentages die gepresenteerd worden, zijn daarom steeds gebaseerd op het overgeleverde deel van het skeletmateriaal. Indien bijvoorbeeld bij een individu de scheenbeenderen ontbraken, dan werd het individu niet opgenomen in de populatieberekeningen aangaande het voorkomen van periostitis op scheenbeenderen.

4.2 De onderzoeksmethodiek Als leidraad voor het onderzoek werd de vierde druk van het ‘Manual for the Physical Anthropological Report’ van Maat & Mastwijk (2004) gebruikt.18 De hierin beschreven methodiek wordt hieronder per variabele (het geslacht, de leeftijd en de berekende lichaamslengte) besproken. In deze paragraaf zal ook aandacht besteed worden aan de methodiek aangaande de waarneming van de epigenetische kenmerken en de paleopathologie.

4.2.1 Het geslacht Het geslacht is bepaald aan de hand van de morfologische kenmerken van de schedel, de onderkaak en het bekken, omdat deze skeletelementen per sekse wat betreft robuustheid en vorm verschillen.19 Zo zijn de mannelijke skeletelementen over het algemeen meer robuust en beschikt een gemiddelde mannelijke schedel over grotere (lucht)holtes dan een gemiddelde vrouwelijke schedel. Het gemiddelde vrouwelijke bekken zal breder en lager zijn dan het gemiddelde mannelijke bekken. Gezien het feit dat de morfologische geslachtskenmerken zich pas gedurende de pubertijd volledig ontwikkelen, kunnen ze enkel bij volgroeide (volwassen) individuen op een betrouwbare wijze worden gedocumenteerd.20 De leeftijdsgrens tussen de onvolgroeide en volgroeide individuen ligt op twintig (skelet)jaar. Op de schedel worden elf, op de onderkaak vier en op het bekken tien geslachtskenmerken onderscheiden. Hoe meer kenmerken er per skeletelement kunnen worden bekeken, hoe betrouwbaarder de uitkomst. Elk kenmerk heeft een gewichtscore (W) dat zich tussen de 1 en 3 bevindt. Hoe hoger deze score,

6

VLAK-verslag 15.3 hoe betrouwbaarder de deeldeterminatie verkregen via dit kenmerk. De beoordeling van een kenmerk vindt plaats aan de hand van een geheel cijfer (X), variërend tussen de -2 en +2. Een -2 duidt aan dat het kenmerk een ultiem vrouwelijke vorm heeft, een +2 dat het kenmerk als ultiem mannelijk wordt geïnterpreteerd. Het cijfer 0 duidt aan dat het kenmerk in een overgangsvorm verkeert. Het aan een kenmerk toegekende cijfer (X) wordt vermenigvuldigd met de gewichtscore (W) van het kenmerk. De zo per kenmerk verkregen uitkomsten worden vervolgens bij elkaar opgeteld (of van elkaar afgetrokken) en gedeeld door de som van alle bij de beoordeling betrokken gewichtscores. In een formulevorm ziet het bovenstaande er als volgt uit: Σ (W x X) ΣW De verkregen eindscore geeft aan of het onderzochte skeletelement een overheersend vrouwelijke dan wel mannelijke vorm vertoont. Een analyse aan de hand van de geslachtskenmerken op het bekken is nagenoeg 100% betrouwbaar.21 De betrouwbaarheid van de analyse uitgevoerd aan de kenmerken van de schedel is iets lager.22 De onderkaken van Nederlandse vrouwen neigen richting een mannelijke eindscore en mogen niet betrokken worden bij de definitieve geslachtsbepaling.23 Indien de eindscores van de onderzochte skeletelementen sterk van elkaar afwijken, moet de voorkeur worden gegeven aan de eindscore verkregen uit het (complete) bekken.

4.2.2 De leeftijd Allereerst moet worden opgemerkt dat de leeftijd die verkregen wordt uit het onderzoek niet zo maar gekoppeld kan worden aan de kalenderleeftijd. De bekomen leeftijd beschrijft namelijk primair de zogenaamde skeletleeftijd. Hoewel er een relatie bestaat tussen de skeletleeftijd en de kalenderleeftijd, loopt deze relatie niet altijd parallel. Zo zal het gedurende het leven gevolgde dieet, samen met de opgelopen paleopathologische aandoeningen en het uitgeoefende beroep van invloed zijn op de skeletleeftijd.24 Een man die bijvoorbeeld over een deficiënt dieet beschikte en zwaar werk verrichtte zal mogelijk een morfologisch ‘ouder’ skelet hebben dan een man die voldoende voeding genoot en geen zware arbeid hoefde te verrichten. Ook zal een ondervoed of ziek kind over een ‘jonger’ skelet beschikken dan zijn/haar gezonde, goed doorvoede leeftijdsgenoten, aangezien zijn/haar skelet zich langzamer ontwikkeld. Bij de bepaling van de skeletleeftijd bij onvolgroeide individuen (dit zijn individuen jonger dan twintig skeletjaar) worden andere onderzoeksmethoden gebruikt dan bij de volgroeide groep.

4.2.2.1 Skeletleeftijdbepaling bij onvolgroeide individuen Als leidraad voor het onderzoek naar de skeletleeftijd bij onvolgroeide individuen wordt het werk van WEA (1980)25 en Scheuer & Black (2002) gebruikt. Het betreft de volgende vier methoden: (1) de mineralisatie en eruptie van de gebitselementen, (2) de fusie van de fontanellen en de sluiting van het axiale skelet, (3) de vergroeiing van de epifysen met de diafyse en (4) de lengtegroei van de lange pijpbeenderen. 1) Er bestaat een sterke correlatie tussen de mineralisatie en doorbraak van de (melk)gebitselementen en de kalenderleeftijd (Ubelaker 1978). Hoewel Ubelaker ook de derde molaren (verstandskiezen) voor de leeftijdsbepaling gebruikt, omdat ze gewoonlijk rondom het achttiende levensjaar doorkomen, worden deze elementen in dit rapport buiten beschouwing gelaten. Verstandskiezen kunnen namelijk congenitaal ontbreken of zelfs nog na het twintigste levensjaar doorkomen. Zo heeft circa een kwart van de hedendaagse populatie geen verstandskiezen. 2) De tweede methode is gebaseerd op de volgorde waarin de fusie van de fontanellen en de aaneensluiting/ vergroeiing van skeletelementen in het axiale skelet plaatsvindt. Ook dit patroon kan gekoppeld worden aan een kalenderleeftijd. 3) De derde methode is gebaseerd op het feit dat de epifysaire schijven rond het veertiende levensjaar volgens een vast patroon met de diafyse beginnen te fuseren. Ook dit patroon volgt de kalenderleeftijd.

7

01.101 - Het menselijk botmateriaal 4) De laatste methode is gebaseerd op de door Maresh (1970) berekende tabellen aangaande lengtegroei van de lange pijpbeendiafysen, zonder rekening te houden met de epifysaire schijven.26 Gegeven het feit dat jongens en meisjes een andere groeicurve vertonen, zou ook sekse bij deze vergelijking betrokken moeten worden. Daar dit via een morfologische aanpak (vrijwel) onmogelijk is, is de metrische skeletleeftijd gerelateerd aan het groeibereik van beide seksen. Omdat de lengtegroei van kinderen populatieafhankelijk is, moest de groeicurve van Maresh bovendien gekalibreerd worden naar de onderzoekspopulatie. De gebruikte omrekeningsfactor bedraagt 0,9835.27 Van de bovenstaande vier methoden moet de mineralisatie en eruptie van de gebitselementen als meest, en de metrische leeftijdsbepaling als minst betrouwbaar worden beschouwd.28 De vorming en doorbraak van de gebitselementen wordt namelijk het minst beïnvloed door de fysiologische- en omgevingsfactoren.

4.2.2.2 Skeletleeftijdbepaling bij volgroeide individuen Voor de skeletleeftijdbepaling bij volgroeide individuen worden twee methoden gebruikt; de Complexe Methode29, en het slijtagepatroon aangetroffen op het occlusale vlak (het kauwvlak) van de ware kiezen (molaren). De Complexe Methode Deze methode is gebaseerd op de relatie tussen vier leeftijdindicatoren: (1) de morfologische verandering van het schaambeengewrichtsoppervlak, (2-3) de vormverandering van het botweefsel in de proximale gewrichtskoppen van het dijbeen en het opperarmbeen en (4) de endocraniale sluiting van de schedelnaden. 1) Bij het schaambeengewricht wordt gekeken naar de morfologische verandering op het gewrichtsoppervlak (facies symphysialis). Deze verandering volgt zes opeenvolgende fasen. Daar de morfologie van het schaambeengewricht beïnvloed kan worden door de zwangerschap, dit door de belasting van het schaambeengewricht, wordt deze leeftijdsindicator bij vrouwen gewoonlijk buiten beschouwing gelaten. 2-3) Om de vormverandering van het sponsachtige netwerk (substantia spongiosa) en de cortex (substantia compacta) in de proximale gewrichtskoppen van het opperarmbeen en het dijbeen te onderzoeken, worden deze langs het frontale vlak met een fijn zaagje doorgezaagd. Ook bij deze leeftijdsindicatoren worden er zes opeenvolgende fasen per skeletelement onderscheiden. 4) De endocraniale sluiting van de schedelnaden (endocraniale sutuurobliteratie) wordt in kaart gebracht nadat men het schedeldak van de schedel heeft gezaagd.30 Er wordt gekeken naar de mate van sluiting in de kransnaad (sutura coronalis), de pijlnaad (sutura sagittalis) en de lambda-vormige beennaad (sutura lambdoidea). De mate van sluiting wordt beoordeeld op (maximaal) 16 plaatsen met scores variërend van 0 (geheel open) tot 4 (geheel dicht). Alle toegekende scores worden vervolgens bij elkaar opgeteld en gedeeld door het aantal bestudeerde plaatsen. De zo verkregen obliteratiegraad wordt tenslotte ingedeeld in één van de vijf opeenvolgende sluitingsfasen. Nadat alle leeftijdsindicatoren afzonderlijk van elkaar op morfologie, vormverandering of sluiting zijn bekeken, worden ze aan elkaar gekoppeld. De zo verkregen skeletleeftijd heeft een betrouwbaarheidsmarge van 80-85%. Het aantal bij het onderzoek gebruikte leeftijdsindicatoren bepaalt verder de leeftijdsmarge bij de verkregen skeletleeftijd. Zo heeft een skeletleeftijd die gebaseerd is op alle vier de leeftijdsindicatoren een marge van vijf skeletjaar (± 2,5 skeletjaar), terwijl een skeletleeftijd die gebaseerd is op slechts één leeftijdsindicator over een marge van 17 tot 40 skeletjaar beschikt. Bij bejaarde individuen vindt een correctie van de maximale skeletleeftijd plaats. Zo moet de maximale leeftijdsmarge gelegen tussen 60 en 64,99 skeletjaar verhoogd worden naar 70 skeletjaar. De maximale leeftijdmarge gelegen tussen 65 en 69,99 skeletjaar wordt verhoogd naar 75 skeletjaar en de maximale leeftijdsmarge gelegen boven 70 skeletjaar wordt verhoogd naar 80 skeletjaar. Occlusale slijtagepatroon Het occlusale slijtagepatroon weerspiegelt het gebruik van de kiezen door de jaren heen en correleert daardoor niet alleen met het door de jaren heen gevolgde dieet, maar ook met de kalenderleeftijd.31 Het

8

VLAK-verslag 15.3 slijtagepatroon wordt in dit rapport bepaald via het schema van Maat en andere (2002, figuur 19), welke associeert met de Late Middeleeuwen. De gebitten met zware paleo-odontogene aandoeningen en de gebitten waarin de meeste molaren ontbreken, worden buiten het onderzoek gelaten. Belangrijk is, dat de hier beschreven methode enkel een ondersteunde functie heeft. Slechts in die gevallen waarin de leeftijdmarge verkregen via de ‘Complexe Methode’ groter is dan 15 skeletjaar, wordt de leeftijd verkregen via het slijtagepatroon bij de vaststelling van het definitieve leeftijdsinterval betrokken.

4.2.3 De berekende lichaamslengte Een lichaamslengte wordt niet alleen bepaald door de genetische aanleg, maar tevens door het gevolgde dieet, het woonmilieu en de tijdens het leven opgelopen (paleo)pathologische aandoeningen.32 De berekende staande - levende lichaamslengte (SL-lichaamslengte) komt dan ook binnen een zekere marge tot stand. De bepaalde SL-lichaamslengten zijn gebaseerd op metingen van (combinaties van) de lange pijpbeenderen33 en volgen de in Trotter & Gleser (1958), Trotter (1970) en Breitinger (1937) beschreven methodiek. - Voor de berekening van de SL-lichaamslengte bij vrouwen wordt gebruik gemaakt van formules zoals weergegeven in Trotter & Gleser (1958). Het mannelijke equivalent is te vinden in het werk van Trotter (1970). In beide gevallen worden de aanwezige pijpbeenderen per pijpbeen en lichaamshelft gemeten, waarna er een gemiddelde per lang pijpbeen wordt berekend. De zo verkregen gemiddelden worden vervolgens, afhankelijk van de combinatie van de aanwezige lange pijpbeenderen, met behulp van een formule omgerekend naar een SL-lichaamslengte. Het verdient de voorkeur om de formule met de kleinste standaarddeviatie te gebruiken. Is het onderzochte individu ouder dan 30 skeletjaar, dan vindt er bij Trotter & Gleser (1958) en Trotter (1970) een correctie naar skeletleeftijd plaats. Deze correctie dient om de mate van krimp te ondervangen en bedraagt 0,06 cm per skeletjaar. - De methode van Breitinger (1937) wordt alleen binnen het mannelijk deel van de onderzoekspopulatie toegepast. Er worden lengtes van het rechter opperarmbeen, spaakbeen, dijbeen en scheenbeen gemeten. Vervolgens wordt per gemeten lang pijpbeen, met behulp van een vaststaande formule, de SLlichaamslengte berekend. De afzonderlijk berekende lichaamslengten worden bij elkaar opgeteld en gedeeld door het aantal lange pijpbeenderen dat bij de meting was betrokken. Er vindt bij Breitinger (1937) geen correctie naar skeletleeftijd plaats. Het is waarschijnlijk dat het model van Breitinger (1937) beter van toepassing is op de onderzoekspopulatie dan het model van Trotter (1970).34 Omdat Breitinger in veel archeologische publicaties echter onbesproken wordt gelaten, zullen in dit rapport beide methodes gebruikt worden. Daar een SL-lichaamslengte via verschillende combinaties van lange pijpbeenderen bij verschillende individuen berekend wordt (niet alle lange pijpbeenderen zijn immers bij elk skelet aanwezig), kunnen er bij de berekening van de gemiddelde SL-lichaamslengte statistische afwijkingen optreden. Dit komt doordat de bovenste extremiteiten en de distale lange pijpbeenderen relatief minder (snel) groeien dan de onderste extremiteiten en de proximale lange pijpbeenderen.35 Een mogelijke oplossing voor het bovenstaande probleem is een rechtstreekse vergelijking op populatieniveau tussen één en hetzelfde lange pijpbeen. Deze vergelijking zal plaats vinden via de maximale lengte van de dijbeenderen.

4.2.4 De epigenetische kenmerken Onder de epigenetische kenmerken (EP-kenmerken) worden alle niet pathologische, morfologische ontwik kelingsaanpassingen of -varianten aan het skelet verstaan, die het skelet ondergaat onder invloed van zijn omgeving (extrinsieke factoren) en de genetische aanleg (intrinsieke factoren).36 De mutatie van de EPkenmerken vindt plaats in de intra-uteriene fase en komt (jaren) na de geboorte tot uiting. Hoewel het fysisch antropologisch onderzoek naar de EP-kenmerken nog steeds in de kinderschoenen staat, lijkt het erop dat deze kenmerken zich door een samenspel tussen een aantal genen en impulsen uit de (veranderende) omgeving ontwikkelen (dit wordt aangeduid met de term genetische predispositie).

9

01.101 - Het menselijk botmateriaal In de (archeologische) literatuur worden een aantal EP-kenmerken in verband gebracht met erfelijkheid (biologisch verwantschap).37 Voorbeelden zijn: een onvolgroeide wervelboog (spina bifida)38, een niet (volledig) gesloten voorhoofdsnaad (sutura metopica persistens)39, de vorming van extra schedelbotjes (bijvoorbeeld ossa wormiana)40 en de doorbraak van het aantal verstandskiezen.41 Gedurende het fysisch antropologisch onderzoek zijn enkel de meer in het oog springende EP-kenmerken geregistreerd. Het laatste door een beperkte onderzoekstijd en middelen. Alle waargenomen EP-kenmerken worden in de loop van de tekst besproken en indien nodig van een korte toelichting voorzien. Aan één EP-kenmerk, de schedelvorm, zal wel uitgebreid aandacht worden besteed. Dit kenmerk, hoewel sterk beïnvloed door de omgevingsfactoren42, kan potentieel gebruikt worden voor uitspraken betreffende de mate van homo- of heterogeniteit binnen een populatie.43 Zo zal de erfelijke aanleg binnen een bepaalde groep, die geografisch geïsoleerd is en dus geen genetische contacten met de buitenwereld onderhoudt, ervoor zorgen dat er homogeniteit wat betreft de schedelvorm kan ontstaan binnen deze groep.44 Aan de andere kant kan de plasticiteit van de schedel ervoor zorgen dat de schedelvorm van kinderen van migranten zich gaat aanpassen aan de nieuwe, plaatselijke omgevingsfactoren.45 Onderzoek naar de schedelvorm binnen een populatie vindt plaats via de zogenaamde ‘Cephalische-index’. Deze index is gebaseerd op twee variabelen, namelijk: - De maximale lengte, oftewel de rechtlijnige afstand gemeten (in cm) langs het mediaanvlak tussen het meest naar voren springende deel van het voorhoofdsvlak (glabella) en de uitstekende punt van het achterhoofdsbeen (opisthocranon). - De maximale breedte, oftewel de rechtlijnige afstand gemeten (in cm) haaks op het mid-sagittale vlak tussen de meest laterale punten op de wandbeenderen (ossa parietalia). De formule achter de Cephalische-index is als volgt: Maximale breedte (cm) x 100 Maximale lengte (cm) De score verkregen uit de Cephalische-index bepaalt vervolgens tot welk schedeltype de onderzochte schedel moet worden gerekend (zie tabel 1). Cephalische-index (cm)

Schedeltype

Schedelvorm

< 65

Ultradolichocraan

Een extreem lange schedel

65-69,99

Hyperdolichocraan

Een extra lange schedel

70-74,99

Dolichocraan

Een lange schedel

75-79,99

Mesocraan

Een gemiddelde schedel

80-84,99

Brachycraan

Een korte schedel

85-89,99

Hyperbrachycraan

Een extra korte schedel

> 90

Ultrabrachycraan

Een extreem korte schedel

Tabel 1: De schedeltypen naar de Cephalische-index.

Uit de indeling naar schedeltypen blijkt dat een schedel waarvan de maximale breedte kleiner is dan 75% van de maximale lengte als dolichocraan door het leven gaat. Een schedel waarvan de maximale breedte echter gelijk of groter is dan 80% van de maximale lengte wordt als brachycraan geïnterpreteerd. Voor de volledigheid kan nog worden opgemerkt dat aangezien de Cephalische-index slechts gebaseerd is op twee variabelen, het nooit gebruikt mag worden als het bewijs voor de mate van homo- of heterogeniteit binnen een bevolkingsgroep. De berekende index draagt slechts een hypothese aan, die via een niet morfologische vervolgstudie nog verder zal moeten worden gemotiveerd of verworpen.

10

VLAK-verslag 15.3

4.2.5 De paleopathologie De paleopathologie wordt opgesplitst in drie categorieën, namelijk: - De paleo-odontogene aandoeningen aan het gebit en/of het kaakbot. - De paleopathologische aandoeningen aangetroffen op het postdentale skelet. - De paleotraumata aangetroffen op het skelet.

4.2.5.1 De paleo-odontogene aandoeningen Alle volgroeide gebitten worden onderzocht op de aanwezigheid van paleo-odontogene aandoeningen. Per individu wordt bijgehouden hoeveel gebitselementen zijn doorgekomen, congenitaal ontbreken, gedurende het leven verloren zijn gegaan (ante mortem) of na de dood zijn verdwenen (post mortem). Ook wordt gekeken naar de mate van calculus en cariës en worden de aanwezige parodontale -en periapicale ontstekingen gedocumenteerd. Voor het bepalen van de mate waarin al deze aandoeningen voorkomen, wordt het basisschema van Brothwell (1981) gebruikt. 46 Een (+) geeft aan dat een aandoening in een lichte mate voorkomt. Een (++) duidt op een gemiddelde mate en een (+++) op een zware mate van voorkomen. De hierboven genoemde aandoeningen worden nog in het kort besproken. - Onder calculus (tandsteen) worden calciumafzettingen verstaan, die primair uit etensresten zijn opgebouwd. Deze resten hebben zich onder invloed van bacteriën omgevormd tot verkalkte lagen rondom de gebitselementen (de tandplaque). Onder normale omstandigheden is tandplaque goed te verwijderen door grondig te poetsen. Gebeurt dit niet, of in onvoldoende mate, dan kan de tandplaque zich gaan nestelen tussen de gebitselementen in of vlak boven de tandwortels, op de overgang tussen het tandglazuur en de tandwortel. Calculus ontwikkelt zich dan ook het sterkst op plaatsen waar het niet of nauwelijks door het poetsen en/of het kauwproces kan worden weggescheurd. Ook bestaat er een relatie tussen de plaats waar de calculus is afgezet en het gevolgde dieet. - Cariës (het tandbederf) is een chronische, infectieuze ziekte, die veroorzaakt wordt door progressieve ontkalking (demineralisatie) van het tandglazuur (email) en het tandbot (dentine). Naarmate cariës toeneemt, zal de mogelijkheid om deze te registreren afnemen. Dit komt omdat veel carieuze elementen al ante mortem verloren zullen zijn gegaan. Globaal gesproken kunnen er twee soorten cariës worden onderscheiden, namelijk carieuze aandoeningen aan de kroon en carieuze aandoeningen aan de tandwortel.47 De eerste vorm wordt meestal ingeluid door een (plakkerig) zetmeel- en/of suikerrijk dieet.48 Het aanwezige zetmeel in de tandplaque wordt omgezet in suikers die het tandbederf bevorderen. Dit komt omdat ze de bacteriën voeden die verantwoordelijk zijn voor de productie van een aantal, voor het gebit schadelijke, zwakke zuren. Deze zuren tasten eerst de buitenste tandglazuurlaag aan. Naarmate het proces vordert, zal er meer tandglazuur worden afgebroken totdat er een gaatje (caviteit) in het glazuur ontstaat. Door deze caviteit kan het tandbot direct door de zuren worden aangetast. Nadat het tandbot is doorboord, zal het levende deel van een gebitselement (pulpa) worden aangetast. Het laatstgenoemde proces wordt pulpitis genoemd en gaat gepaard met kiespijn. De tweede vorm van cariës vindt plaats aan de tandwortels en wordt veroorzaakt door het terugtrekken van het tandvlees, waardoor de tandwortels bloot en onbeschermd komen te liggen. Deze kunnen dan simpel door bacteriële werking worden aangetast, wat op den duur ook tot pulpitis leidt. - Onder de parodontale ontstekingen (in het Engels: periodontal disease) worden alle paleo-odontogene ontstekingen verstaan, die geassocieerd kunnen worden met (een vaak pijnloze) destructie van het tandondersteunende weefsel (parodontium). Deze destructie wordt primair veroorzaakt door afbraak van de glazuurboog die de verschillende gebitselementen met elkaar verbindt, meestal als gevolg van gebitsslijtage en/of tandsteenirritatie. Door het ontbreken van deze boog kunnen de voedselresten zich gemakkelijk tussen de gebitselementen in nestelen en zo het tandvlees irriteren waardoor deze ontstoken raakt (gingivitis) en zich terug begint te trekken (gingivarecessie). De laatstgenoemde ontsteking is vaak omkeerbaar, maar het kan ook leiden tot de ontsteking van de ligamenten die het gebitselement fixeren (parodontitis). Parodontitis heeft meestal enkel betrekking op de peridontale ligamenten (en dan vooral op het ligamentum circilare dentis).49 Deze aandoening tast dan ook aanvankelijk het tandbot, het tandcement (substantia ossea) en/of het tandkasbot niet aan en is daardoor archeologisch onwaarneembaar. Een vergevorderde, chronische vorm van parodontitis kan zich echter wel op het botweefsel uiten en wordt gekenmerkt door de resorptie van het tandkasbot (alveolaire atrofie). Deze aandoening leidt tot ondiepere tandkassen en zogenaamde

11

01.101 - Het menselijk botmateriaal periodontale pockets. De laatstgenoemde ‘pockets’ kunnen met het blote oog worden waargenomen. Ze worden gekenmerkt door dunne (en soms scherpe) botrandjes aan de rand van het kaakbot, rondom een gebitselement. Door het bovenstaande proces ontstaat een verlies aan het kaakbot, waardoor de gebitselementen steeds losser in de kaak komen te zitten. Parodontale ziekten worden vandaag de dag verantwoordelijk gesteld voor een groot deel van het ante mortem tandverlies boven het veertigste levensjaar.50 - Onder periapicale ontstekingen worden alle ontstekingen verstaan die zich in of rondom de tandwortel (apex) afspelen en die primair geassocieerd moeten worden met een necrotische pulpa. Het laatste (meestal) door cariës. Na de vernietiging van de pulpa zal de ontsteking zich namelijk via het wortelkanaal richting de wortelpunt verplaatsen en het kaakbot daar ter plaatse zodanig aantasten, dat er bij de wortelpunt een kogelvormige holte ontstaat die gevuld is met pus (abces of granuloom). Het is ook waarschijnlijk dat de bloedcirculatie in de buurt van de aangetaste wortelpunt verstoord raakt, aangezien de bloedvaten ter plaatse zo dun zijn dat er gemakkelijk ophoping van pus bij de wortelpunt kan ontstaan. De tandzenuw raakt door het bovenstaande afgesloten van voedingsstoffen en sterft af. Indien het abces zich richting het wortelvlies (periodontium) van een gebitselement of het beenvlies (periosteum) uitbreidt, is er sprake van een acute periodontitis, respectievelijk periostitis. Het is bovendien mogelijk dat er nu een subperiostaal abces en/of een botafbrekende cyste ontstaat, of dat er een doorgang (fistula) in het kaakbot wordt gevormd waardoor pus uit de kaak in het weke weefsel of een kaakholte (sinus) kan stromen. In een klein aantal gevallen kan een abces zich zodanig ontwikkelen dat het tot een zware, levensbedreigende ontsteking aan het kaakbot (osteomyelitis), het onderhuidse bindweefsel (cellulitis), de kaakholten (sinusitis maxillaris) of een orgaanstructuur in de borstholte (mediastinitis) leidt. In een klein aantal gevallen kan er zelfs necrose van spieren, huid en bindweefsel (fasciitis necroticans) plaatsvinden. In verreweg de meeste gevallen zal het gebitselement, dat door het botverlies wordt ondermijnd, echter steeds losser in de kaak komen te zitten en er op den duur vanzelf uit vallen. Hierdoor kan pus uit de wond stromen. Een abces bij een wortelpunt is archeologisch waarneembaar als een begrensde, kogelvormige holte met scherpe randen. Om de beschrijving van de bovenstaande aandoeningen op populatieniveau te vergemakkelijken, wordt gebruik gemaakt van vier dentale indexen. De mate van het post mortem verlies wordt bepaald door de ‘PM-index’. N PM verloren elementen x 100 (N doorgekomen elementen - N ontbrekende tandkassen) – N AM verloren elementen De mate van het ante mortem verlies wordt bepaald door de ‘AM-index’. N AM verloren elementen x 100 N doorgekomen elementen - N ontbrekende tandkassen Om de mate van cariës te kunnen bepalen, wordt er gebruik gemaakt van de ‘Cariësindex’ (dit is het percentage carieuze gebitselementen binnen het totale aantal geïnspecteerde gebitselementen). N cariës x 100 N geïnspecteerde elementen Om de percentages verkregen uit de Cariësindex te kunnen begrijpen, is het tevens nodig om de mate van samenhang tussen de cariës, het ante mortem verlies en het post mortem alveolair verlies te begrijpen. Hiervoor wordt de zogenaamde ‘DM-index’ (In het Engels: Decayed and Missing-index) gebruikt. (ΣN carieuze elementen + ΣN AM verloren elementen) x 100 (ΣN doorgekomen elementen - ΣN ontbrekende tandkassen) - ΣN PM verloren elementen

4.2.5.2 De paleopathologische aandoeningen De gediagnosticeerde paleopathologische aandoeningen worden in de loop van de tekst per paleopathologie besproken. Deze bespreking vindt plaats bij het individu bij wie de paleopathologie als eerste werd gediagnosticeerd. Relevant is dat een aantal paleopathologische aandoeningen over een primaire en een secundaire uitingsvorm beschikken. Bij de primaire uitingsvorm staat de waargenomen paleopathologie op zichzelf en is de oorzaak erachter meestal onbekend. Bij de secundaire vorm is de waargenomen paleopathologie (indirect) veroorzaakt door een andere, meestal bekende, paleopathologie (bijvoorbeeld een tumor, een infectie of een fractuur).

12

VLAK-verslag 15.3

Daar verschillende paleopathologische aandoeningen het botweefsel op een vergelijkbare wijze kunnen aantasten, zal vaak gewerkt worden met de zogenaamde ‘differentiaaldiagnose’. Hierbij wordt niet een specifieke oorzaak achter de waargenomen botverandering benoemd, maar worden de aandoeningen besproken die tot deze verandering hebben kunnen leiden. De meest aannemelijke oorzaak wordt hierbij bovenaan de lijst geplaatst. Voor de volledigheid wordt nog vermeld dat er ook röntgenfoto’s van een aantal skeletelementen is gemaakt en dat een aantal schedels endoscopisch is onderzocht.

4.2.5.3 De paleotraumata Een trauma ontstaat door inwendig of uitwendig geweld, met als resultaat verwonding van het weefsel. Bij een bottrauma wordt het botweefsel beschadigd door buiging, samendrukking en/of draaiing. Hierbij vindt overigens ook vrijwel altijd een beschadiging plaats van het bindweefselapparaat, de spieren, de bloedvaten en de zenuwen. Een veel voorkomend bottrauma is een fractuur. Er is sprake van een fractuur indien de continuïteit van het bot door een scheur of een breuk volledig of deels wordt onderbroken. Een dergelijke onderbreking kan grofweg op vier manieren ontstaan, namelijk door (1) acuut uitwendig mechanisch geweld, (2) aanhoudende biomechanische stress, (3) verhoogde inwendige spierspanning, of door (4) inwendige pathologische verzwakking van het botweefsel. Er wordt verder onderscheid gemaakt tussen een complete en een incomplete fractuur. Bij een complete fractuur is er sprake van een breuk die zich over de gehele lengte of breedte van het bot bevindt en die het bot in meerdere stukken splitst. Bij een incomplete fractuur is van een totale onderbreking geen sprake. Een goed genezen, incomplete fractuur hoeft na de genezing (bij kinderen) geen visueel waarneembare sporen op het skeletmateriaal na te laten. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen een gesloten en een open fractuur. Bij een gesloten fractuur is er geen contact tussen het beschadigde botweefsel en de buitenwereld aanwezig omdat de huid nog intact is. Bij een open fractuur is er wel sprake van contact met de buitenwereld, waardoor (lichaamsvreemde) bacteriën via de opening de wond binnen kunnen dringen. Het zal duidelijk zijn dat het onderscheid tussen een open en een gesloten fractuur op archeologisch materiaal, indien de gebroken botdelen gedurende het genezingsproces goed waren geïmmobiliseerd, (vrijwel) onwaarneembaar is. Gedurende het onderzoek is uitgebreid aandacht besteed aan fracturen die veroorzaakt kunnen zijn door uitwendig, interpersoonlijk mechanisch geweld.51 Er zijn twee categorieën fracturen aangetroffen die aan deze criteria konden voldoen, namelijk: (1) depressie fracturen veroorzaakt door een scherp voorwerp en (2) depressie fracturen veroorzaakt door een stomp voorwerp. De depressiefracturen veroorzaak door een scherp voorwerp kenmerken zich door de aanwezigheid van een lineaire, goed afgegrensde botlaesie(s), een V-vormige dwarsdoorsnede en een vlak, glad snijvlak.52 De depressiefracturen veroorzaakt door een stomp voorwerp kenmerken zich door de instulping van het botweefsel op de plaats van het trauma. Bij de laatstgenoemde fracturen is het overigens niet altijd even duidelijk of de depressiefractuur veroorzaakt is door interpersoonlijk geweld of een ongeluk waarbij het individu zich heeft gestoten, is gevallen of door een dier is getrapt.53 De depressiefracturen die veroorzaakt worden door uitwendig interpersoonlijk geweld kunnen sterk van elkaar verschillen qua vorm. De definitieve vorm van deze fracturen is immers sterk afhankelijk van meerdere variabelen.54 Dergelijke variabelen zijn: - de grootte van het beschadigde botoppervlak, - de snelheid, massa, kracht en hoek van het voorwerp waarmee de depressiefractuur werd veroorzaakt, - de fysische en morfologische eigenschappen van het beschadigde botdeel, - de leeftijd en voedingstoestand van het verwonde individu, - de aan- of afwezigheid van beschermende kleding of een pantser, - de invloed van de postdepositionele processen op het beschadigde botdeel.

13


5 Onderzoeksresultaten In dit hoofdstuk worden de resultaten van de onderzoekspopulatie besproken. Het betreft de 41 inhumaties uit primaire context en de 213 skeletelementen uit secundaire context. De 41 primaire graven bevatten 26 onvolgroeide en 15 volgroeide individuen. Beide groepen worden hier afzonderlijk van elkaar besproken. Daarna worden in paragraaf 5.2 de skeletelementen uit secundaire context behandeld. De gefotograafeerde EP-kenmerken en paleopathologische aandoeningen zijn weergegeven in bijlage 3.

5.1 Primaire graven 5.1.1 De onvolgroeide individuen Binnen de onderzoekspopulatie bevonden zich 26 onvolgroeide individuen. De onderzoeksresultaten van deze individuen zullen per onderwerp besproken worden, namelijk de demografische kenmerken, de aanwezige EP-kenmerken en de aangetroffen paleopathologie.

5.1.1.1 De demografie De skeletleeftijden van de onvolgroeide individuen zijn weergegeven in tabel 2. Gedurende het onderzoek bleek dat de scheenbeenderen (tibiae) bij jonge kinderen, wat betreft lengtegroei mogelijk achterbleven op de overige lange pijpbeenderen. Daarom zijn skeletleeftijden die geassocieerd zijn met de scheenbeenderen in deze tabel afzonderlijk weergegeven.

Figuur 2: De spreiding van de onvolgroeide individuen per skeletleeftijdsklasse. De verticale as geeft het aantal individuen weer en de horizontale as geeft de leeftijdscategorie aan.

De gemiddelde metrische skeletleeftijd verkregen via de lange pijpbeenderen (zonder tibiae) bedroeg 3,9 jaar (standaarddeviatie of s.d. = 3,1). De gemiddelde metrische skeletleeftijd verkregen enkel via de scheenbeenderen bedroeg 3,4 jaar (s.d. = 2,7). Een andere constatering was dat de skeletleeftijd die verkregen werd via de mineralisatie en eruptie van de gebitselementen vaak voorliep op de overige skeletleeftijden. Dit gold in het bijzonder voor de metrische skeletleeftijd. De oorzaak van deze discrepanties wordt verderop onder het kopje ’De metabolische stoornissen’ besproken.

