Schatten. uit het. Stadsarchief

tentoonstelling

Schatten uit het Stadsarchief

Rubenshuis 23.6.2000 - 3.9.2000

Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

1

De tentoonstelling

Schatten uit het Stadsarchief Recente restauraties

is een organisatie van het Stadsarchief Antwerpen in het kader van het Erfgoedconvenant met de Vlaamse regering i.s.m. de stedelijke musea

Inleiding................................................................................................................. 3 De restauratie van de charters (nrs. 1 – 7)............................................................. 4 Kaarten, tekenen en prenten (nrs. 8 – 23) ............................................................ 6 Unieke wandkaart van de Nederlanden, 17de eeuw (nr. 22)................................ 12 Proceszakjes (nrs. 26 – 28).................................................................................. 13 Computerpresentatie van een restauratie (nr. 31) ............................................... 14


2

Inleiding Het stadsarchief Antwerpen bewaart documenten en andere stukken uit de stedelijke administratie sedert de 13de eeuw, alsook privé-archieven die aan de stad werden overgemaakt. Al deze archieven, documenten, plannen en tekeningen, foto’s en filmbanden, vormen een belangrijk historisch patrimonium van de stad. Zij maken verder ook deel uit van het rijke stedelijke culturele erfgoed. Het bijzondere aan archieven is dat zij in goede archiefmagazijnen worden bewaard, en dat tevens eenieder deze archieven steeds vrij kan komen raadplegen. De leeszaal van het Stadsarchief in de Venusstraat 11 wordt dagelijks druk bezocht door al wie geïnteresseerd is in de geschiedenis en achtergrond van een gebeurtenis, een persoon, een gebouw. Het gaat hier zowel om feiten uit een ver verleden als uit een zeer nabij verleden. Opdat al wie geïnteresseerd is in informatie uit deze archieven, deze ook werkelijk zou kunnen inzien en bestuderen, moet het Stadsarchief zorgen voor: 1. goede informatie over deze archieven. De bewaarde archieven krijgen een beschrijving volgens de internationaal bestudeerde regels. 2. informatie die voor iedereen zo bereikbaar mogelijk is. Daarom staan alle beschrijvingen die gemaakt zijn, op het internet: http://www.antwerpen.be/efloris. 3. een goede en zorgvuldige behandeling van alle bewaarde archieven. Vele materialen zijn kwetsbaar. Bijna alle archieven vragen een niet-aflatende verzorging. Lederen banden moeten regelmatig worden ingevet. Film- en geluidsbanden worden op nieuwe spoelen geplaatst. Digitale bestanden worden systematisch nagezien en geconverteerd. De gebruikte dragers zoals perkament, papier, karton, fotopapier, diskettes e.a. vragen telkens een andere verzorging en behandeling. Verder vragen alle archieven een goede, zuurvrije verpakking in omslagen of archiefdozen. Archieven ondervinden schade van de raadpleging maar ook van andere invloeden. De verzuring van het papier en van de omgevingslucht tast de documenten aan. Waterschade kan schimmels doen ontstaan. Voortdurende alertheid is nodig om te vermijden dat de archieven volledig worden aangetast en andere documenten zouden besmetten. Kleine scheurtjes moeten zo snel mogelijk worden hersteld. Indien deze voortdurende zorg achterwege zou blijven, gaan vele archieven reddeloos verloren. En samen met hen een stukje geschiedenis van Antwerpen. Daarom heeft Stadsarchief sinds 1996 allerlei initiatieven genomen om op een systematische wijze deze documenten conserverend te behandelen of te restaureren. Het stadsbestuur heeft daarbij heel wat middelen vrijgemaakt. Charters, prenten, kaarten, tekeningen, plans en plattegronden, maar ook boeken en registers werden en worden door gespecialiseerde restauratieateliers gereinigd en hersteld. Vervolgens worden de gerestaureerde werken op een verantwoorde manier opgeborgen. In het Stadsarchief zelf wordt de eerste lijnszorg zeer ter harte genomen. Een goede conservering van de archieven kan heel duur restauratiewerk in de toekomst beperken. Met Schatten uit het Stadsarchief. Recente restauraties biedt het Stadsarchief u een unieke kans om kennis te maken met de archieven en de werkzaamheden rond de bewaring ervan. U kan nu een aantal van deze gerestaureerde originele archieven van dichtbij bekijken. Stadsarchief Antwerpen, Venusstraat 11, 2000 Antwerpen Tel.: 03/206.94.11, fax: 03/206.94.10, E-mail: [email protected] Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

