1
INHOUDSTAFEL 1. INLEIDING
2
2. DE VERSCHILLENDE WERKINGEN VAN EEN KLEUR
4
2.1. Inleiding
4
2.2. De verschillende werkingen van kleur
5
2.2.1. De psychologische werking
5
2.2.2. De symbolische werking
5
2.2.3. De culturele werking
6
2.2.4. De politieke werking
6
2.2.5. De traditionele werking
6
2.2.6. De creatieve werking
7
2.3. Dezelfde kleur, andere werking
9
3. CONCRETE WERKING VAN DE BELANGRIJKSTE KLEUREN
10
3.1. De werking van BLAUW
10
3.2. De werking van ROOD
13
3.3. De werking van GROEN
15
3.4. De werking van ZWART
17
3.5. De werking van ROZE
18
3.6. De werking van GEEL
20
3.7. De werking van WIT
22
3.8. De werking van PAARS
26
3.9. De werking van GOUD
28
3.10. De werking van BRUIN
30
3.11. De werking van GRIJS
32
3.12. De werking van ZILVER
34
3.13. De werking van ORANJE
35
4. KLEURGEHEUGEN
38
5. REGELS voor het ONTWERPEN van een TEKEN met OPTIMALE WERKING op AFSTAND
39
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
2
1. INLEIDING
De kleurpsychologie is die tak van de psychologische waarnemingsleer die ontleedt op welke manier we betekenis, zin geven aan een bepaalde kleur en hoe, los van elke zingeving kleur kan gebruikt worden om mensen te beïnvloeden. Ook wil ze mensen beter leren kennen aan de hand van hun voorliefde voor kleuren. Specifiek kan een kleurentest gebruikt worden om individuele personen te karakteriseren: zeg me welke kleur je mooi vindt en ik zeg je wie je bent. Kleuren beïnvloeden onze psyche en ons innerlijk, ons karakter of onze gemoedstoestand bepalen welke kleuren we graag zien of niet.
Wat zegt iemands lievelingskleur over zijn of haar karakter? Iedereen heeft wel eens gehoord van de zogenaamde dieptepsychologische kleurentests (vb. de kleurentest van Max Lüscher). Daarbij legt men gekleurde kaartjes in een bepaalde volgorde, beginnend met de lievelingskleur en eindigend met de minst geliefde kleur. Deze tests pretenderen dat een paar kleuren in een bepaalde volgorde het hele spectrum van de persoonlijkheid kunnen blootleggen. Veel mensen vinden dat een onprettig idee. Het is een vaststaand feit dat alle gevoelens en karaktereigenschappen met kleuren in verband gebracht kunnen worden. Omdat kleurensymboliek talrijke niveaus kent, zijn er raakvlakken met alle levensvragen. Het is echter ook voor velen teleurstellend dat kleurentests door de wetenschappelijke psychologie niet meer worden erkend. De resultaten worden als onbetrouwbaar beschouwd. Omdat er veel meer gevoelens, karaktereigenschappen en levensproblemen dan kleuren zijn, worden in deze tests bij iedere kleur te veel interpretaties aangeboden. En dat betekent dat eenzelfde volgorde van kleuren door verschillende testafnemers totaal verschillend geïnterpreteerd kan worden. De resultaten zijn te vaag om wetenschappelijke conclusies toe te laten. Maar ook vage interpretaties kunnen, net als orakelspreuken, belangrijke impulsen tot nadenken geven.
Wat zegt iemands lievelingskleur over zijn voorkeur voor kleuren in het dagelijks leven? De vraag naar de lievelingskleur is de vraag naar een kleur op zichzelf. In de realiteit komt een kleur echter nooit los van een functie voor. 20% van de mensen noemt rood als lievelingskleur. Maar om het even welk rood, er zijn bijna geen mannen die een rood pak willen dragen. Er zijn ook maar weinig vrouwen die rode kostuums dragen. Nog minder vrouwen dragen rode kousen. Ondanks het feit dat rood een warme kleur is, is rood behang niet populair. En wie wil een rood bureau, een rode koelkast of een rode klok? Zelfs de kleuren van auto's zijn geen afspiegeling van de statistische frequenPsychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
3
tie van de lievelingskleuren. Voor ieder toepassingsgebied van kleuren bestaan typische voorkeuren. Iedere kleur is 'mooi', maar iedere kleur verliest zijn schoonheid wanneer de context niet klopt of wanneer de betekenissen die eraan worden gekoppeld verkeerd zijn.