14

VLAK-verslag 15.3

Sp.

Axiaal / Epifysair

Gebit

Metrisch (zonder tibiae)

Metrisch (enkel tibiae)

320

12-18 jaar

12-14 jaar

nvt

nvt

428

15-21 jaar

16-17

nvt

nvt

430

6-10 jaar

5-10 jaar

5,5-6 jaar

circa 5,5 jaar

431

8-16 maanden

0-2 jaar

1-1,5 jaar

circa 1,5 jaar

442

5-8 jaar

5-6 jaar

5-7 jaar

4-5 jaar

445

2-5 jaar

circa 3 jaar

2-3 jaar

circa 2 jaar

448

3-9 maanden

0-2 jaar

2-6 maanden

circa 3 maanden

449

4,7-6,3 jaar

5-6 jaar

circa 5 jaar

nvt

450

2-4 jaar

3-6 jaar

2-2,5 jaar

nvt

475

2-4 jaar

0-2 jaar

1,5-2 jaar

9-12 maanden

479

nvt

1-3 jaar

circa 2,5 jaar

2-2,5 jaar

481

nvt

nvt

5-6 jaar

4-4,5 jaar

482

8,5-12,5 jaar

5-8 jaar

6,5-8 jaar

6 jaar

483

nvt

nvt

circa 1,5 jaar

nvt

485

5-8 jaar

5-8 jaar

5-6 jaar

circa 5,5 jaar

486

4-8 jaar

3-6 jaar

4,5-5 jaar

circa 4 jaar

494

1-2 jaar

1-2 jaar

circa 1 jaar

6-9 maanden

495

nvt

36-38 weken

38-40 weken

nvt

513

5-9 jaar

5-6 jaar

4,5-5 jaar

4 jaar

515

nvt

0-4 maanden

0-5 maanden

0-3 maanden

526

9,5-14,5 jaar

8-18 jaar

11,5-12,5 jaar

10-10,5 jaar

532

6-10 jaar

4-6 jaar

5,5-6 jaar

circa 6 jaar

544

nvt

nvt

circa 1,5 jaar

nvt

546

0,5-1 jaar

0,25-2 jaar

0,5-1 jaar

circa 0,5 jaar

547

5-9 jaar

5-8 jaar

6-6,5 jaar

5-5,5 jaar

548

nvt

nvt

4,5-5 jaar

circa 4,5 jaar

Tabel 2: Skeletleeftijden van de onvolwassen individuen. De waarden weergegeven bij sp. 430 zijn overgenomen of afgeleid uit d’Hollosy (2002).

Uit de spreiding van de kinderskeletleeftijden, verkregen via de mineralisatie en eruptie van de gebitselementen en de axiale/epifysaire sluiting, bleek dat kinderen ouder dan circa 1 maand en jonger dan circa vijf skeletjaar de onvolgroeide groep met 54% (N = 26) domineerden (zie figuur 2). Kinderen tussen de vijf en tien skeletjaar waren vertegenwoordigd met 31%. Slechts drie kinderen waren ouder dan tien skeletjaar en slechts één kind (sp. 495) kon met zekerheid als perinataal worden aangeduid.55

15


5.1.1.2 De EP-kenmerken Vier kinderen hadden één of meerdere EP-kenmerken. Deze kinderen zullen per individu besproken worden. Spoor 320 Een adolescent vertoonde een mogelijke ontwikkelingsstoornis aan het epifysairkraakbeen. In de basis van het proximale teenkootje van de rechter grote teen werd een ronde opening aangetroffen. Deze opening is hoogstwaarschijnlijk ontstaan doordat een fragment epifysairkraakbeen tijdens de groei in het bot is achter gebleven, waardoor het bot genoodzaakt was om om het stukje kraakbeen heen te groeien. Via een röntgenfoto werd duidelijk dat deze opening zich niet tot in het merg van het teenbotje strekte. De adolescent voelde waarschijnlijk geen pijn.56 Aan het schuitvormig voetwortelbeen (os naviculare) is verder een extra botje, een zogenaamde prehallux (of os tibiale externum), waargenomen (zie bijlage 3). Het botje komt vandaag de dag bij 5 tot 10% van de bevolking voor en fuseert normaliter bij meisjes tussen het negende en tiende en bij jongens tussen het twaalfde en dertien levensjaar.57 Het feit dat dit botje nog niet was gefuseerd, zou gezien de leeftijd van 1214 skeletjaar erop kunnen wijzen dat het hier om een jongetje gaat. Spoor 482 Eén kind vertoonde in totaal vier EP-kenmerken. Als eerste was bij de vierde cervicale wervel het rechterdeel van de wervelboog ongefuseerd gebleven. Ook ontbrak er een facetgewichtje rechts caudaal op de derde cervicale wervel en rechts craniaal op de vijfde cervicale wervel (zie bijlage 3). Op de vierde cervicale wervel was het gewrichtje bovendien vervangen door een bolvormig vlakje, waarop de derde wervel rustte. Deze ontwikkelingsstoornis gaf waarschijnlijk weinig tot geen klachten, al zal de beweeglijkheid van de nek wel wat beperkingen hebben ondervonden. Het tweede EP-kenmerk betrof een in potentie aanwezige ribaanzet aan de rechterkant van de zevende cervicale wervel (halsrib, zie bijlage 3). Het verschijnsel ontstaat wanneer een cervicale wervel symptomen van een thoracale wervel gaat overnemen. Het verschijnsel komt bij vrouwen vaker voor dan bij mannen.58 Halsribben komen vandaag de dag bij minder dan 1% van een de bevolking voor.59 Een halsrib kan pas na het tiende levensjaar betrouwbaar worden gediagnosticeerd. Het is daarom onzeker of hiervan ook al sprake was bij dit circa acht jaar oude kind. De vijfde lumbale wervel en de eerste sacrale wervel vertoonden een derde EP-kenmerk, namelijk een opening in de achterste, mediane wervelboogspleet (spina bifida occulta, zie bijlage 3). Deze opening ontstaat doordat de helften van het doornuitsteeksel (processus spinosus) niet (goed) met elkaar fuseren.60 Spina bifida occulta komt bij 10 tot 25% van de hedendaagse bevolking voor en geeft meestal geen klinische complicaties. Het laatste omdat de ongefuseerde wervelboog gedurende het leven stevig ingepakt is door het weke weefsel. In een aantal gevallen kan een ongefuseerde wervelboog echter ook tot herniatie (inklemming) leiden.61 Als laatste werd een kegelepifyse in de basis van een distaal vingerkootje aangetroffen (zie bijlage 3). Een kegelepifyse heeft een soortgelijke vorm als de onderkant van een wijnfles en komt bij vrouwen vier keer zo vaak voor als bij mannen.62 Spoor 513 Eén kind vertoonde een haakvormig uitsteeksel mediaal op de distale zijde van de beide opperarmbeenderen, een zogenaamde processus supracondylaris (zie bijlage 3). Dit uitsteeksel komt voor bij circa 1% van de hedendaagse bevolking. Het kan klinische complicaties geven omdat het op de neurovasculaire bundels druk kan gaan uitoefenen, wat tot pijn en tinteling kan leiden.63 Spoor 532 Eén kind beschikte over een sutura metopica persistens, oftewel een kruisschedel (zie bijlage 3). Bij sutura metopica persistens is er sprake van een niet (volledig) gesloten voorhoofdsnaad (sutura frontalis).64 Deze schedelnaad sluit normalieter voor het tweede levensjaar. De mate van het voorkomen van een niet (volledig) gesloten voorhoofdsnaad, varieert per populatie en heeft geen klinische gevolgen.65

16

VLAK-verslag 15.3

5.1.1.3 De paleopathologie Acht kinderen vertoonden één of meerdere paleopathologische aandoeningen. Deze kinderen zullen per paleopathologie besproken worden. Een adolescent (sp. 320) vertoonde verscheidene paleopathologische aandoeningen op het skelet, namelijk een avulsiefractuur, één Schmorlse nodulus, glazuur hypoplasie en rachitis. Deze aandoeningen worden hieronder nader toegelicht. Avulsiefractuur Als eerste werd een avulsiefractuur aan de derde lumbale wervel aangetroffen (zie bijlage 3). Deze wervelfractuur ontstaat door een (tijdelijke) werveldislocatie met als gevolg een (lichte) wervelcompressie en een afgebroken voorrand van de eindplaat.66 Dit alles door een onverwachte beweging van de wervelkolom. Schmorlse nodulus Ten tweede bevond zich caudaal in het derde lumbale wervellichaam een deuk welke Schmorlse nodulus wordt genoemd. Deze noduli worden normaliter veroorzaakt doordat de kern van een tussenwervelschijf (nucleus pulposus), die door het verouderingsproces en uitdroging zijn elasticiteit verliest, verhardt en een deuk in het wervellichaam maakt. In dit geval kon er, gezien de jeugdige skeletleeftijd, geen sprake zijn geweest van uitdroging en moest de waargenomen nodulus dan ook geassocieerd worden met een (congenitale) verzwakking of een overbelasting van de wervelkolom. Glazuur hypoplasie De aanwezigheid van putjes en transverse, hypoplastische lijnen op de snijtanden, hoektanden en premolaren (bijlage 3) wijst erop dat deze adolescent ook aan glazuur hypoplasie, een structurele onderontwikkeling van het tandglazuur, leed. Deze onderontwikkeling moest zich, gelet op de locatie, afgespeeld hebben tussen het vierde en zesde levensjaar. Hoewel glazuur hypoplasie een congenitale, infectieuze of hormonale oorsprong kan hebben,67 zijn op het skelet geen sporen aangetroffen die op een dergelijke oorsprong zouden kunnen wijzen. Omdat deze adolescent tegelijkertijd over licht gekromde dijbeenderen beschikte, is het aannemelijk dat zijn glazuur hypoplasie primair veroorzaakt werd door een chronische ziekte en/of een deficiënt dieet. Rachitis De lichte kromming in de dijbeenderen (zie bijlage 3) wijst waarschijnlijk richting de Engelse Ziekte, oftewel rachitis. Deze deficiëntieziekte openbaart zich tijdens de periode van snelle groei en wordt veroorzaakt door een vitamine D deficiëntie. Aangezien de huid via de blootstelling aan het zonlicht (ultraviolet licht) de voor het lichaam benodigde hoeveelheid vitamine D vrijwel volledig kan aanmaken,68 is het denkbaar dat een gebrekkige blootstelling aan het zonlicht als belangrijkste factor van rachitis mag worden beschouwd. Het tekort aan vitamine D zorgt ervoor dat er te weinig calciumfosfaat in de darmen kan worden geabsorbeerd, wat tot metabolische problemen leidt. Deze problemen leiden weer tot een gebrekkige mineralisatie van de eiwitachtige stof in het bindweefsel (collageen) en het (jonge) botweefsel (osteoïd). Op het skelet is rachitis macroscopisch waarneembaar via de uitstulpingen op het voorhoofdsbeen en de wandbeenderen, een verdikking van het ribbenkraakbeen (rachitische rozenkrans), vervormingen aan de wervelkolom en het bekken, verwijding van de distale lange pijpbeenmetafysen (flaring), de verkleining van de hoek van de dijbeenhals (coxa vara), groeiachterstand en de vorming van lichte, breekbare botten.69 Het laatstgenoemde kenmerk zorgt er tevens voor dat de karakteristieke kromming van de lange pijpbeenderen ontstaat, doordat de lange pijpbeenderen geen weerstand kunnen bieden aan de zwaartekracht en spierspanning. Belangrijk is ook dat de sporen van rachitis op het skelet zich grotendeels kunnen herstellen, indien het individu gedurende de groeifase opnieuw wordt voorzien van voldoende vitamine D of zonlicht. Mogelijke sporen van rachitis, namelijk gekromde scheenbeenderen en kuitbeenderen, werden ook aangetroffen bij de kinderen geborgen onder spoornummers 482, 513 en 515 (bijlage 3). Gewoonlijk openbaart de ziekte zich pas na de vierde levensmaand. Tot deze tijd heeft het kind namelijk nog voldoende vitamine D in zijn lichaam die het verkregen heeft via de placenta.70 Het is dus ongebruikelijk dat rachitis voorkomt bij het erg jonge kind geborgen onder spoornummer 515. Gekromde beenderen bij kinderen jonger dan vier maanden zouden er dus op kunnen wijzen dat de moeder niet in staat was om voldoende vitamine D aan haar kind door te geven, omdat ze mogelijk zelf aan deze vitaminedeficiëntie leed. Een alternatieve, meer plausibele verklaring is echter dat het doorbuigen van (een beperkt aantal) lange pijpbeenderen bij zeer jonge kinderen verklaard moet worden door postdepositionele processen (bijvoorbeeld gronddruk).

17

01.101 - Het menselijk botmateriaal Cribra orbitalia Een andere aanwijzing voor een deficiëntieziekte, de cribra orbitalia, werd aangetroffen bij de kinderen geborgen onder spoornummers 450 en 547 (zie bijlage 3). Deze aandoening kenmerkt zich door poreusheid van en putjes in het dak van de oogkas en laat haar sporen vooral gedurende de kinderjaren achter. Cribra orbitalia wordt in de archeologische literatuur vaak in verband gebracht met bloedarmoede en dan vooral met de vorm waarbij er verlaging van de hemoglobineconcentratie in de rode bloedcellen plaatsvindt (ijzerdeficiëntie-anemie). Hierbij moet worden vermeld dat de associatie tussen cribra orbitalia en ijzerdeficiëntie-anemie vandaag de dag sterk ter discussie staat.71 Indien cribra orbitalia veroorzaakt wordt door ijzerdeficiëntie, dan kan er niet voldoende hemoglobine worden aangemaakt. Hierdoor ontstaat er een beperking in het zuurstoftransport. Een bijkomend probleem is dat de rode bloedcellen door het gebrek aan hemoglobine kleiner worden en een kortere levensduur hebben. Het lichaam heeft immers al het ijzer nodig voor de aanmaak van nieuwe bloedcellen. Het bovenstaande proces zorgt ervoor dat de productiecentra van de rode bloedcellen in het beenmerg overmatig gaan groeien, wat ten koste gaat van de bedekkende schors. Indien cribra orbitalia niet veroorzaakt wordt door ijzerdeficiëntie-anemie, moet de potentiële oorzaak ervan bijvoorbeeld gezocht worden in een chronisch bloedverlies (hemorrhagische anemie), een verhoogde destructie van de rode bloedcellen (hemolytische anemie) of een afwijkende vorm van rode bloedcellen (thalassemie). Voor de volledigheid kan nog worden vermeld dat anemie gekenmerkt wordt door chronische vermoeidheid, kortademigheid, bleekheid en hartkloppingen. Lamina interna Een kind (sp. 482) vertoonde, naast de potentiële rachitis, ook een patroon van bloedvatimpressies op de binnenste compacte lamel (lamina interna) van het achterhoofdsbeen. Dit patroon was ontstaan als een direct gevolg van een hersenvliesontsteking, waarschijnlijk ten gevolge van tuberculose (leptomeningitis tuberculosa). Tuberculose is een chronische ziekte die veroorzaakt wordt door Mycobacterium tuberculosis of Mycobacterium bovis, en uit zich bij jonge kinderen in enkele gevallen (onder andere) aan de binnenkant van schedel.72 Het eerste type tuberculose wordt overgedragen door hoesten. Het tweede type wordt overgedragen door het drinken van besmette rundermelk of het eten van besmet rundvlees. Op het kinderskelet uit tuberculose zich vooral in de wervelkolom, waarbij één of meer wervellichamen worden vernietigd (Ziekte van Pott) en in de periostitis-achtige ontstekingen rondom de heupen kniegewrichten. Het is ook denkbaar dat tuberculose bij kinderen tevens de dorsale ribkant aantast.73 Het patroon in de schedel van het kind vertoonde afgeronde, gevulde holtes. Dit betekent dat deze persoon het ontstekingsstadium van de potentiële tuberculose heeft overleefd. Osteoma Eén adolescent (sp. 428) vertoonde een osteoma op zijn/haar voorhoofdsbeen. Een osteoma is een goedaardig, parelvormig, langzaam groeiend gezwel dat uit compact bot bestaat (zie bijlage 3). Het komt vooral voor op de schedel en de onderkaak en geeft geen klinische klachten.

5.1.2 De volgroeide individuen Binnen de groep van vijftien volgroeide individuen (dit betekent individuen ouder dan twintig skeletjaar) bevonden zich zes vrouwen en negen mannen. Deze individuen worden per sekse en op volgorde van hun spoornummer in een catalogusvorm besproken. Deze bespreking begint met de vrouwelijke individuen en volgt een vaststaande reeks, namelijk (1) compleetheid van het skeletmateriaal, (2) demografische kenmerken, (3) dentale status, (4) aanwezige EP-kenmerken en (5) aangetroffen paleopathologie. Aan het einde van elke seksegebonden bespreking worden de belangrijkste bevindingen in een tabelvorm samengevat.

5.1.2.1 De vrouwen Spoor 392 1) Het skelet miste de schedel, de onderkaak, het heiligbeen en (vrijwel) alle skeletelementen uit de rechterarm en de beide benen (behalve het rechter dijbeen). Het bekken was sterk gefragmenteerd. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was -1,50 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 51 en 60 skeletjaar. De SL-lichaamslengte berekend via Trotter & Gleser (1958) bedroeg 158,8 cm (s.d. = 3,72). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 157,3 cm. 18

VLAK-verslag 15.3

3) Door het ontbreken van het gebit konden geen dentale indexen worden bepaald. 4-5) Er werden geen EP-kenmerken of paleopathologische aandoeningen op het skelet waargenomen, mogelijk omdat het skelet niet compleet was overgeleverd. Spoor 436 1) Vrijwel alle skeletelementen uit de beide onderbenen en voeten ontbreken. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was -1,47 (W = 19). De scores van de schedel en de onderkaak waren -1,71 (W = 24) en -0,63 (W = 8). De skeletleeftijd bevond zich tussen de 49 en de 55 jaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 2) lag tussen de 25 en 35 skeletjaar, maar was door het geringe aantal molaren en de hoge DM-index niet betrouwbaar. De SL-lichaamslengte berekend via Trotter & Gleser (1958) bedroeg 164,6 cm (s.d. = 3,72). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SLlichaamslengte bedroeg 163,3 cm. 3) De PM-index was 0 en de AM-index was 15,63. De Cariësindex was 29,63 en de DM-index was 40,63. Het gebit droeg sporen van calculus (+), alveolaire atrofie (+) en parodontale ontstekingen (+). Ook zijn er sporen van zeven periapicale ontstekingen en vijf dentale fistulae aangetroffen. 4) Er werd één EP-kenmerk aangetroffen, namelijk een aantal ossa wormiana, oftewel kleine botvariaties rondom de lambda-vormige beennaad. De Cephalische-index was 73,19 (een dolichocraan schedeltype). 5) Op het skelet werden geen paleopathologische aandoeningen waargenomen. Spoor 441 1) Dit skelet was (vrijwel) compleet. Het bekken was licht gefragmenteerd. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was -1,30 (W = 16). De scores van de schedel en de onderkaak waren -1,38 (W = 24) en -0,88 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 40 en 46 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 9) lag tussen de 45 en 55 jaar. De SL-lichaamslengte berekend via Trotter & Gleser (1958) bedroeg 154,3 cm (s.d. = 3,51). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 153,5 cm. 3) De PM-index was 0 en de AM-index was 6,67. De Cariësindex was 3,57 en de DM-index was 10,00. Er zijn sporen van alveolaire atrofie (+) en parodontale ontstekingen (+) waargenomen. Ook werden er twee periapicale ontstekingen en twee dentale fistulae aangetroffen. 4) Er werden geen EP-kenmerken op het skelet aangetroffen. De Cephalische-index was 76,00 (een mesocraan schedeltype). 5) Er werden meerdere paleopathologische aandoeningen waargenomen. • Allereerst vertoonde deze vrouw een zogenaamde costoclaviculaire articulatie. Dit is een aandoening waarbij het sleutelbeen over de eerste rib ‘wrijft’ doordat de schouders naar beneden zijn gezakt. • De thoracale en lumbale wervellichamen vertoonden ruwe putjes, marginale osteofyten en Schmorlse noduli; de klassieke symptomen van DDD (In het Engels: Degenerative Disc Disease), oftewel tussen wervelschijfdegeneratie.74 Bij DDD vindt de herniatie vooral plaats in de lumbale en de lagere thoracale wervels, omdat deze wervels het meeste (lichaams)gewicht dragen.75 Door de verdroging van de tussenwervelschijven zullen de wervellichamen dichter tegen elkaar aan komen te liggen, waardoor de druk op deze lichamen toeneemt. Gevolg hiervan is dat er op den duur papegaaibek-achtige botreacties (marginale osteofyten) aan de wervelranden worden gevormd. De botreacties worden ook gevormd om de naar buiten drukkende tussenwervelschijven, die gevuld zijn met een gelatineachtige vloeistof, op hun plaats te houden. De marginale osteofyten kunnen op den duur in elkaar gaan grijpen (In het Engels: kissing osteophyts), waardoor er meerdere wervels aan elkaar kunnen vastgroeien. DDD is primair een ouderdomsverschijnsel,76 maar trauma en infectie zijn van belang bij het ontstaan van de secundaire vorm van DDD. Omdat deze ziekte bij mannen (iets) vaker voorkomt dan bij vrouwen, is het mogelijk ook

19

01.101 - Het menselijk botmateriaal gerelateerd aan biomechanische stress. DDD geeft vaak pijnklachten bij het hoesten en het tillen van zware voorwerpen, maar de pijnklachten gaan meestal over na enkele dagen bedrust. Stijfheid in de wervelkolom is een andere, vaak voorkomende klacht. DDD en osteoporose (zie onder) hebben er verder voor gezorgd dat de wervelkolom van deze vrouw secundair over een lichte zijwaartse verkromming (scoliose) en een lichte achterwaartse verkromming (kyfose) beschikt. • Daar bij deze vrouw ook wervellichamen van de eerste twee lumbale wervels door compressiefracturen waren ingezakt (In het Engels: fish vertebra), is het aannemelijk dat zij ook aan primaire osteoporose (type I) leed. Bij (primaire) osteoporose treedt namelijk een verdunning van de botcortex en een ontkalking van het botweefsel op, waardoor de botten poreus en broos worden. Er bestaan twee soorten primaire osteoporose.77 Bij type I, oftewel postmenopauzale osteoporose genoemd, wordt er meer botweefsel afgebroken dan er gevormd kan worden. Dit komt door een gebrek aan oestrogeen en de toegenomen activiteit van de botafbrekende cellen (osteoclasten). Type II, of seniele osteoporose, wordt gekenmerkt door de afname van de botvormende cellen (osteoblasten) en het gebrek aan calcium door het verouderingsproces van het lichaam.78 Osteoporose zal bij oudere vrouwen dus frequenter en destructiever aanwezig zijn dan bij mannen. Het laatste des te meer aangezien vrouwen van nature over een minder massief botstelsel beschikken. Osteoporose geeft op zichzelf geen klachten, maar de kans op fracturen wordt er sterk door vergroot. De gewrichtskoppen (vooral van de vingers, polsen en heupen) kunnen nu bijvoorbeeld ‘spontaan’, enkel door de spierspanning, gaan breken. • In de beide acromioclaviculaire gewrichten (dit zijn de gewrichten tussen de sleutelbeenderen en de uiteinden van schouderbladen) van deze vrouw (de AC-gewrichten), werden sporen aangetroffen van perifere OsteoArthrose (pOA). Deze ziekte ontstaat doordat het kraakbeen in de met vloeistof gevulde gewrichten (holle synoviale gewrichten) haar elasticiteit verliest en op den duur (onder andere door slijtage) vernietigd wordt. Bij pOA ontstaan ook minuscule openingen (subchondrale cysten) onder het gewrichtsvlak. Het vlak wordt tevens verruwd doordat de gewrichtsvloeistof nu, door het ontbreken van het kraakbeen, in direct contact kan komen met het gewrichtsvlak. Door het ontbreken van het gewrichtskraakbeen gaan de beide gewrichtsuiteinden bovendien over elkaar heen articuleren, wat op den duur tot botreacties rondom deze gewrichten (in het Engels: lipping osteophyts), eburnatie en mogelijk zelfs ankylose leidt. POA komt voor in alle gewrichten, hoewel het in de axiale facetgewrichten bekend staat onder de naam vertebrale OsteoArthrose, oftewel vOA. Belangrijk is verder dat pOA niet door een ontsteking (osteitis) ontstaat, maar dat het door accumulatieve gewrichtsslijtage (in het Engels: wear and tear) wordt veroorzaakt.79 Deze gewrichtsziekte is dus gekoppeld aan het voortschrijdende verouderingsproces, al spelen de biomechanische factoren (zoals trauma en overgewicht) en de genetische aanleg ook een belangrijke rol in het geheel.80 In de literatuur wordt pOA in verband gebracht met bepaalde, tijdens het leven verrichte werkzaamheden.81 Er moet echter worden opgemerkt dat deze koppeling nog verre van duidelijk is.82 De belangrijkste symptomen van pOA zijn (opstart-) pijn, zwelling en verminderde beweeglijkheid of buigzaamheid. POA in de AC-gewrichten komt vaak onder de hedendaagse bevolking voor en kan veel pijn veroorzaken, vooral bij het heffen van de arm. Deze vorm van pOA wordt bovendien geassocieerd met een chronische overbelasting van het AC-gewricht en/of een trauma aan de kraakbenige discus die zich in het gewricht bevindt. • Aan een opening onder de distale gewrichtsrand van het rechter middenhandsbeen was zichtbaar dat deze vrouw hoogstwaarschijnlijk aan jicht leed. Jicht wordt veroorzaakt doordat er zich een hoge concentratie uraatkristallen in en rondom een gewricht ophoopt. Hierdoor ontstaat in de gewrichten een felle weefselreactie, wat gepaard kan gaan met scherp afgrensbare botdefecties. Kenmerkend voor jicht zijn dan ook de duidelijk begrensde openingen, net onder de gewrichtskop, die gevuld zijn met uraatkristallen, de zogenaamde tophi. Het is mogelijk dat complete (vaak distale) gewrichtsuiteinden door het lichaam geabsorbeerd worden. Jicht komt in negen van de tien gevallen voor in het distale gewricht van de grote teen, maar het kan zich ook uiten in alle voet-, hand- en kniegewrichten. Het is ook denkbaar dat de aangetaste gewrichtskoppen post mortem een haakvormig uiterlijk verkrijgen doordat de in de gewrichtskop opgeslagen kristallen door het grondwater worden uitgespoeld, waarna het achtergebleven (verdunde) botomhulsel door de gronddruk in elkaar wordt gedrukt. De oorzaken achter jicht kunnen gezocht worden bij een nierstoornis en/of een chronisch te hoge concentratie urinezuur (en dus purine)83 in de bloedbaan. Dit bijvoorbeeld door een overmatig gebruik van loodhoudend alcohol (alcohol vermindert de afscheiding van het urinezuur door de nieren) of het overmatig eten van organen, varkensvlees, vette vissen (zoals forel, zalm en kabeljauw) en/of vet gevogelte (dit is een purinerijk dieet). Slechts 10% van de in het lichaam aanwezige purine komt overigens via voedsel in het lichaam vrij. De overige 90% komt vrij door

20

VLAK-verslag 15.3 de lichaamseigen celafbraak. Het is ook bekend dat genetische factoren een belangrijke rol spelen in het ontstaan van jicht en dat deze ziekte vooral bij mannen (ratio 9:1) boven hun veertigste levensjaar en in de hogere socio-economische strata voorkomt.84 Een verband dat, los van het genetische aspect, zeer waarschijnlijk teruggevoerd kan worden op het dieet dat door deze strata werd gevolgd. Het percentage individuen met jicht ligt vandaag de dag onder de 3%.85 Bekende klachten bij een jichtaanval zijn zwelling en een hevige pijn in het aangetaste gewricht, gepaard gaande met koorts, misselijkheid en braken. • Een andere paleopathologie die aangetroffen werd op het skelet van deze vrouw was pleuritis, oftewel borstvliesontsteking. Haar tweede en vierde rechterrib vertoonden aan de binnenkant namelijk een aantal indrukken veroorzaakt door bloedvaten. Pleuritis wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van ontstekingen en vochtophopingen in of tussen de twee longvliesbladen (parietale en viscerale pleurae). De oorzaak achter pleuritis kan gezocht worden bij tuberculose, longontsteking, longembolie of een hartzwakte. Een plotselinge, stekende pijn in de borst (vooral bij diep ademhalen, niezen en hoesten) is bij pleuritis het belangrijkste symptoom. Ook kortademigheid behoort tot de symptomen. Voor de komst van de antibiotica was pleuritis een levensbedreigende ziekte en één van de belangrijkste doodsoorzaken, vooral bij kinderen. • Tenslotte werden bij deze vrouw enkele solitaire enthesopathieën, oftewel verbeningen van de bindweefselstructuren zoals pezen, ligamenten en gewrichtskapsels waargenomen. Hoewel de symmetrische enthesopathieën soms gerelateerd kunnen worden aan metabolische stoornissen zoals DISH (zie verderop), zijn de aangetroffen enthesopathieën hoogstwaarschijnlijk te wijten aan een chronische overbelasting van de aangetaste structuur en/of het verouderingsproces.86 Bij deze vrouw werden verbeningen aangetroffen op de aanhechtingsplaatsen van de buigspieren van vingers (flexoren), op de aanhechtingsplaatsen van achillespezen op de hielbeenderen (calcanear spurring) en op de aanhechtingsplaatsen van quadriceps op de knieschijven (patellar tufting). Spoor 552 1) Het skelet miste alleen enkele hand- en voetskeletelementen. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was -1,47 (W = 19). De scores van de schedel en de onderkaak waren -0,63 (W = 24) en +0,88 (W = 8). De positieve eindscore bij de onderkaak is waarschijnlijk te verklaren doordat de onderkaken van de Nederlandse vrouwen vaak robuust van vorm zijn. De leeftijd bevond zich tussen de 41 en 47 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 10) lag tussen de 45 en 65 jaar. De SL-lichaamslengte berekend via Trotter & Gleser (1958) bedroeg 170,1 cm (s.d. = 3,51). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 169,3 cm. 3) Alle gebitsindexen hadden een score van 0. De enige aanmerking op haar dentale status was de mate van calculus (+), alveolaire atrofie (++) en parodontale ontstekingen (+). In de buurt van de tweede premolaar rechts in de onderkaak werden ook nog restanten van twee melkkieswortels aangetroffen. 4) Op het skelet werden twee EP-kenmerken waargenomen. Ten eerste vertoonde de vijfde lumbale wervel asymmetrische dwarsuitsteeksels (processi transversi, zie bijlage 3), waarbij het rechter uitsteeksel groter en langer was dan het linker uitsteeksel. Ten tweede beschikte de eerste lumbale wervel aan de linkerkant over een niet vergroeid, zijdelings uitsteeksel (processus costalis, zie bijlage 3), oftewel een lenderib. De rechterhelft van de wervel was beschadigd, zodat het onzeker is of zich ook daar een lenderib bevond. De processus costales zijn afkomstig van het deel van de ribaanleg dat normaliter met de lumbale wervel vergroeid is. Indien er sprake is van lenderibben, dan heeft de lumbale wervel een aantal thoracale kenmerken overgenomen.87 Lenderibben komen normaal gesproken bij vrouwen vaker voor dan bij mannen.88 De kans op een individu met een lenderib is binnen een willekeurige populatie kleiner dan 5%.89 Het was overigens onwaarschijnlijk dat deze lenderib, gezien de lengte ervan, klinische consequenties had. De langere lenderibben kunnen echter wel voor klinische consequenties zoals ongemak en/of pijn in de onderrug zorgen.90 Dit komt omdat ze dicht in de buurt van de nieren komen. De Cephalische-index was 72,88 (een dolichocraan schedeltype). 5) Er werden vier paleopathologische aandoeningen geconstateerd. • Uit de aanwezigheid van Schmorlse noduli in de thoracale wervels viel op te maken dat deze vrouw mogelijk aan DDD leed. Haar wervelkolom vertoonde ook sporen van een lichte scoliose. • Een aantal thoracale wervels was ingezakt. Dit wijst erop dat deze vrouw hoogstwaarschijnlijk ook type I osteoporose had. 21


• Eén facetgewrichtje vertoonde sporen van eburnatie, een aanwijzing voor (secundaire) vOA.91 • Haar beide hielbeenderen vertoonden sporen van symmetrische enthesopathieën, oftewel calcanear spurring. Spoor 554 1) De aangezichtsschedel, de onderkaak, de cervicale en thoracale wervels en (vrijwel) alle skeletelementen uit de linkerarm, de rechter onderarm en de beide voeten ontbraken. Het bekken en de schedel waren licht gefragmenteerd. Omdat zowel het opperarmbeen en de beide dijbeenderen sporen van paleopathologische aandoeningen vertoonden, werden deze skeletelementen niet bij de skeletleeftijdsbepaling betrokken. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was -1,58 (W = 12). De leeftijd bevond zich tussen de 23 en 40 skeletjaar. De SL-lichaamslengte berekend via Trotter & Gleser (1958) bedroeg 166,5 cm (s.d. = 3,66). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 166,4 cm. 3) Door het ontbreken van het gebit konden er geen dentale indexen worden bepaald. 4) Er werden geen EP-kenmerken op het skelet waargenomen. De Cephalische-index was 84,80 (een brachycraan schedeltype). 5) Er werden meerdere paleopathologische aandoeningen op het skelet waargenomen. • De aanwezigheid van marginale osteofyten op de vijfde lumbale wervel suggereerde DDD. • Op het skelet zijn verscheidene symmetrische enthesopathieën aangetroffen. Dit maakt het aannemelijk dat deze vrouw ook leed aan een metabolische stoornis genaamd DISH (in het Engels: Diffuse Idiopathic Skeletal Hyperostosis). Er werden symmetrische enthesopathieën aangetroffen op de aanhechtingsplaatsen van de achillespezen (calcanear spurring), de bilspieren (iliac whiskering), de heupgewrichtsbanden en de dorsale heupspieren. De opgeruwde longitudinale lijn aan de dorsale zijde van het dijbeen (linea aspera) vertoonde verdikkingen. Normaliter vindt bij DISH tevens verbening plaats van het paraspinaal ligament (ligamentum longitudinale anterius) aan de rechterkant van de wervelkolom. Deze verbening kan wat betreft vorm nog het beste vergeleken worden met gesmolten kaarsvet en komt vooral tot stand tussen de derde thoracale en de derde lumbale wervel (ziekte van Forestier).92 Aangezien bij deze vrouw alle thoracale wervels ontbraken en de lumbale wervels zwaar beschadigd waren, was het onduidelijk of ze ook over deze verbening beschikte. Over de oorzaak van DISH bestaat veel onduidelijkheid, maar het lijkt erop dat deze ziekte veroorzaakt wordt door type II diabetes (diabetes mellitus), overgewicht, een suiker- en zetmeelrijk dieet en/of het drinken van veel alcohol. Een hoog percentage DISH binnen een bepaalde populatie (>20%) kan erop wijzen dat deze populatie een ‘welvarende’ levensstijl had.93 Een andere constatering is dat DISH vooral voorkomt bij mannen die ouder zijn dan 40 jaar,94 al kan deze ziekte zich soms ook eerder openbaren.95 De symptomen van DISH komen vandaag de dag bij minder dan 15% van de bevolking voor en tweederde ervan behoort tot de mannelijke sekse.96 Vandaag de dag bedraagt het aangetroffen percentage bij mannen boven de 80 jaar circa 30%. De klinische symptomen die bij DISH behoren, zijn ‘opstartpijn’ in de rug en pijn bij het buigen en/of het strekken van de rug. Soms voelt men stijfheid en pijn bij draaiing van de nek, bij het slikken en bij het bewegen van de gewrichten die zich in de buurt van de verbeende ligamenten bevinden. • De scheenbeenderen vertoonden verder sporen van lichte periostitis (zie bijlage 3). Bij periostitis wordt het beenvlies, vooral bij de cortex, aangezet tot de vorming van nieuw, ongeordend botweefsel op het originele botoppervlak. De scheenbeenderen worden vaak door periostitis aangetast, omdat ze zich net onder de huid bevinden en omringd worden door twee belangrijke slagaders (aorta tibialis anterior en -posterior).97 Een ideale plek voor een bacteriële infectie. Periostitis aan de scheenbeenderen wordt soms geïnterpreteerd als een ‘beroepsziekte’, waarbij er regelmatig beschadiging van de schenen door stoten plaatsvindt,98 of als een indicatie voor een hoge infectiedruk binnen een populatie. Dit laatste door toegenomen bevolkingsdruk en/of (handels)contacten tussen verschillende bevolkingsgroepen. Periostitis kan overigens ook veroorzaakt worden door een chronische beenvliesirritatie door de omringende musculatuur. • Op het proximale gewrichtsvlak van het rechter scheenbeen werd een zogenaamde ‘gewrichtsmuis’