3

De restauratie van de charters (nrs. 1 – 7) De charters werden oorspronkelijk bewaard in de middeleeuwse privilegekoffer in het stadhuis. In de 19de eeuw werd elk charter opgeplooid in een briefomslag opgeborgen. Hierdoor werden de zegels vaak beschadigd. Het was niet mogelijk de charters te raadplegen zonder ze verder te beschadigen, met name door ze open en dicht te vouwen. In de loop van 1998 heeft het stadsarchief een grootscheepse restauratiecampagne ondernomen. 880 charters uit de verzamelingen Charters en Charters Supplement en 456 charters van het fonds Kerken en Kloosters werden vlak en soepel gemaakt met een oplossing van sorbitol in ethanol en water. Daarna werden ze op zuurvrij karton vastgehecht, en met een hoes van Melinex overdekt. Voor de bijhorende zegels werden er speciale zegelkapjes gemaakt. De charters werden zo in de hoes van museumkarton en Melinex bevestigd dat deze eruit gehaald kunnen worden en daarna weer bevestigd zonder gevaar voor beschadiging van het charter of de hoes. Daarna werden de charters in zuurvrije dozen opgeborgen. Dankzij de Melinex kunnen de charters nu geraadpleegd worden zonder ze uit hun hoes te halen. De oude verpakkingen zoals kokers en metalen of andere beschermdoosjes van zegels werden aan het stadsarchief terugbezorgd voor verdere bewaring, evenals de papieren en perkamenten katernen die soms bij de charters zaten. Deze laatste documenten werden eveneens gevlakt, gereinigd en zuurvrij geborgen.

-1Charter Hendrik I, hertog van Brabant, perkament, Latijnse tekst, met hertogelijke zegels (in rode was) op zijden staart, 28 februari van 1221 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Charters CH-B1 (charters B formaat)

In het voorjaar van 1221 verbleef hertog Hendrik I van Brabant samen met zijn zoon in de stad Antwerpen. De oorkonden waarop deze privileges genoteerd stonden, bleven steeds goed bewaard en vormen de oudste, originele stukken van stedelijke oorsprong die in het Stadsarchief bewaard worden. In het eerste privilege, opgetekend op 28 februari 1221, bevestigt Hendrik I het eigendomsrecht van alle Antwerpenaren die feodale lenen bezitten op voorwaarde dat ze deze goederen reeds “een jaar en één dag” ongestoord in bezit hebben. Hij bevestigt ook de stadsrechten en de rechterlijke bevoegdheden van de schepenen van Antwerpen. Charters 1 en 2 zijn de eerste officiële “vrijheidsbrieven” van de stad Antwerpen.

-2Charter Hendrik I, hertog van Brabant, perkament, Latijnse tekst, met hertogelijke zegels (in groene was) op zijden staart, maart 1221 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Charters CH-B2 (charters B formaat)

Hertog Hendrik I van Brabant bevestigt in deze oorkonde de oude vrijheden van de Antwerpenaren. Ze zijn vrij van alle belastingen en dienstbaarheden behalve in enkele uitzonderingen.


4

-3Charter Bul van paus Honorius II, perkament, Latijnse tekst, met pauselijke zegel (in lood) op zijden staart, 10 juli 1225 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Charters CH-B3 (charters B formaat)

In 1215 werd op het derde Concilie van Lateranen beslist dat elk huwelijk driemaal vooraf moest worden aangekondigd in de kerk. Deze zogenaamde ‘bannen’ vonden meestal plaats op drie opeenvolgende zondagen. -4Charter Proost Hildolf, in naam van het kapittel van Antwerpen, perkament, Latijnse tekst, met zegel (in witte was) van het kapittel van Antwerpen op perkamenten staart, 1124. Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Archief Kerken en kloosters, K charter B419 (B formaat)

Kort na 1100 waren er in Antwerpen maar liefst drie kerken: de Sint-Michielskerk, de SintWalburgiskapel en de Onze-Lieve-Vrouwekerk. In deze oorkonde van 1124 schenkt proost Hildolf in naam van de kanunniken, een aantal goederen en de Sint-Michielskerk aan de heilige Norbertus om er de Sint-Michielsabdij mee te stichten. De oorkonde is het oudste stuk dat in het Stadsarchief bewaard wordt. Volgens prof. E. Van Mingroot zou deze oorkonde een vervalsing zijn die later werd vervaardigd omwille van de parochierechten. Het laatste woord is er dus zeker niet over gezegd.