Algemeen zullen kleuren die op een bepaald moment mode zijn, de tijdgeest weerspiegelen : bv. in de jaren '50 overheerste het donkerblauw en donkergroen, wat het kalme, het serene en het burgerlijke van die tijd karakteriseert. Kleuren kun je beschouwen als een meter voor de welvaart. Wanneer het bergaf gaat in de economie dan merken we dat ook vaak aan het gebruik van kleuren. In de vrolijke jaren 60 was er vooral uitbundigheid , levendigheid, behoefte aan liefde en sociaal contact, hetgeen zich uit in warme en vrolijke kleuren zoals geel, rood en oranje. Zowel in de mode als in het interieur werden felle, bonte kleuren gebruikt. Later, in de crisisjaren 70 kwam er een einde aan de euforie en de blijdschap door de economische terugval en werd er bezuinigd op kleuren Vooral beige, bruin en violet waren toen in, kleuren met een eerder depressief karakter. De jaren '80 worden dan weer gekenmerkt door individualisme en afstandelijkheid. Zwart is de kleur bij uitstek om hier uiting aan te geven. Op het einde van de vorige eeuw, eind jaren 90 was er een ommekeer. De cocoontrend met zijn vrolijke, landelijke kleuren maakte plaats voor het minimalisme. Alles moest voornaam lijken want het jaar 2000 was niet zomaar een jaar. Eenvoud in vorm vraagt ook eenvoud in kleur. Daardoor zijn schildertechnieken minder in trek, effen kleurvlakken dan weer meer.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
4
2. DE VERSCHILLENDE WERKINGEN VAN EEN KLEUR
2.1. Inleiding Op de vraag: 'Welke kleur heeft hoop?' antwoorden de meeste mensen: 'Groen.' Maar ook op de vraag: 'Welke kleur heeft het giftige?' antwoorden de meesten: 'Groen.' Men associeert de smaak van het bittere en het wrange met groen. Desondanks luidt het antwoord op de vraag: 'Welke kleur heeft een heel rustgevende werking?' ook: 'Groen.' We baseren ons op het boek van Eva Heller1, een Duitse sociologe, die in een grote enquête 1888 mannen en vrouwen ondervroeg. Ieder van hen koppelde op een vragenformulier kleuren aan begrippen die de meeste verschillende gevoelens en ervaringen omvatten. 'Welke kleur heeft de liefde?' 'Welke kleur heeft de haat?' Blauw, bruin, geel, goud, grijs, groen, oranje, roze, rood44, zwart, zilver, paars of wit? Er werd gevraagd naar de kleur van zeer uiteenlopende begrippen als het ouderwetse, het aangename, de opschepperij, het aromatische, het buitengewone, het vertrouwen en de dubbelzinnigheid. Iedere ondervraagde koppelde 40 begrippen aan kleuren. Er werd in totaal naar de kleuren van 200 begrippen gevraagd.
Hebben wij bij elke kleur een speciaal gevoel? Nee, er zijn veel meer gevoelens dan kleuren. Rood is behalve de kleur van de liefde ook de kleur van de haat. Daarom zijn niet alleen maar de kleuren die het meest worden vernoemd belangrijk. Met elk gevoel verbinden wij meerdere kleuren die elkaar versterken en verklaren. Het rood van de liefde zien wij naast roze, bij het rood van de haat hoort zwart. Op de vraag: 'Welke kleur heeft het geluk?' zijn de meest voorkomende antwoorden 'rood' en 'goud'. De derde kleur van het geluk is groen. De kleuren die naast de hoofdkleur worden genoemd, bepalen de werking.
Hoe kunnen kleuren zulke verschillende gevoelens oproepen? Wij verbinden met elke kleur veelsoortige ervaringen. Wij herinneren ons die ervaringen door de context waarbinnen wij een kleur waarnemen. De context bepaalt de werking van een kleur. Het boek van Heller onderzoekt de werking van alle kleuren op allerlei gebieden.
1
HELLER, EVA, Kleur, Symboliek, psychologie en toepassing, 1990. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
5
2.2. De verschillende werkingen van kleur 2.2.1. De psychologische werking Kleuren kunnen reacties en associaties oproepen die automatisch en onbewust zijn. Hoe komt zo'n psychologische werking tot stand? Ze ontstaan doordat men bepaalde dingen steeds weer op dezelfde manier heeft ervaren waardoor ze langzamerhand een eigen leven gaan leiden. Bij groen denkt men automatisch aan onrijpheid als men groene naast rode aardbeien ziet. De kleur van de onrijpheid is daarna overgedragen op de jeugd. Een `groentje' is nog `groen achter de oren'. Heel anders is de werking van groen in het wegverkeer. Daar heeft groen een vast verankerde positieve betekenis. Wanneer groen als kleur van de natuur wordt beleefd, heeft het weer een andere werking. Dan is het de kleur van het gezonde en van het verse. Groen is ook de kleur van de ontspanning. Men ontspant zich in de natuur. Alle eigenschappen die men aan een kleur toeschrijft, ontstaan vanuit ervaringen. Groen heeft een rustgevende invloed en is neutraal omdat het tussen de extremen rood en blauw in staat. Rood is heet, blauw is koud, groen is lauw. Rood is dichtbij, blauw ver weg als de hemel, groen ligt in het midden. Als kleur van het midden symboliseert groen in dieptepsychologische kleurentests rust en evenwichtigheid.