22

VLAK-verslag 15.3 aangetroffen die geassocieerd moest worden met osteochondritis dissecans. Dit is een erfelijke verbeningsstoornis (osteochondrose), waarbij de vaatvoorziening onder het kraakbeen van een (groot) gewricht (meestal de knie) niet goed werd aangelegd (avasculaire necrose). Hierdoor kan, als gevolg van een (micro-)trauma, een stukje kraakbeen (soms samen met een subchondraal botstukje) loslaten en in de gewrichtsholte belanden. Een dergelijk stukje kraakbeen wordt een ‘gewrichtsmuis’ genoemd. Indien deze ‘muis’ door een beweging in het bot wordt geperst, ontstaat er een archeologisch waarneembare inkeping in het gewrichtsvlak (zie bijlage 3). Osteochondritis dissecans wordt vooral aangetroffen bij mannen en ontstaat meestal tussen het vijftiende en twintigste levensjaar.99 Tot de klinische klachten behoort pijn en beperking van de bewegelijkheid. Soms kan het aangetaste gewricht als het ware ‘op slot schieten’ doordat de ‘gewrichtsmuis’ in het gewricht vast komt te zitten. • Het rechter kniegewricht vertoonde sporen van pOA. Het proximale dijbeen en de knieschijf beschikten namelijk over ‘lipping’ osteofyten en vertonen zware eburnatie. De pOA in (vrouwelijke) kniegewrichten wordt vaak in verband gebracht met zwaarlijvigheid.100 Bij deze vrouw was de pOA hoogstwaarschijnlijk secundair van aard en mogelijk gerelateerd aan osteochondritis dissecans. • Het rechter opperarmbeen vertoonde sporen van een opvallend trauma. Het caput en de schacht van het opperarmbeen vertoonden verbeningen (zie bijlage 3) die het normaal functioneren van de dorsale spiergroep (en dan vooral van de musculus deltoideus), respectievelijk de tweehoofdige armbuigspier (musculus biceps brachii) zo goed als onmogelijk maakte. Onder het caput, net onder het collum anatomicum, bevond zich verder een inkeping (zie bijlage 3). Deze inkeping is waarschijnlijk veroorzaakt doordat de gewrichtspan van het sleutelbeen (cavitas glenoidalis) tegen het caput aan werd gedrukt.101 Dit wijst erop dat deze arm niet alleen was geïmmobiliseerd, maar dat het waarschijnlijk ook nog in een gedwongen stand naar achteren stond. Spoor 559 1) Het skelet was (vrijwel) compleet. Het bekken was licht beschadigd en de schedel zwaar beschadigd. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was -1,43 (W = 14). De scores van de schedel en de onderkaak waren -1,00 (W = 23) en –0,25 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 59 en 70 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 10) lag tussen de 55 en 65 jaar. De SL-lichaamslengte berekend via Trotter & Gleser (1958) bedroeg 164,0 cm (s.d. = 3,72). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 162,1 cm. 3) De PM-index was 10,00. Alle andere indexen hadden een score van 0. De mate van calculus was (++), dat geldt ook voor de mate van alveolaire atrofie en parodontale ontstekingen. Het gebit vertoonde sporen van schuine slijtage. 4) Er werden twee EP-kenmerken op het skelet aangetroffen, namelijk twee lenderibben en een aantal asymmetrische lumbale dwarsuitsteeksels. De Cephalische-index kon niet worden berekend omdat de schedel beschadigd was. 5) Er werden vier paleopathologische aandoeningen aangetroffen. • De aanwezigheid van Schmorlse noduli in de thoracale wervels en van marginale osteofyten in de lumbale wervels wees op DDD. • Daar de wervellichamen van een aantal lagere thoracale en de bovenste twee lumbale wervels licht waren ingezakt, is het denkbaar dat deze vrouw bovendien aan osteoporose leed. • Een andere constatering was dat het linker distale gewrichtsvlak van het scheenbeen sporen van een ‘gewrichtsmuis’ en dus van osteochondritis dissecans vertoonde. • Op het rechter spaakbeen en de ellepijp werd een distale fractuur waargenomen, waarschijnlijk de zogenaamde ‘fractuur van Moore’.102 Deze (complete) fractuur was redelijk genezen en is waarschijnlijk ontstaan doordat de vrouw haar val met een uitgestrekte hand probeerde op te vangen. Mogelijk speelde ook osteoporose een rol.

23

01.101 - Het menselijk botmateriaal Samenvatting De gemiddelde vrouwelijke skeletleeftijd binnen de onderzochte populatie bedraagt 48,4 skeletjaar (s.d. = 10,46). De gemiddelde, niet naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte volgens Trotter & Gleser (1958) is 163,1cm (s.d. = 3,64). De gemiddelde, wel naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedraagt 162,0 cm. De gemiddelde, maximale lengte van de dijbeenderen is 43,7 cm (N = 6, s.d. = 2,15). 392

436

441

552

554

559

Percentage aanwezig skeletmateriaal

<20%

>75%

>95%

>95%

<40%

>95%

Skeletleeftijd in jaren

51-60

49-55

40-46

41-47

23-40

59-70

Lengte in cm (Tr. & Gl. ongecorrigeerd)

158,8

164,6

154,3

170,1

166,5

164,0

Dentale status

nb

slecht

redelijk

redelijk

nb

redelijk

N derde molaren

nb

4

2

2

nb

2

Asymmetrische dwarsuitsteeksels

nee

nee

nee

ja

nb

ja

Lenderibben

nee

nee

nee

ja

nb

ja

Ossa wormiana

nb

ja

nee

nee

nee

nee

Cephalische-index

nb

73,19

76,00

72,88

84,50

nb

Osteoporose

nee

nee

ja?

ja?

nb

ja?

DDD

nee

nee

ja (licht)

ja (licht)

ja (licht)

ja (licht)

pOA

nee

nee

ja

nee

ja

nee

vOA

nee

nee

nee

secundair

nb

nee

Jicht

nb

nb

ja

nb

nb

nee

Pleuritis

nb

nee

ja?

nee

nee

nee

DISH

nee

nee

nee

nee

ja

nee

‘Gewrichtsmuis’ kniegewricht

nb

nb

nee

nee

ja

ja

Periostitis op beide scheenbeenderen

nb

nb

nee

nee

ja

nee

Solitaire enthesopathieën

nb

nb

ja

ja

ja

nee

Fractuur van Moore

nb

nee

nee

nee

nee

ja?

Een mogelijk verlamde arm

nb

nee

nee

nee

ja

nee

Tabel 3: De belangrijkste resultaten aangaande de vrouwelijke individuen. ‘nb’ = niet bekend.

De dentale status is, gezien de gemiddelde skeletleeftijd, redelijk te noemen. Bij de vrouwen (N = 4) zijn in totaal 122 gebitselementen doorgekomen. Hiervan konden er 112 onderzocht worden. De gemiddelde PMindex is 2,50 en de gemiddelde AM-index is 5,58. De Cariësindex en de DM-index zijn respectievelijk 8,30 en 12,66. Er zijn in totaal zeven periapicale ontstekingen en zeven dentale fistulae waargenomen. Wat de EP-kenmerken betreft, is het opvallend dat bij twee vrouwen (N = 5) lenderibben werden aangetroffen. Een constatering die mogelijk richting een biologische verwantschap wijst. Deze hypothese

24

VLAK-verslag 15.3 werd nog verder versterkt doordat beide vrouwen over asymmetrische dwarsuitsteeksels en hetzelfde aantal verstandskiezen beschikten. De gemiddelde Cephalische-index is 76,72 (N = 4, s.d. = 5,57). De gemiddelde vrouwelijke schedel behoort dus tot het mesocrane type. Uit de standaarddeviatie blijkt verder dat de Vlaardingse vrouwen niet over een homogeen schedeltype beschikken. Deze varieert namelijk van dolichocraan tot brachycraan. De meeste vrouwen vertonen sporen van potentiële osteoporose, DDD en enthesopathieën. Dit zijn paleopathologische aandoeningen die op hun leeftijd kunnen worden verwacht. Eén vrouw vertoont een lichte vorm van pOA in haar AC-gewrichten en één vrouw beschikt over een secundair versleten kniegewricht. Sporen van primaire vOA zijn niet aangetroffen. De sporadische aanwezigheid van OA kan erop wijzen dat de Vlaardingse vrouwen gedurende hun leven weinig aan biomechanische stress waren blootgesteld. Eén vrouw (N = 5) vertoont mogelijk sporen van pleuritis en één vrouw (N = 4) vertoont periostitis op de scheenbeenderen. Bij twee vrouwen (N = 4) zijn ‘gewrichtsmuizen’ in het gewichtsvlak van het proximale scheenbeen aangetroffen, een kenmerk gerelateerd aan osteochondritis dissecans. Opvallend is verder dat één vrouw aan DISH (N = 6) en één vrouw (N = 2) aan jicht leed. Beide zijn paleopathologische aandoeningen die vaak geassocieerd worden met een ‘welvarende’ levensstijl. Twee vrouwen vertonen ook sporen van paleotraumata. Eén vrouw (N = 4) beschikt over een genezen onderarmfractuur, mogelijk de ‘fractuur van Moore’, en één vrouw (N = 5) beschikt over een waarschijnlijk bij leven verlamde rechterarm.

5.1.2.2 De mannen Spoor 391 1) Het skelet was (vrijwel) compleet en werd in een boomstamkist onderzocht. Hierbij was het noodzakelijk dat de skeletelementen zoveel mogelijk in situ bleven liggen. Het kon daarom niet gedetailleerd worden bekeken op de aanwezigheid van paleopathologische aandoeningen en EP-kenmerken. Daar het opperarmbeen en het dijbeen compleet behouden moesten blijven, werden deze ook niet bij de skeletleeftijdsbepaling betrokken. Onder de paraloid-conserveringslaag waren het skelet en de boomstamkist bedekt met tientallen maden. Het betrof een muggensoort dat zich met ontbindend plantmateriaal voedt.103 2) De seksualiteitsscore van het bekken was +0,47 (W = 19). De scores van de schedel en de onderkaak waren +0,91 (W = 24) en +1,24 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 52 en 61 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 3) lag boven de 65 jaar. De SL-lichaamslengte, berekend via Trotter (1970), bedroeg 177,3 cm (s.d. = 2,99). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 175,7 cm. De SL-lichaamslengte, berekend via Breitinger (1937), bedroeg 174,0 cm (s.d. = 4,95). 3) De PM-index was 12,50 en de AM-index was 25,00. De Cariësindex had een score van 5,00 en de DM-index was 32,14. Het gebit droeg sporen van alveolaire atrofie (+) en parodontale ontstekingen (+). Tegelijkertijd werden er sporen van drie periapicale ontstekingen en dentale fistulae waargenomen. 4) Op het skelet werden twee EP-kenmerken aangetroffen. Ten eerste werd er een afgeronde holte in de basis van het proximale vingerkootje van de rechter duim aangetroffen. Deze holte moet waarschijnlijk verklaard worden door een locale onderontwikkeling van de epifysaireschijf. De holte is gedurende het leven opgevuld met kraakbeen en zal daarom geen klinische klachten gegeven hebben. Het tweede EPkenmerk is een opening in het dak van de rechter oogkas. Deze opening vertoonde scherpe randen, wat op een langzame resorptie van het botweefsel wees. De opening is waarschijnlijk ontstaan doordat het bot ter plaatste zo dun was geworden, dat er op den duur ‘vanzelf’ een gaatje in viel. Het laatste overigens ook zonder klinische consequenties.104 De Cephalische-index was 82,06 (een brachycraan schedeltype). 5) Er werden zes paleopathologische aandoeningen aangetroffen. • De hogere lumbale wervels vertoonden sporen van marginale osteofyten en Schmorlse noduli, een aanwijzing voor DDD.

25

01.101 - Het menselijk botmateriaal • De hogere cervicale wervels vertoonden een lichte vorm van vOA. • De aanwezigheid van verbeningen aan de rechterkant van de wervelkolom, op de plaats waar zich het ligamentum longitudinale anterius bevond, wees op DISH. Deze diagnose werd versterkt door de aanwezigheid van symmetrische verbeningen op de aanhechtingsplaatsen van de achillespezen (calcanear spurring) en de bilspieren (iliac whiskering). Ook het kraakbeen van de eerste ribben (cartilago costalis I) en het strottenhoofd (cartilago thyroidea) was verbeend, net als de flexoren van de vingers. Naast de hierboven beschreven symmetrische enthesopathieën werden er tevens twee solitaire enthesopathieën aangetroffen, namelijk op de aanhechtingsplaats van de vierhoofdige pees (ligamentum patellae) op de rechter knieschijf (patellar tufting) en het rechter scheenbeen (tuberositas tibiae). • Op het midden van het voorhoofdsbeen bevond zich een osteoma. • Op het linker deel van het voorhoofdsbeen werd een genezen depressiefractuur met een diameter van circa 1,5 cm aangetroffen (zie bijlage 3). Aangezien uit het endoscopisch onderzoek bleek dat de binnenkant van de schedel glad was, heeft deze fractuur niet tot een complete schedelbreuk geleid. Het is dan ook onwaarschijnlijk dat deze man hieraan blijvend letsel heeft overgehouden.105 Spoor 427 1) Het linker dijbeen en alle skeletelementen uit de beide onderbenen en voeten ontbraken. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was +1,63 (W = 19). De scores van de schedel en de onderkaak waren +1,50 (W = 24) en +1,00 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 62 en 70 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 8) lag boven de 65 jaar. De SL-lichaamslengte, berekend via Trotter (1970), bedroeg 176,9 cm (s.d. = 4,05). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 174,7 cm. De SL-lichaamslengte, berekend via Breitinger (1937), bedroeg 171,1 cm (s.d. = 5,03). 3) Zowel de PM-index als de AM-index had een score van 0. De Cariësindex en de DM-index hadden een score van 12,50. Het gebit droeg sporen van calculus (++), alveolaire atrofie (++) en parodontale ontstekingen (+). Tegelijkertijd werden er sporen van drie periapicale ontstekingen en twee dentale fistulae waargenomen. 4) Op het skelet werd één EP-kenmerk aangetroffen, namelijk sacralisatie, oftewel de opname van de vijfde lumbale wervel in het heiligbeen. Sacralisatie komt binnen de hedendaagse populatie vrij regelmatig voor en zorgt normaliter niet voor klinische klachten.106 De Cephalische-index was 71,39 (een dolichocraan schedeltype). 5) Er werden meerdere paleopathologische aandoeningen aangetroffen. • Ten eerste werden er verbeningen aangetroffen op het strottenhoofd, de randen van de gewrichtskapsels en langs de flexoren van de vingers. Deze verbeningen, samen met iliac whiskering, wezen erop dat deze man aan DISH leed (zie bijlage 3). • De lumbale wervels vertoonden sporen van ‘kissing‘ osteofyten en Schmorlse noduli (zie bijlage 3), aanwijzingen voor DDD. • Ook werd er vOA in de cervicale en hogere thoracale facetgewrichtjes aangetroffen. Vijf cervicale facetgewrichtjes vertoonden sporen van eburnatie. De rechtse metatarsophalangeale gewrichten (MTPgewrichten) vertoonden, evenals het distale uiteinde van de rechter ellepijp, sporen van pOA. Ook werden er sporen van pOA aangetroffen in de beide AC-gewrichten en in de sternoclaviculaire gewrichten. Wat de klinische klachten betreft, kan vOA in de cervicale wervels soms leiden tot vernauwing van het wervelkanaal en dus tot druk op de zenuwwortels. De pOA in de MTP-gewrichten wordt in verband gebracht met ouderdom, een chronische (over)belasting en soms met zwaarlijvigheid.107 De pOA in de sternoclaviculaire gewrichten wordt geassocieerd met borstademhaling, daar deze vorm van ademhaling de gewrichten vaak (over)belast. • Op het skelet werden sporen van zeven paleotraumata aangetroffen. Het eerste trauma werd aangetroffen op de tweede en derde linkerrib. Aanwijzing voor een tweede trauma

26

VLAK-verslag 15.3 werd verschaft door de asymmetrische stand van het neustussenschot, wat op een neusfractuur kan wijzen. Ook werden er vier genezen schedeldepressiefracturen aangetroffen (zie bijlage 3). Het betrof één lineaire fractuur op het centrale deel van het voorhoofdsbeen (circa 1,0 cm lang) en één lineaire fractuur op het linker wandbeen (circa 2,8 cm lang). Beide fracturen lijken te zijn veroorzaakt door een scherp snijdend voorwerp. De derde schedeldepressiefractuur was circa 2,4 cm lang en bevond zich op het linker deel van het voorhoofdsbeen. Fractuur vier had een doorsnede van circa 0,5 cm en bevond zich op het linker wandbeen. Alle depressiefracturen, veroorzaakt door uitwendig mechanisch geweld,108 werden endoscopisch onderzocht. Hieruit bleek dat geen van deze fracturen tot een complete schedelbreuk had geleid. Bijzonder was het trauma aangetroffen op de platte beenspaak, die onder aan het linker zitbeen uitstak en zich met de onderste schaambeentak (ramus ossis ischii) verenigde. In het botstuk werd een duidelijk begrensde opening waargenomen, die veroorzaakt werd door een scherp, puntig voorwerp. De aanwezigheid van eburnatie wijst er bovendien op dat dit voorwerp een langere periode in het botweefsel moet hebben vast gezeten. De stand van de waargenomen opening wijst er op dat het voorwerp recht van onderen het lichaam was binnengetreden, bijvoorbeeld doordat de man op het voorwerp was gaan zitten. De hierboven beschreven combinatie van fracturen maakt het hoogstwaarschijnlijk dat deze man (de meeste) fracturen te danken heeft aan een interpersoonlijk conflict. Spoor 429 1) Het skelet was vrijwel compleet. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was +1,37 (W = 19). De scores van de schedel en de onderkaak waren +0,33 (W = 24) en +0,75 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 45 en 50 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 8) lag tussen de 35 en 45 jaar. De SL-lichaamslengte, berekend via Trotter (1970), bedroeg 166,4 cm (s.d. = 2,99). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SLlichaamslengte bedroeg 165,3 cm. De SL-lichaamslengte, berekend via Breitinger (1937), bedroeg 169,3 cm (s.d. = 4,99). 3) Alle gebitsindexen hadden een score 0 en het gebit vertoonde slechts een lichte mate van calculus (+) en alveolaire atrofie (+). 4) Er werden twee EP-kenmerken waargenomen, namelijk een aantal ossa wormiana en een uitpuilend achterhoofdsbeen (prominentia occipitalis, zie bijlage 3). Beide kenmerken gaven geen klinische complicaties. De Cephalische-index was 75,44 (een mesocraan schedeltype). 5) Er werden vier paleopathologische aandoeningen op het skelet waargenomen. • In de onderste twee thoracale wervels werden Schmorlse noduli aangetroffen. • De beide hielbeenderen vertonen sporen van verbening op de achillespees-aanhechtingsplaatsen (calcanear spurring). • De beide scheenbeenderen vertoonden sporen van lichte periostitis (bijlage 3). Omdat het om een bilaterale vorm van periostitis gaat, is deze waarschijnlijk veroorzaakt door musculaire irritatie van het beenvlies of een hematogene infectie. • De beide neusbeenderen waren scheef met elkaar vergroeid (zie bijlage 3), een aanwijzing voor een neusfractuur. Spoor 432 1) Het skelet bestond slechts uit de schedel, de onderkaak, het rechter schouderblad, beide sleutelbeenderen, de cervicale wervels en een aantal ribben. De aanwezigheid van door middel van paraloid geconserveerde rietstengels op de schedel en de onderkaak bemoeilijkte het fysisch antropologisch onderzoek. 2) De seksualiteitsscores van de schedel en de onderkaak waren +0,16 (W = 19) en +1,63 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 23 en 40 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 10) lag tussen de 35 en de 45 jaar. Dit betekende dat de kalenderleeftijd van deze man waarschijnlijk tussen de 30 en 40 jaar lag. De SL-lichaamslengte kon niet worden bepaald, daar de daarvoor benodigde skeletelementen ontbraken. 27

01.101 - Het menselijk botmateriaal 3) De PM-index was 3,33 en de AM-index was 6,45. De Cariësindex had een score van 0 en de DM-index was 6,45. Het gebit droeg verder sporen van calculus (++), alveolaire atrofie (+) en parodontale ontstekingen (+). 4) Op het skelet werd één EP-kenmerk waargenomen. Het betrof de zevende cervicale wervel die over twee halsribben beschikte. Omdat het Klasse I halsribben betrof, veroorzaakten deze waarschijnlijk geen klinische symptomen.109 De Cephalische-index was 74,87 (een dolichocraan schedeltype). 5) Er werd één paleopathologische aandoening aangetroffen. Op de beide aanhechtingsplaatsen van het ligament dat het sleutelbeen met de eerste rib verbindt (ligamentum costoclaviculae), werden inserties aangetroffen. Deze inserties kunnen mogelijk aanwijzing verschaffen voor veelvuldige, herhalende draaibewegingen van het schoudergewricht, waarbij het ligament van de grote borstspier (musculus pectoralis major) steeds opnieuw wordt aangespannen. Voorbeelden van dergelijke bewegingen zijn het gooien van een speer en het roeien (in een kajak) met een dubbele peddel.110 Een andere verklaring kan gezocht worden in het feit dat de grote borstspier soms als auxiliaire ademspier is betrokken bij de beweging van de borstkas gedurende de inademing. Spoor 433 1) Alle skeletelementen uit het onderlichaam, inclusief het bekken, ontbreken. 2) De seksualiteitsscores van de schedel en de onderkaak was +1,54 (W = 24) en +1,88 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 47 en 63 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 11) lag boven de 65 jaar. De kalenderleeftijd van deze man lag daarom waarschijnlijk tussen de 55 en 63 jaar. De SL-lichaamslengte, berekend via Trotter (1970), bedroeg 181,6 cm (s.d. = 4,05). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 180,1 cm. De SL-lichaamslengte, berekend via Breitinger (1937), bedroeg 178,2 cm (s.d. = 5,15). 3) De PM-index en de Cariësindex hadden een score van 0. De AM-index en de DM-index hadden een score van 3,13. Het gebit vertoonde ook sporen van calculus (+), alveolaire atrofie (++) en parodontale ontstekingen (+). Op het gebit werden sporen van drie periapicale ontstekingen en vier dentale fistulae waargenomen. 4) Er werden twee tot mogelijk drie EP-kenmerken waargenomen, namelijk een aantal ossa wormiana, een prominentia occipitalis (zie bijlage 3) en een asymmetrische kin. Het laatstgenoemde kenmerk is waarschijnlijk veroorzaakt door een ontwikkelingsstoornis, waarbij de rechter kinhelft zich robuuster ontwikkelde dan de linkerhelft. De Cephalische-index was 80,44 (een brachycraan schedeltype). 5) Er werden sporen van twee paleopathologische aandoeningen aangetroffen. • De beide AC-gewrichten vertoonden sporen van pOA. • Drie linkse ribben vertoonden één genezen fractuur dat zich anterior op de negende, tiende en elfde rib bevond (zie bijlage 3). Spoor 437 1) Het skelet miste slechts enkele elementen uit de voet. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was +1,79 (W = 19). De scores van de schedel en de onderkaak waren +1,05 (W = 24) en +1,38 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 51 en 56 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 2) lag tussen de 45 en de 55 jaar. De SLlichaamslengte, berekend via Trotter (1970), bedroeg 180,8 cm (s.d. = 2,99). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 179,4 cm. De SL-lichaamslengte, berekend via Breitinger (1937), bedroeg 176,4 cm (s.d. = 4,99). 3) De PM-index had een score van 0 en de AM-index was 6,25. De Cariësindex was 23,33 en de DM-index was 28,13. Het gebit vertoonde sporen van calculus (++), alveolaire atrofie (+) en parodontale ontstekingen (++). Ook werden er sporen van vier periapicale ontstekingen en één dentale fistula waargenomen. Op de tanden werd glazuur hypoplasie aangetroffen, waaruit bleek dat deze man rondom zijn derde levensjaar vermoedelijk aan een chronische ziekte leed en/of een deficiënt dieet tot zijn beschikking had. 28

VLAK-verslag 15.3 4) Er werd één EP-kenmerk aangetroffen, namelijk consecratio atlanto occipitalis (zie bijlage 3). Dit kenmerk, dat een vergroeiing van de atlas met de schedelbasis inhoudt, ging bij deze man bovendien gepaard met een onvolledige sluiting van de achterste, mediane wervelboogspleet van de atlas. Een opname van de atlas in de schedelbasis komt voor bij circa 1% van de hedendaagse bevolking en kan soms, naast een wat stijvere nek, klinische consequenties hebben.111 Zo is het denkbaar dat de tweede cervicale wervel craniaal opschuift en zo op de hersenen gaat drukken. Een onvolledige sluiting van de achterste, mediane wervelboogspleet in de atlas komt voor bij circa 0,25-5% van de hedendaagse bevolking en geeft normaliter geen klinische klachten.112 De Cephalische-index was 72,49 (een dolichocraan schedeltype). 5) Wat de paleopathologische aandoeningen betreft, werden er drie waargenomen. • Ten eerste leed deze man, gezien de aanwezigheid van marginale osteofyten en Schmorlse noduli in het thoracale deel van zijn wervelkolom, aan DDD. • Ook werden er symmetrische enthesopathieën waargenomen op de hielbeenderen (calcanear spurring) en knieschijven (patellar tufting). • Op het voorhoofdsbeen bevond zich een osteoma. Spoor 446 1) Een (vrijwel) compleet skelet. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was +0,74 (W = 19). De scores van de schedel en de onderkaak waren +0,83 (W = 24) en +1,00 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 21 en 23 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 4) lag tussen de 25 en de 35 jaar. De SLlichaamslengte, berekend via Trotter (1970), bedroeg 178,0 cm (s.d. = 2,99). Omdat deze man jonger was dan 30 skeletjaar hoefde geen correctie naar skeletleeftijd te worden toegepast. De SL-lichaamslengte, berekend via Breitinger (1937), bedroeg 174,8 cm (s.d. = 4,99). 3) Zowel de PM-index als de AM-index had een score van 3,13. De Cariësindex was 10,0 en de DM-index was 12,9. Het gebit vertoonde sporen van calculus (+) en twee periapicale ontstekingen. Ook beschikte deze man over een overbeet. 4) Er werden drie EP-kenmerken aangetroffen. • Het eerste kenmerk bestond uit een aantal ossa wormiana. • Kenmerk twee bestond uit twee Klasse I halsribben, aangetroffen aan de zevende cervicale wervel (bijlage 3). Gezien hun geringe omvang veroorzaakten deze ribben waarschijnlijk geen klinische symptomen. • Twee rudimentaire ribben bij de twaalfde thoracale wervel vormen het derde EP-kenmerk. Het betrof een thoracale wervel die een aantal kenmerken over heeft genomen van een lumbale wervel.113 Het laatstgenoemde EP-kenmerk gaf waarschijnlijk geen klinische klachten. De Cephalische-index was 73,13 (een dolichocraan schedeltype). 5) Deze man had twee paleopathologische aandoeningen. • De lagere thoracale wervels en de tweede lumbale wervel vertoonden Schmorlse noduli. • De vierde lumbale wervel beschikte over een afgebroken wervelboog (arcus vertebrae), oftewel spondylolysis. Spondylolysis is een stressfractuur die waarschijnlijk een erfelijke component in zich draagt. Het geeft normaliter geen blijvende klinische klachten, aangezien de randen van de breuk op den duur door het lichaam worden afgerond en de afgebroken wervelboog goed op zijn plaats wordt gehouden door het omliggende weefsel.114 Spoor 478 1) Dit skelet beschikte slechts over een schedel, een onderkaak en acht wervels. 2) De seksualiteitsscores van de schedel en de onderkaak was +1,54 (W = 24) en +1,50 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 40 en 80 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de

29

01.101 - Het menselijk botmateriaal molaren (N = 6) lag tussen de 35 en de 45 jaar. Het laatste maakte het waarschijnlijk dat de kalenderleeftijd van deze man zich ergens tussen de 40 en 50 jaar bevond. De SL-lichaamslengte kon niet worden berekend, omdat de daarvoor benodigde skeletelementen ontbraken. 3) De PM-index was 0 en de AM-index was 12,50. De Cariësindex was 14,29 en de DM-index was 25,0. Het gebit vertoonde sporen calculus (+) en alveolaire atrofie (+). Ook werden er sporen van twee periapicale ontstekingen en één dentale fistula waargenomen. 4) Er werd één EP-kenmerk op het skelet aangetroffen, namelijk een sutura metopica persistens. De Cephalische-index was 75,24 (een mesocraan schedeltype). 5) Er werden twee paleopathologische aandoeningen op het skelet waargenomen. • Ten eerste werden er marginale osteofyten op twee cervicale wervels aangetroffen, aanwijzingen voor DDD. • Het rechter deel van het voorhoofdsbeen vertoonde sporen van twee parallel aan elkaar liggende depressiefracturen (zie bijlage 3). Fractuur één was circa 3 cm lang en 0,6 cm breed. Fractuur twee was circa 3,1 cm lang en circa 1,2 cm breed. Beide fracturen waren goed genezen. Endoscopisch onderzoek heeft uitgewezen dat de waargenomen fracturen niet tot een complete schedelbreuk hebben geleid. Dit wijst erop dat de fracturen waarschijnlijk geen blijvende klinische consequenties tot gevolg hadden. Het is denkbaar dat deze fracturen veroorzaakt zijn tijdens één en dezelfde gebeurtenis, gezien de parallelle ligging van de fracturen. Het is mogelijk dat deze man zijn fracturen gedurende een interpersoonlijk conflict heeft opgelopen. Spoor 491 1) Van het skelet ontbraken skeletelementen uit de beide onderbenen en voeten. 2) De seksualiteitsscore van het bekken was +1,26 (W = 19). De scores van de schedel en de onderkaak waren +1,04 (W = 24) en +0,88 (W = 8). De leeftijd bevond zich tussen de 40 en 45 skeletjaar. De leeftijd verkregen via het slijtagepatroon van de molaren (N = 10) lag tussen de 25 en 35 jaar. De SLlichaamslengte, berekend via Trotter (1970), bedroeg 182,6 cm (s.d. = 3,27). Een naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedroeg 181,8 cm. De SL-lichaamslengte, berekend via Breitinger (1937), bedroeg 178,9 cm (s.d. = 5,03). 3) Alle gebitsindexen hadden een score 0. Het gebit vertoonde slechts sporen van beginnende parodontale ontstekingen (+). 4) Er werd één EP-kenmerk aangetroffen, namelijk één articulatievlakje op het doornuitsteeksel (processus spinosus) van de achtste thoracale wervel. Het articulatievlakje duidt erop dat het doornuitsteeksel van de achtste thoracale wervel craniaal contact maakte met het doornuitsteeksel van de negende thoracale wervel, overigens zonder klinische consequenties. De Cephalische-index was 77,07 (een mesocraan schedeltype). 5) Er werden drie paleopathologische aandoeningen op het skelet waargenomen. • In de lagere thoracale en de hogere lumbale wervels werden Schmorlse noduli aangetroffen. De lumbale wervels waren tegelijkertijd licht ingezakt en de wervelkolom vertoonde sporen van zowel lichte kyfose als van lichte scoliose. Deze symptomen werden geassocieerd met een verbeningsstoornis (osteochondrose) aan de buikzijde van de wervellichamen, ook wel de ‘ziekte van Scheuermann’ genoemd. Bij deze ziekte spelen factoren zoals erfelijkheid en overbelasting van de rug gedurende de groeispurt een belangrijke rol.115 De ‘ziekte van Scheuermann’ komt voor gedurende de (vroege) pubertijd en komt vaker voor bij jongens dan bij meisjes. Het kan op een latere leeftijd tot rugklachten leiden. • Er werd pOA in de AC- en de sternoclaviculaire gewrichten geconstateerd. • De beide neusbeenderen waren scheef met elkaar vergroeid, een aanwijzing voor een neusfractuur (zie bijlage 3).

30

VLAK-verslag 15.3 Samenvatting De gemiddelde mannelijke skeletleeftijd binnen de onderzochte populatie bedraagt 46,4 jaar (s.d. = 13,50). De niet naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte volgens Trotter (1970) is 177,7 cm (s.d. = 3,33). De gemiddelde, wel naar skeletleeftijd gecorrigeerde SL-lichaamslengte bedraagt 176,4 cm. De SLlichaamslengte, berekend volgens Breitinger (1937), is 174,7 cm (s.d. = 5,02). De gemiddelde, maximale lengte van de dijbeenderen is 47,7 cm (N = 6, s.d. = 2,58). 391

427

429

432

433

437

446

478

491

Percentage aanwezig skeletmateriaal

>95%

± 60%

>95%

<25%

± 50%

>95%

>95%

<20%

± 70%

Skeletleeftijd in jaren

52-61

62-70

45-50

30-40

55-63

51-56

21-23

40-50

40-45

177,3

176,9

166,4

Nb

181,6

180,8

178,0

nb

182,6

Lengte in cm (Breitinger)

174,0

171,1

169,3

Nb

178,2

176,4

174,8

nb

178,9

Dentale status

slecht

slecht

goed

redelijk

redelijk

slecht

redelijk

redelijk

goed

4

4

0

4

4

4

4

4

2

Prominentia occipitalis

nee

nee

ja

nee

ja

nee

nee

nee

nee

Consecratio atlanto occipitalis

nee

nee

nee

nee

nee

ja

nee

nee

nee

Halsribben

nee

nee

nee

ja

nee

nee

ja

nee

nee

Rudimentaire ribben

nee

nee

nee

nee

nee

nee

ja

nb

nee

Sacralisatie

nee

ja

nee

nb

nee

nee

nee

nb

nee

Ossa wormiana

nee

nee

ja

nee

ja

nee

ja

nee

nee

82,06

71,39

75,44

74,87

80,44

72,49

73,13

75,24

77,07

DDD

ja

ja

ja?

nb

nee

ja

ja?

ja?

ja

POA

nee

ja

nee

nb

ja

nee

nee

nb

ja

VOA

ja

ja

nee

nb

nee

nee

nee

nb

nee

Jicht

nee

nb

nb

nb

nb

nb

nee

nb

nb

DISH

ja

ja

nee

nb

nee

nee

nee

nb

nee

Ziekte van Scheuermann

nee

nee

nee

nb

nee

nee

nee

nb

ja?