-5Charter Stad Antwerpen, perkament, Latijnse tekst, met zegel (in groene was) van Antwerpen op perkamenten staart, 2 juni 1249 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Charters CH-A12 (charters A formaat)

Belofte van de schout, schepenen en burgers van Antwerpen aan de burgers van Nijvel dat men in Antwerpen geen asiel, onderdak of eten zal geven aan de volders, wevers en andere inwoners van Nijvel die samengespannen hebben of de wetten en gewoonten hebben overtreden. Aan dit charter van 1249 hangt een van de oude vormen van het stadszegel van Antwerpen. Het hebben van een stadszegel is ook een van de tekenen waarmee een stad liet kennen dat het een eigen bestuur en rechtspraak had, dat het eigen reglementen kon uitvaardigen. Met het zegel werd een beslissing bekrachtigd. Antwerpen had in 1221, een goede 20 jaar voor deze akte, van de vorst de stadsrechten verkregen.


5

-6Charter Lodewijk van Nevers, graaf van Vlaanderen en hertog van Brabant, perkament, Nederlandse tekst, met grafelijk zegel (in gele was) op perkamenten staart, 15 november 1359 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Charters CH-A109 (charters A formaat)

Lodewijk van Nevers, graaf van Vlaanderen en hertog van Brabant, geeft de toelating aan Utrechtenaren om in Antwerpen markt of stapel te mogen houden met boter, kaas, olie, granen, eieren gedurende 4 jaar, dus van 1359 tot 1363. In 1366 verkrijgen de Utrechtenaren opnieuw dit recht voor 4 jaar.

-7Charter Verdrag tussen Jan III, hertog van Brabant en Lodewijk van Nevers, graaf van Vlaanderen en de steden van Brabant en Vlaanderen, perkament, Nederlandse tekst, met 89 zegels (in gele, bruine of groene was) op zijden staarten van verschillende kleuren. De twee perkamenten vellen van dit charter zijn aan elkaar bevestigd met twee zegels, van Brabant en Vlaanderen (op rode en groene zijden staart). Gent, 3 december 1339 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Charters CH-C91 (charters C formaat)

Verdrag tussen Jan III, hertog van Brabant en Lodewijk van Nevers, graaf van Vlaanderen en de steden van Brabant en Vlaanderen om wederzijdse steun te bieden, geen oorlogen te verklaren. Ook zullen zij buitenlandse handelaars die in Brabant of Vlaanderen komen wonen, beschermen. Om de handel aan te moedigen, zal er een gemeenschappelijke munt worden gebruikt in de beide landen. Samen zullen zij erover waken dat de handel niet wordt belemmerd.

Kaarten, tekenen en prenten (nrs. 8 – 23) Veel kaarten en plannen, tekeningen en prenten waren in slechte toestand. In het verleden waren herstellingen uitgevoerd op de achterzijde door papierstroken op te lijmen of tape te gebruiken om de zijranden te versterken. Door het stuk opgevouwen te bewaren was een beschadiging ontstaan: verzwakt papier, kreuken en ontbrekende deeltjes. Soms waren er ook duidelijke sporen van microorganismen. Veel plannen maken deel uit van dossiers en werden oorspronkelijk gevouwen in registers of banden bewaard. Deze plans worden er nu uitgehaald om ze zonder plooien in betere omstandigheden te kunnen opbergen. Vooreerst zijn bijna alle archiefstukken stofvrij gemaakt en gereinigd met gompoeder aan de voor- en achterzijde. Dit is nodig om de tekening op te frissen, om een betere hechting te geven aan een eventuele lijmlaag en om de verzuring van het papier te vertragen. De opgelijmde papierstroken, de kleefband en de tape werden zorgvuldig losgeweekt en verwijderd. In een aantal gevallen moest de oude drager worden verwijderd. Vervolgens kon de tekening verder worden gereinigd door spoeling in water van 45° C en in gedemineraliseerd water. Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

6

De ontbrekende hoeken en de lacunes zijn aangevezeld met papierpulp uit 100 % katoenvezel. De zwakke delen en de plooilijnen zijn verstevigd en hersteld met Japans papier. Alle archiefdocumenten zijn vervolgens opgeborgen in zuurvrij karton.

-8Kaart Plan van de stad Antwerpen en aangrenzende gemeenten met aanduiding van percelen en hoogteniveaus Plan géométrique parcellaire et de nivellement de la ville d’Anvers et des communes limitrophes opgemaakt en gegraveerd door Aloïs Scheepers, conducteur van gemeentewerken in dienst van stadsingenieur Gustaaf Royers, uitgegeven onder auspiciën van het stadsbestuur, 1877. Schaal: 1/5 000. Afmetingen: 104 x 163 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Stadsplan ICO 61F

Het betreft hier een exemplaar uit een reeks van stadsplattegronden van Aloïs Scheepers die tussen 1868 en 1887 in steeds herwerkte versie werden uitgegeven. Ze werden gemaakt voor de dienst stadswerken, toen "Dienst van de ingenieur" genoemd. Dit plattegrond uit 1877 is een interessante momentopname van Antwerpen, net voor o.a. het rechttrekken van de Scheldekaaien waarvoor tussen 1877 en 1884 een aanzienlijk deel van de oudste stadskern gesloopt werd.

-9Tekening Het Hansahuis of Oosterlingenhuis, anoniem, aquarel, ca. 1600 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Tekeningen van gebouwen, Tekening ICO 12 /11b

Het Hansahuis werd tussen 1564 en 1568 Antwerpen gebouwd naar een ontwerp van Cornelis II Floris de Vriendt en mag beschouwd worden als het grootste handelscomplex dat in de stad werd opgericht. Het was de zetel van de Duitse Hanze te Antwerpen. Het Hansahuis mat 80 op 62 meter en omvatte niet minder dan 133 kamers en opslagplaatsen. Duitse kooplieden konden er logeren en er hun koopwaar stapelen. Vermits deze Duitsers ook “Oosterlingen” werden genoemd, kreeg het complex ook dikwijls de naam "Oosterlingenhuis”. In 1893 werd het door een brand vernield.

- 10 Tekening De Sint-Laurentiuskerk (kapel), met de gebinten: doorsnede van de spanbogen en de zijbogen; buiging van de spangebinten van het koor; profiel voormuur en fundering van de kolommen; profiel en doorsnede van de ingangspoort; vorm arcaden (ramen) en profiel van de kelder. Architect P. Bourla, 30 juni 1824. Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Archief van de stad Antwerpen, Planarchief MA/PLAN/18. Deze tekening maakt deel uit van het dossier, met referentie MA 80425.

De Sint-Laurentiusparochie krijgt in mei 1821 de toelating om een nieuwe kerk te bouwen, nadat de vorige parochiekerk in 1814 gesloopt was op bevel van generaal Carnot. Pierre Bruno Bourla (1783 - 1866) stelt het aanbestedingsdossier met bijhorende plannen op. De Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

7

kosten bedragen 30 000 gulden, geld dat afkomstig is van de Franse herstelbetalingen aan de stad. Het grondplan van de kerk vormde een rechthoek van 26 meter lang en 12 meter breed. In 1824 wordt een bestek gemaakt voor de bouw van een bijhorende pastorie aan de oostzijde van de kerk. De kerk werd echter afgebroken en vervangen (1932 - 41) door een nieuwe kerk in Art Deco-stijl. Alleen de pastorie bleef bewaard.

- 11 Tekening De nieuwe vertrekken in het Stadhuis, grondplan eerste verdieping met kabinet van de Burgemeester, wachtkamer, secretariaat en toebehoren. Ligging aangeduid van archiefzaal, raadzaal, bureau, zaal aanbestedingen, trappen enz. Architect onbekend, geregistreerd op 22 april 1826. Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Archief van de stad Antwerpen, Planarchief MA/PLAN/30. Deze tekening maakt deel uit van het dossier, met referentie MA 80462.

Dit plan betreft een van de vele herinrichtingen van de vertrekken in het stadhuis. Ridder Florent van Ertborn was toen burgemeester van Antwerpen (1817 - 1828). Hij liet het interieur van het stadhuis moderniseren onder leiding van stadsarchitect Pierre Bruno Bourla. In het kabinet van de burgemeester werd een monumentale, in steen gebeeldhouwde, schoorsteen geplaatst, die rond 1550 door Pieter Coecke van Aelst was gemaakt voor het huis De Moelnere aan de Sint-Jacobsmarkt, maar Van Ertborn liet hem overbrengen naar het stadhuis. Op deze wijze kwam er in het stadhuis een schoorsteen te staan die ouder was dan het stadhuis zelf. Hij is op het plan aangeduid met zwarte stippellijnen. De archiefzaal die eveneens op het plan te zien is, werd in 1827 heringericht.

- 12 Kaart Hofstede “Te Boelaer” te Deurne, landmeterkaart met tekst en legende van Van Lyere, 18de eeuw Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Stadsplan ICO 25/68 (oud nr. ICO 16/4a)

Op deze prachtige kaart van landmeter Van Lyere uit de 18de eeuw wordt de hofstede Te Boelaer in Deurne afgebeeld. Het goed Te Boelaer werd reeds vermeld in 1385. Vanaf het midden van de 16de eeuw deed het dienst als lusthof of “huis van plaisantie”, zoals er zovele in de landelijke omgeving van de stad gelegen waren. In de 18de eeuw was het hof Te Boelaer in het bezit van de rijke Antwerpse familie Le Candele.