‘Gewrichtsmuis’ kniegewricht

nee

nb

nee

nb

nb

nee

nee

nb

nb

Periostitis op beide scheenbeenderen

nee

nb

ja

nb

nb

nee

nee

nb

nb

ja

ja

ja

nb

nb

ja

nee

nb

nb

Spondylolysis

nee

nee

nee

nb

nee

nee

ja

nb

nee

Neusfractuur

nee

ja?

ja?

nee

nee

nee

nee

nee

ja?

ja

ja

nee

nee

nee

nee

nee

ja

nee

nee

ja

nee

nb

ja

nee

nee

nb

nee

Lengte in cm (Tr. ongecorrigeerd)

N derde molaren

Cephalische-index

Solitaire enthesopathieën

Schedelfractuur Ribfractuur

Tabel 4: De belangrijkste resultaten aangaande de mannelijke individuen. ‘nb’ = niet bekend.

31

01.101 - Het menselijk botmateriaal De dentale status is, gezien de gemiddelde skeletleeftijd, redelijk te noemen. Bij de mannen (N = 9) zijn in totaal 254 gebitselementen doorgekomen. Hiervan konden er 224 onderzocht worden. De gemiddelde PMindex is 4,87 en de gemiddelde AM-index is 7,06. De Cariësindex en de DM-index zijn respectievelijk 8,14 en 15,03. Er zijn in totaal zestien periapicale ontstekingen en twaalf dentale fistulae waargenomen. Wat de EP-kenmerken betreft, zijn er twee mannen (N = 9) die twee halsribben, een vergelijkbare Cephalische-index en hetzelfde aantal verstandskiezen hebben. Dit is een potentiële aanwijzing voor biologische verwantschap. Eén man (N = 8) heeft twee rudimentair thoracale ribben en bij één man (N = 9) is er consecratio atlanto occipitalis aangetroffen. Het skelet van één man (N = 7) vertoont sacralisatie. In totaal vertonen dus minimaal vier van de negen mannen (44%) EP-kenmerken in hun wervelkolom. De gemiddelde Cephalische-index is 75,84 (N = 9, s.d. = 3,56). Een gemiddelde mannelijke schedel behoort dus tot het mesocrane type. Uit de standaarddeviatie blijkt echter ook dat de Vlaardingse mannen niet over een homogeen schedeltype beschikken. Deze varieert namelijk van dolichocraan tot brachycraan. Wat de paleopathologische aandoeningen betreft, vertonen de meeste mannen sporen van DDD en enthesopathieën, aandoeningen die op hun skeletleeftijd verwacht kunnen worden. Twee mannen (N = 8) vertonen sporen van pOA in hun AC-gewrichten en sternoclaviculaire gewrichten en één man vertoont sporen van pOA in zijn AC-gewrichten. Twee mannen (N = 9) hebben een lichte vorm van vOA in hun cervicale wervels. Eén van deze mannen beschikt bovendien over vOA in zijn hogere thoracale wervels. Eén man (N = 4) heeft een lichte vorm van periostitis op zijn scheenbeenderen en één man (N = 7) heeft mogelijk de ‘ziekte van Scheuermann’. Opvallend is dat één man zowel DISH als pOA in zijn vingers heeft. DISH is overigens waargenomen bij twee van de zeven mannelijke individuen (29%). Binnen het mannelijke deel van de onderzoekspopulatie zijn geen aanwijzingen gevonden voor jicht, osteoporose of osteochondritis dissecans. Het ontbreken van deze aandoeningen kan in principe verklaard worden door het geringe aantal skeletelementen die beschikbaar zijn voor de diagnostisering van deze aandoeningen. Zo zijn slechts bij twee mannelijke individuen (N = 9) de skeletelementen aanwezig die nodig zijn voor de diagnose van jicht. Zeven mannen (N = 9) vertonen sporen van (goed) genezen uitwendige mechanische fracturen. Eén man (N = 7) heeft spondylolysis, drie mannen (N = 9) hebben één of meer schedelfracturen, twee mannen (N = 7) hebben ribfracturen en drie mannen (N = 9) hebben mogelijk neusfracturen. Bij twee mannen zijn de schedelfracturen veroorzaakt door een ongeluk of door interpersoonlijk conflict, waarbij er misschien sprake was van direct gezichtscontact (in het Engels: Face to face contact). Eén man vertoont een combinatie van een mogelijke neusfractuur, een ribfractuur en vier schedelfracturen, waarvan er twee veroorzaakt zijn door een scherp snijdend voorwerp. Daarnaast heeft hij langere tijd met een scherp, puntig voorwerp in zijn linker zitbeen rondgelopen. De combinatie van fracturen maakt het waarschijnlijk dat hij deze heeft opgelopen in een interpersoonlijk conflict. Geen van de schedelfracturen bij de mannen heeft overigens tot een complete schedelbreuk geleid.

5.2 De los aangetroffen skeletelementen Er werden 213 (meestal) gefragmenteerde skeletelementen uit een secundaire context op de aanwezigheid van EP-kenmerken en paleopathologische aandoeningen onderzocht. Gedurende het onderzoek werd er geen poging ondernomen om een MAI (het minimuun aantal individuen) te bepalen, omdat de los aangetroffen skeletelementen theoretisch nog steeds geassocieerd konden worden met de eerder besproken individuen. Onder de losse skeletelementen waren zowel volgroeide, als onvolgroeide elementen aanwezig. De volgroeide skeletelementen domineerden hier met 70%. Onvolgroeide skeletelementen zijn minder gevoelig voor postdepositionele processen, zodat deze dominantie geen betekenis hoeft te hebben.116 Binnen de volgroeide groep werden zowel skeletelementen met mannelijke, als met vrouwelijke geslachtskenmerken waargenomen. Een deel van de onderzochte elementen vertoonde daarbij sporen van postmortale beschadiging veroorzaakt door een breed, scherp snijdend voorwerpen (bijvoorbeeld een schep). Alle waargenomen snij- en/of haksporen konden verklaard worden door postmortale handelingen (bijvoorbeeld het doorspitten van oudere graven).117 De herkomst van de onderzochte skeletelementen en de daarmee geassocieerde EP-kenmerken en paleopathologische aandoeningen zijn weergegeven in tabel 5. 32

VLAK-verslag 15.3

Herkomst

N

EP-kenmerken

Paleopathologie

Schedel/Onderkaak

18

-

1x Cribra orbitalia

Wervels

35

1x partiële sacralisatie,

6x DDD, 2x vOA,

1x extra uitsteeksel aan C1

1x osteoporose? (fish vertebra)

Sleutelbeen/Schouderblad

9

-

-

Borstbeen/Ribben

21

-

1x pOA SA-gewricht

Opperarm

10

-

-

Spaakbeen/Ellepijp

22

-

3x polsfractuur

Pols/Hand/Vingers

22

1x opening basis vingerkootje

2x fractuur middenhandsbeentje

Bekken

5

-

-

Dijbeen

4

-

-

Scheenbeen/Kuitbeen

21

-

Enkel/Voet/Tenen

37

-

Niet nader te bepalen

9

-

1x distale kuitbeenfractuur, 3x periostitis scheenbeen 2x jicht, 1x calcanear spurring, 1x fractuur sprongbeen -

Tabel 5: Overzicht van de los aangetroffen skeletelementen, de belangrijkste EP-kenmerken en paleopathologische aandoeningen van de los aangetroffen skeletelementen.

De skeletelementen met EP-kenmerken werden (toevalligerwijs) enkel aangetroffen binnen de bodemvulling van een gracht (sp. 408). Het betrof één rechter proximaal duimkootje (vnr. 531) met een opening aan de basis, één met het heiligbeen vergroeide vijfde lumbale wervel (vnr. 548) en één eerste cervicale wervel met een extra botuitwas aan het rechter craniaal articulatievlak (vnr. 543). Wat de aangetroffen paleopathologische aandoeningen betreft, vertoonden een aantal wervels kenmerken van DDD, vOA en mogelijk ook osteoporose. Eén voorhoofdsbeen (vnr. 1722) vertoonde cribra orbitalia en één linker scheenbeen (vnr. 974) droeg sporen van lichte periostitis. Een lichte vorm van periostitis werd ook waargenomen op de scheenbeenderen geborgen onder vondstnummer 1072. Een linker hielbeen (vnr. 481) vertoonde calcanear spurring en een tweetal middenvoetsbeentjes (os metatarsale I en os metatarsale V), geborgen onder vondstnummers 778 en 788, vertoonden sporen van jicht. Twee middenhandsbeentjes vertoonden sporen van distale fracturen. Het betrof het tweede middenhandsbeentje links (vnr. 778) en het eerste middenhandsbeentje rechts (vnr. 647). Het linker middenhandsbeentje beschikte tegelijkertijd over sporen van eburnatie. Een linker sprongbeen (vnr. 483) vertoonde een caputfractuur. Drie vondstnummers konden gerelateerd worden aan een polsfractuur. Het betrof één rechter juveniele ellepijp en één rechter juveniel spaakbeen (vnr. 1208), waarbij de ellepijp tegelijkertijd sporen van eburnatie op het distale gewrichtsvlak vertoonde. Het spaakbeen droeg sporen van periostitis. De overige polsfracturen werden aangetroffen aan het distale uiteinde van één linker ellepijp (vnr. 418) en het distale uiteinde van één rechter spaakbeen (vnr. 1236). Op één kuitbeen werd een distale fractuur aangetroffen (vnr. 1073). Het kuitbeen was gedurende het genezingsproces scheefgegroeid, waardoor het kuitbeen met het scheenbeen was gefuseerd (vnr. 988).

33


6 Discussie Aangezien er archeologische indicatoren zijn die op het bestaan van een supraregionaal (handels)netwerk wijzen waarbij ook Vlaardingen was betrokken, is het wenselijk om een aantal Engelse (skelet)populaties bij het onderzoek te betrekken. Hoewel idealiter ook (skelet)populaties uit (Noord)Duitsland bij het onderzoek betrokken zouden worden, heeft dit land geen toegankelijke fysisch antropologische publicaties opgeleverd (inclusief de oorspronkelijke datasets). De (Noord)Duitse regio wordt daarom buiten de discussie gelaten. Een directe vergelijking tussen de onderzoekspopulatie en de geselecteerde contemporaine referentiepopulaties zal verscheidene problemen opleveren.118 Zo worden in een dergelijke vergelijking de plaatselijke verschillen in de genetische en socio-economische omstandigheden vaak over het hoofd gezien. Daarnaast zijn de gebruikte referentiepopulaties niet op een gestandaardiseerde wijze onderzocht en is de data die nodig is voor een goede vergelijking niet altijd gepubliceerd. Ondanks deze bezwaren is een directe vergelijking tussen de onderzoekspopulatie en de referentiepopulaties noodzakelijk. Deze vergelijking verschaft namelijk de benodigde contemporaine context, waarbinnen de gegevens van de onderzoekspopulatie in relatie tot de referentiepopulaties kunnen worden geïnterpreteerd. De volgende vier referentiepopulaties worden bij het onderzoek betrokken: • Een populatie afkomstig uit het grafveld behorende bij het ‘St. Salvator abdijcomplex’ te Susteren (Limburg). Deze populatie bestaat uit zowel kloosterlingen als niet kloosterlingen en is gedateerd tussen de negende en elfde eeuw AD.119 • Een populatie afkomstig uit het ‘St. Nicholas Shambles parochiekerkhof’ te Londen (Engeland). Deze populatie bestaat uit parochianen en is gedateerd in de elfde en twaalfde eeuw AD.120 • Een populatie afkomstig uit het ‘St. Andrew kloostercomplex’ te York (Engeland). Ook deze populatie bestaat uit parochianen en is gedateerd tussen de elfde en twaalfde eeuw AD.121 • Een populatie afkomstig uit het grafveld behorende bij de ‘Oosthoek Uithof’. Deze Uithof was gerelateerd aan de Vlaamse Cisterciënzerabdij ‘Ter Doest’ en bevond zich in Hellevoetsluis (Zuid-Holland). Deze populatie bestaat waarschijnlijk uit seculiere monniken, pachtboeren en loonarbeiders werkzaam op de Uithof en is gedateerd in de tweede helft van de dertiende eeuw AD.122 In dit hoofdstuk zal geen onderscheid worden gemaakt naar de fasering aangetroffen binnen de Vlaardingse begraafplaats. De fasering van de begraafplaats komt wel aan bod in de synthese. Daarnaast wordt hier enkel de beschrijvende statistiek gebruikt. De onderzochte onderzoekspopulatie, en dan met name het volwassen deel, is namelijk te klein voor betrouwbare statische analyses. De resultaten uit het vorige hoofdstuk worden hieronder contextueel en op populatieniveau besproken. Deze bespreking zal gebeuren aan de hand van (1) de demografische kenmerken, (2) de dentale status, (3) de aanwezige EP-kenmerken en (4) de aangetroffen paleopathologie.

34

VLAK-verslag 15.3

6.1 De demografie De onderzoekspopulatie omvat, onder andere, skeletelementen van 41 individuen uit primaire bijzettingen. Het betreft 26 onvolgroeide individuen, zes volwassen vrouwen en negen volwassen mannen. De skeletleeftijdsopbouw van deze 41 individuen wordt weergegeven in figuur 3.

Figuur 3: De leeftijdsopbouw in skeletjaren binnen de onderzoekspopulatie. De verticale as geeft het aantal individuen weer en de horizontale as geeft de leeftijdscategorie aan.

Uit deze figuur blijkt dat de onderzoekspopulatie gedomineerd wordt door kinderen met een skeletleeftijd onder de vijf jaar (37%). De verhouding kind versus volwassene bedraagt 1,7:1. Figuur 3 toont verder dat één op de vijf individuen een kind tussen de vijf en tien skeletjaar is. Een andere constatering is dat er binnen de onderzoekspopulatie geen vrouwen in de twintig en vrijwel geen individuen tussen de twintig en veertig skeletjaar voorkomen. Deze gegevens wijzen in de richting van een asymmetrische verdeling naar skeletleeftijd. Het is bekend dat een preïndustrieel grafveld 20% tot 50% kinderen telt123 en dat de kindersterfte tussen het zesde en twaalfde levensjaar gemiddeld gezien niet hoger (en meestal zelfs lager) ligt dan de kindersterfte tussen het tiende en twintigste levensjaar.124 Daarnaast is de sterfte van vrouwen in het kraambed in de preïndustriële samenlevingen hoog. De conclusie is dan ook dat het opgegraven deel van het Vlaardingse grafveld, wat de verdeling van de skeletleeftijden betreft, niet representatief kan zijn voor het gehele Vlaardingse grafveld. Het overschot van kinderen binnen de onderzoekspopulatie kan niet via een epidemie verklaard worden. Indien de Vlaardingse kinderen namelijk massaal aan een epidemie gestorven zouden zijn, dan zou hun sterftecurve niet een schuin, maar een (min of meer) recht verloop hebben. De belangrijkste demografische gegevens van het volgroeide deel van de onderzoekspopulatie zijn weergegeven in tabel 6. Variabele

Vrouwen

Mannen

Aantal individuen

6

9

48,4

46,4

(s.d. = 10,46) 163,1

(s.d. = 13,50) 177,7 (N = 7)

(s.d. = 3,64) 162,0

(s.d. = 3,33) 176,4 (N = 7)

(s.d. = 3,64)

(s.d. = 3,33) 174,7 (N = 7)

De gemiddelde skeletleeftijd in jaren De gemiddelde SL-lichaamslengte volgens Trotter & Gleser (1958) of Trotter (1970) niet gecorrigeerd naar skeletleeftijd in cm De gemiddelde SL-lichaamslengte volgens Trotter & Gleser (1958) of Trotter (1970) gecorrigeerd naar skeletleeftijd in cm De gemiddelde SL-lichaamslengte volgens Breitinger (1937) in cm

-

De gemiddelde, maximale lengte van de dijbeenderen in cm

43,7 (s.d. = 2.15)

Tabel 6: De demografische kenmerken van de volgroeide onderzoekspopulatie.

35

(s.d. = 5,02) 47,7 (N = 6) (s.d. = 2,58)

01.101 - Het menselijk botmateriaal Hieruit blijkt dat de Vlaardingse mannen in de onderzoekspopulatie, gemiddeld gesproken net iets jonger overleden zijn dan de Vlaardingse vrouwen.

Figuur 4: De SL-lichaamslengten in cm binnen de onderzoekspopulatie. De verticale as geeft de lichaamslengte weer en de horizontale as geeft de spreiding van de lichaamslengte per individu weer.

Uit de ongecorrigeerde, gemiddelde SL-lichaamslengte125 blijkt dat de Vlaardingse mannen gemiddeld 14,6 cm langer waren dan de Vlaardingse vrouwen. Indien men de gemiddelde, ongecorrigeerde SLlichaamslengte, berekend via Trotter & Gleser (1958), vergelijkt met de gemiddelde SL-lichaamslengte, berekend via Breitinger (1937), bedraagt het verschil tussen mannen en vrouwen 11,6 cm. Het laatstgenoemde verschil valt binnen de gangbare marge tussen de gemiddelde vrouwelijke en de gemiddelde mannelijke SL-lichaamslengte, namelijk tussen de 9,0 en 13,0 cm.126 Het verschil tussen de gemiddelde, maximale mannelijke dijbeenlengte en de gemiddelde, maximale vrouwelijke dijbeenlengte bedraagt 4,0 cm. Aangezien de gemiddelde lichaamslengte goed correleert met de gezondheidsstatus en de socioeconomische context waarin het individu is opgegroeid, is een directe vergelijking tussen de Vlaardingse lichaamslengten en die aangetroffen binnen de referentiepopulaties van belang (zie tabel 7). Populatie Vlaardingen

Datering AD (circa)

Vrouwen

Mannen

1000-1050

163,1 cm (N = 6)

177,7 cm (N = 7)

800-1100

162,9 cm (N = 30)

174,4 cm (N = 13)

St. Nicholas Shambles128

1000-1200

157,5 cm (N = nb)

172,8 cm (N = nb)

St. Andrew129

1000-1200

circa 158 cm (N = 30)

circa 172 cm (N = 43)

Oosthoek Uithof130

1250-1300

161,2 cm (N = 33)

172,4 cm (N = 55)

St. Salvator 127

Tabel 7: De gemiddelde SL-lichaamslengten binnen de onderzoekspopulatie in relatie tot de referentiepopulaties. Alle SL-lichaamslengten zijn ongecorrigeerd naar skeletleeftijd. De gemiddelde SL-lichaamslengten binnen de St. Andrew populatie zijn berekend volgens Trotter (1970). De gemiddelde SL-lichaamslengten binnen de overige referentiepopulaties zijn berekend volgens Trotter & Gleser (1952, 1958). ‘nb’ = niet bekend.

Hieruit blijkt dat de gemiddelde Vlaardingse SL-lichaamslengten aan de hoge kant zijn. Dit geldt zeker indien men naar de mannelijke SL-lichaamslengte kijkt. Deze SL-lichaamslengte komt zelfs in de buurt van de SLlichaamslengte aangetroffen in de catacomben van de ‘St. Servaas kathedraal’ te Maastricht (1070-1521 AD). De kanunniken die in deze catacomben bijgezet waren (de Stiftheren) hadden namelijk een gemiddelde SL-lichaamslengte van 179,0 cm (naar Trotter & Gleser, 1958).131 36

VLAK-verslag 15.3 De relatief hoge waarde van de Vlaardingse lichaamslengte blijkt ook wanneer men de gemiddelde, maximale lengte van de Vlaardingse dijbeenlengten vergelijkt met die van een aantal andere populaties.132 Zo is de Vlaardingse score van 47,7 cm (N = 6, s.d. = 2,6) maar één cm kleiner dat de score aangetroffen bij de kanunniken in Maastricht (48,7 cm, N = 17, s.d. = 2,0).133 Daarnaast is de Vlaardingse score hoger dan die aangetroffen bij de Delftenaren tussen 1265 en 1433 AD (46,0 cm, N = 20, s.d. = 2,6)134 en de Dordtenaren tussen 1275 en 1572 AD (46,2 cm, N = 59, s.d. = 2,5).135 Samenvattend kan worden gesteld dat de onderzoekspopulatie, en dan in het bijzonder het mannelijke deel ervan, in een goede voedingstoestand verkeerde. Zowel de Vlaardingse mannen als de Vlaardingse vrouwen lijken gedurende hun groeifasen namelijk voldoende toegang te hebben gehad tot een sufficiënt dieet. Een andere constatering is dat de onderzoekspopulatie sterk afwijkt van de Engelse referentiepopulaties, wat betreft de gemiddelde SL-lichaamslengte. De SL-lichaamslengten die bij deze populaties zijn aangetroffen, zijn echter representatief voor Engeland gedurende de tiende en elfde eeuw AD.136 Dit kan erop wijzen dat de onderzoekspopulatie haar jeugd niet in Engeland heeft doorgebracht.

6.2 De dentale status In totaal zijn er 404 gebitselementen onderzocht, waarvan 40 verstandskiezen bij 13 volgroeide individuen. Gemiddeld is de hoeveelheid calculus licht (+) tot gemiddeld (++) te noemen. Alveolaire atrofie en parodontale ontstekingen komen gemiddeld (++) voor. De gemiddelde AM-index is 6,06 en de gemiddelde Cariësindex is 7,56. De gemiddelde DM-index is 13,14. De gemiddelde PM-index bedraagt 3,77. Binnen de onderzoekspopulatie zijn er 25 periapicale ontstekingen en 19 dentale fistulae gevonden. Verreweg de meeste ante mortem verloren gebitselementen zijn molaren en vrijwel alle aangetroffen cariës zijn aangetroffen op de tandwortels. Er bestaat, wat de dentale status betreft, weinig verschil tussen de seksen. Bij vrouwen ligt de mate van alveolaire atrofie en parodontale ontstekingen gemiddeld iets hoger, maar het verschil hangt waarschijnlijk samen met de hogere gemiddelde skeletleeftijd onder de vrouwen. Ook de dentale indexen ontlopen elkaar niet. Een ‘gemiddelde’ man beschikt bijvoorbeeld over 1,9 periapicale ontstekingen en 1,3 dentale fistulae. Bij een ‘gemiddelde’ vrouw zijn deze scores 2,3 en 1,8. Er kan dus geconcludeerd worden dat er binnen de onderzoekspopulatie geen verschil bestond tussen de dentale status van Vlaardingse vrouwen en mannen. Het is dan ook onwaarschijnlijk dat deze een ander dieet hadden en/of een ander functioneel gebruik van het gebit kenden. Indien men de Vlaardingse AM- en Cariësindex vergelijkt met die aangetroffen binnen de referentiepopulaties, dan zijn de Vlaardingse indexen wat aan de lage kant (zie tabel 8). Populatie Vlaardingen

Datering AD (circa)

AM-index

Cariësindex

1000-1050

6,1

7,6

800-1100

9,2

9,5


1000-1200

7,6

5,5

St. Andrew139

1000-1200

3,2

4,3

St. Salvator 137

Tabel 8: De AM-index en de Cariësindex binnen de onderzoekspopulatie in relatie tot de referentiepopulaties. Voor de populatie afkomstig uit de Oosthoek Uithof was geen data beschikbaar.

De Vlaardingse indexen scoren bijvoorbeeld beter dan die afkomstig uit de ‘St. Salvator’ populatie, ondanks het feit dat de onderzoekspopulatie over een hogere gemiddelde skeletleeftijd beschikt. De lagere AM-en Cariësindex binnen de Engelse populaties valt te verklaren door de (veel) lagere gemiddelde skeletleeftijd.

37


6.3 De EP-kenmerken Binnen de onderzoekspopulatie zijn verscheidene EP-kenmerken aangetroffen, die mogelijk gerelateerd kunnen worden aan biologische verwantschap. Daarnaast werd per volgroeid individu de Cephalischeindex bepaald. Deze beide onderwerpen worden afzonderlijk van elkaar besproken, beginnend met de Cephalische-index. De Cephalische-index De gemiddelde Cephalische-index binnen de onderzoekspopulatie bedraagt bij vrouwen 76,71 (N = 4, s.d. = 5,57) en bij mannen 75,79 (N = 9, s.d. = 3,56). Zowel de gemiddelde schedel van de Vlaardingse vrouw, als de gemiddelde schedel van de Vlaardingse man is dus (net) mesocraan. Het Vlaardingse schedeltype komt overeen met de schedeltypen aangetroffen in ‘St. Andrew’140 (vrouwen = 76,42 en mannen = 75,88) en ‘St. Nicholas Shambles’141 (vrouwen = 78,7 en mannen = 77,4). Gezien de standaarddeviatie betekenen deze gemiddelden echter niet dat de onderzoekspopulatie over een homogeen schedeltype beschikte. Binnen de onderzoekspopulatie komen namelijk zowel dolichocrane, als mesocrane en brachycrane schedeltypen voor (zie tabel 9). De referentiepopulaties van ‘St. Andrew’ en ‘St. Nicholas Shambles’ vertonen overigens een soortgelijke spreiding. Schedeltype

Vrouwen (N = 4)

Mannen (N = 9)

Gemiddelde score

76,71 (s.d. = 5,57)

75,79 (s.d. = 3,56)

Dolichocraan (scores tussen 70 en 75)

2 vrouwen (50%)

4 mannen (44%)

Mesocraan (scores tussen 75 en 80)

1 vrouw (25%)

3 mannen (33%)

Brachycraan (scores tussen 80 en 85)

1 vrouw (25%)

2 mannen (22%)

Tabel 9: De schedeltypen binnen de volgroeide onderzoekspopulatie.

De aanwezigheid van verschillende schedeltypen binnen de onderzoekspopulatie zou er op kunnen wijzen dat deze populatie (genetisch) heterogeen was. Ten eerste omdat het ontbreken van een homogene schedelvorm er wellicht op wijst dat de Vlaardingse schedels niet uit één gesloten, genetisch homogene groep kunnen komen. Ten tweede omdat de aanwezigheid van heterogene schedelvormen erop kan duiden dat een populatie nog niet voldoende tijd heeft gehad om naar elkaar toe te groeien wat betreft schedeltype (via plasticiteit).142 Een andere constatering is dat de mannelijke schedelvorm over een kleinere standaarddeviatie beschikt dan de vrouwelijke schedelvorm. Dit kan er op wijzen dat de Vlaardingse mannen homogener waren dan de Vlaardingse vrouwen, wat zou kunnen wijzen op een patrilocale samenlevingsvorm. In het licht van het bovenstaande moet ook worden opgemerkt dat, alleen al gezien het geringe aantal onderzochte individuen (N = 13), deze gevolgtrekkingen niet via de Cephalische-index hard gemaakt kunnen worden. Ze zullen dan ook via (bio-)chemische onderzoeksmethoden moeten worden ontkracht of bevestigd. De EP-kenmerken en de mogelijkheid van biologische verwantschap In het vorige hoofdstuk is reeds opgemerkt dat een aantal Vlaardingse individuen mogelijk biologisch aan elkaar verwant is geweest. Deze veronderstelling was gebaseerd op de aanwezigheid van een aantal EPkenmerken, die binnen de onderzoekspopulatie vaker voorkwam dan dit procentueel zou mogen worden verwacht. De aanwezigheid van één enkele EP-kenmerk bij meerdere individuen kan echter ook op toeval of extrinsieke factoren berusten. Het is daarom noodzakelijk om de in potentie met elkaar verwante individuen tevens op de aanwezigheid van een aantal andere, erfelijk overdraagbare variabelen te onderzoeken. Dit geldt in het bijzonder voor de Cephalische-index, het aantal doorgekomen verstandskiezen en de SLlichaamslengte. Daarnaast kan ook het verwachtingspercentage van de relevante EP-kenmerk binnen de hedendaagse populatie bij deze vergelijking worden betrokken (zie tabel 10). 38

VLAK-verslag 15.3

Variabelen EP-kenmerk Spoornummer

Geslacht

Leeftijd (jaar)

Ceph.-Index

N M3

Lengte (cm)

552

Vrouw

41-47

72,88

2

170,0

559

Vrouw

59-70

nb

2

164,8

432

Man

30-40

74,87

4

nb

446

Man

21-23

73,13

4

178,0

429

Man

45-50

75,44

0

166,4

433

Man

55-63

80,44

4

181,6

437

Man

51-56

72,49

4

178,0

482

Kind

circa 8

-

-

-

433

Man

55-63

80,44

4

181,6

436

Vrouw

49-55

76,00

4

164,6

446

Man

21-23

73,13

4

178,0

Lenderibben

< 5%

Halsribben

Prominentia occipitalis

Ongefuseerde wervelboog

Ossa wormiana

Percentage

0,5-1%

Nb

5-25%

< 50%

Tabel 10: De spreiding van EP-kenmerken binnen de onderzoekspopulatie. ‘Ceph.-Index’ = Cephalische-index. ‘M3’ = aantal doorgekomen verstandskiezen. De SL-lichaamslengte is gebaseerd op Trotter & Gleser (1958), respectievelijk op Trotter (1970) en ongecorrigeerd naar skeletleeftijd. ‘nb’ = niet bekend.

Het blijkt dat binnen de onderzoekspopulatie vijf EP-kenmerken voorkomen die aan twee of meer individuen kunnen worden gekoppeld. Deze EP-kenmerken zullen per kenmerk besproken worden. Na deze bespreking zal nog kort worden ingegaan op de relatie tussen biologische verwantschap en omgevingsfactoren. ▪ De ‘lenderibben’ komen enkel bij twee vrouwen voor (17%, N = 12). Deze vrouwen beschikken bovendien over hetzelfde aantal verstandskiezen en een vergelijkbare SL-lichaamslengte. De kans op één individu met een set lenderibben binnen een willekeurige populatie bedraagt vandaag de dag minder dan 5%. ▪ De ‘halsribben’ zijn met zekerheid bij twee mannen aangetroffen (14%, N =14). Deze mannen beschikken bovendien over een vergelijkbare Cephalische-index en hetzelfde aantal verstandskiezen. De kans op één individu met een set halsribben ligt binnen een willekeurige hedendaagse populatie tussen de 0,5 en 1%. ▪ Rondom de prominentia occipitalis (een uitpuilend achterhoofdsbeen) ontbreken goede vergelijkingsgegevens. Uit een studie naar de Delftse gasthuispopulatie (1265-01675 AD) blijkt dat dit EPkenmerk daar slechts sporadisch voorkomt (2%, N = 215) en bovendien mogelijk erfelijk is.143 Dat dit ook zou gelden voor de Vlaardingse onderzoekspopulatie is echter onwaarschijnlijk. Zo beschikken de twee Vlaardingse mannen die het EP-kenmerk hebben niet alleen over verschillende Cephalische-indexen, maar ook over zeer afwijkende SL-lichaamslengten en een verschillend aantal verstandskiezen. ▪ Een ‘ongefuseerde achterste, mediane wervelboog’ komt, naargelang de wervel, soms bij een kwart van de bevolking voor.144 Dit percentage is te hoog om bij twee Vlaardingse individuen als een potentiële indicator voor verwantschap te worden beschouwd.145 Bovendien vertonen de twee individuen het kenmerk op een andere plaats in hun wervelkolom. ▪ De ossa wormiana komt op sommige Engelse sites gedurende de Late Middeleeuwen tot op 50% van de opgegraven schedels voor.146 Ook buiten de Engelse populaties zijn scores bekend die variëren tussen de 30% en 50%.147 Zulke hoge percentages zijn onbruikbaar als indicator voor biologische verwachtschap. Bovendien verschillen de Vlaardingse individuen met ossa wormiana te veel van elkaar, wat de Cephalischeindex en de SL-lichaamslengte betreft, om als potentieel verwant interpreteren. 39

01.101 - Het menselijk botmateriaal Uit bovenstaande volgt dat binnen de onderzoekspopulatie enkel de lenderibben en de halsribben als een potentiële indicator voor biologische verwantschap gebruikt mogen worden.148 In dit geval zijn er twee clusters, namelijk één van twee vrouwen (sp. 552 en 559) en één van twee mannen (sp. 432 en 446). Het is tevens denkbaar dat het kind met een mogelijke halsrib (sp. 482), ook in cluster twee thuishoort. De vraag is of deze clusters daadwerkelijk wijzen op een biologische verwantschap? Er zijn twee potentiële antwoorden mogelijk. ▪ Ja, het is immers bekend dat de ontwikkeling van de hals- en de lenderibben een sterke genetische aanleg kent.149 ▪ Nee, het is bekend dat de hals- en de lenderibben, evenals alle andere in de wervelkolom voorkomende EP-kenmerken,150 over een vergelijkbare embryonale ontwikkeling beschikken151 en dat deze ontwikkeling gemakkelijk verstoord kan worden door niet erfelijke, extrinsieke factoren zoals een teveel (bijvoorbeeld lood) of te weinig (bijvoorbeeld foliumzuur) aan (voeding)stoffen. Een definitief antwoord op bovenstaande vraag kan hier dan ook niet gegeven worden. Gezien de huidige stand van zaken binnen het onderzoek naar de EP-kenmerken, blijkt het namelijk onmogelijk om deze vraag op een betrouwbare wijze langs morfologische weg te beantwoorden.

6.4 De paleopathologie Binnen de onderzoekspopulatie zijn vijf categorieën postdentale paleopathologische aandoeningen aangetroffen, namelijk (1) metabolische stoornissen, (2) infectieziekten, (3) vaatvoorzieningsziekten, (4) gewrichtsziekten en (5) paleotraumata. Al deze categorieën zullen afzonderlijk van elkaar besproken worden, waarna een synthese van het geheel zal worden gegeven.

6.4.1 De metabolische stoornissen Onder metabolische stoornissen worden alle ziekten gecategoriseerd die veroorzaakt worden door stoornissen in het metabolisme van een cel. Omdat deze stoornissen vaak gepaard gaan met een verstoring of verandering in de vorming, remodeling en/of mineralisatie van het botweefsel, kunnen ze tevens als indicatoren voor zwaarlijvigheid of biologische stress worden gebruikt. Het laatste aangezien ze gerelateerd kunnen worden aan een lichamelijke reactie op een infectie, een ziekte en/of een vitaminedeficiëntie. Belangrijk is dat deze reactie mede afhankelijk is van de gezondheidsstatus, de omgevingsfactoren en de genetische aanleg van het onderzochte individu. Ook spelen variabelen zoals lichaamsbeweging, het overmatige gebruik van alcohol en roken een belangrijke rol. Binnen de onderzoekspopulatie zijn aanwijzingen gevonden voor het voorkomen van zes metabolische stoornissen: rachitis, glazuur hypoplasie, cribra orbitalia, osteoporose, jicht en DISH. Rachitis, glazuur hypoplasie en cribra orbitalia zijn te wijten aan (vitamine) deficiëntie. Osteoporose is een stoornis die primair geassocieerd wordt met het verouderingsproces. DISH en jicht zijn aandoeningen die in verband worden gebracht met een ‘welvarend’ dieet. ▪ Het blijkt dat bij vijf onvolgroeide individuen (19%, N = 26), bij één los aangetroffen voorhoofdsbeen van een kind en tevens bij één volwassen individu (7%, N = 15) botdefecten voorkomen die veroorzaakt worden door een vitaminedeficiëntie. ▪ Drie volgroeide individuen (25%, N = 12) vertonen mogelijke sporen van osteoporose.152 Al deze individuen zijn vrouwen ouder dan veertig skeletjaar. ▪ Drie volgroeide individuen (23%, N = 13), waarvan twee mannen, hebben DISH. Eén volgroeid individu (25%, N = 4) vertoont sporen van jicht. Deze sporen zijn ook aangetroffen op twee los gevonden teenkootjes. De vraag is of een populatie waarin 19% van de kinderen aan (vitamine)deficiëntie leed direct gekoppeld kan worden aan een populatie waar minimaal 23% van de volwassenen DISH heeft en dus waarschijnlijk een welvarend dieet tot de beschikking had?