- 13 Tekening Wallenpoort, Jozef Linnig, aquarel, 1857 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Tekening ICO 36/3

Midden 19de eeuw was het inwonersaantal van de stad Antwerpen zodanig opgelopen dat er nood was aan een stadsvergroting. Antwerpen was echter omringd door een vestinggordel bestaande uit de 16de-eeuwse wallen met een aantal stadspoorten en voorts militaire gronden Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

8

waardoor uitbreiding niet vanzelfsprekend was. De afbraak van de oude vestingen en de sloop van de stadspoorten werd begonnen in 1860. Het stadsbeeld veranderde zeer grondig, enkele markante plekken en monumenten verdwenen. Linnig toont ons op zijn tekening een van de verdwenen wallenpoorten. Deze poort werd afgebroken in 1866.

- 14 Tekening Zicht vanuit de Korte Doornikstraat op de Sint-Pauluskerk, met rechts het hoekhuis Korte Doornikstraat - Zwartzustersstraat, Jozef Linnig, aquarel, 1845 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Tekening ICO 36/33

Deze tekening toont het huis met houten gevel op de hoek van de Korte Doornikstraat en de Zwartzustersstraat (niet meer bestaand). De stenen scheidingsmuur en hard dak zijn duidelijk te herkennen. Op die manier wordt het als het ware een document dat getuigt van een stedenbouwkundig beleid in vroegere tijden. Linnig beperkt zich niet tot de weergave van het hoekhuis maar toont ons ook de omgeving met de Sint-Pauluskerk.

- 15 Tekening Houten gevel op de hoek van de Nosestraat en Veemarkt, Jozef Linnig, aquarel, 5 juni 1839 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Tekening ICO 36/34

Op de tekening valt in de eerste plaats de houten gevel op. Ernaast is een slagerij gevestigd. Om de hoek is de Veemarkt, waar een markt bezig is. Het gaat hier om de zaterdagse vleesmarkt die in 1873 werd afgeschaft. De Veemarkt zal daarna nog dienen als tijdelijke plek voor de vismarkt. Net als op de tekening/stuk 14 zijn ook hier de stenen scheidingsmuur en hard dak van het hoekhuis duidelijk te zien.

- 16 Kroniek Geschiedenis van Antwerpen, Cronycke der stad Antwerpen van voor de gheboorte Christi tot anno 1500, door Louis VAN CAUKERCKEN, 1688 - 1696 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Privilegiekamer PK 115. De tekeningen uit deze band, zijn afzonderlijk opgeborgen onder de nummers ICO 32/1-10 (zie stukken 17 en 18)

Lodewijk (Louis) van Caukercken was gedurende zes jaar (1688 - 1693) als hoge ambtenaar verbonden aan het stadsbestuur van Antwerpen. Zijn functie verleende hem toegang tot de archieven van het stadsbestuur. Dit gaf hem de gelegenheid gegevens te verzamelen voor zijn kroniek. Aanleiding hiertoe wa het feit dat Van Caukercken in het bezit was van een oud handschrift met de kroniek van Antwerpen van 1300 tot 1500. De kroniek zelf omvat eigenlijk drie delen. Het eerste deel, wordt bewaard in het Stadsarchief Antwerpen, het tweede deel (van 1500 tot 1600) bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (hs., nrs. 7563 - 67) en het derde (wellicht 1601 - 1703) lijkt onherroepelijk verloren.


9

- 17 Tekening Plan van Antwerpen in 1000 - 1400, in de inzet de tekening van de stadsmuur tussen de Kronenburgtoren en de Sint-Jorispoort . Tekening afkomstig uit de kroniek van Louis van Caukercken “Cronycke der stad Antwerpen van voor de gheboorte Christi tot anno 1500”, 1688 - 1696 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Tekening ICO 32/007 De tekeningen zijn losgemaakt uit de originele band en afzonderlijk opgeborgen. Deze tekening bevond zich in tussen folio 103 en 104 van de band PK 115 (Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Privilegiekamer PK 115).

Dit plattegrond stelt de stadsuitbreiding van 1314 - 1410 voor.

- 18 Tekening Redezicht van Antwerpen en omgeving, uit de kroniek van Louis van Caukercken “Cronycke der stad Antwerpen van voor de gheboorte Christi tot anno 1500”, 1688 - 1696 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Tekening ICO 32/009 De tekeningen zijn losgemaakt uit de originele band en afzonderlijk opgeborgen. Deze tekening bevond zich in tussen folio 152 en 153 van de band PK 115 (Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Privilegiekamer PK 115).

Voorstelling van een Redezicht van Antwerpen en omgeving tussen 1000 en 1400.

- 19 & 19bis Kaart Kaart van het markgraafschap Antwerpen Marchionatus Sacri Imperii, Nicolaus Jansenius Piscator (of Claes Janszoon Visscher), 1624 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Plan ICO 43 A/2

De kaart toont in het midden een plattegrond van Antwerpen, met daar rond een aanduiding (roze gedeelte in de niet-gerestaureerde prent) van de Vrijheid van Antwerpen. Dit is het deel van het markgraafschap dat onder het bestuur en ook de jurisdictie van de Antwerpse schepenen viel. De omlijsting van de plattegrond wordt gevormd door gezichten van de belangrijkste Antwerpse gebouwen, een redegezicht en twee gezichten op de stad vanuit de landzijde gezien. De niet-gerestaureerde kaart en de gerestaureerde versie verschillen nogal in inkleuring, wat destijds volgens de smaak van de cliënt werd uitgevoerd.

- 20 Kaart Plan van Antwerpen met middeleeuwse vesten en deel Nieuwstad, met stadhuis en zonder Hansahuis, midden 16de eeuw. Ingekleurd plan, mogelijk van de hand van Michiel Coignet. Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Stadsplan ICO 41C7 formaat B

Beide zijden van deze manuscriptkaart werden met de hand getekend en ingekleurd. Aan de voorzijde wordt een plan van het stadscentrum van Antwerpen afgebeeld. Dit plan is slechts Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

10

een stuk van een grotere kaart, met name de rechterbenedenhoek. De andere stukken werden helaas niet bewaard. Dit plan zou kunnen getekend zijn door de beroemde wiskundige Michiel Coignet (1549 1623) maar vermits het nog niet wetenschappelijk bestudeerd werd, is dit ook niet bewezen.

- 21 & 21 bis Prent Refectorium van de Sint-Michielsabdij, Hendricus Causé, ca. 1690, burijngravure, drie bladen gemonteerd Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Prent ICO 3/3i

De gravure stelt een binnenzicht van de refter met allegorische figuren voor naar het originele schilderij van Erasmus Quellin en is als een drieluik samengesteld. De Sint-Michielsabdij was de oudste abdij van Antwerpen met een indrukwekkend gebouwencomplex, gesitueerd ter hoogte van de huidige Kloosterstraat en werd gesticht door Norbertus in 1124. De Norbertijnen verleenden gastvrijheid aan allerlei vorsten en richtten hiervoor speciaal een Prinsenhof op binnen de muren van het klooster. In 1803 werd het Prinsenhof en de gebouwen ten noorden van de kerk afgebroken om plaats te maken voor scheepstimmerwerven en een arsenaal. De kerk die tijdens het Hollands bewind als stapelhuis werd gebruikt, brandde in 1830 af en werd later eveneens gesloopt. Op de tentoonstelling wordt naasst de gerestaureerde voorstelling die is samengestelduit drie aparte prenten, het middenblad van een tweede niet-gerestaureerd getoond. De prent kan volgens de beurs van de cliënt in aparte delen worden aangebracht.

- 22 -

Unieke wandkaart van de Nederlanden, 17de eeuw : zie hierna p. 11 - 23 Prent Zicht vanuit het oosten op Antwerpen, gedeeltelijke datering: 1543 - 45 en ca. 1567 (geen verdere gegevens), gravure Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Prent ICO 41/007 formaat A (nieuw nr.)

Deze kleine gravure, met Italiaanse legende, geeft een zicht vanuit het oosten op Antwerpen. Antwerpen bevond zich toen op het toppunt van zijn bloeiperiode. Na Parijs was zij de grootste stad van Europa ten noorden van de Alpen.

- 24 Prent Zicht vanuit het zuiden op Antwerpen, met afbraak Zuidkasteel, [ca. 1580 - 1585], Frans Hogenberg, 1585 Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

11

Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Prent ICO 41/010 formaat A (voorheen ICO 41A/14)

Frans Hogenberg was een Keuls graveur die zeer bekend is geworden met zijn series historieprenten, plattegronden en stadszichten. Deze ingekleurde prent met plattegrond van Antwerpen geeft erg nauwkeurig de toestand van de stad weer in de jaren 1580 - 1585. De versterkingen tussen het Zuidkasteel en de stad zelf zijn duidelijk afgebroken. Op deze kaart is ook mooi te zien hoe tussen de stad en het Zuidkasteel veel groene ruimte beschikbaar was. De grasvelden voor het Zuidkasteel waren toen trouwens een geliefde ‘recreatieruimte’ waar men op vrije dagen ging spelen, dansen en ‘picknicken’.