40

VLAK-verslag 15.3 Het antwoord hierop is positief en dit om de volgende vijf redenen: ▪ Ten eerste hoeven de deficiënties die bij de kinderen zijn waargenomen niet meer zichtbaar te zijn op een volgroeid skelet. Sporen van deficiëntieziekten die zich gedurende de kinderjaren op het skelet uiten, kunnen namelijk gedurende het groeiproces vrijwel geheel worden opgeruimd. Het is dan ook opvallend dat de enige vitaminedeficiëntie, die binnen het volgroeide deel van de onderzoekspopulatie op het skeletmateriaal zichtbaar was, glazuur hypoplasie is.153 Deze stoornis wordt namelijk gedurende het groeiproces aangelegd en is irreversibel. ▪ Vervolgens kan men stellen dat de mate van vitaminedeficiëntie, binnen het onvolgroeide deel van de onderzoekspopulatie, niet opvallend groot is. De waargenomen gekromde lange pijpbeenderen wijzen weliswaar richting rachitis, maar andere, ook voor rachitis bij kinderen relevante indicatoren zijn binnen de onderzoekspopulatie niet aangetroffen. Het is dus denkbaar dat de kinderen die potentieel rachitis hadden, niet zo zeer leden aan een chronische vitaminedeficiëntie, maar wel gebrekkig bloot werden gesteld aan het zonlicht. Het laatste werd mogelijk veroorzaakt door het zieke kind thuis (en dus uit het zonlicht) te houden. Ook de glazuur hypoplasie en cribra orbitalia die waargenomen werden op de gebitselementen en het skelet, hoeven niet per definitie te correleren met een deficiënt dieet. Deze aandoeningen kunnen ook veroorzaakt zijn door een chronische parasitaire of bacteriële infectie van de ingewanden. De bacteriële infectie kan veroorzaakt worden door een slechte hygiëne en/of het drinken van besmet water. Zulke infecties gaan gepaard met diarree, waardoor de in het voedsel aanwezige voedingstoffen niet door het lichaam worden opgenomen. ▪ Een derde reden waarom het onvolgroeide en het volgroeide deel van de onderzoekspopulatie met elkaar geassocieerd kan worden, is de constatering dat we niet met een levende, maar met een dode populatie te maken hebben. De kinderen binnen de onderzoekspopulatie hebben het niet overleefd omdat ze zwakker, zieker en kleiner waren dan hun leeftijdsgenoten, die wel de volwassen leeftijd hebben bereikt.154 Deze hypothese wordt tevens gestaafd door de discrepantie tussen de metrische en de dentale skeletleeftijd van de Vlaardingse kinderen. De kinderen binnen de onderzoekspopulatie waren door hun ziekte simpelweg (te) klein voor hun kalenderleeftijd.155 ▪ Ten vierde begint de explosieve lengtegroei bij kinderen pas gedurende de pubertijd. Het is dus denkbaar dat achterstand in lichaamslengte, die gedurende de jonge kinderjaren opgebouwd werd, nog op latere leeftijd wordt ingehaald. Al moet worden opgemerkt dat een achterstand opgelopen tussen het zevende en elfde levensjaar ook gedurende de pubertijd niet meer zal worden goedgemaakt.156 ▪ Een laatste reden is dat de besproken paleopathologische aandoeningen zich gedurende verschillende levensstadia hebben ontwikkeld. Een individu kan zowel aan een vitaminedeficiëntie gedurende de kinderjaren zijn blootgesteld, als aan DISH op volwassen leeftijd. Indien men de aangetroffen metabolische stoornissen binnen de onderzoekspopulatie vergelijkt met die binnen de referentiepopulaties, ontdekt men dat de onderzoekspopulatie uit deze vergelijking, wat de gezondheidstoestand betreft, vrij redelijk naar voren komt (zie tabel 11). Populatie Vlaardingen

Datering AD (circa)

Glazuur hypoplasie

Rachitis

Cribra orbitalia

DISH

1000-1050

10% (N=39)A

5% (N=39)A

5% (N=39)A

23% (N=13)

800-1100

2% (N=49)

18% (N=77)

geen

26% (N=47)


1000-1200

>2% (N<234)B

>2% (N<234)B

17% (N=nb)

nb

St. Andrew159

1000-1200

nb

nb

43% (N=51)

0% (N=nb)

Oosthoek Uithof160

1250-1300

nb

>4% (N<148)B

>5% (N<148)B

nb

St. Salvator 157

Tabel 11: De metabolische stoornissen binnen de onderzoekspopulatie in relatie tot de referentiepopulaties. De percentages DISH zijn enkel gebaseerd op volgroeide individuen. ‘A’ = betreft enkel individuen ouder dan 4 maanden. ‘B’ = betreft een minimum percentage aangezien het exacte aantal individuen (N) onbekend is. ‘nb’ = niet bekend.

41

01.101 - Het menselijk botmateriaal De Vlaardingse percentages van glazuur hypoplasie en cribra orbitalia zijn namelijk overduidelijk aan de lage kant en het Vlaardingse percentage DISH komt redelijk overeen met het percentage dat aangetroffen is op het abdijcomplex te Susteren.

6.4.2 De infectieziekten Infectieziekten worden veroorzaakt doordat lichaamsvreemde micro-organismen (zoals bacteriën, virussen, schimmels of parasieten) het lichaam binnendringen en deze vervolgens verzwakken. Dit binnendringen kan gebeuren via het inademen, het inslikken of door direct fysiek contact. Het lichaam reageert op het binnendringen met een ontsteking, die meestal gepaard gaat met pijn, zwelling, roodheid, verhoogde temperatuur en afscheiding van pus. Slechts een klein percentage van de infecties zal (duidelijke) sporen achterlaten op het skeletmateriaal, omdat de meeste infecties ‘te snel’ genezen of ‘te snel’ tot de dood leiden.161 De waargenomen aantallen binnen een archeologische context geven hierdoor altijd het minimum aantal besmette individuen weer. Een ander probleem is dat de aanwezigheid van infectiesporen op het skeletmateriaal er juist op kan wijzen dat het desbetreffende individu over een sterk immuunsysteem beschikte. Hij of zij heeft immers het primaire infectiestadium overleefd.162 Verder kan de mate van infectieziekte binnen een populatie aanwijzingen verschaffen over variabelen zoals populatiedruk, hygiëne en woonomgeving. Dit geldt in het bijzonder voor periostitis.163 In de literatuur wordt tenslotte onderscheid gemaakt tussen specifieke en niet-specifieke infecties.164 Bij specifieke infecties (zoals tuberculose en lepra) is het ontstekingspatroon te herleiden tot één bepaald organisme. Bij niet-specifieke infectie (zoals periostitis en osteomyelitis) kan het aangetroffen ontstekingspatroon veroorzaakt zijn door verschillende micro-organismen. Binnen de onderzoekspopulatie zijn drie (potentiële) infectieziekten aangetroffen: ▪ Eén kind had een specifieke ontsteking, namelijk tuberculose. Tuberculose kwam vroeger vaak onder kinderen voor.165 Het kind heeft het primaire ontstekingsstadium van zijn ziekte overigens wel overleefd. ▪ Eén vrouw vertoonde sporen van mogelijke pleuritis op haar ribben. ▪ Bij drie individuen (waarvan één kind) en op drie losse scheenbeenderen (waarvan twee afkomstig van één individu) werden sporen van periostitis, een niet-specifieke infectie, aangetroffen. De vorm die bij het kind werd aangetroffen, was secundair van aard. De bij de volgroeide individuen aangetroffen vorm komt enkel op de scheenbeenderen voor en is, gezien de symmetrische spreiding, te wijten aan irritatie van de musculatuur of heeft een hematologische oorsprong. Geen enkele infectieziekte die waargenomen werd binnen de onderzoekspopulatie, heeft zich overigens in extreme mate op het skeletmateriaal ontwikkeld. Indien men de mate van periostitis, aangetroffen binnen het volgroeide deel van de onderzoekspopulatie, vergelijkt met deze binnen de referentiepopulaties, dan komt het Vlaardingse percentage negatief uit deze vergelijking naar voor (zie tabel 12). Populatie Vlaardingen

Datering AD (circa)

Periostitis

1000-1050

25% (N = 8)

800-1100

4% (N = 49)


1000-1200

> 5% (N < 173)A

St. Andrew168

1000-1200

> 4% (N < 138)A

St. Salvator 166

Tabel 12: De infectieziekten binnen de onderzoekspopulatie in relatie tot de referentiepopulaties. Voor de populatie afkomstig uit de ‘Oosthoek Uithof’ was geen data beschikbaar. ‘A’ = betreft een minimumpercentage daar het exacte aantal individuen (N) onbekend is.

42

VLAK-verslag 15.3 Hierbij moet worden vermeld dat het Vlaardingse percentage gebaseerd is op acht individuen, waarvan twee met periostitis. Bovendien hadden deze individuen slechts een lichte vorm van periostitis. Hierbij ligt de gemiddelde skeletleeftijd binnen de onderzoekspopulatie hoger dan binnen de referentiepopulaties. Een potentiële verklaring voor het vaker voorkomen van periostitis binnen de onderzoekspopulatie, indien men de bovenstaande opmerkingen buiten beschouwing laat, zou gezocht kunnen worden in een overmatig gebruik van de musculatuur in de onderbenen en/of een hogere infectiedruk binnen de Vlaardingse populatie. Een hoge infectiedruk zou ook kunnen wijzen op een toegenomen populatiedruk, een onhygiënische omgeving en/of een open samenleving waar men (handels)contacten met andere populaties onderhield.

6.4.3 De vaatvoorzieningsziekten Binnen de onderzoekspopulatie zijn sporen van één vaatvoorzieningsziekte aangetroffen, namelijk osteochondritis dissecans in het kniegewricht. Deze ziekte is gediagnosticeerd bij twee vrouwen (33%, N = 6). Dit is opvallend omdat deze vorm van avasculaire necrose normaliter meer bij mannen dan bij vrouwen voorkomt. Ook is het bijzonder dat deze ziekte is aangetroffen bij een vrouw jonger dan veertig skeletjaar. Osteochondritis dissecans uit zich namelijk bij vrouwen normaliter na de menopauze.

6.4.4 De gewrichtsziekten Binnen de onderzoekspopulatie zijn sporen van twee gewrichtsziekten aangetroffen, namelijk OsteoArthrose en DDD. ▪ Bij drie individuen zijn sporen van vOA gevonden (23%, N = 13). Het betreft een secundaire vorm en een lichte, primaire vorm bij twee oudere mannen. De los verzamelde skeletelementen hebben twee wervels met vOA opgeleverd. Sporen van pOA zijn aangetroffen bij twee vrouwen en drie mannen (33%, N = 15). Bij één vrouw komt de ziekte voor in het rechter kniegewricht en is deze zeer waarschijnlijk secundair van aard. Bij één vrouw (17%, N = 6) en drie mannen (38%, N = 8) zijn sporen van pOA in de AC-gewrichten gevonden. Eén man vertoont sporen van pOA in de MTP-gewrichten wat, gezien het feit dat hij tegelijkertijd aan DISH leed, mogelijk veroorzaakt is door zwaarlijvigheid. Twee mannen (25%, N = 8) vertonen tenslotte sporen van pOA in hun sternoclaviculaire gewrichten. ▪ Wat DDD betreft, kunnen vier vrouwen (80%, N = 5), zeven mannen (88%, N = 8) en zes los aangetroffen wervels in potentie geassocieerd worden met deze ziekte. Al deze individuen, op één vrouw en één man na, zijn ouder dan 40 skeletjaar. Er kan dus worden gesteld dat het verouderingsproces (samen met de accumulatieve biomechanische stress) vermoedelijk de primaire oorzaak is van de ontwikkeling van DDD binnen de onderzoekspopulatie. De aanwezigheid van een lichte vorm van vOA in de cervicale wervels en een gemiddelde vorm van pOA in de AC-gewrichten, lijkt bovendien gerelateerd te zijn aan een sekse. Deze vormen van OsteoArthrose kunnen mogelijk in verband gebracht worden met activiteiten waarbij vooral de nek- en schouderspieren worden gebruikt en die (vooral) door mannen worden uitgevoerd 169 In tabel 13 worden de vormen van gewrichtsslijtage die aangetroffen werden binnen de volgroeide onderzoekspopulatie vergeleken met degene aangetroffen binnen de referentiepopulaties. Populatie Vlaardingen St. Salvator 170

Datering AD (circa)

DDD

vOA

pOA schouder

1000-1050

85% (N = 13)

23% (N = 13)

29% (N = 14)

800-1100

34% (N = 50)

29% (N = 52)

3% (N = 34)


1000-1200

St. Andrew172

1000-1200

62,3% (N = nb) nb

>4% (N < 173)A nb

33% (N = 172)

Tabel 13: De gewrichtsziekten binnen de onderzoekspopulatie in relatie tot de referentiepopulaties. Voor de populatie afkomstig uit de ‘Oosthoek Uithof’ was geen data beschikbaar. ‘A’ = betreft een minimumpercentage aangezien het exacte aantal individuen (N) onbekend is. ‘nb’ = niet bekend.

43

01.101 - Het menselijk botmateriaal Uit deze tabel blijkt dat een directe vergelijking tussen de gewrichtsziekten binnen de onderzoekspopulatie en de referentiepopulaties lastig is, omdat veel benodigde gegevens ontbreken. Indien men bijvoorbeeld de onderzoekspopulatie vergelijkt met de populatie van de ‘St. Salvator’ abdij, dan zijn de Vlaardingse percentages gerelateerd aan DDD en pOA in de schoudergewrichten hoog. Dit verschil is waarschijnlijk verklaarbaar door de hogere gemiddelde skeletleeftijd binnen de onderzoekspopulatie. De percentages aangetroffen bij de kanunniken uit de catacomben van de ‘St. Servaas kathedraal’ te Maastricht (1070 = 1521 AD) zijn overigens wel goed vergelijkbaar met de Vlaardingse percentages.173 Ook het percentage pOA in de AC-gewrichten binnen de ‘St. Andrew’ populatie komt goed overeen met deze van de Vlaardingse onderzoekspopulatie.

6.4.5 De paleotraumata Binnen de onderzoekspopulatie werden verschillende paleotraumata geconstateerd: één mogelijk verlamde bovenarm, één avulsiefractuur, een aantal polsfracturen, enkele ribfracturen, een aantal schedeldepressief racturen en mogelijke neusfracturen (zie tabel 14). Ook de los verzamelde skeletelementen hebben sporen van bottraumata opgeleverd, namelijk twee polsfracturen, één MTP-fractuur, één distale kuitbeenfractuur en één sprongbeenfractuur. Sp.

Geslacht

Leeftijd (jaar)

Soort botfractuur

320

Kind

12-14

Lumbale avulsiefractuur

526

Kind

10-15

Twee zware fracturen aan de beide polsen

526

Vrouw

23-40

Mogelijk verlamde rechter bovenarm

526

Vrouw

59-65

Fractuur van Moore aan de rechter pols

391

Man

52-61

Depressiefractuur op het linker deel van het voorhoofdsbeen

427

Man

62-70

Eén lineaire- en één depressiefractuur op het voorhoofdsbeen, één lineaire- en één depressiefractuur op het linker wandbeen, één mogelijke neusfractuur, een ribfractuur links, één vreemd voorwerp in het linker zitbeen

429

Man

45-50

Mogelijke neusfractuur

433

Man

55-63

Ribfractuur links

446

Man

21-23

Lumbale spondylolysis

478

Man

40-50

Twee depressiefracturen op het voorhoofdsbeen

491

Man

40-45

Mogelijke neusfractuur

Tabel 14: De spreiding van bottraumata binnen de onderzoekspopulatie.

Uit tabel 14 blijkt dat de ribfracturen, schedeldepressiefracturen en mogelijke neusfracturen bij de Vlaardingse mannen domineren. Twee mannen (25%, N = 8) hebben een ribfractuur en drie mannen (33%, N = 9) een of meerdere schedeldepressiefracturen. Drie mannen (38%, N = 8) vertonen een mogelijke neusfractuur. Bij de Vlaardingse vrouwen en kinderen komen de bovenstaande fracturen niet voor. Bij hen domineren de fracturen veroorzaakt door de overbelasting van de rug of een potentiële valpartij. Geen enkele schedelfractuur bij de Vlaardingse mannen heeft geleid tot een complete schedelbreuk of een uitgebreide periostale reactie. De exacte oorzaak van de fracturen bij de mannen is moeilijk te achterhalen, daar de meeste van deze fracturen zowel door een ongeluk als door interpersoonlijk geweld veroorzaakt kunnen zijn. Het is wel opvallend dat twee van de drie schedeldepressiefracturen zich aan de linkerzijde van de schedel bevinden en dat dit ook geldt voor de twee aangetroffen ribfracturen. Deze spreiding zou er op kunnen wijzen dat de fracturen veroorzaakt zijn gedurende een interpersoonlijk conflict, waarbij de desbetreffende individuen 44

VLAK-verslag 15.3 elkaar rechtstreeks aankeken (face to face conflict) en waarbij de aanvaller rechtshandig was. Het is overigens vrijwel zeker dat één mannelijk individu uit de onderzoekspopulatie met een dergelijk conflict in verband kan worden gebracht. Het betreft een 62 tot 70 skeletjaar oude man (sp. 427), die vier verschillende depressiefracturen op zijn schedel heeft, waarvan er twee veroorzaakt zijn door een scherp snijdend voorwerp. Verder is een ribfractuur (zie bijlage 3) en een mogelijke neusfractuur vastgesteld en heeft hij gedurende zijn leven met een scherp, puntig voorwerp in zijn linker zitbeen rondgelopen. Deze combinatie van fracturen maakt het zeer aannemelijk dat hier sprake was van interpersoonlijk mechanisch geweld. Hebben de Vlaardingse mannen, gezien de aanwezige fracturen, deelgenomen aan de slag van Vlaardingen in 1018 AD? De waargenomen fracturen zouden verklaard kunnen worden door in potentie dodelijke slagen, indien de genoemde man (sp. 427) gedurende het interpersoonlijk conflict beschermende kleding en een helm droeg. Het probleem is echter dat indien de Vlaardingse mannen beschermende kleding of helmen droegen op het moment dat ze hun fracturen opliepen, de data tevens ongeoorloofd gemanipuleerd wordt. Bovendien kunnen de opgelopen fracturen het best verklaard worden door ongelukken of interpersoonlijk geweld, waarbij er geen sprake is van dodelijk geweld.174 Deze verklaring is het meest plausibel om de volgende drie redenen: ▪ De eerste reden heeft te maken met de vrij kleine vorm van de aangetroffen depressiefracturen. Hoewel het bekend is dat een middeleeuwse soldaat zijn aanvallen richtte op het hoofd,175 zijn de fracturen die uit deze aanvallen voortkomend over het algemeen veel groter dan die aangetroffen bij de onderzoekspopulatie. Verder vertoont slechts één Vlaardingse man fracturen die veroorzaakt zijn door een scherp snijdend en/of puntig voorwerp terwijl de kans op het oplopen van een dergelijke fractuur gedurende een veldslag verreweg het grootst is.176 ▪ Een bijkomende reden is dat er binnen de onderzoekspopulatie geen skeletelementen zijn aangetroffen die sporen vertonen van zogenaamde ‘afweerfracturen’ (in het Engels parry fractures).177 Daarnaast vertoont geen van de onderzochte onderkaken, wervels, ribben, dijbeenderen of scheenbeenderen (genezen) hak-, steek- en/of snijsporen. Dat terwijl juist deze skeletelementen over het algemeen (samen met de schedel) geweldsporen vertonen die opgelopen werden tijdens een veldslag.178 ▪ Tenslotte lijkt de aanwezigheid van mogelijke neusfracturen bij drie van de negen Vlaardingse mannen erop te wijzen dat interpersoonlijk geweld (zoals vechtpartijen) binnen de onderzoekspopulatie vrij regelmatig voorkwam. Een constatering waarmee ook de bovengemiddelde aanwezigheid van schedeldepressiefractur en binnen de onderzoekspopulatie verklaard zou kunnen worden. Het bovenstaande houdt overigens niet in dat de Vlaardingse mannen niet aan een dodelijk groepsconflict kunnen hebben deelgenomen. Het betekent slechts dat deze deelname niet herleid kan worden uit de waargenomen paleotraumata op de skeletten.

6.4.6 Een samenvatting Uit het hoge percentage DISH en de aanwezigheid van jicht blijkt dat de volgroeide individuen binnen de onderzoekspopulatie over meer dan alleen een ‘goede voedingstoestand’ beschikten. Uit de spreiding van deficiëntieziekten valt op te maken dat veel kinderen uit de onderzoekspopulatie aan deficiëntieziekten leden, maar dat er tegelijkertijd geen sprake was van chronische ondervoeding. De sporen van DDD die aangetroffen werden binnen het volgroeide deel van de onderzoekspopulatie, volgen het te verwachten slijtagepatroon en zijn gerelateerd aan het verouderingsproces. De aangetroffen sporen van vOA en pOA kunnen, binnen het mannelijke deel van de onderzoekspopulatie, mogelijk verklaard worden door handelingen waarbij de nek- en schouderspieren bovengemiddeld werden gebruikt. Wat de aangetroffen paleotraumata betreft, moeten de fracturen bij de vrouwen en kinderen hoogstwaarschijnlijk geassocieerd worden met overbelasting van de rug, valpartijen en andere ongelukken. De fracturen die gevonden werden bij de mannen lijken hoofdzakelijk veroorzaakt te zijn door ongelukken of interpersoonlijk, in potentie niet dodelijk geweld. Slechts bij één man zijn er fracturen aangetroffen die veroorzaakt zijn door een scherp snijdend voorwerp. Binnen de onderzoekspopulatie zijn dan ook geen overtuigende paleotraumata gediagnosticeerd, die zouden kunnen wijzen op deelname aan een veldslag.

45


7 Conclusies In dit deel wordt antwoord gegeven op de eerste vijf onderzoeksvragen, namelijk: 1) Wat is de demografische opbouw binnen de onderzoekspopulatie? 2) Wat is de algemene gezondheidsstatus binnen de onderzoekspopulatie? 3) Uit welke socio-economische strata is de onderzoekspopulatie afkomstig? 4) Zijn er binnen de onderzoekspopulatie paleotraumata te vinden die geassocieerd kunnen worden met een in potentie dodelijk conflict? 5) Zijn er aanwijzingen aangaande homo- of heterogeniteit binnen de onderzoekspopulatie aanwezig? De onderstaande conclusies zijn gebaseerd op een vrij kleine onderzoekspopulatie, die bovendien over een vertekende demografische opbouw beschikt. De inhumaties zijn afkomstig uit een gedeelte van de begraafplaats waar overduidelijk kindergraven domineerden. Gelet het bovenstaande moeten de gepresenteerde conclusies met enige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd. De gegevens kunnen niet zondermeer geëxtrapoleerd worden naar de gehele begraafplaats, laat staan naar de gehele Vlaardingse populatie gedurende de eerste helft van de elfde eeuw AD. 1) Wat is de demografische opbouw binnen de onderzoekspopulatie? De onderzoekspopulatie bestaat uit 41 individuen, waarvan 26 kinderen (63%), zes volgroeide vrouwen (15%) en negen volgroeide mannen (22%). Vijftien kinderen zijn jonger dan vijf skeletjaar (37%) en drie kinderen zijn gestorven tussen hun tiende en hun twintigste skeletjaar (7%). De gemiddelde skeletleeftijd van de vrouwen bedraagt 48,4 jaar (s.d. = 10,46). De gemiddelde skeletleeftijd van de mannen bedraagt 46,4 jaar (s.d. = 13,50). Vijf vrouwen (71%, N = 6) en zeven mannen (78%, N = 9) zijn ouder dan veertig skeletjaar. Binnen de groep van de volwassen individuen zijn slechts drie individuen gestorven tussen hun twintigste en veertigste skeletjaar (20%, N = 15). De gemiddelde SL-lichaamslengte bij de vrouwen179 (N = 6) bedraagt 163,1 cm (s.d. = 3,67). De gemiddelde SL-lichaamslengte bij de mannen volgens Breitinger (1937)180 (N = 7) is 174,7 cm (s.d. = 5,02). De gemiddelde SL-lichaamslengte bij de mannen volgens Trotter (1970)181 (N = 7) is 177,7 cm (s.d. = 3,33). 2) Wat is de algemene gezondheidsstatus binnen de onderzoekspopulatie? Uit de aanwezigheid van deficiëntieziekten bij het onvolgroeide deel van de onderzoekspopulatie blijkt dat de Vlaardingse kinderen met deze ziekten hebben gekampt. Dit lijkt bovendien te worden onderbouwd door de discrepantie tussen de dentale en de metrische skeletleeftijd. Uit de aangetroffen indicatoren blijkt echter ook dat de Vlaardingse kinderen niet zwaar ondervoed waren of massaal aan een chronische vitaminedeficiëntie leden. Het is dan ook denkbaar dat het om kinderen gaat die vanwege hun ziekte thuis (en dus uit het zonlicht) werden gehouden en zo rachitisachtige aandoeningen ontwikkelden. De gezondheidsstatus binnen het volgroeide deel van de onderzoekspopulatie valt te omschrijven als ‘goed tot zeer goed’. Zo is binnen de onderzoekspopulatie een hoog percentage DISH aangetroffen en is er tegelijkertijd jicht geconstateerd. Ook de hoge gemiddelde SL-lichaamslengte wijst in de richting van een welvarende populatie, dit in het bijzonder wat de Vlaardingse mannen betreft. Alle vormen van gewrichtsslijtage die bij de vrouwen zijn aangetroffen, zijn waarschijnlijk veroorzaakt door het verouderingsproces. In vergelijking met de vrouwelijke individuen wijzen de aangetroffen vormen van gewrichtsslijtage bij de mannen op een bovengemiddeld gebruik van de nek- en schouderspieren. 3) Uit welke socio-economische strata is de onderzoekspopulatie afkomstig? Gezien de conclusies over de gezondheidsstatus, behoorde de Vlaardingse populatie tot een goed doorvoedde, ‘welvarende’ groep.

46

VLAK-verslag 15.3

4) Zijn er binnen de onderzoekspopulatie paleotraumata te vinden die geassocieerd kunnen worden met een in potentie dodelijk conflict? Alle bottraumata die aangetroffen werden bij de Vlaardingse vrouwen en kinderen kunnen verklaard worden door ongelukken, waarbij er sprake was van overbelasting van de rug of een valpartij. De bij de mannen aangetroffen bottraumata verschillen sterk van die bij de vrouwen en kinderen, daar ze alleen op ribben en schedels voorkomen. Bij één man zijn enkele fracturen toegebracht met een scherp snijdend voorwerp en dus gedurende interpersoonlijk mechanisch geweld. De fracturen bij de overige mannen kunnen het beste verklaard worden door ongelukken en/of in potentie niet dodelijk interpersoonlijk mechanisch geweld, waarbij de mannen elkaar aan konden kijken. Er zijn geen overtuigende bewijzen gevonden die erop kunnen duiden dat de Vlaardingse mannen aan een veldslag hebben deelgenomen. 5) Zijn er aanwijzingen aangaande homo- of heterogeniteit binnen de onderzoekspopulatie aanwezig? Uit de Cephalische-index valt wellicht op te maken dat de Vlaardingse populatie heterogeen was. Uit de bovengemiddelde aanwezigheid van een aantal EP-kenmerken blijkt dat binnen de onderzoekspopulatie tegelijk individuen voorkwamen die wellicht biologisch aan elkaar verwant waren. De hierboven beschreven aanwijzingen aangaande homo- of heterogeniteit moeten echter nog door middel van (bio)chemisch vervolgonderzoek getoetst worden. Ze moeten dan ook met enige voorzichtigheid worden gebruikt.

47


8 Aanbeveling voor het vervolgonderzoek Uit het bovenstaande blijkt dat de onderzoekspopulatie over zowel heterogene als homogene kenmerken beschikt. Door middel van een vervolgonderzoek moet dan ook getracht worden te achterhalen: ▪ (1) of de Vlaardingse individuen biologisch aan elkaar verwant waren; ▪ (2) wat de geografische plaats van oorsprong van deze individuen was. Omdat morfologisch onderzoek ongeschikt is om deze vragen op een betrouwbare wijze te kunnen beantwoorden, zal men zich voor de beantwoording ervan moeten richten tot (bio)chemische onderzoeksmethoden. Zo zou men door middel van een aDNA-analyse kunnen achterhalen of de via de EP-kenmerken aan elkaar gekoppelde individuen daadwerkelijk biologisch aan elkaar verwant waren. Een aDNA-analyse kan zich tevens lenen voor het achterhalen van de geografische herkomstregio van de Vlaardingse individuen. De regio van herkomst kan ook achterhaald worden via de zogenaamde stabiele isotopen analyse. Beide analysemethoden worden kort besproken, waarna een voorkeur voor een van beide methoden wordt uitgesproken.182

8.1 Het DNA-onderzoek DNA (Deoxyribonucleïnezuur) moleculen komen voor in alle cellen van de mens, dus ook in het organische botweefsel. De conditie van het DNA aangetroffen in archeologisch materiaal, ook wel aDNA genoemd,183 wordt bepaald door de mate van conservering van de DNA houdende weefsels. Zo wordt het DNA slecht geconserveerd in een fosforrijke of zure omgeving en wordt het snel afgebroken in een warme omgeving in combinatie met micro-organismen. Een onderzoek naar aDNA kan een van de twee onderstaande paden volgen. ▪ Het eerste pad is gebaseerd op het gebruik van nucleair DNA, oftewel het kern-DNA afkomstig uit de celkernen. Elk DNA-molecuul in de celkern bevat een tweetal strengen in de vorm van een dubbele helix, bestaande uit honderden ketens nucleotiden, die op zichzelf weer een samenstelling zijn van een fosfaatgroep, een suiker (deoxyribose) en één van de vier organische stikstofbasen (Adenine, Guanine, Cytosine en Thymine). Een (eukaryoot) chromosoom bestaat uit een macromolecuul van een samengevouwen dubbele DNA-helix, welke zich in een bepaalde vorm georganiseerd heeft. In het nucleaire DNA is één chromosoom (het Y-chromosoom) afkomstig van de vader en het andere van de moeder (het X-chromosoom).De duidelijk afgebakende en coderende reeksen nucleotiden in het chromosoom worden genen genoemd.184 Door (‘punt’-)mutaties ontstaan variaties in deze genen, die via de genetische weg aan de nakomelingen (kunnen) worden doorgegeven. Door bij meerdere individuen onderzoek te verrichten naar de frequentie waarin de mutaties voorkomen, kunnen er waarschijnlijkheidsuitspraken betreffende het biologische verwantschap worden gedaan. Ook het onderzoek naar migratiepatronen is mogelijk door de studie van erfelijkheid langs de paternale lijn.185 Het laatstgenoemde onderzoek vindt plaats via de bestudering van de zogenaamde Y-chromosomale haplogroepen (Y-STR haplogroepen). Een probleem met het kern-DNA is echter dat het vrij snel degradeert, verandert en fragmenteert en dus slechts sporadisch in het archeologisch materiaal bewaard blijft. ▪ Het tweede pad wordt geassocieerd met de haplogroepen in de zogenaamde mitochondriën, afgekort mtDNA. Mitochondriën zijn een soort energiefabriekjes die zich in een cel, buiten de celkern, bevinden. Het mtDNA is resistenter tegen tafonomische processen dan het kern-DNA en beschikt over meer kopieën per cel. Het mtDNA wordt gebruikt om migratiepatronen en verwantschap langs de maternale lijn te onderzoeken.186 Het laatste omdat het mtDNA (vrijwel) onveranderd en alleen via de moeder wordt doorgegeven. Het probleem met het mtDNA onderzoek is echter dat er nog veel onduidelijkheden bestaat over de geografische spreiding van het mtDNA binnen de Europese regio.187

8.2 Het stabiele isotopen onderzoek Isotopen zijn chemische elementen met eenzelfde atoomnummer (hetzelfde aantal protonen), maar met een verschillend atoomgewicht (een ander aantal neutronen). Bij de stabiele isotopen die gebruikt worden voor het archeologisch onderzoek, zoals koolstof (13C/12C), stikstof (15N/14N) en zwavel (34S/32S) vindt geen

48

VLAK-verslag 15.3 radioactief verval plaats.188 Strontium (87Sr/86Sr) is licht radioactief en kent wel een verval. Al de hierboven genoemde isotopen worden door (water)planten in verschillende verhoudingen geabsorbeerd. De vissen en andere herbi- en omnivoren die deze planten eten, slaan deze isotopen op in de eiwitachtige stof in het botweefsel (dit is het collageen) en/of de anorganische botmatrix. Worden deze dieren op hun beurt weer opgegeten door andere organismen, dan zullen ook deze de isotopen opnemen in hun biologische matrix. Alle geografische regio’s beschikken over een eigen combinatie van stabiele isotopen. Het is daardoor mogelijk om het ter plaatse gevolgde dieet en de regio van herkomst vast te stellen. Door onderzoek te verrichten naar zowel het dentale als het postdentale collageen, kan er (onder andere via de 13C/12C of de 15 N/14N ratio) onderzocht worden of het individu gedurende de kinderjaren een ander dieet volgde en of hij/zij oorspronkelijk een andere vestigingsregio had (onder andere via de 34S/32S, de 87Sr/86Sr, de 206Pb/204Pb ratio en de δ18O) .189 Uit onderzoek naar verhouding van stabiele isotopen in het tandglazuur kan achterhaald worden welke isotopen gedurende de kinderjaren in het gebit werden opgeslagen. Een onderzoek naar collageen in het postdentale skelet geeft aanwijzingen over de opgenomen isotopen gedurende de laatste (vijf à twintig) levensjaren.190 Onderzoek naar regiogebonden isotopen kan bij het onderzoek naar migratiepatronen worden betrokken door het nemen van grondmonsters. Een groot probleem bij het onderzoek naar de stabiele isotopen is dat de spreiding van deze isotopen binnen de Europese regio nog niet goed in kaart is gebracht.