- 25 Prent Zicht op rede en plan van de stad met zogenaamd Neues Bassin, [1795]. E. Müller jr., gravure Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Prent ICO 41/048 formaat A (voorheen 41/A37)

Op deze Duitse gravure van ca. 1795 wordt boven een klassiek zicht op de rede van Antwerpen afgebeeld, en onder een summier plan van Antwerpen. Opvallend zijn de vestingwerken met de citadel in het zuiden. In het noorden tekende de graveur het zogenaamde “Neues Bassin” dat ook helemaal omgeven is door vestingwerken. In werkelijkheid moest men toen nog aan de graafwerken voor het nieuwe dok (Klein Dok geheten, en sinds 1903 Bonapartedok) beginnen.

Unieke wandkaart van de Nederlanden, 17de eeuw (nr. 22) De materiële toestand van de kaart was zeer slecht. De kaart was ingekaderd en bevond zich achter glas. De kaart is van papier en bevestigd op een linnen drager. Doorheen de jaren was de fixatie echter zeer problematisch geworden. De kaart was op vele plaatsen los van de linnen drager en gescheurd of gebarsten. Door de scheuren waren er bovendien lacunes ontstaan. De linnen drager moest volledig worden verwijderd en de scheuren en grote plooien opnieuw versterkt. Daarna kon een nieuwe doublure worden aangebracht. Ook was de kaart zeer sterk vervuild geraakt. Door middel van compressen werd het werk gewassen, en gedroogd met vloeipapier. De Koning Boudewijnstichting lanceerde in 1996 een campagne voor de restauratie van documenten op papier, een campagne genaamd “S.O.S. Kunstwerken op papier” en gefinancierd dor de Nationale Loterij. In het kader van deze campagne kon deze kaart volledig worden gereinigd, hersteld en opnieuw ingekaderd. Hiermee was een bedrag van bijna 500.000 BEF gemoeid.

- 22 Kaart Wandkaart van de Nederlanden, 17de eeuw (ongedateerd, na 1638). Gedrukt door Willem Jansz. en Joan Blaeu (Amsterdam). Kopergravure en ets door Josua vanden Ende en Hessel Gerritsz., stadszichten volgens ontwerp van Claes Jansz. Visscher. Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

12

Derde editie van een kaart der Nederlanden, 1608. Schaal: ca. 1/340 000. Afmetingen: 109 x 124,5. Papier, 6 bladen gemonteerd Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten en plattegronden, ICO zonder nummer

Tot nu toe is niet bekend wanneer deze Blaeu-kaart in stadsbezit kwam. Ze wordt zo genoemd naar de naam van de uitgever van de kaart, de bekende Amsterdamse drukkersfamilie. Het is zeer goed mogelijk dat ze kort na de uitgave, werd aangekocht of is gekregen door het stadsbestuur. Omdat deze grote, mooi gekleurde kaarten als wandversiering in de woningen van patriciërs werden gebruikt, zijn er slechts weinigen die de tand des tijd hebben weerstaan. De meeste die bewaard zijn gebleven, werden niet tot één geheel gemonteerd maar opgenomen in een kaartenatlas. De Antwerpse kaart is de enige van deze reeks van kaarten van de Nederlanden, die nog in de Nederlanden wordt bewaard. Het maken van zulke kaart was groepswerk. Een graveur zorgde voor de kaarten zelf, een ander voor de cartouches en nog een ander specialist voor de ruiterportretten.

Proceszakjes (nrs. 26 – 28) Het Stadsarchief bewaart een grote reeks procesdossiers van processen die tijdens het Ancien Régime werden gevoerd voor de schepenen van Antwerpen. Elk procesdossier was oorspronkelijk verpakt in een juten proceszakje. Op elk zakje was een etiket genaaid met daarop de namen van de aanlegger en de verweerder. Toen het Stadsarchief nog in het stadhuis gehuisvest was, werden deze zakjes opgeborgen in de zogenaamde “zakskeszaal”. De archiefstukken in deze zakjes mogen niet op deze manier bewaard blijven. Vooreerst verzwakt het plooien van de stukken, het papier. In de plooien wordt het papier zwakker en ontstaan er scheuren. Ook kunnen de stukken wanneer ze regelmatig in en uit de zakjes worden gehaald, gemakkelijk worden beschadigd. Tenslotte vormt het textiel ook een risico omdat er gevaar bestaat voor klein ongedierte en schimmels. De proceszakjes moesten dan ook worden uitgepakt. Hierbij moest elk dossier gevlakt worden en in zuurvrije omslagen verpakt. Het etiket werd verwijderd van het proceszakje en bij het dossier gevoegd. Tenslotte werden alle omslagen in zuurvrije archiefdozen opgeborgen. Een aantal proceszakjes worden ter illustratie van deze bijzondere vorm van bewaren van documenten, bewaard in het Stadsarchief. Het verzorgen en opnieuw verpakken van deze bundels, was een bijzonder omslachtig werk waar gedurende vele jaren is aan gewerkt. Het gaat bovendien om een bijzonder omvangrijk archief: in totaal gaat het om 4 937 archiefdozen of bijna 500 meter. Tenslotte dient ook te worden vermeld dat het eerder uitzonderlijk is dat zulke grote reeks procesdossiers bewaard is gebleven. Na afloop van het proces konden de partijen immers het dossier komen ophalen en dan bleef er meestal niets meer van bewaard.

- 26 -


13

Proceszakje van het proces gevoerd tussen Henrick Henricx die optrad als vertegenwoordiger van paardenkoopman Jan Cornelissen uit Tilburg, en Steven de Rosseau, 1643 Archiefreferentie van het proces: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Processen, H7553

- 27 Proceszakje van het proces gevoerd tussen Roelandt Hassinck en Joris Ulens, 1642 - 1643 Archiefreferentie van het proces: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Processen, H7557

- 28 Proceszakje van het proces gevoerd tussen Jacques Hellebeeck uit Antwerpen en Joos Geens uit Aalst, 1608 - 1609 Archiefreferentie van het proces: Stadsarchief Antwerpen, Oud Regiem Archief van de stad, Processen, H7562

Computerpresentatie van een restauratie (nr. 31) Hoe de restauratie van deze grote rolstok gebeurde, ziet u op de computerpresentatie in beeld. Met het oog op een degelijke berging werd de kaart niet meer op de oorspronkelijke houten stok gerold. Het hout zou op termijn schadelijk kunnen zijn voor de kaart en de diameter was bovendien te klein, zodat de kaart te strak opgerold zou bewaard worden, wat dan weer voor de nodige barsten en vouwen in het oppervlak zou zorgen. Daarom werd er een holle pvc-buis met grote diameter als drager gebruikt, waardoor een metalen staaf kan geschoven zodat het geheel hieraan kan opgehangen worden zonder door te plooien. Zo ontstaat er geen overdreven druk op de onderkant van de opgerolde kaart en is het gewicht evenwichtiger verdeeld.

- 31 Kaart Algemeen plan van Antwerpen met aanduiding van geplande en aan de gang zijnde werkzaamheden: rechttrekken Scheldekaaien, de Zuidschippersdokken, verlenging van het Kattendijkdok met drie nieuwe droogdokken, noordwaartse havenuitbreiding met het Lefebvre- en Amerikadok, de aanleg van de Nationalestraat, niet gedateerd, omstreeks 1880. Schaal: 1/1 250. Afmetingen: 340 x 538 Archiefreferentie: Stadsarchief Antwerpen, Kaarten, tekeningen en prenten, Stadsplan ICO 42A/45

Het betreft hier een geometrisch en gedetailleerd plan van Antwerpen en omgeving, dat enerzijds het 'oude' stadsbeeld geeft zoals het zich omstreeks 1877 voordeed en anderzijds hoe de stad en haven er zou gaan uitzien na voltooiing van een aantal ingrijpende werkzaamheden die het stadsbeeld onomkeerbaar zouden wijzigen tot een 'moderne metropool'. Het plan is niet gedateerd, noch wordt er een auteur, uitgeverij of drukker vermeld. Schatten uit het stadsarchief Antwerpen. Tentoonstelling in het Rubenshuis, 23 juni – 3 september 2000

14

Dit algemene plan is op zich al uitzonderlijk omwille van zijn afmetingen. Een kaart van bijna drieënhalve meter hoog en bijna vijfenhalve meter breed is niet iets dat je zomaar even maakt. Meer dan dat ze zich reeds verscheidene decennia op het stadsarchief Antwerpen bevindt is er spijtig genoeg niet geweten over deze kaart.


15

Schatten. uit het. Stadsarchief

Recommend Documents