8.3 De aanbeveling Het onderzoek naar de regio van herkomst van de onderzoekspopulatie zou het best uitgevoerd worden via het kern-DNA onderzoek. Het onderzoek naar de stabiele isotopen staat binnen de West-Europese regio nog in de kinderschoenen. Bovendien bestaan er te veel onduidelijkheden over de relatie tussen een geografische regio en het mtDNA. Een extra pluspunt bij het gebruik van kern-DNA is dat bij dit type aDNA-onderzoek de paternale lijn kan worden gevolgd. Er wordt immers verondersteld dat de eerste groepen die Vlaardingen bezochten en er zich (op den duur) vestigden, (jonge) mannelijke boeren, vissers, seizoensarbeiders en/of handelaren waren.191 Daarnaast zou een aDNA-onderzoek via het kern-DNA de Vlaardingse onderzoekspopulatie in een Europese context kunnen plaatsen, door aan te sluiten bij het lopende onderzoek naar de Y-STR haplogroepen in Leiden, aan het Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek (FLDO).192 De geografische herkomst van de mannelijke individuen uit de onderzoekspopulatie kan dus via de Y-STR haplogroepen onderzocht worden. De Vlaardingse vrouwen kunnen niet bij dit onderzoek betrokken worden aangezien ze niet over het Y-chromosoom beschikken. De Vlaardingse kinderen komen eventueel wel in aanmerking voor het onderzoek, maar dan zou eerst hun sekse via aDNAonderzoek vastgesteld moeten worden. Ook voor het erfelijkheidsonderzoek is het kern-DNA onderzoek de beste optie. Zo zouden de vier individuen uit de eerder gedefinieerde clusters als eerste onderzocht kunnen worden.193 Een aDNA-onderzoek naar biologisch verwantschap tussen individuen die niet via verscheidene EP-kenmerken aan elkaar konden worden gekoppeld, lijkt op dit moment weinig zinvol. Mocht blijken dat de individuen in de genoemde clusters wel aan elkaar verwant zijn, dan kan er alsnog besloten worden om alle individuen binnen de onderzoekspopulatie op biologisch verwantschap te laten onderzoeken. Het aDNA kan gemakkelijk besmet raken door vreemd (a)DNA en/of vernietigd worden door microorganismen. De bemonstering van het aDNA kan daarom het beste uitgevoerd worden op de gebitselementen die niet aangetast zijn door paleo-odontologische aandoeningen. Het aDNA dat opgeslagen is in de pulpa-holten wordt namelijk goed beschermd door de vrijwel ondoordringbare glazuurlaag en het omringende kaakbot. De vrij nauwe opening in het wortelkanaal zorgt er bovendien voor dat de microorganismen de pulpa-holten niet gemakkelijk kunnen binnendringen. Bij de bemonstering dient men bij voorkeur de ware kiezen (molaren) te gebruiken, omdat deze gebitselementen over de grootse pulpa-holten (en dus DNA-massa) beschikken.

49


9 Synthese 9.1 Vlaardingers rond 1000-1050 In totaal zijn er resten van 41 individuen onderzocht. Het bleek te gaan om 26 kinderen, zes volwassen vrouwen en negen volgroeide mannen. Het grote aantal jonge individuen hoeft niet zozeer te wijzen op een hoge kindersterfte, maar kan erop duiden dat het opgegraven deel van de begraafplaats niet representatief is voor de toenmalige populatie. Juist de ligging van de graven, aan de rand van de begraafplaats, kan daar een extra indicatie voor zijn. Met betrekking tot de representativiteit van de onderzoekspopulatie, is het ook opvallend dat er een grote variatie in de vorm van de schedels vastgesteld kon worden. Dit vormt een aanwijzing voor een gevarieerde bevolkingsamenstelling binnen de onderzoekspopulatie. Aan de andere kant zijn er binnen de groep wel aanwijzingen voor biologische verwantschappen op grond van weinig voorkomende afwijkingen in het skeletmateriaal, die erfelijk bepaald kunnen zijn. Het is mogelijk dat we met een aparte groep van de bevolking te maken hebben. Indien dat het geval is, rijst de vraag wat voor bevolkingsgroep dat is. Over het algemeen worden personen, die een vooraanstaande positie tijdens het leven bekleden, in of nabij de kerk begraven. Daaruit voorvloeiend, zouden we kunnen concluderen dat de personen die aan de rand van de begraafplaats zijn bijgezet, niet tot de sociale elite van de samenleving behoorden. Het is opvallend dat er, over het geheel genomen, weinig aandacht besteed is aan de begravingswijze. Onder de 45 gedocumenteerde graven, bevindt er zich slechts één boomstamkist. Bij veel graven is zelfs geen gebruik gemaakt van kisten. Het gebruikte hout en de aanwezige kisten bestaan voor het merendeel uit schroothout.194 De in potentie heterogene samenstelling van de onderzoekspopulatie en de kans dat we met een aparte groep te maken hebben, sluit aan bij het historische beeld dat we hebben van Vlaardingen aan het begin van de elfde eeuw. Juist in de periode 1000-1050 maakt Vlaardingen een bijzondere ontwikkeling door. In deze periode groeit Vlaardingen uit tot de belangrijkste machtsbasis van de Westfriese graven en gaat het onderdeel uitmaken van een internationaal handelsnetwerk. Dit blijkt onder meer uit de ontdekking van schepen gebouwd in Vikingtraditie, die verwerkt zijn in de graven als grafbekleding. Het is denkbaar dat deze Vikingen, die vermoedelijk kwamen om handel te drijven, ook nakomelingen hebben verwekt in Vlaardingen. Misschien hebben zij zich zelfs in Vlaardingen gevestigd en zijn ze deel gaan uitmaken van de bevolking. Door middel van DNA-onderzoek is het mogelijk om dit nader te onderzoeken.

9.2 Gezondheid De volwassen Vlaardingers moeten tot een redelijk welvarende groep hebben behoord. Ze zijn namelijk langer dan hun tijdgenoten elders. De vrouwen werden gemiddeld 163 cm lang en de mannen ongeveer 175 cm. Vooral de gemiddelde lichaamslengte van de mannen wijst op een, gedurende de groeifasen, goed doorvoede gemeenschap. Dat welvarendheid ook toen al haar tol eiste, blijkt uit aanwijzingen van zwaarlijvigheid bij enkele individuen. De leeftijdsverwachting lag, zoals gebruikelijk in deze periode, veel lager dan tegenwoordig. De zes vrouwen bereikten een leeftijd van gemiddeld iets meer dan 48 jaar en de negen mannen een leeftijd rond de 46 jaar. Dat wil overigens niet zeggen dat men niet ouder werd. Zowel één man als één vrouw heeft een leeftijd tussen de 62 en de 70 jaar gehaald. Ondanks de goede levensomstandigheden leden de Vlaardingers aan diverse ziekten waaronder stofwisselingsziektes, infecties, botontkalking en vitaminentekort. De relatief goede gesteldheid van de bijgezette individuen sluit aan bij de economische voorspoed die Vlaardingen in de periode 1000-1050 doormaakte.

9.3 Geweld De bijgezette individuen zijn generatiegenoten van Dirk III. De meesten kunnen de roemruchte slag bij Vlaardingen, die op 29 juli 1018 plaatsvond, bewust hebben meegemaakt. De vraag was echter of deze individuen ook sporen vertoonden van deelname aan de veldslag. Diverse mannen blijken tijdens hun leven gebroken ribben, mogelijke neusfracturen en schedelfracturen te hebben opgelopen. Deze fracturen kunnen in theorie veroorzaakt zijn door ongelukken. Bij een 62-70 jarige man is dat zeker niet het geval. Deze man heeft tijdens zijn leven vier verschillende fracturen opgelopen aan zijn schedel. Twee fracturen zijn veroorzaakt door een scherp snijdend voorwerp, vermoedelijk een lang mes. Daarnaast had hij mogelijk een neusfractuur opgelopen. Deze fracturen kunnen ontstaan zijn bij deelname aan de slag bij Vlaardingen in 1018. De meeste slachtoffers van een slagveld lopen echter veel grotere en ernstigere verwondingen op. Het lijkt daarom onwaarschijnlijk dat deze verwondingen samenhangen met de bloedige slag, die zo

50

VLAK-verslag 15.3 desastreus verliep voor het keizerlijke leger. De kans dat de Vlaardingers ernstige of fatale verwondingen hebben opgelopen tijdens de slag, lijkt overigens klein. Toenmalige geschiedschrijvers melden namelijk dat er aan de kant van graaf Dirk III slechts één of zelfs helemaal geen slachtoffers te betreuren waren.195 De fracturen op het botmateriaal van een 62-70 jarige man vragen om een andere verklaring. Een specifieke passage uit het relaas van Alpertus van Metz is in dit verband zeer interessant. Hij meldt dat Tielse kooplieden zich bij de Duitse keizer beklagen over plunderingen door graaf Dirk III. De graaf deed dat vermoedelijk vanuit zijn burcht, die te Vlaardingen gezocht moet worden.196 Door deze plunderingen kwam de handelsroute tussen Tiel en Engeland nagenoeg stil te liggen. Zijn de fracturen van de mannen het resultaat van de schermutselingen die hebben plaatsgevonden bij deze plunderingen? Daarnaast is er nog een plausibele verklaring. Het leven van kooplieden was vermoedelijk nogal ruig. De lange handelsreizen die gemaakt werden en de feestelijke thuiskomst, waarbij veel drank vloeide, zal de nodige knokpartijtjes hebben opgeleverd. Dit wordt treffend omschreven door Alpertus van Metz in zijn beschrijving van de Tielse kooplieden197: “Ik wil hier echter - niet om hen te bekladden, maar uit innig mededogen - een paar woorden inlassen over de gewoonten en instellingen waarin die Tielenaren zich van andere handelsplaatsen onderscheiden. Het zijn ruwe lieden en ze zijn, zo te zeggen, geen enkele tucht gewend. Vonnissen vellen ze niet volgens het overgeleverde recht, maar volgens zelfgemaakte regels, en ze zeggen dat het recht hiertoe hun door de keizer in een oorkonde is gegeven en gegarandeerd.” (...) “Vroeg in de morgen houden ze drinkgelagen, en wie daar dan met de luidste stem smerige praatjes uitslaat om het domme volk aan het lachen te maken en aan te sporen om wijn te drinken, oogst grote lof bij hen (...) en op de belangrijkste feestdagen geven ze zich als het ware plechtig over aan het dronkenschap.” Gezien de kooplieden die Vlaardingen aandeden en het ruige volk dat er leefde (denk aan de plunderingen die ze verrichtten), zullen ook tussen de ingezeten van Vlaardingen wel de nodige relletjes hebben plaatsgevonden. De aangetroffen fracturen bij de mannen zouden dus ook goed samen kunnen hangen met vechtpartijen die binnen de nederzetting plaatsvonden.

9.4 Resultaten per fase van het grafveld Fase

I

I-II

II

III

N individuen

12

6

22

1

N Kinderen

9

3

13

1

6,5 (s.d. = 4,9)

1,1 (s.d. = 0,3)

3,5 (s.d. = 1,9)

13,0

0

2

7

0

Gem. leeftijd mannen (jaren)

-

49,5 (s.d. = 7,0)

46,6 (s.d. = 13,8)

-

Gem. lichaamslengte mannen (cm)

-

176,4 (s.d. = 5.0)

174,0 (n = 5; s.d. = 5,0)

-

Gem. Cephalische-index mannen

-

79,6 (s.d. = 2,5)

74,7 (s.d. = 2,7)

-

Gem. Cariësindex mannen

-

2,5 (s.d. = 2,5)

8,6 (s.d. = 8,4)

-

Gem. DM-index mannen

-

16,1 (s.d. = 16,1)

12,6 (s.d. = 9,9)

-

3

1

2

0

Gem. leeftijd vrouwen (jaren)

49,7 (s.d. = 13,1)

44,0

47,5 (s.d. = 4,5)

-

Gem. lichaamslengte vrouwen (cm)

163,4 (s.d. = 3,7)

170,0 (s.d. = 3,5)

159,5 (s.d. = 3,6)

-

Gem. Cephalische-index vrouwen

84,8 (n = 1)

72,9

74,6 (s.d. = 1,4)

-

Gem. Cariësindex vrouwen

0 (n = 1)

0

16,6 (s.d. = 13,0)

-

Gem. DM-index vrouwen

0 (n = 1)

0

25,3 (s.d. = 15,3)

-

Gem. Cephalische-index totaal

84,8 (n = 1)

77,3 (n = 3; s.d. = 3,8)

74,7 (n = 9; s.d. = 2,5)

-

Gem. Cariësindex totaal

0 (n = 2)

1,67 (n = 3; s.d. = 2,4)

10,4 (n = 9; s.d. = 10,2)

-

Gem. DM-index totaal

0 (n = 2)

10,7 (n = 3; s.d. = 15,2)

15,4 (n = 9; s.d. = 12,5)

-

Gem. leeftijd kinderen (jaren) N mannen

N vrouwen

Tabel 15: De belangrijkste populatiekenmerken per fase. De gemiddelde mannelijke lichaamslengten zijn berekend via Breitinger (1937). De gemiddelde vrouwelijke lichaamslengte is berekend via Trotter & Gleser (1958) en niet gecorrigeerd naar skeletleeftijd.

51

01.101 - Het menselijk botmateriaal Uit de fasering van het grafveld blijkt dat meer dan de helft van alle begravingen, namelijk 22 individuen, thuishoort in fase II (r.f. = 0,537).198 Fase I is vertegenwoordigd met 12 individuen (r.f. = 0,293) en fase III met maar één individu (r.f. = 0,024). Zes individuen (r.f. = 0,146) konden niet aan één fase worden gekoppeld (tabel 15). Bijzonder is dat er binnen de verschillende fasen van het grafveld onderscheid tussen de skeletleeftijd en sekse blijkt te bestaan. Zo is het opvallend dat alle individuen geassocieerd met fase I kinderen (r.f. = 0,750) of vrouwen (r.f. = 0,250) zijn. Mannen komen binnen fase I niet voor, al kan dit niet compleet worden uitgesloten, aangezien twee mannen niet aan één fase konden worden gekoppeld. Fase II wordt gedomineerd door kinderen (r.f. = 0,591) en mannen (r.f. = 0,318) en herbergt slechts twee vrouwen (r.f. = 0,091). Verder blijkt dat de gemiddelde skeletleeftijd bij kinderen 6,5 jaar is gedurende fase I, terwijl deze leeftijd in fase II 3,5 jaar bedraagt. Uit de standaarddeviaties die aan de beide fasen gekoppeld zijn (s.d. = 4,9 vs. s.d = 1,9), blijkt bovendien dat de spreiding van de skeletleeftijd waarop de kinderen stierven gedurende fase I groter was dan in fase II. Wat de mannen en vrouwen betreft, lijken er geen (significante) verschillen te bestaan in de skeletleeftijd per fase. De verschillen in lichaamslengte, Cariësindex, DM-index en Cephalische-index die per fase zijn waargenomen, zijn gebaseerd op een te klein aantal individuen en beschikken over een te grote standaarddeviatie om hier als significant te mogen worden geïnterpreteerd. Al kan hierbij wel worden opgemerkt dat de Cariësindex en de DM-index door de tijd heen groter lijken te worden en de Cephalischeindex kleiner. Dit zijn mogelijke aanwijzingen voor een verslechterde mondhygiëne en de afname van de rondhoofdige schedelvorm (dit is een progressieve debrachycephalisatie). Binnen de onderzoekspopulatie werden geen faseverbonden verschuivingen van de postdentale paleopathologie of fracturen aangetroffen.

9.5 Verder onderzoek Met het fysisch antropologisch onderzoek is de studie naar het menselijk materiaal nog niet afgerond. DNA-onderzoek kan ons mogelijk nog veel informatie leveren over onderlinge verwantschap, erfelijke ziektes en de mogelijke herkomst van de bijgezette individuen. Het Forensisch Laboratorium voor het DNA Onderzoek (FLDO) van het Leids Universitair Medisch Centrum voert in opdracht van de Sectie Stadsarchief en Archeologie van de Gemeente Vlaardingen vernieuwend DNA-onderzoek uit op het Vlaardingse skeletmateriaal. De resultaten hiervan zullen elders gepubliceerd worden.

52

VLAK-verslag 15.3

Eindnoten De Ridder 2002. Van Loon en De Ridder 2006, p. 10. 3 Van Loon en De Ridder 2006, p. 8. 4 De Ridder, Vlierman en Vredenbregt 2004. 5 Vredenbregt en De Ridder 2004, p.10. 6 Vredenbregt en De Ridder 2004, p. 11. 7 Van Loon en De Ridder 2006, p. 10-11. 8 Vredenbregt en De Ridder 2004. 9 De Boer en Cordfunke 1995, p. 23-24. 10 Defilet en De Ridder 2001 en 2004. 11 De Ridder 2006. 12 De Ridder, Vlierman en Vredenbregt 2004. 13 Jacobi 1997. 14 Het volledige relaas is vertaald door Van Rij 1980. 15 Zie bijvoorbeeld, Schell 1997; Oths 1998; Ubelaker 1998; Robb 2000, p. 478; McDade 2002; Brewis 2003; Cucina & Tiesler 2003; Blom en andere 2004; Whitehouse en andere 2005. 16 Deze vijf graven zijn gevriesdroogd en behandeld met paraloid door Archeoplan. 17 Dit rapport bespreekt de individuen geborgen onder spoornummers 391, 430, 445, 448 en 495. 18 De in deze leidraad beschreven methodiek aangaande de skeletleeftijdbepaling wijkt enigszins af van de door d’Hollosy (2002) gebruikte onderzoeksmethoden. Zo heeft d’Hollosy haar skeletleeftijden bij de volgroeide individuen bepaald via de vormverandering van de facies symphysialis (Todd 1920), de exocraniale sutuurobliteratie (Rösing 1977) en de gebitsslijtage (Brothwell 1981). Daarnaast was een deel van de in het huidige rapport gebruikte literatuur (bijvoorbeeld Maat en andere 2002; Scheuer & Black 2002) niet beschikbaar op het moment dat d’Hollosy haar rapport schreef. 19 WEA 1980, p. 517-525. 20 Mays & Cox 2000, p. 121-125. 21 Molleson & Cox 1993, p. 206; Maat en andere 1997, p. 578; Meindl & Russel 1998, p. 379. 22 Maat en andere 1997, p. 577; Meindl & Russel 1998, p. 380-381; Walrath en andere 2004. 23 Maat en andere 1997, p. 577-580. 24 Acsádi & Nemeskéri 1970, p. 103; WEA 1980, p. 533; Scheuer & Black 2000, p. 7. 25 WEA 1980, p. 530-532. 26 Deze tabellen zijn gebaseerd op Maresh (1950). 27 De omrekeningsfactor werd verkregen door de gemiddelde vrouwelijke lichaamslengte binnen de onderzoekspopulatie (Trotter & Gleser 1958, niet gecorrigeerd naar skeletleeftijd) te delen door de gemiddelde vrouwelijke lichaamslengte zoals berekend door Maresh (dit is 163,1/168,2). De gemiddelde, mannelijke lichaamslengte binnen de onderzoekspopulatie (Trotter 1970, niet gecorrigeerd naar skeletleeftijd) werd gedeeld door de gemiddelde mannelijke lichaamslengte zoals berekend door Maresh (dit is 177,7/ 178,2). De twee seksegebonden omrekeningsfactoren werden vervolgens bij elkaar opgeteld en gedeeld door twee (dit betekent (0,970 + 0,997)/2). 28 WEA 1980, p. 530; Meindl & Russel 1998, p; 382; Hoppa & Fitzgerald 1999, p. 3; Humphrey 2000, p. 2930; Scheuer & Black 2000, p. 12-13 & 148; Waldron 2001, p.17-18; Larsen 2003, p. 23-24. 29 Acsádi & Nemeskéri 1970; zie WEA 1980, p. 532-534. 30 Deze methode werd niet gevolgd binnen de onderzoekspopulatie, aangezien het loszagen van het schedeldak door de opdrachtgever als te destructief werd beschouwd. De mate van sluiting werd dan ook bepaald met behulp van een lampje en een tandartsspiegeltje die via het achterhoofdsgat in de schedel werden gestoken. 31 Brothwell 1981, p. 72; Perizonius & Pot 1981; Bouts & Pot 1989; Meindl & Russel 1998, p. 386; Pot en andere 1989; Walker en andere 1991; Bouts en andere 1992; Mays 2000a, p. 57-66; Maat 2001; Waldron 2001, p. 19; Miles 2001. 32 Roede & Van Wieringen 1985, p. 20-23 & 31; Eveleth 1986, p. 223-224; Van Wieringen 1986, p. 320; Roberts & Manchester 1995, p. 25-26; Humphrey 2000, p. 28; Scheuer & Black 2000, p. 4-5; Maat en andere 2002, p. 12; Larsen 2003, p. 8-9 & 13-19; Maat 2003; Mascie-Taylor & Little 2004, p. 374-375; Kemkes-Grottenthaler 2005, p. 342-343. 33 Zie Knussmann 1988. 34 Breitinger (1937) heeft zijn formules gebaseerd op een Duitse populatie. Trotter (1970) heeft voor zijn formules gebruik gemaakt van de Amerikaanse soldaten die gedurende de Tweede Wereldoorlog en 1 2

53

01.101 - Het menselijk botmateriaal de Korea-oorlog zijn gesneuveld en de Noord-Amerikanen die in de zogenaamde ‘Terry collectie’ in het ‘Smithsonian Instituut’ te Washington DC bewaard zijn. Zie bijvoorbeeld Maat en andere 1995, p. 295. 35 Zie bijvoorbeeld Kemkes-Grottenthaler 2005, p. 345. 36 Voorbeelden van extrinsieke factoren zijn het klimaat, het gevolgde dieet, de populatiedruk en de fysieke gesteldheid van de moeder. Voorbeelden van intrinsieke factoren zijn mutaties van genen, ‘gene flow’ en inteelt. 37 Berry & Berry 1967; Corruccini 1974; Wells 1974; Berry 1978; Trinkaus 1978; Berry 1979; Brothwell 1981, p. 109; Sjøvold 1984; White 1988, p. 29, 83 & 110; Hauser & DeStefano 1989; Turner en andere 1991; Stroud 1993, p. 184-199; Barnes 1994, p. 9; Alt & Vach 1995; Mays 2000a, p. 83 & 112-114; Mays 2000b; Larsen 2003, p. 302-305 & 326-329; Relethford 2004; Sutter & Mertz 2004; Ullinger en andere 2005; Morris & Ribot 2006. 38 Berry 1975, p. 533; Barnes 1994, p. 120; Roberts & Manchester 1995, p. 36; Aufderheide & RodríguezMartín 1998, p. 62. 39 Torgersen 1951; Brothwell 1981; p. 93; Sjøvold 1984, p. 240-241; White 1988, p. 34; Barnes 1994, p. 148; Bennett & Anderson 1991, p. 311; Scheuer & Black 2000, p. 105; Mays 2000a, p. 109; Larsen 2003, p. 326327. 40 White 1988, p. 34; Stroud 1993, p. 184; Barnes 1994, p. 152; Scheuer & Black 2000, p. 51. 41 Alt & Vach 1991, p. 300-301; Stroud 1993, p. 197-198; White 1988, p. 34-36; Roberts & Manchester 1995, p. 44; Mays 200, p. 109; Larsen 2003, p. 327. 42 Hoells 1957, p. 19-20; Trinkaus 1978, p. 317; Beals en andere 1983; Alt & Vach 1991; Y’Edynak & Ïþcan 1993, p. 19-20; Mays 2000a, p. 78-79; Mays 200b, p. 278-279; Maat en andere 2002, p. 11. 43 Bolk 1919/20; van Bork-Feltkamp 1965; Berry & Berry 1967; Ossenberg 1976; Pietrusewsky 1984; Gill 1986; Heathcote 1986; Kohn 1991; Heathcote 1994; Mays 2000a, p. 86-101; Gravlee en andere 2003; Larsen 2003, p. 227-9; Relethford 2004; Morris & Ribot 2006. 44 De gedachte hierachter is dat een genetisch afgesloten groep endogaam is, waardoor er binnen deze groep slechts een beperkt aantal genen wordt uitgewisseld (dit betekent een beperkte ‘gene flow’). 45 Zie Kaplan 1954; Mascie-Taylor & Little 2004, p. 366-368; Relethford 2004, p. 379. 46 Brothwell 1981, p. 155. 47 Langsjoen 1998, p. 403-404. 48 Voor de volledigheid moet hier tegelijkertijd worden opgemerkt dat ook variabelen als het drinkwater, orale hygiëne, gebitsslijtage, de vorm en structuur van het gebitselement sterk meebepalend zijn bij de vorming van krooncariës (Powell 1985, p. 317; Roberts & Manchester 1995, p. 46). 49 Langsjoen 1998, p. 401. 50 White 1988, p. 40; Langsjoen 1998, p. 401. 51 Zie bijvoorbeeld, Brothwell 1981, p. 119-120; Graver & Roberts 1996; Cunha & Silva 1997; Lovell 1997; Boylston 2000; Fiorato en andere 2000; Walker 2001; Weber & Czarnetzki 2001; Djurić en andere 2006; Mitchell en andere 2006. 52 Wenham 1989, p. 127; Boylston 2000, p. 361; Novak 2000, p. 91; Kjellström 2005, p. 29. 53 Roberts & Manchester 1995, p. 79-80; Aufderheide & Rodríguez-Martín 1998, p. 23; Larsen 2003, p. 130, 144 & 157; Jurmain 2003, p. 222. 54 Zie bijvoorbeeld, Roberts 1999, p. 132; Boylston 2000, p. 359. 55 Kinderen worden normaliter geboren tussen de 38e en de 40e week na de conceptie. 56 Het contact tussen het epifysairkraakbeen en de mergvloeistof zou tot heftige pijnen hebben geleid (pers. comm. G.J.R. Maat 2004, afdeling anatomie, LUMC). 57 Mann & Murphy 1990, p. 133; Scheuer & Black 2000, p. 462-463. 58 Scheuer & Black 2000, p. 204. 59 Stroud 1993, p. 195; Barnes 1994, p. 29, p. 100-102; Moore & Dalley II 1999, p. 64; Scheuer & Black 2000, p. 205. 60 Moore 1988, p. 343; Barnes 1994, p. 117-122. 61 Mann & Murphy 1990, p. 51; Barnes 1994, p. 49. 62 Scheuer & Black 2000, p. 336. 63 Mann & Murphy 1990, p. 86-87; Scheuer & Black 2000, p. 277. 64 Mann & Murphy 1990, p. 23; Platzer 1998, p. 306; Scheuer & Black 2000, p. 105. 65 Scheuer & Black 2000, p. 105. 66 Maat & Mastwijk 2000, p. 147-148. 67 Lewis & Roberts 1997, p. 581-582; Ortner 2003, p. 595-596. 68 Brickley 2000, p. 187-188; Brickley en andere 2005, p. 391; Mays en andere 2006, p. 362. 69 Zie bijvoorbeeld, Mays en andere 2006, p. 364-366.

54

VLAK-verslag 15.3 Het meest vatbaar voor rachitis zijn kinderen tussen de zesde maand en het tweede levensjaar en dan vooral gedurende de donkere wintermaanden. Daarna komt rachitis onder kinderen nog maar sporadisch voor (Ortner 2003, p. 393). 71 Lewis & Roberts 1997, p. 583; Aufderheide & Rodríguez-Martín 1998, p. 349-351; Maat en andere 1998, p. 18; Mays 2000a, p. 144-145; Ortner 2003, p. 373; Wapler en andere 2004. 72 Ortner 2003, p. 247-248. 73 Roberts 2000, p. 151. 74 Deze aandoening staat ook bekend als vertebrale osteofytose (vO). Van belang is hier dat de aan DDD gerelateerde symptomen soms ondergebracht worden bij de vertebrale OsteoArthrose (zie bijvoorbeeld, Larsen 2003, p. 65-66 & 175-176; Ortner 2003, p. 555-558). Dit is echter onjuist, aangezien DDD primair associeert met de veranderingen rondom de tussenwervelschijven, terwijl vOA primair thuishoort bij de veranderingen gerelateerd aan de synoviale facetgewrichtjes in de wervelkolom (zie bijvoorbeeld, Maat en andere 1995, p. 296; Rogers 2000, p. 169-170; Jurmain 2003, p. 11-14). 75 Het is ook mogelijk dat DDD zich in de cervicale en de hogere/middelste thoracale wervels ontwikkelt en dan met name bij wervels geassocieerd met de buiging van de wervelkolom, de vierde en vijfde cervicale en de achtste en negende thoracale wervel (Roberts & Manchester 1995, p. 106; Rogers 2000, p. 169-170). 76 Volgens Steinbock (1976, p. 287) komt DDD bijna altijd voor bij individuen ouder dan 60 jaar. Roberts & Manchester (1995, p. 107) noemen een studie van Nathan (1962) waaruit blijkt dat deze aandoening sterk correleert met individuen boven de 50 jaar. 77 Oorzaken achter secundaire osteoporose kunnen zijn: een chronisch calcium en/of vitamine D tekort, een langdurige infectieziekte, een aantal zwangerschappen vlak achter elkaar, een zwaar trauma, een gebrek aan lichaamsbeweging, een verhoogde werking van de schildklier (dit is hyperthyreoïdie) of een anemie. Ook het gebruik van tabak en (veel) alcohol zal versneld tot (primaire en secundaire) osteoporose leiden. Tot slot kan nog vermeld worden dat een proteïnerijk dieet (op een oudere leeftijd) er ook voor kan zorgen dat er onvoldoende calcium in het bloed kan worden opgenomen, waardoor er een kalktekort in het lichaam kan ontstaan. 78 Brickley 2000, p. 19. 79 Secundaire pOA kan wel geassocieerd worden met een trauma en/of een infectie. 80 Brothwell 1981, p. 146; Rogers en andere 1987, p. 185; Waldron & Cox 1989; Dieppe 1990; Roberts & Manchester 1995, p. 106; Knüsel 2000, p. 393; Rogers 2000, p. 165-166; Waldron 2001, p. 33-39; Jurmain 2003, p. 53 & 65-6; Larsen 2003, p. 162-167. 81 Kennedy 1983; Wienker & Wood 1988; Steen & Lane 1988; Kennedy 1989; Waldron 1989; Knüsel 1992; Waldron 1994, p. 93; Kennedy 1998; Larsen 2003, p. 193-194. 82 Waldron 1994, p. 92-99; Robb 1998; Stirland 1998; Knüsel 2000, p. 395; Rogers 2000, p. 169; Waldron 2001, p. 33-39 & 96-99; Jurmain 2003, p. 65-66. 83 Purine is een van de bases aanwezig in nucleotiden, de bouwstenen van het DNA, aanwezig in de celkern. Het komt dan ook (onder andere) vrij bij de afbraak van de eiwitten. 84 Ortner 2003, p. 583; Rogers 2000, p. 172. 85 Rogers 2000, p. 173. 86 Knüsel 2000, p. 387-388; Larsen 2003, p. 188. 87 Platzer 1998, p. 42-43; Moore 1988, p. 343; Barnes 1994, p. 105; Scheuer & Black 2000, p. 206. 88 Barnes 1994, p. 250; Scheuer & Black 2000, p. 206. 89 Oostra 2005, p. 274-275. 90 Platzer 1998, p. 42-43; Barnes 1994, p. 248; Scheuer & Black 2000, p. 206. 91 Brothwell 1981, p. 148 & 150; Maat en andere 1995, p. 290-291; Waldron 2001, p. 86. 92 Aan de linkerkant van de wervelkolom vindt geen verbening plaats, dit hoogstwaarschijnlijk omdat hier de (pulserende) aorta loopt (Rogers en andere 1987, p. 186-188; Maat & Mastwijk 1995, p. 290; Roberts & Manchester 1995, p. 120-121; Rogers & Waldron 2001, p. 362-363). 93 Rogers en andere 1985, p. 117; Waldron 1985; Klemperer 1992, p. 86; Stroud 1993, p. 212-213; Rogers & Waldron 1995; Janssen & Maat 1998, p. 17; Rogers 2000, p. 171; Waldron 2001, p. 92-94; Rogers & Waldron 2001. 94 Julkunen en andere 1971; Waldron 1985; Crubézy 1989; Rogers 2000, p. 171. 95 Maat en andere 1995, p. 292-293. 96 Aufderheide & Rodríguez-Martín 1998, p. 97; Rogers 2000, p. 171. 97 Ortner & Putchar 1985, p. 131; Ortner 2003, p. 209. 98 Wells 1964, p. 77. 99 Rogers 2000, p. 179. 100 Rogers & Dieppe 1994; Baetsen en andere 1997, p. 630; Waldron 2001, p. 34; Jurmain 2003, p. 64-65; 70

55

01.101 - Het menselijk botmateriaal Larsen 2003, p. 163. 101 Pers. comm. G.J.R. Maat 2004 (Afdeling anatomie, Faculteit Geneeskunde, UL). 102 Het betreft hier een distale radius fractuur, waarbij tegelijkertijd de ulna (ellepijp) ontwricht wordt en de processus styloideus van de ulna beschadigd raakt (Zie bijvoorbeeld, Jurmain 2003, p. 219. 103 Pers. comm. H. de Jong 2004 (afdeling etymologie, Zoölogisch Museum Amsterdam, UvA). 104 Voor de volledigheid wordt hier nog vermeld dat een dergelijke opening ook op een goedaardige tumor, uitgaande van bloedvaten (dit is hemangioom), of op een spatader (dit is varix) zou kunnen wijzen. Aangezien endoscopisch onderzoek heeft uitgewezen dat de binnenkant van de schedel ten hoogte van de rechter oogkas glad is en dat de linker oogkas zo dun is dat het zelfs licht doorlaat, zijn de bovenstaande diagnoses hier niet voor de hand liggend. 105 Indien dit wel een complete schedelfractuur geweest zou zijn, dan had deze tot endocraniale bloedingen en mogelijk ook tot hersenbeschadiging kunnen leiden. Dit omdat een endocraniale bloeding tot stijging van de endocraniale druk en necrose van het (hersen)weefsel zou kunnen leiden. Zou de drukstijging langere tijd aanhouden, dan zou het desbetreffende individu zelfs in een coma kunnen raken en op den duur komen te overlijden (Roberts 1999, p. 131; Waldron 2001, p. 63) 106 Brothwell 1981, p. 109; Barnes 1994, p. 108-110; Scheuer & Black 2000, p. 200. 107 Waldron 2001, p. 34. 108 Alhoewel kleine depressies op het skeletmateriaal ook veroorzaakt kunnen zijn door kleine, plaatselijke ontstekingen (bijvoorbeeld beenvliesirritatie veroorzaakt door een doorn), leek dit bij deze man niet het geval te zijn geweest. 109 Het betreft hier de indeling naar vier Klassen van Honeij (1920) (in Barnes 1994, p. 100-101). Een Klasse I halsrib bestaat uit een klein uitsteeksel, terwijl een Klasse IV rib een volledig ontwikkelde rib is. Een Klasse II, III of IV rib kan leiden tot neurologische en/of vasculaire stoornissen zoals pijn in de onderarm/hand, verminderde tastzin in de vingers en blauwe verkleuring van de huid en slijmvliezen (zie, Aufderheide & Rodríguez-Martín 1998, p. 68; Moore & Dalley II 1999, p. 64-65; Scheuer & Black 2000, p. 181 & p. 204205). 110 Steen & Lane 1998, p. 349; Larsen 2003, p. 169. 111 Barnes 1994, p. 88-92. 112 Barnes 1994, p. 265. Scheuer & Black 2000, p. 200; Oostra 2005, p. 275. 113 Barnes 1994, p. 104-105. 114 Indien de wervelboog wel van zijn plaats schuift, kan het de zenuwen in het ruggenmerg afknellen, wat wel tot serieuze klachten zal leiden. In het laatste geval wordt overigens niet meer gesproken van spondylolysis, maar van spondylolisthesis. 115 Roberts & Manchester 1995, p. 87; Aufderheide & Rodíguez-Martín 1998, p. 87. 116 Gordon & Buikstra 1981, p. 569; White 1988, p. 52; Mays 1998, p. 21-22. 117 Dit geldt ook voor het linker spaakbeen en de linker ellepijp geborgen onder vondstnummer 1116. Het betreft hier skeletelementen van een veertien tot achttien jaar oude adolescent. Aan de dorsale zijde van deze pijpbeenderen zijn drie parallelle snijsporen aangetroffen die geassocieerd moeten worden met een klein, scherp snijdend voorwerp. Deze snijsporen vertonen geen sporen van genezing en moeten dus peri- of postmortem zijn ontstaan. Omdat deze snijsporen echter alleen toegebracht kunnen zijn nadat de pijpbeenderen niet meer in een anatomisch verband lagen, is het zeker dat het hier om een postmortale handeling gaat. 118 Zie, Bocquet-Appel & Masset 1982; Wood en andere 1992, p. 344-345 & 349 ; Chamberlain 2000 ; Robb 2000. 119 Baetsen 1998. 120 White 1988. 121 Stroud 1993 Fase 4. 122 Smits 1999. 123 White 1988, p. 30; Waldron 1994, p. 16-20; Larsen 2003, p. 126-127. 124 Scheuer & Black 2000, p. 10; Paine & Boldsen 2002, p. 175-176; Wood en andere 2002, p. 137-140. 125 Berekend via Trotter & Gleser (1958) en Trotter (1970). 126 Een groot verschil tussen de gemiddelde mannelijke en de gemiddelde vrouwelijke SL-lichaamslengten zou er op kunnen wijzen dat het hier om twee verschillende populaties gaat, of dat de vrouwen gedurende hun kinderjaren een meer deficiënt dieet volgden dan de mannen. 127 Baetsen 1998, p. 9. 128 White 1988, p. 30. 129 Stroud 1993, p. 174. 130 Smits 1999, p. 79.

56

VLAK-verslag 15.3 Janssen & Maat 1998, p. 9. Aangezien bij de referentiepopulaties die tot noch toe gebruikt werden geen maximale dijbeenlengten zijn opgenomen, werd de onderzoekspopulatie vergeleken met een aantal andere referentiepopulaties. 133 Janssen & Maat 1998. 134 Onisto en andere 1998. 135 Maat en andere 1998. 136 White 1988, p. 30-31. 137 Baetsen 1998, p. 10. 138 White 1988, p. 39-40. 139 Stroud 1993, p. 201. 140 Stroud 1993, p. 178. 141 White 1988, p. 32-33. 142 Een andere aanwijzing voor het bestaan van een heterogene Vlaardingse gemeenschap wordt verschaft door het relatief hoge percentage periostitis. Dit percentage zou er mogelijk op kunnen wijzen dat het hier om een open gemeenschap ging (zie verderop). 143 Groen in voorbereiding. 144 Moore 1988, p. 343; Barnes 1994, p. 119. 145 Zie, Berry 1975, p. 533. 146 White 1988, p. 34. 147 Barnes 1994, p. 141-142 & 271-272. 148 Voor de volledigheid kan hier nog worden vermeld dat ook binnen het ‘St. Andrew’ grafveld te York (Stroud 1993, p. 96-99 & 253) en het ‘St. Nicholas Shambles’ grafveld te Londen (White 1988, p. 34-37) via de EPkenmerken aanwijzingen voor biologisch verwantschap werden aangetroffen. 149 Stroud 1993, p. 195; Barnes 1994, p. 80, 100 & 105; Scheuer & Black 2000, p. 205. 150 Indien men alle individuen binnen de Vlaardingse populatie op het voorkomen van een vertebraal EPkenmerk onderzoekt, ontdekt men dat zes volgroeide individuen (46%, N = 13) en één onvolgroeid individu (9%, N = 11) boven de vijf skeletjaar (dit is de leeftijd waarop de wervels en ribben hun basisvorm verkrijgen) aan zo’n kenmerk kunnen worden geassocieerd. Verder is er ook bij een los aangetroffen skeletelement sacralisatie waargenomen. 151 Stroud 1993, p. 195; Barnes 1994, p. 18-19; Scheuer & Black 2000, p. 191 & 236; Oostra 2005, p. 268. 152 Ook werd er één losse, ingeklapte wervel (in het Engels: fish vertebra) aangetroffen, die mogelijk aan osteoporose kan worden gerelateerd. 153 De ingeklapte wervels (‘fish vertebrae’) die aangetroffen zijn binnen de onderzoekspopulatie kunnen niet gerelateerd worden aan een deficiëntieziekte (bijvoorbeeld osteomalacia), aangezien ze een lokaal karakter in de wervelkolom hebben. Was er sprake geweest van een vitaminedeficiëntie, dan zouden er ‘fish vertebrae’ in de gehele wervelkolom voor moeten komen. Zie bijvoorbeeld, Brickley en andere 2005, p. 394395. 154 Zie bijvoorbeeld, Lewis & Roberts 1997, p. 582; Hoppa & Fitzgerald 1999, p. 13-14; Robb 2000, p. 478; Kemkes-Grottenthaler 2005; Bello en andere 2006. 155 Zie bijvoorbeeld, Humphrey 2000, p. 28. 156 Mascie-Taylor & Little 2004, p. 375. 157 Baetsen 1998, p. 10-11. 158 White 1988, p. 41. 159 Stroud 1993, p. 205 & 213. 160 Smits 1999, p. 84. 161 De (kinder)sterfte door infectieziekten binnen de pre-antibiotische en prevaccinaire populaties moet dan ook zeer groot zijn geweest (zie, Roberts 2000, p. 145). 162 Wood en andere 1992, p. 356 & 365; Robb 2000, p. 478. 163 Waldron 1989; Manchester 1992; Roberts 2000, p. 147-148; Larsen 2003, p. 82-93. 164 Roberts 2000, p. 146. 165 Rogers & Waldron 1989, p. 614. 166 Baetsen 1998, p. 11. 167 White 1988, p. 56-69. 168 Stroud 1993, p. 261-275. 169 Zie Larsen 2003, p. 176-177. 170 Baetsen 1998, p. 11. 171 White 1988, p. 42-43 & 56-69. 172 Stroud 1993, p. 210. 131 132

57

01.101 - Het menselijk botmateriaal Het gaat om de volgende percentages: DDD 77% (N = 17), vOA 29% (N = 17) en pOA in de schouders 19% (N = 16). De gemiddelde skeletleeftijd van deze kanunniken (N = 24) bedraagt 56 skeletjaar (Janssen & Maat 1998, p. 31 & 33). 174 Zie bijvoorbeeld, Merbs 1989, p. 187; Mays 2000a, p. 169; Jurmain 2003, p. 187; Powers 2005, p. 9. 175 Wenham 1989, p. 124-127; Novak 2000, p. 96; Kjellström 2005, p. 33, 36 & 41. 176 Wenham 1989, p. 124-127; Novak 2000, p. 96; Kjellström 2005, p. 33. 177 Een ‘parry fracture‘ is een fractuur aan de distale schaft van de ellepijp. De fractuur kan veroorzaakt zijn doordat de desbetreffende persoon een slag tegen het hoofd met de arm probeerde af te weren. 178 Stroud 1993, p. 232-241; Roberts & Manchester 1995, p. 79-80; Cunha & Silva 1997, p. 597-598; Mays 2000a, p. 179-181; Novak 2000, p. 91-92; Larsen 2003, p. 144. 179 Volgens Trotter & Gleser (1958) en niet gecorrigeerd naar skeletleeftijd. 180 Volgens Breitinger (1937). 181 Volgens Breitinger (1937). 182 In theorie zou ook het onderzoek naar de ABO bloedgroepen aanwijzingen kunnen verschaffen omtrent de geografische plaats van herkomst van de Vlaardingse populatie. Aangezien de kans erg groot is dat de wateroplosbare antigenen, die voor dit onderzoek nodig zijn, in de loop der tijd uit het skeletmateriaal zijn uitgespoeld en/of door vreemde (menselijke, dierlijke en/of bacteriële) antigenen sterk zijn beïnvloed, wordt dit type onderzoek hier verder buiten beschouwing gelaten. 183 Archeologisch DNA wordt ook wel aangeduid als ‘ancient DNA’ (Engels) of aDNA. 184 Zie bijvoorbeeld, Hagelberg en andere 1989; Brown 2000; Mays 2000a, p. 197-199; Jager 2000. 185 Zie bijvoorbeeld, Richards en andere 1993; Chamberlain 2000, p. 112-113; Weale en andere 2000; Schurr & Sherry 2004; Roewer en andere 2005. 186 Zie bijvoorbeeld, Rudbeck en andere 2005. 187 Simoni en andere 2000b; Helgason en andere 2001; Richards en andere 2002. 188 Dit in tegenstelling tot de instabiele, radioactieve isotopen zoals 14C. Zie bijvoorbeeld, Mays 2000a, 182; Mays 200b; Larsen 2003, p. 271-272. 189 Sealy en andere 1995; Mays 1997; Beard & Johnson 2000; Simoni en andere 2000a; Torrini en andere 2000; Helgason en andere 2001; Richards en andere 2001; Richards en andere 2002; Richards en andere 2003. 190 De laatstgenoemde tijdspanne is gerelateerd aan de snelheid waarmee het collageen in het botweefsel wordt vernieuwd, waardoor de eerder opgeslagen isotopen worden afgevoerd. Zie Sealy 1995, p. 290-291; Beard & Johnson 2000, p. 1051; Mays 2000a, p. 184; Mays 2000b, p. 426 & 430; Larsen 2003, p. 289. 191 Zie bijvoorbeeld, Helgason en andere 2001, p. 733. 192 Zie Roewer en andere 2005. 193 Het betreft hier één cluster bestaande uit twee mannen met halsribben (sp. 432 en 446) en één cluster bestaande uit twee vrouwen met lenderibben (sp. 552 en 559). 194 Vredenbregt, De Ridder en Vlierman 2004. 195 De Ridder 2006, p. 33, noot 35. 196 De Ridder 2006. 197 Van Rij 1980, p. 81. 198 r.f. = een getal dat (procentueel) weergeeft hoeveel keer een meetresultaat voorkomt ten opzichte van het totaal aantal metingen. 173

58

VLAK-verslag 15.3

Literatuur Alt, K.W. & W. Vach, 1991: The reconstruction of “genetic kinship” in prehistoric burial complexes- problems and statistics. In: H. Bock & P. Ihm (red.): Classification, data analysis, and knowledge organization; models and methods with applications, Proceedings of the 14th Annual Conference of the Gesellschaft für Klassification e.V., University of Marburg, March 12-14, 1990, Springer-Verlag, Berlijn, p. 299-310. Alt, K.W. & W. Vach, 1995: Odontologic kinship analysis in skeletal remains: concepts, methods and results, Forensic Science International 74, p. 99-113. Ascádi, G. & J. Nemeskéri, 1970: History of human life span and mortality, Académiai Kiadó, Budapest. Beals, K.L., C.L. Smith & S.M. Dodd, 1983: Climate and the evolution of brachycephalization, American Journal of Physical Anthropology 62, p. 425-437. Baetsen, S., 1998: Het menselijk skeletmateriaal van het Salvatorplein te Susteren, Intern Verslag Archeozoölogie, ROB, Amersfoort. Baetsen, S., P. Bitter & Tj.D. Bruintjes, 1997: Hip and knee osteoarthritis in an eighteenth century urban population, International Journal of Osteoarchaeology 7, p. 628-630. Barnes, E., 1994: Developmental defects of the axial skeleton in paleopathology, University Press of Colorado, Colorado. Beard, B.L. & C.M. Johnson, 2000: Strontium isotope composition of skeletal material can determine the birth place and geographic mobility of humans and animals, Journal of Forensic Sciences 45, p. 1049-1061. Bello, S.M., A. Thomann, M. Signoli, O. Dutour & P. Andrews, 2006: Age and sex bias in the reconstruction of past population structures, American Journal of Physical Anthropology 129, p. 24-38. Bennett, D. & T. Anderson, 1991: St. Nicholas church, Thanington, 1991 interim report, Archaeologia Cantiana CIX, p. 308-311. Berry, A.C., 1975: Factors affecting the incidence of non-metrical skeletal variants, Journal of Anatomy 120, p. 519-535. Berry, A.C., 1978: Anthropological and family studies on minor variants of the dental crown. In: P.M. Butler & K.A. Joysey (red.): Development, function and evolution of teeth, Academic Press, London, p. 81-98. Berry, A.C., 1979: Section I: genes and skeletons, ancient and modern, Journal of Human Evolution 8, p. 669-677. Berry, A.C. & R.J. Berry, 1967: Epigenetic variation in the human cranium, Journal of Anatomy 101, p. 361379. Blom, D.E., J.E. Buikstra, L. Keng, P.D. Tomczak, E. Shoreman & D. Stevens-Tuttle, 2004: Anemia and childhood mortality: latitudinal patterning along the coast of pre-Columbian Peru, American Journal of Physical Anthropology 127, p. 152-169. Bocquet-Appel, J.-P. & C. Masset, 1982: Farewell to paleodemography, Journal of Human Evolution 11, p. 321-333. Bolk, L., 1919/20: Over den index cephalicus en de absolute maten van het hoofd der bevolking van Nederland, Verslagen der Afdeling Natuurkunde XXVIII, p. 969-977. Boer, D.E.H. de & E.H.P. Cordfunke, 1995: Graven van Holland. Portretten in woord en beeld (880-1580), Zutphen.

59

01.101 - Het menselijk botmateriaal Bork-Feltkamp, A.J. van, 1965: Anthropologica uit oude Zeeuwse begraafplaatsen, Het Zeeuws Genootschap Der Wetenschappen, p. 21-50. Bouts, W.H.M., T. Constandse-Westermann, T. Pot & H. Verhoeven, 1992: De gebitsresten uit de Broerenkerk, Zwolle, circa 1800 AD. In: Clevis, H. & T. Constandse-Westermann (red.): De doden vertellen. Opgraving in de Broerenkerk te Zwolle 1987-88, Stichting Archeologie IJssel/Vechtstreek, Kampen, p. 99141. Bouts, W.H.M. & Tj. Pot, 1989: Computerised recording and analysis of excavated human dental remains. In: C.A. Roberts, F. Lee & J. Bintliff (red.): Burial archaeology; current research methods and developments, British Archaeological Reports (BAR) 211, Oxford, p. 213-228. Boylston, A., 2000: Evidence for weapon-related trauma in British archaeological samples. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 357-380. Brewis, A., 2003: Biocultural aspects of obesity in young Mexican schoolchildren, American Journal of Human Biology 15, p. 446-460. Brickley, M., 2000: The diagnosis of metabolic disease in archaeological bone. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 183-198. Brickley, M., S Mays & R. Ives, 2005: Skeletal manifestations of vitamin D deficiency osteomalacia in documented historical collections, International Journal of Osteoarchaeology 15, p. 389-403. Brothwell, D.R., 1981: Digging up Bones: the excavation, treatment and study of human skeletal remains, Oxford University Press, Oxford. Brown, K., 2000: Ancient DNA applications in human osteoarchaeology: achievements, problems and potential. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 455-473. Buisman, J., 1995: Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen. Franeker. Capasso, L., 1997: Osteoma: palaeopathology and phylogeny, International Journal of Osteoarchaeology 7, p. 615-620. Chamberlain, A., 2000: Problems and prospects in paleodemography. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 101-115. Corruccini, R.S., 1974: An examination of the meaning of cranial discrete traits for human skeletal biological studies, American Journal of Physical Anthropology 40, p. 425-445. Crubézy, E., 1989: Diffuse Idiopathic Skeletal Hyperostosis: diagnosis and importance in paleopathology, Journal of Paleopathology 3, p. 107-118. Cucina, A. & V. Tiesler, 2003: Dental caries and antemortem tooth loss in the Northern Peten area, Mexico: a biocultural perspective on social status differences among the Classic Maya, American Journal of Physical Anthropology 122, p. 1-10. Cunha, E. & A.M. Silva, 1997: War lesions from the famous Portuguese medieval battle of Aljubarrota, International Journal of Osteoarchaeology 7, p. 595-599. Defilet, M.P. & T. de Ridder, 2001: Grafelijk hof te Vlaardingen kort na 985 aangelegd. Datering oudste hof van Holland door C14-datering bevestigd. In: Terra Nigra 150, p. 50-54. Defilet, M.P. & T. de Ridder (red.), 2004: Van Schravendijkplein 1.090. Basisverslag. VLAK-verslag 5.1.

60

VLAK-verslag 15.3 d’Hollosy, M.L., 2002: Het skeletonderzoek van een volwassene en vier kinderen, opgegraven bij Vlaardingen, Intern Rapport Gemeente Vlaardingen, Vlaardingen. Dieppe, P.A., 1990: Osteoarthritis, a review, Journal of the Royal College of Physicians of London 24, p. 262267. Djurić, M.P., C.A. Roberts, Z.B. Rakočević, D.D. Djonić & A.R. Lešić, 2006: Fractures in late medieval skeletal populations from Serbia, American Journal of Physical Anthropology 130, p. 167-178. During, E.M., 1997: Specific skeletal injuries observed on the human skeletal remains from the Swedish seventeenth century man-of-war, Kronan, International Journal of Osteoarchaeology 7, p. 591-594. Eveleth, P.B., 1986: Population differences in growth, environmental and genetic factors. In: F. Falkner & J.M. Tanner (red.): Human growth, a comprehensive treatise. Methodology; ecological, genetic, and nutritional effects on growth, Volume 3, Plenum Press, New York, p. 221-239. Everdingen, J.J.E. van, A.M.M. van den Eerenbeemt, N.S. Klazinga en J. Pols, 2006: Pinkhof geneeskundig woordenboek, 11e druk, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten. Gill, G.W., 1986: Craniofacial criteria in forensic race identification. In: K.M. Reichs (red.), Charles C. Thomas: Forensic osteology: advances in identification of human remains, Springfield, p. 143-159. Gravlee, C.C., H.R. Bernard & W.R. Leonard, 2003: Heredity, environment, and cranial form, American Anthropologist 105, p. 125-138. Groen, W.J., in voorbereiding: Two Premonstratensian sites in Mediaeval city of Delft. A physical anthropological study of the ‘Oude en Nieuwe Gasthuis’ and the ‘Koningsveld Klooster’, Academisch Proefschrift, LUMC, Leiden. Hagelberg, E., B. Sykes & R. Hedges, 1989: Ancient bone DNA amplified, Nature 342, p. 485. Hauser, G. & G.F. DeStefano, 1989: Epigenetic variants of the human skull, E. Schweizerbart, Stuttgart. Heathcote, G.M., 1986: Exploratory human craniometry of recent Eskaleutian regional groups from the western arctic and subartic of North America: a new approach to population historical reconstruction, British Archaeological Reports (BAR) 301, Oxford. Heathcote, G.M., 1994: Population history reconstruction based on craniometry I: the backtracking approach and initial results, Human Evolution 9, p. 97-119. Helgason, A., E. Hickey, S. Goodacre, V. Bosnes, K. Stefánsson, R. Ward & B. Sykes, 2001: mtDNA and the islands of North Atlantics: estimating the proportions of Norse and Gaelic ancestry, American Journal of Human Genetics 68, p. 723-737. Holick, M., 1994: Vitamin D. In: M. Shils, J. Olson & M. Shike (red.): Modern nutrition in health and disease, 8e editie, volume 1, Lea & Febiger, Philadelphia, p. 308-325. Honeij, J.A., 1920: Cervical ribs, Surgery, Gynaecology and Obstetrics 30, p. 481-493. Hoppa, R.D. & C.M. Fitzgerald, 1999: From head to toe: integrating studies from bones and teeth in biological anthropology. In: R.D. Hoppa & C.M. Fitzgerald (red.): Human growth in the past: studies from bones and teeth, Cambridge University Press, Cambridge, p. 1-31. Howells, W.W., 1957: The cranial vault: factors of size and shape, American Journal of Physical Anthropology 15, p. 19-48. Huizinga, J., 1958: Systematic investigations of the position of the greatest breadth of the skull in recent and fossil man. In: H.E.P. Breuil (red.): Hundert Jahre Neanderthaler, 1856-1956: Gedenkbuch der

61

01.101 - Het menselijk botmateriaal Internationalen Neanderthal Feier, Duesseldorf, 26 - 30 aug. 1956, Böhlau Verlag, Köln, p. 199-214. Humphrey, L., 2000: Growth studies of past populations: an overview and an example. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 23-38. Jacobi, H.W., 1997: Muntvondsten uit het tracé van de Willemspoortunnel te Rotterdam. In: BOOR-balans 3, p. 279-298. Jager, R., 2000: Archaeo-genetics: perspectives for archaeological research in The Netherlands, Intern Literatuuronderzoek, VU, Amsterdam. Janssen, H.A.M. & G.J.R. Maat, 1998: Kanunniken begraven in de Stiftkapel van de Sint Servaas te Maastricht 1070 - 1521 na Chr.: een paleopathologisch onderzoek, Barge’s Anthropologica 1, Leiden, p. 140. Julkunen, H., O.P. Heinonen & K. Pyorala, 1971: Hyperostosis of the spine in an adult population, Annals of the Rheumatic Diseases 30, p. 605-612. Jurmain, R., 1999: Stories from the skeleton: behavioural reconstruction in human osteology, Gordon & Breach Publishers, Maleisië. Kemkes-Grottenthaler, A., 2005: The short die young: the interrelationship between stature and longevity – evidence from skeletal remains, American Journal of Physical Anthropology 128, p. 340-347. Kennedy, K.A.R., 1983: Morphological variations in ulnar supinator crest and fossae as identifying markers of occupational stress, Journal of Forensic Sciences 28, p. 871-876. Kennedy, K.A.R., 1989: Skeletal markers of occupational stress. In: M.Y. Ïþcan & K.A.R. Kennedy (red.), Alan R. Liss: Reconstruction of life from the skeleton, New York, p. 129-160. Kennedy, K.A.R., 1995: But professor, why teach race identification if races don’t exist?, Journal of Forensic Sciences 40, p. 797-800. Kennedy, K.A.R., 1998: Markers of occupational stress; conspectus and prognosis of research, International Journal of Osteoarchaeology 8, p. 305-310. Kjellström, A., 2005: A sixteenth-century warrior grave from Uppsala, Sweden: the battle of Good Friday, International Journal of Osteoarchaeology 15, p. 23-50. Klemperer, W.D., 1992: The study of burials at Hutton Abbey. In: Death and burial. Pre-printed papers of a conference on medieval archaeology in Europe, 21st – 24th September 1992 at the University of York, York, p. 86-91. Knüsel, C.J., 1992: The potential of osteological indicators to identify occupations in medieval skeletal populations. In: Death and burial. Pre-printed papers of a conference on medieval archaeology in Europe, 21st – 24th September 1992 at the University of York, York, p. 7-14. Knüsel, C.J., 2000: Bone adaptation and its relation to physical activity in the past. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 381401. Kohn, L.A.P., 1991: The role of genetics in craniofacial morphology and growth, Annual Review of Anthropology 20, p. 261-278. Langsjoen, O., 1998: Diseases of the dentition. In: A.C. Aufderheide & C. Rodríguez-Martín: The Cambridge encyclopedia of human paleopathology, Cambridge University Press, Cambridge, p. 393-412.

62

VLAK-verslag 15.3 Larsen, C.P., 2003: Bioarchaeology: interpreting behaviour from the human skeleton, Cambridge University Press, Cambridge. Levis, M. & C. Roberts, 1997: Growing pains: the interpretation of stress indicators, International Journal of Osteoarchaeology 7, p. 581-586. Loon, C. Van & T. de Ridder (red.), 2006: Gat in de Markt 1.101. Basisverslag. VLAK-verslag 15.1. Lovell, N., 1997: Trauma analysis in paleopathology, Yearbook of Physical Anthropology 40, p. 139-170. Maat, G.J.R., 2001: Diet and age at death determinations from moral attrition; a review related to The Low Countries, Journal of Forensic Odonto-Stomatology 19, p. 18-21. Maat, G.J.R., 2003: Male stature. A parameter of health and wealth in The Low Countries, 50-1997 AD. In: W.H. Metz (red.): Wealth, health and human remains in archaeology, Symposium in het kader van de Vijfentwintigste Kroon-Voordracht gehouden voor de Stichting Nederlands Museum voor Anthropologie en Praehistorie te Amsterdam op 27 maart 2003, Amsterdam, p. 57-88. Maat, G.J.R. & R.W. Mastwijk, 2000: Avulsion injuries of vertebral endplates, International Journal of Osteoarchaeology 10, p. 142-152. Maat, G.J.R. & R.W. Mastwijk, 2004: Manual for the physical anthropological report, Barge’s Anthropologica 6, Leiden, p. 1-50. Maat, G.J.R., R.W. Mastwijk & M.A. Jonker, 2002: Citizens buried in the ‘Sint Janskerkhof’ of the ‘Sint Jans’ Cathedral of ‘s-Hertogenbosch in The Netherlands circa 1450 and 1830-1858 AD, Barge’s Anthropologica 8, Leiden, p. 1-28. Maat, G.J.R., R.W. Mastwijk & H. Sarfatij, 1998: Een fysisch antropologisch onderzoek van begravenen bij het Minderbroederklooster te Dordrecht, circa 1275-1572 AD, Rapportage Archeologische Monumentenzorg 67, Amersfoort, p. 1-46. Maat, G.J.R., R.W. Mastwijk & E.A. van der Velde, 1995: Skeletal distribution of degenerative changes in vertebral osteophytosis, vertebral osteoarthritis and DISH, International Journal of Osteoarchaeology 5, p. 289-298. Maat, G.J.R., R.W. Mastwijk & E.A. van der Velde, 1997: On the reliability of non-metrical morphological sex determinations of the skull compared with that of the pelvis in the Low Countries, International Journal of Osteoarchaeology 7, p. 575-580. Manchester, K., 1992: The palaeopathology of urban infections. In: S. Bassett (red.): Death in towns, Leicester University Press, Leicester, p. 8-14. Mann, R.W. & S.P. Murphy, 1990: Regional atlas of bone disease: a guide to pathologic and normal variation in the human skeleton, Charles C. Thomas, Springfield. Maresh, M.M., 1970: Measurements from roentgenograms. In: R.W. McCammon (red.): Human growth and development, Charles C. Thomas, Springfield, p. 157-200. Mascie-Taylor, C.G.N. & M.A. Little, 2004: History of migration studies in biological anthropology, American Journal of Human Biology 16, p. 365-378. Mays, S.A., 1997: Carbon stable isotope ratios in Mediaeval and later human skeletons from Northern England, Journal of Archaeological Science 24, p. 561-567. Mays, S.A., 2000a: The archaeology of human bones, Routledge, London. Mays, S.A., 2000b: Biodistance studies using craniometric variation in British archaeological skeletal

63

01.101 - Het menselijk botmateriaal material. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 277-288. Mays, S.A., 2000c: New directions in the analysis of stable isotopes in excavated bones and teeth. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 425-438. Mays, S.A., 2002: The relation between molar wear and age in an early 19th century AD archaeological human skeletal series of documented age at death, Journal of Archeological Science 29, p. 861-871. Mays, S.A. & M. Cox, 2000: Sex determination in skeletal remains. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 117-130. Mays, S., M. Brickley & R. Ives, 2006: Skeletal manifestations of rickets in infants and young children in a historic population from England, American Journal of Physical Anthropology 129, p. 362-374. McDade, T.W., 2002: Status incongruity in Samoan youth: a biocultural analysis of culture change, stress, and immune function, Medical Anthropology Quarterly 16, p. 123-150. Meindl, R.S. & K.F. Russell, 1998: Recent advances in method and theory in paleodemography, Annual Review of Anthropology 27, p. 375-399. Merbs, C.F., 1989: Trauma. In: M.Y. Ïþcan & K.A.R. Kennedy (red.), Reconstruction of life from the skeleton, Alan R. Liss, New York, p. 161-189. Miles, A.E.W., 2001: The Miles method of assessing age from tooth wear revised, Journal of Archeological Science 28, p. 973-982. Mitchell, P.D., Y. Nagar & R. Ellenblum, 2006: Weapon injuries in the 12th century crusader garrison of Vadum Iacob castle, Galilee, International Journal of Osteoarchaeology 16, p. 145-155. Molleson, T. & M.Cox, 1993: The Spitalfields report, volume 2. The anthropology; the middling sort, CBA Research Report 86, Council for British Archaeology, York. Moore, K.L., 1988: The developing man: clinically oriented embryology, W.B. Saunders Company, Philadelphia. Moore, K.L. & A.F. Dallley II, 1999: Clinically oriented anatomy, 4e druk, Lippincott Williams & Wilkins, Baltimore. Morris, A.G. & I. Ribot, 2006: Morphometric cranial identity of prehistoric Malawians in the light of subSaharan African diversity, American Journal of Physical Anthropology 130, p. 10-25. Nathan, H., 1962: Osteophytes of the vertebral column, Journal of Bone Joint Surgery 44A, p. 243-268. Novak, S.A., 2000: Battle-related trauma. In: V. Fiorato, A. Boylston & C. Knüsel (red.): Blood red roses: the archaeology of a mass grave from the battle of Towton AD 1461, Oxbow Books, Oxford, p. 90-102. Onisto, N., G.J.R. Maat & E.J. Bult,1998: Human remains from the infirmary “Oude en Nieuwe gasthuis” of the city of Delft in The Netherlands 1265-1652 AD. Barge’s Anthropologica 2, Leiden, p. 1-43. Oostra, R.-F., R.C.M. Hannekam, L. de Rooij & A.F.M. Moorman, 2005: Malformations of the axial skeleton in museum Vrolik I: homeotic tramsformations and numerical anomalies, American Journal of Medical Genetics 134, p. 268-281. Ortner, D.J., 2003: Identification of pathological conditions in human skeletal remains, Academic Press, San Diego.

64

VLAK-verslag 15.3 Ortner, D.J. & W.G.J. Putschar, 1985: Identification of pathological conditions in human skeletal remains, Smithsonian Institution Press, Washington DC. Ossenberg, N.S., 1976: Within and between race distances in population studies based on discrete traits of the human skull, American Journal of Physical Anthropology 45, p. 701-715. Oths, K.S., 1998: Assessing variation in health status in the Andes: a biocultural model, Social Science & Medicine 47, p. 1017-1030. Paine, R.R. & J.L. Boldsen, 2002: Linking age-at-death distributions and ancient population dynamics: a case study. In: R.D. Hoppa & J.W. Vaupel (red.): Paleodemography: age distributions from skeletal samples, Cambridge University Press, Cambridge, p. 169-180. Perizonius, W.R.K. & Tj. Pot, 1981: Diachronic dental research on human skeletal remains excavated in The Netherlands: Dorestad’s cemetery on ‘the Heul’. In: Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 31, p. 369-413. Pietrusewsky, M., 1984: Metric and non-metric cranial variation in Australian Aboriginal populations compared with populations from the Pacific and Asia, Australian Institute of Aboriginal Studies, Humanities Press, Canberra. Pitt, M., 1995: Rickets and osteomalacia. In: D. Resnick (red): Diagnosis of bone and joint disorders, 3e druk, Saunders, Philadelphia, p. 1885-1992. Platzer, W., 1998: Sesam atlas van de anatomie; bewegingsapparaat (deel 1), 17e druk, Bosh & Keuning, Baarn. Pot, Tj., H.K. de Groot & C.A.M. van Rooijen, 1989: Het Sint Jobs Gasthuis (1504 - 1818) te Utrecht. Een deelonderzoek aan het opgegraven skeletmateriaal van het kerkhof, Gemeentelijk Archeologisch Depot, Dienst Volkshuisvesting, Afdeling Monumenten, Utrecht. Powell, M.L., 1985: The analysis of dental wear and caries for dietary reconstruction. In: R.I. Gilbert & J.H. Mielke (red.): Analysis of prehistoric diets, Academic Press, London, p. 307-338. Powell, M.L., 1988: Status and health in prehistory, Smithsonian Institution Press, Washington DC. Powers, N., 2005: Cranial trauma and treatment: a case study from the medieval cemetery of St. Mary Spital, London, International Journal of Osteoarchaeology 15, p. 1-14. Relethford, J.H., 2004: Boas and Beyond: migration and craniometric variation, American Journal of Human Biology 16, p. 379-386. Richards, M.P., B.T. Fuller & R. Hedges, 2001: Sulphur isotopic variation in ancient bone collagen from Europe: implications from human palaeodiet, residence mobility, and modern pollutant studies, Earth and Planetary Science Letters 191, p. 185-190. Richards, M.P., B.T. Fuller, M. Sponheimer, T. Robinson & L. Ayliffe, 2003: Sulphur isotopes in palaeodietary studies: a review and results from a controlled feeding experiment, International Journal of Osteoarchaeology 13, p. 37-45. Richards, M.P., V. Macaulay, A. Torroni & H.-J. Bandelt, 2002: In search of geographical patterns in European mitochondrial DNA, American Journal of Human Genetics 71, p. 1168-1174. Richards, M.P., K. Smalley, B. Sykes & R.E.M. Hedges, 1993: Archaeology and genetics: analyzing DNA from skeletal remains, World Archaeology 25, p. 18-28. Ridder, T. de, 2002: Waar ligt het oude Vlaardingen? Een nieuw model voor een oude stad. In: Terra Nigra 155, p. 36-53.

65


Ridder, T. de, K. Vlierman & A.H.L. Vredenbregt, 2004: Vikingen in Vlaardingen. De betekenis van de resten van gesloopte Vikingschepen in elfde-eeuwse Vlaardingse begravingen. In: Westerheem, jaargang 53-4, nr.4, p. 142-154. Ridder, T. de, 2004: De burcht van Dirk III. In: Tijdschrift 93, p. 11-15. Ridder, T. de, 2006: De slag bij Vlaardingen. Analyse van de beschrijving van Alpertus van Metz. In: Terra Nigra 164, p. 18-33. Rij, H. van, 1980: Alpertus van Metz. Gebeurtenissen van deze tijd. Amsterdam. Robb, J.E., 1998: The interpretation of skeletal muscle sites: a statistical approach, International Journal of Osteoarchaeology 8, p. 363-377. Robb, J.E., 2000: Analysing human skeletal data. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 475-490. Roberts, C., 1999: Forensic anthropology 2: positive identification of the individual; cause and manner of death. In: J. Hunter, C. Roberts & A. Martin (red.): Studies in crime: an introduction to forensic archaeology, Routledge, London, p. 122-138. Roberts, C., 2000: Infectious disease in biocultural perspective: past, present and future work in Britain. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 145-162. Roberts, C. & K. Manchester, 1995: The Archaeology of Disease, Alan Sutton Publishing Limited, Stroud. Roede, M.J. & J.C. van Wieringen, 1985: Growth diagrams 1980, Netherlands third nation-wide survey, Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 63-supplement. Roewer, L., P.J.P. Croucher, S. Willuweit, T.T. Lu, M. Kayser, R. Lessig, P. de Knijff, M.A. Jobling, C. TylerSmith & M. Krawczak, 2005: Signature of recent historical events in the European Y-chromosomal STR haplotype distribution, Human Genetics 116, p. 279-291. Rogers, J., 2000: The palaeopathology of joint disease. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 163-182. Rogers, J. & P. Dieppe, 1994: Is tibiofemoral osteoarthritis in the knee joint a new disease?, Annals of the Rheumatic Diseases 53, p. 612-613. Rogers, J. & T. Waldron, 1989: Infections in paleopathology: The basis of classification according to most probable cause, Journal of Archaeological Science 16, p. 611-625. Rogers, J. & T. Waldron, 1995: A field guide to joint disease in archaeology, John Wiley and Sons Limited, Chichester. Rogers, J. & T. Waldron, 2001: DISH and the monastic way of life, International Journal of Osteoarchaeology 11, p. 357-365. Rogers, J., T. Waldron, P. Dieppe & I. Watt, 1987: Arthropathies in paleopathology: the basis of classification according to most probable cause, Journal of Archaeological Science 14, p. 179-193. Rogers, J., I. Watt & P. Dieppe, 1985: Paleopathology of spinal osteophytosis, vertebral ankylosis, ankylosing spondylitis and vertebral hyperostosis, Annals of the Rheumatic Diseases 44, p. 113-120. Rudbeck, L., M.T.P. Gilbert, E. Willerslev, A.J. Hansen, N. Lynnerup, T. Christensen & J. Dissing, 2005: mtDNA analysis of human remains from an early Danish Christian cemetery, American Journal of Physical

66

VLAK-verslag 15.3 Anthropology 128, p. 424-429. Schell, L.M., 1997: Culture as a stressor: a revised model of biocultural interaction, American Journal of Physical Anthropology 102, p. 67-77. Scheuer, L. & S. Black, 2000: Developmental juvenile osteology, Academic Press, London. Schultz, M., 1999: The role of tuberculosis in infancy and childhood in prehistoric and historic populations. In: G. Palfi, O. Dutour, J. Deák & I. Hutás (red.): Tuberculosis in past and present, Golden, Szeged, p. 501-507. Schurr, T.G. & S.T. Sherry, 2004: Mitochondrial DNA and Y chromosome diversity and the peopling of the Americas: evolutionary and demographic evidence, The American Journal of Human Biology 16, p. 420-439. Sealy, J., R. Armstrong & C. Schrire, 1995: Beyond lifetime averages: tracing life histories through isotopic analysis of different calcified tissues from archaeological human skeletons, Antiquity 69, p. 290-300. Simoni, L., F. Calafell, D. Pettener, J. Bertranpetit & G. Barbujani, 2000a: Geographic patterns of mtDNA diversity in Europe, The American Journal of Human Genetics 66, p. 262-278. Simoni, L., F. Calafell, D. Pettener, J. Bertranpetit & G. Barbujani, 2000b: Reconstruction of prehistory on the basis of genetic data, The American Journal of Human Genetics 66, p. 1177-1179. Sjøvold, T., 1984: A report on the heritability of some cranial measurements and non-metric traits. In: G.N. van Vark & W.W. Howells (red.): Multivariate statistical methods in physical anthropology, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht, p. 223-246. Smits, E., 1999: Het onderzoek van het menselijk skeletmateriaal. In: T.A. Carmiggelt, T. Goossens & A.J. Guiran (red.): Een 13e-eeuwse begraafplaats te Hellevoetsluis bij de Uithof Oosthoek van de Vlaamse Cisterciënzerabdij ter Doest, BOORrapport 47, Rotterdam, p. 76-90. Steen, S.L. & R.W. Lane, 1998: Elevation of habitual activities among two Alaskan Eskimo populations based on musculoskeletal stress markers, International Journal of Osteoarchaeology 8, p. 341-353. Steinbock, R.T., 1976: Palaeopathological diagnosis and interpretation: bone diseases in ancient human populations, Charles C. Thomas, Springfield. Stirland, A., 1998: Musculoskeletal evidence for activity: problems of evaluation, International Journal of Osteoarchaeology 8, p. 354-362. Stroud, G., 1993: The human bones. In: G. Stroud & R.L. Kemp (red.): Cemeteries of the church and priory of St. Andrew, Fishergate, York Archaeological Trust, The Medieval Cemeteries 12/2, Council for British Archaeology, York, p. 160-241. Sutter, R.C. & L. Mertz, 2004: Nonmetric cranial trait variation and prehistoric biocultural change in the Azapa Valley, Chile, American Journal of Physical Anthropology 123, p. 130-145. Torgersen, J.H., 1951: The developmental genetics and evolutionary meaning of the metopic suture, American Journal of Physical Anthropology 9, p. 193-205. Torroni, A., M. Richards, V. Macualay, P. Forster, R. Villems, S. Nørby, M.-L. Savontaus, K. Huoponen, R. Scozzari & H.-J. Bandelt, 2000: mtDNA haplogroups and frequency patterns in Europe, The American Journal of Human Genetics 66, p. 1173-1177. Trinkaus, E., 1978: Bilateral asymmetry of human skeletal non-metric traits, American Journal of Physical Anthropology 49, p. 315-318. Trotter, M., 1970: Estimation of stature from intact limb bones. In: T.D. Stewart (red.): Personal identification in mass disasters, National Museum of Natural History, Washington DC, p. 71-97.

67


Trotter, M. & G.C. Gleser, 1952: Estimation of stature from long-bones of American Whites and Negroes, American Journal of Physical Anthropology 10, p. 463-514. Trotter, M. & G.C. Gleser, 1958: A re-evaluation of estimation of stature based on measurements of stature taken during life and of long bones after death, American Journal of Physical Anthropology 16, p. 79-123. Turner, C.G., C.R. Nichol & G.R. Scott, 1991: Scoring procedures of key morphological traits of the permanent dentition; the Arizona State University dental anthropology system. In: M.A. Kelley & C.S. Larsen (red.): Advances in dental anthropology, Wiley-Liss, New York, p. 13-32. Tyrrell, A., 2000: Skeletal non-metric traits and the assessment of inter- and intra-population diversity: past problems and future potential. In: M. Cox & S.A. Mays (red.): Human osteology in archaeology and forensic science, Greenwich Medical Media, London, p. 289-306. Ubelaker, D.H., 1978: Human skeletal remains: Excavation, analysis and interpretation, Smithsonian Institute Press, Washington DC. Uberlaker, D.H., 1998: Ancient disease in anthropological context. In: C.L. Greenblatt (red.): Digging for pathogens: ancient emerging diseases – their evolutionary, anthropological and archaeological context, Balaban Publishers, Rehovot, p. 175-199. Ullinger, J.M., S.G. Sheridan, D.E. Hawkey & C.G. Turner II, 2005: Bioarchaeologal analysis of cultural transition in the southern Levant using dental nonmetric traits, American Journal of Physical Anthropology 128, p. 466-76. Vredenbregt, A.H.L. & T. de Ridder (red.), met een bijdrage van K. Vlierman, 2004: Gat in de Markt 1.101. Houtgebruik in 11e-eeuwse graven. VLAK-verslag 15.2. Waldron, T., 1985: DISH at Merton Priory; evidence for a ‘new’ occupational disease?, British Medical Journal 291, p. 1762-1763. Waldron, T., 1989: The effects of urbanisation on human health: the evidence from skeletal remains. In: D. Serjeantson & T. Waldron (red.): Diet and craft in towns: the evidence from the Roman to the post-medieval periods, British Archaeological Reports (BAR) 199, Oxford, p. 55-73. Waldron, T., 1994: Counting the dead: the epidemiology of skeletal populations, John Wiley & Sons, Chichester. Waldron, T., 2001: Shadows in the soil; human bones & archaeology, Tempus, Stroud. Waldron, T. & M. Cox, 1989: Occupational arthropathy: evidence from the past, British Journal of Industrial Medicine 46, p. 420-422. Walker, P.L., G. Dean & P. Shapiro, 1991: Estimating age from tooth wear in archaeological populations. In: M.A. Kellt & C.S. Larsen (red.): Advances in dental anthropology, Willey-Liss, New York, p. 1969-1978. Walrath, D.E., P. Turner & J. Bruzek, 2004: Reliability test of the visual assessment of cranial traits for sex determination, American Journal of Physical Anthropology 125, p. 132-137. Wapler, U., E. Crubézy & M. Schultz, 2004: Is cribra orbitalia synonymous with anemia? Analysis and interpretation of cranial pathology in Sudan, American Journal of Physical Anthropology 123, p. 333-339. WEA (Workshop of European Anthropologists), 1980: Recommendations for age and sex diagnoses of skeletons, Journal of Human Evolution 9, p. 517-549. Weale, M.E., D.A. Weiss, R.F. Jager, N. Bradman & M.G. Thomas, 2002: Y chromosome evidence for AngloSaxon mass migration, Molecular Biology and Evolution 19, p. 1008-1021.

68

VLAK-verslag 15.3

Weber, J. & A. Czarnetzki, 2001: Neurotraumatological aspects of head injuries resulting from sharp and blunt force in the early medieval period of south-western Germany, American Journal of Physical Anthropology 114, p. 353-356. Wells, C., 1964: Bones, Bodies and Disease, Thames & Hudson, London. Wells, C., 1974: Torus mandibularis in an early Scottish cemetery, Paleopathological Newsletter 8, p. 7-9. Wenham, S.J., 1989: Anatomical interpretations of Anglo-Saxon weapon injuries. In: S. Chadwick Hawkes (red.): Weapons and warfare in Aglo-Saxon England, Oxford University Committee for Archaeology, Oxford, p. 123-139. White, W.J., 1988: The human bones: skeletal analysis. In: W.J. White (red.): Skeletal remains from the cemetery of St. Nicholas Shambles, City of London, London & Middlesex Archaeological Society, London, p. 28-55. Wienker, C.W. & J.E. Wood, 1988: Osteological individuality indicative of migrant citrus laboring, Journal of Forensic Sciences 33, p. 562-567. Wieringen, J.C. van, 1986: Secular growth changes. In: F. Falkner & J.M. Tanner (red.): Human growth, a comprehensive treatise, Methodology; ecological, genetic, and nutritional effects on growth, Volume 3, Plenum Press, New York, p. 307-331. Whitehouse, P.J., A.D. Gaines, H. Lindstrom & J.E. Graham, 2005: Anthropological contributions to the understanding of age-related cognitive impairment, The Lancet Neurology 4, p. 320-326. Wood, J.W., D.J. Holman, K.A. O’Connor & R.J. Ferrell, 2002: Mortality models for Paleodemography. In: R.D. Hoppa & J.W. Vaupel (red.): Paleodemography: age distributions from skeletal samples, Cambridge University Press, Cambridge, p. 129-168. Wood, J.W., G.R. Milner, H.C. Harpending & K.M. Weiss, 1992: The osteological paradox; problems of inferring prehistoric health from skeletal samples, Current Anthropology 33, p. 343-370. Y’Edynak, G.J. & M.Y. Ïþcan, 1993: Craniofacial evolution and growth. In: M.Y. Ïþcan & R.P. Helmer (red.): Forensic analysis of the skull, craniofacial analysis, reconstruction, and identification, Wiley-Liss, New York, p. 11-27.

69


70

VLAK-verslag 15.3

Bijlagen Bijlage 1

De dendrochronologische dateringen van het kisthout. spnr

dendronaam

grafsoort

kistdeel prim/sec primair

houtsoort

referentiecurve

veldatum

391

vlgg 01.0 boomstamkist

D

eik

-

-

437

vlg 12.1

kuil + deksel

D (deel A) secundair

eik

EU 4

0918 AD+/-6 [na]

437

vlg 13.1

kuil + deksel

D (deel B) secundair

eik

EU 4/vlg 14.1

1007 AD+/-6 [na]

437

vlg 14.1

kuil + deksel

D (deel D) secundair

eik

EU 4

1009 AD+/-6 [na]

437

vgl 11.0

kuil + deksel

plankje (E) secundair

es

O.F/C.Duitsland

1035 AD [na]

437

vgl 10.1

kuil + deksel

plankje (F) secundair

beuk

*

1043 AD [na]

441

vlg 15.0

kist + deksel

D

secundair

eik

-

-

442

vlg 16.0

kist + deksel

W

secundair

es

vlg 1125

1027 AD [na]

446

vlg 05.0

kist + deksel

N

primair

eik

vlaanzn

1042 AD [ca.]

446

vlg 04.1

kist + deksel

W

primair

eik

EU 1/vlaanzn/vlg 05.0

1042 AD [ca.]

446

vlg 03.1

kist + deksel

O

primair

eik

C.Duitsland

1043-1048 AD

446

vlg 01.0

kist + deksel

D

primair

eik

C.Duitsland/vgl 03.1

1043-1048 AD

446

vlg 06.1

kist + deksel

Z

primair

eik

vlaanzn

1044 AD [voorjaar]

448

vlg 17.1

kist + deksel

D

secundair

beuk

*

1043 AD [na]

449

vlg 09.0

kist + deksel

D

primair

eik

vlaanzn

1027/8 AD [najaar/winter]

449

vlg 07.0

kist + deksel

N

primair

eik

vlg 1t/m9

1043 AD [ca.]

475

vlg 08.1

bekleed?+deksel D

secundair? eik

C.Duitsland

1045/6 AD [najaar/winter]

481

vlg 18.1

kist + deksel

D

secundair

beuk

*

-

485

vlg 19.0

kist + deksel

N

primair

beuk

*

1038 AD [na]

513

vlg 20.1

bekleed + deksel Z

secundair

eik

EU 1/SH

0967 AD+/-6 [na]

515

vlg 02.0

kist + deksel

Z

secundair

eik

C.Duitsland/vlaanzn

1016 AD+/-6 [na]

532

vlg 21.0

kist + deksel

W

secundair

eik

-

-

547

vlg 23.0

kist + deksel

O

secundair

eik

-

-

547

vlg 22.0

kist + deksel

D

secundair

beuk

*

1030 AD [na]

547

vlg 26.0

kist + deksel

Z

secundair

eik

-

-

547

vlg 24.1

kist + deksel

N

secundair

eik

EU 2

1030 AD+/-6 [na]

547

vlg 25.0

kist + deksel

W

secundair

es

C.Duitsland/vgl 11.0

1037 AD [na ca.]

559

vlg 27.0

kuil + deksel

D

secundair

beuk

*

1037 AD [na]

Referentiecurves: C.Duitsland : Curve van eikenhout voor centraal Duitsland (Hollstein). Eu 1 : Curve van eikenhout voor Nederland en Noord West Duitsland. Eu 2 : Curve van eikenhout voor Midden en Zuid Duitsland. Eu 4 : Curve voor Zuid Engeland. O.Friesland : Curve van eikenhout voor de provincie Ost Friesland, Duitsland. SH : Curve van eikenhout voor Sleeswijk Holstein. Vlaanzn : Curve voor Zuid Oost Nederland en Vlaanderen. vlg1tm14 : Middelcurve van alle daterende eiken uit Vlaardingen ‘Gat in de Markt’. : geen datering mogelijk doordat monsters een afwijkend en/of grillig (groei)patroon vertonen (oorzaak kan zijn: ziekte, insectenplagen, nat/droog, menselijk ingrijpen, etc.). * : Gedateerd (via Ring) door het Dendrochronolgy Laboratiorium van Sheffield Universtity in Engeland, tegen verschillende Engelse curves en één Duitse.

71


Bijlage 2

Summiere beschrijving van de cursieve termen in het verslag. De meeste definities zijn afkomstig uit het ‘Pinkhof geneeskundig woordenboek’.

A

AC-gewrichten Acromioclaviculair gewricht Het gewricht tussen het sleutelbeen (clavicula) en het uiteinde van het schouderblad (acromion) aDNA Archeologisch DNA, ook wel aangeduid als ‘ancient DNA’ Alveolaire atrofie Verschrompeling van de tandkassen Ankylose Verstijving (vergroeiing) van een gewricht Ante mortem Voor de dood van een individu (tegengesteld aan post mortem) Anterior Aan de voorkant (tegengesteld aan posterior) Aorta tibialis anterior Slagader aan de voorkant van het scheenbeen Aorta tibialis posterior Slagader aan de achterkant van het scheenbeen Apex Tandwortel Arcus vertebrae Wervelboog Atrofie Het slinken van (bot)weefsels of organen

B

Bilateraal Aan beide zijden, in twee richtingen Brachycraan Een korte schedelvorm

C

Calcanear spurring De verbening van de aanhechtingsplaatsen van de Achillespees (tendo calcaneus) Calculus Tandsteen Caput De proximale kop van een beenstuk Cartilago costalis I Het kraakbeen van de eerste ribben Cartilago thyroidea Het kraakbeen van het strottenhoofd Caudaal In de richting van het lichaamseinde (tegengesteld aan craniaal) Cavitas glenoidalis De gewrichtspan van het sleutelbeen Cephalische-index Deze index wordt gebruikt voor het onderzoek naar de schedelvorm (zie voor een uitgebreide beschrijving hoofdstuk 4.2.4) Cervicaal Met betrekking tot de hals en de nek Cervicale wervel Een nekwervel

72

VLAK-verslag 15.3 Collageen Eiwitachtige stof in het botweefsel Collum anatomicum De hals van de opperarm (humerus) gelegen tussen het caput enerzijds en de tuberculum majus / minus anderzijds Congenitaal Aangeboren, mogelijk door overerving verkregen Consecratio atlanto occipitalis EP-kenmerk, verstijving (vergroeiing) van de atlas met de schedelbasis Costoclaviculaire articulatie Aandoening waarbij het sleutelbeen (clavicula) over de eerste rib (costa) ‘wrijft’ doordat de schouders naar beneden zijn gezakt Coxa vara Een te kleine hoek tussen de hals en de schacht van het dijbeen (femur) waardoor dit been scheef onder het lichaam komt te staan (adductie) Craniaal Aan of naar de kant van de schedel (tegengesteld aan caudaal) Cribra orbitalia Poreusheid van en putjes in het dak van de oogkas

D

DDD (Degenerative Disc Disease) Tussenwervelschijfdegeneratie Deficiëntie Tekort Deoxyribose Vormt, samen met trifosfaat en één base, een nucleotide (een bouwsteen van het DNA) Deoxyribonucleïnezuur DNA Diabetes mellitus Het syndroom dat zich kenmerkt door herhaaldelijk verhoogde bloedglucosewaarden (hyperglykemie) Diafyse De merghoudende schacht van een pijpbeen Distaal Naar het uiteinde van een extremiteit toe (tegengesteld aan proximaal) DISH (Diffuse Idiopathic Skeletal Hyperostosis) Een metabolische stoornis waarbij onder andere de verbening van bindweefselstructuren plaatsvindt Dolichocraan Een lange schedelvorm Dorsaal Aan of naar de rugzijde (tegengesteld aan ventraal)

E

Eburnatie Ivoorachtige verdichting van botweefsel (polijsting) door wrijving Endocraniaal Aan de binnenkant van de schedel Enthesopathie Een verkalkte of verbeende bindweefselstructuur (bijvoorbeeld een pees of een ligament) Epifysair Met betrekking tot de groeischijf EP-kenmerken of epigenetische kenmerken Alle niet pathologische, morfologische ontwikkelingsaanpassingen of -varianten aan het skelet, die het skelet ondergaat onder invloed van zijn omgeving en/of de genetische aanleg Exocraniale sutuurobliteratie De sluiting van de schedelnaden beoordeeld aan de buitenkant van de schedel

73


F

Facies symphysialis Het gewrichtsoppervlak van het schaambeengewricht Fish vertebra Wervel met aan de beide zijden van het wervellichaam (corpus vertebrae) een depressie Flaring Verwijding van de distale uiteinden van de lange pijpbeenderen Flexor Buigspier (tegengesteld aan een extensor (strekspier)) Fontanel Een plek op het schedeldak die bij de geboorte nog niet verbeend is

G

Glabella Het vlakke gedeelte tussen de beide wenkbrauwen op het voorhoofdsvlak Glazuur hypoplasie Een structurele onderontwikkeling van het tandglazuur (email) dat zich uit door de aanwezigheid van putjes en transverse, hypoplastische lijnen op de tanden

I

Iliac whiskering De verbening van de aanhechtingsplaatsen op de bekkenkam (crista iliaca) van het darmbeen (os ilium) Insertie Aanhechtingsplaats van een spier In situ Op de oorspronkelijke locatie, onaangeroerd Intra-uteriene fase Levensfase binnen de baarmoeder

K

Kissing osteophyts Onregelmatige botwoekeringen aan de rand van een gewrichtsvlak die in elkaar grijpen Kyfose Een achterwaartse verkromming van de wervelkolom

L

Lambda-vormig In de vorm van de 11e letter van het Griekse alfabet ( ‘λ’) Lamina interna De binnenste compacte lamel van het achterhoofdsbeen Ligamentum circilare dentis Een van de peridontale bindweefselbanden (ligamenten) Ligamentum costoclaviculae De vaste bindweefselstrook dat het sleutelbeen (clavicula) met de eerste rib (costa) en het borstbeen (sternum) verbindt Ligamentum longitudinale anterius De vaste bindweefselstrook aan de voorzijde van de wervenlichamen Ligamentum patellae De voortzetting van de quadricepspees tussen de knieschijf (patella) en het scheenbeen (tibia) Linea aspera De ruwe rand midden op de achterzijde van de schacht van het dijbeen (femur) Lipping osteophyts Kleine onregelmatige botwoekeringen aan de rand van een gewrichtsvlak Longitudinaal In de lengterichting verlopend Lumbaal Met betrekking tot de lende Lumbale wervel Een lendenwervel 74

VLAK-verslag 15.3

M

Marginale osteofyten Onregelmatige botwoekeringen aan de rand van een gewrichtsvlak Mediaan In de middellijn of in het middenvlak gelegen Mesocraan Een gemiddelde schedelvorm Metatarsophalangeale gewrichten (MTP-gewrichten) De gewrichten tussen de middenvoetsbeenderen (ossa metatarsalia) en de proximale teenkootjes (phalanges proximalis) Mid-sagittale vlak Een denkbeeldig vlak van de achter- naar de voorkant door het midden van het lichaam Morfologische kenmerken Kenmerken gebaseerd op de vorm en structuur Musculus biceps brachii De tweehoofdige bovenarmbuigspier Musculus deltoideus Deze spier bevindt zich tussen het opperarmbeen (humerus) en het sleutelbeen (clavicula) Musculus pectoralis major Grote borstspier Mycobacterium bovis De micro-organismen die tuberculose bij runderen verwekken Mycobacterium tuberculosis De micro-organismen die tuberculose bij mensen verwekken

N

Necrose Weefselversterf Nucleus pulposus De kern van een tussenwervelschijf

O

Obliteratiegraad Mate waarin een opening (of kanaal) is afgesloten doordat het is dichtgegroeid Opisthocranon De uitstekende punt op het midden van het achterhoofdsbeen (os occipitale) Os metatarsale I Eerste middenvoetsbeentje Os metatarsale V Vijfde middenvoetsbeentje Os naviculare Het scheepvormige been Ossa parietalia De wandbeenderen Ossa wormiana Kleine botvariaties rondom de lambda-vormige beennaad Osteitis Ontsteking van beenweefsel Osteoblasten Botvormende bindweefselcellen Osteochondritis dissecans Een erfelijke verbeningsstoornis, waarbij de vaatvoorziening onder het kraakbeen van een (groot) gewricht (meestal de knie) niet goed is aangelegd Osteochondrose Een groep van aandoeningen waarbij zich in het bot, veelal onder een laag kraakbeen, groeistoornissen voordoen. Osteoclasten Botafbrekende bindweefselcellen

75

01.101 - Het menselijk botmateriaal Osteofyten Onregelmatige botwoekeringen aan de rand van een gewrichtsvlak Osteoma Goedaardig, parelvormig, langzaam groeiend botgezwel Osteomyelitis Ontsteking van het beenmerg

P

(Paleo-)Pathologie Ziekteleer, de wetenschap betreffende de in oude tijden heersende ziekten Paraspinaal ligament Een ligament in de buurt van de wervelkolom Parietale pleurae Het membraan (pleura) dat de binnenkant van de borstwand bekleedt Parodontaal Met betrekking tot de het tandbed (parodontium) Parry fractures Een ellepijpfractuur (ulna) mogelijk opgelopen bij het afweren van een slag Patellar tufting De verbening van de aanhechtingsplaatsen van de vierhoofdige pees (quadriceps) op de knieschijf (patella) Patrilocale samenlevingsvorm Samenlevingsvorm waarbij het koppel/gezin gaat wonen in de herkomstplaats van de bruidegom Periapicale ontstekingen Ontstekingen rondom de top van de wortel van een gebitselement Periodontitis Ontsteking van het wortelvlies (periodontium) van een gebitselement Periodontium Wortelvlies van een gebitselement Periostaal Met betrekking tot het beenvlies dat de beenderen omhult (periosteum) Posterior Aan de achterkant (tegengesteld aan anterior) Periosteum Het beenvlies dat de beenderen omhult Periostitis Ontsteking van het beenvlies dat de beenderen omhult Pleuritis Ontsteking van de membranen die de longen en borstwand omkleden (pleura) PM-index Dentale index die de mate van post mortem verlies van gebitselementen bepaalt pOA Perifere OsteoArthrose (osteoarthrose in de perifere gewrichten). Deze ziekte ontstaat doordat het kraakbeen in de met vloeistof gevulde gewrichten haar elasticiteit verliest en op den duur (door slijtage) vernietigd wordt Post mortem Na de dood van een individu (tegengesteld aan ante mortem) Prehallux Een extra botje aan het schuitvormige voetwortelbeen (os naviculare), ook wel os tibiale externum genoemd Prominentia occipitalis Een uitpuilend achterhoofdsbeen (os occipitale) Processi transversi De dwarsuitsteeksels van de wervels Processus costalis Het zijdelingse uitsteeksel van een lumbale wervel Processus spinosus Het doornuitsteeksel achter op de wervelboog

76

VLAK-verslag 15.3 Processus supracondylaris Een haakvormig uitsteeksel distaal op de schacht van het opperarmbeen (humerus) Proximaal Aan de zijde van of in de richting van de romp (tegengesteld aan distaal) Pulpa Het bindweefsel dat de tandholte vult (pulpa dentis) Pulpitis Ontsteking van het bindweefsel dat de tandholte vult (pulpa dentis) Purine Een van de bases aanwezig in de nucleotiden, de bouwstenen van het DNA in de celkern R Rachitis De Engelse ziekte. Deficiëntieziekte veroorzaakt door een tekort aan vitamine D. Ramus ossis ischii Platte beenspaak die onder aan het zitbeen (os ischii) uitsteekt en zich verenigt met de onderste schaambeentak (os pubis) Resorptie Opname, opslorping

S

Sacraal Met betrekking tot het heiligbeen (os sacrum) Sacrale wervel Een wervel uit het heiligbeen (os sacrum) Sacralisatie Een aangeboren wervelanomalie waarbij de vijfde lumbale wervel (vertebrae lumbalis) verenigd is met het heiligbeen (os sacrum) Schmorlse noduli Een impressie in het wervellichaam veroorzaakt door de kern (nucleus pulposus) van de tussenwervelschijf (discus intervertebralis) Scoliose Een zijwaartse verkromming van de wervelkolom Spina bifida occulta Een aangeboren uitwendig niet zichtbare wervelanomalie waarbij de wervelboog (arcus vertebrae) van één of meerdere wervels niet volledig is gesloten Spondylolysis Een wervelstressfractuur waarbij de wervelboog (arcus vertebrae) afbreekt van het wervellichaam (corpus vertebrae) Sternoclaviculair gewricht Het gewricht tussen het sleutelbeen (clavicula) en borstbeen (sternum) Stiftheren De geestelijken (reguliere kanunniken) verbonden aan de Stiftkapel van Sint Servaas in Maastricht Subchondraal Onder het kraakbeen gelegen Substantia compacta Het compacte beenweefsel Substantia spongiosa Het spongieuze beenweefsel Sutura coronalis De kransnaad, de beennaad (sutura) gelegen tussen de beide wandbeenderen (ossa parietalia) en het voorhoofdsbeen (os frontale) Sutura frontalis De voorhoofdsnaad, de beennaad (sutura) gelegen tussen de linker en de rechter helft van het voorhoofdsbeen (os frontale) Sutura metopica persistens Een aangeboren schedelanomalie waarbij de voorhoofdsnaad (sutura frontalis) niet volledig sluit (een kruisschedel)

77

01.101 - Het menselijk botmateriaal Sutura sagittalis De pijlnaad, de beennaad (sutura) gelegen tussen de linker en rechter wandbeen (ossa parietalia) en het achterhoofdsbeen (os occipitale) Sutuurobliteratie Sluiting van de schedelnaden (suturen)

T

Thoracale wervel Een borstwervel Tibiae Scheenbeenderen Tophi Duidelijk begrensde openingen, net onder de gewrichtskop, die gevuld zijn met uraatkristallen Tuberositas tibiae De aanhechtingsplaats van het ligamentum patellae op het scheenbeen (tibia)

U

Ulna Ellepijp

V

Ventraal Aan of naar de buikzijde (tegengesteld aan dorsaal) Viscerale pleurae Het membraan (pleura) dat de buitenkant van de longen bekleedt vOA Vertebrale OsteArthrose (osteoarthrose in de axiale facetgewrichten, zie pOA)

78

VLAK-verslag 15.3

Bijlage 3

Foto’s van het in de graven aangetroffen skeletmateriaal (fotograaf: J. v.d. Berg, VLAK).

Spoor 320

De lichte kromming in de dijbeenderen duidt op de deficiëntieziekte rachitis (inv.nr. 01.101--2006-10-26DSC001-B).

Een avulsiefractuur aan de derde lumbale wervel, zichtbaar als een afgebroken voorrand van de eindplaat (inv.nr. 01.10--2006-1026DSC002-B).

79


Een ronde opening in de basis van het proximale teenkootje van de rechter grote teen (inv.nr. 01.101--2006-10-30DSC001-B).

De putjes en lijnen op de tanden wijzen op glazuur hypoplasie, oftewel een structurele onderontwikkeling van het tandglazuur (inv.nr. 01.101--2006-11-01DSC003-B).

80

VLAK-verslag 15.3

Spoor 391

Een genezen depressiefractuur met een diameter van circa 1,5 cm op het linker deel van het voorhoofdsbeen (inv.nr. 01.101--2006-1106DSC005).

81


Spoor 427

Trauma op de tweede en derde linkerrib (inv.nr. 01.101--2006-10-26DSC003-B).

Kissing osteophyts en Schmorlse noduli vormen aanwijzingen voor DDD (inv.nr. 01.101--2006-10-26DSC004-B).

82

VLAK-verslag 15.3

De verbeningen aan de rechterkant van de wervelkolom wijzen erop dat dit individu aan DISH leed (inv.nr. 01.101--2006-10-26DSC005B).

Schmorlse noduli in een lumbale wervel (inv.nr. 01.101--2006-10-30DSC002-B).

83


Opname van de vijfde lumbale wervel in het heiligbeen (inv.nr. 01.101--2006-11-02DSC004-B).

De verbening op deze wervel wijst erop dat het individu aan DISH leed (inv.nr. 01.101--2006-11-06DSC002-B).

84

VLAK-verslag 15.3

Traumata aan de schedel (inv.nr. 01.101--2006-11-06DSC011-B).

Traumata aan de schedel (inv.nr. 01.101--2006-11-06DSC013-B).

85


De asymmetrische stand van het neustussenschot kan wijzen op een neusfractuur (inv.nr. 01.101--2006-11-06 DSC014-B).

86

VLAK-verslag 15.3

Spoor 428

Een goedaardig botgezwel (osteoma) op het voorhoofdsbeen (inv.nr. 01.101--2006-11-09DSC002-B).

Zijaanzicht van de schedel. De rode pijl duidt de plaats van het osteoma aan (inv.nr. 01.101--2006-11-09DSC003-B).

87


Spoor 429

De scheenbeenderen vertonen sporen van lichte periostitis, ter herkennen aan de fijne lijntjes in het bot (inv.nr. 01.101--2006-1030DSC003-B).

De neusbeenderen zijn scheef met elkaar vergroeid, wat een aanwijzing vormt voor een neusfractuur (inv.nr. 01.101--2006-1107DSC001-B).

88

VLAK-verslag 15.3

Eén van de EP-kenmerken aangetroffen bij dit individu: een uitpuilend achterhoofdsbeen of prominentia occipitalis (inv.nr. 01.101--200611-07DSC003-B).

89


Spoor 433

Deze drie linkse ribben vertonen één genezen fractuur (inv.nr. 01.101--2006-10-30DSC004-B).

Een prominentia occipitalis of uitpuilend achterhoofdsbeen (inv.nr. 01.101--2006-10-30DSC005-B).

90

VLAK-verslag 15.3

Spoor 437

Een vergroeiing van de atlas met de schedelbasis (inv.nr. 01.101--2006-10-30DSC006-B).

91


Spoor 446

Twee Klasse I halsribben op de zevende cervicale wervel (inv.nr. 01.101--2006-10-30DSC008-B).

92

VLAK-verslag 15.3

Spoor 450

Cribra orbitalia, gekenmerkt door poreusheid van en putjes in het dak van de oogkas (inv.nr. 01.101--2006-10-30DSC009-B).

93


Spoor 478

Twee parallel aan elkaar liggende depressiefracturen op het rechterdeel van het voorhoofdsbeen (inv.nr. 01.101--2006-11-07DSC007B).

Detail van de twee parallel aan elkaar liggende depressiefracturen (inv.nr. 01.101--2006-11-07DSC005-B).

94

VLAK-verslag 15.3

Spoor 482

In potentie aanwezige ribaanzet aan de zevende cervicale wervel (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC001-B).

Een kegelepifyse in de basis van een distaal vingerkootje (inv.nr. 01.101--2006-11-01DSC005-B).

95


Voorbeeld van spina bifida occulta (inv.nr. 01.101--2006-11-02DSC002-B).

Ontbrekend facetgewrichtje op de cervicale wervel (inv.nr. 01.101--2006-11-02DSC003-B).

96

VLAK-verslag 15.3

Mogelijke sporen van rachitis (inv.nr. 01.101--2006-10-30DSC010-B).

97


Spoor 491

Beide neusbeenderen zijn scheef met elkaar vergroeid, wat wijst op een neusfractuur (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC004-B).

98

VLAK-verslag 15.3

Spoor 513

Gekromde beenderen wijzen op rachitis (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC007-B).

Haakvormige uitsteeksels op de distale zijde van beide opperarmbeenderen (inv.nr. 01.101--2006-11-02DSC001-B).

99


Spoor 515

Mogelijke sporen van rachitis (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC008-B).

100

VLAK-verslag 15.3

Spoor 532

Een kruisschedel waarbij er sprake is van een niet (volledig) gesloten voorhoofdsnaad (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC009-B).

101


Spoor 547

De putjes in het dak van de oogkas wijzen op een deficiëntieziekte (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC010-B).

102

VLAK-verslag 15.3

Spoor 552

De vijfde lumbale wervel van dit individu vertoont asymmetrische dwarsuitsteeksels (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC011-B).

De eerste lumbale wervel vertoont een niet vergroeid, zijdelings uitsteeksel (inv.nr. 01.101--2006-10-26DSC012-B).

103


Spoor 554

Een botuitwas op het rechter opperarmbeen (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC013-B).

Een inkeping onder het caput, net onder het collom anatomicum (inv.nr. 01.101--2006-10-31 DSC014-B).

104

VLAK-verslag 15.3

Vervorming van het caput van het opperarmbeen (inv.nr. 01.101--2006-10-31DSC015-B).

Sporen van lichte periostitis op de scheenbeenderen (inv.nr. 01.101--2006-11-01DSC001-B).

105


Een gewrichtsmuis op het proximale gewrichtsvlak van het rechter scheenbeen (inv.nr. 01.101--2006-11-01DSC002-B).

106

VLAK-verslag 15.3

Colofon Voorbewerking materiaal Determinatie Teksten Redactie Figuren, tenzij anders vermeld Bijlagen, tenzij anders vermeld Foto’s Opmaak Druk

: H. Robbers (VLAK) : W.J. Groen (Barge’s Anthropologica, LUMC) : W.J. Groen T. de Ridder (archeologische context) (VLAK) : C. Van Loon, A.H.L. Vredenbregt, T. de Ridder (VLAK) : W.J. Groen : W.J. Groen : J. van den Berg (VLAK) : M.P.H. van der Sommen (VLAK) : Repro, Gemeente Vlaardingen

107

Publiekszaken Stadsarchief en Archeologie. VLAK-verslag Gat in de Markt Het menselijk botmateriaal uit de periode

Recommend Documents