2.2.2. De symbolische werking Kleuren kunnen worden toegeschreven aan begrippen die geen reële kleur hebben. Hoe komt het dat men een bepaalde kleur aan een bepaald abstract begrip toeschrijft? Ook dat berust op ervaring. Hierbij zijn de ervaringen echter minder persoonlijk: ze berusten meestal op eeuwenlange overleveringen. Waarom is de hoop groen? Hoop is een gevoel dat na een tijd van ontberingen ontstaat. Men vergelijkt de hoop met de lente. Dat blijkt ook uit de taal. Net zoals na de winter het zaad opkiemt, kiemt nieuwe hoop in het hart op na een sombere tijd. Zo is groen in de middeleeuwse symboliek ook de kleur van de beginnende liefde. En tot op de dag van vandaag zegt men over onplezierige toekomstverwachtingen dat men `er niet groen op is'. Gecombineerd met geel is groen de symboolkleur van de nijd. Sommigen worden groen van nijd. Volgens de overgeleverde ervaring krijgen mensen die zich veel ergeren een galaandoening. De gal is geelgroen. De symbolische werking van een kleur ontstaat vanuit het veralgemenen én abstraheren van de psychologische werking. Daarom zijn de psychologische en symbolische werking nauw met elkaar verwant. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
6
2.2.3. De culturele werking Verschillende levenswijzen in verschillende culturen zorgen ervoor dat kleuren een verschillende werking hebben. In Europa is groen de normale kleur van het landschap. Voor woestijnvolkeren is het echter de kleur van het paradijs. Groen is daarom de heilige kleur van de islam. De hoogste Egyptische god heeft een groene huidskleur. In culturen waarin groen voor hoge waarden staat, is het een mannelijke kleur. In iedere cultuur zijn de hooggewaardeerde kleuren mannelijk en de tweederangskleuren vrouwelijk. Vaak is de werking van een kleur een nationale bijzonderheid. Wanneer een Engelsman `blauw' is, is hij melancholiek. Is een Nederlander of een Duitser `blauw', dan is hij dronken. Ook de oorsprong van zulke nationale betekenissen kan verklaard worden. Zo kan een onbewuste werking weer bewust worden.
2.2.4. De politieke werking Op het gebied van de politiek hebben kleuren een bijzondere symboliek. De oude wapen- en vaandelkleuren waren de kleuren van de heersende dynastieën. Ook de moderne vlaggen en wapens geven politieke en religieuze machtsverhoudingen aan. Bv. 80% van alle vlaggen heeft de kleur rood in zich wat duidt op macht, bloed, leven. Het is de kleur van de kracht, de energie en het dynamische. Rood, de kleur van de revolutievlaggen, is de grondkleur in de vlaggen van alle socialistische staten. De kleur van de United Nations is blauw wat non-agressie, universaliteit en kalmte symboliseert. Groen, de heilige kleur van de islam, is de grondkleur van alle staten waarin de islam staatsgodsdienst is. Groen is ook de nationale kleur van Ierland, het groene eiland. In de groen-wit-oranje gestreepte vlag van Ierland symboliseert groen het katholicisme en oranje het protestantisme. Oranje is de dynastiekleur van de protestantse Oranjes. De kleurencombinatie groen-wit-oranje leidt in Ierland tot associaties van staat en macht. Hetzelfde is in Duitsland het geval met de combinatie zwart-rood-goud.
2.2.5. De traditionele werking Een irrationeel overkomende werking van een kleur gaat vaak terug op oude methodes van kleurstofwinning en de ververij. Waarom vinden wij dat groen, de kleur van de groente, giftig is? De groene schilderskleuren bevatten vroeger arseen. Napoleons lievelingskleur was groen. Dat werd hem noodlottig. In het vochtige klimaat van Sint Helena verdampte het gif uit de groene wandtapij-
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
7
ten, waardoor Napoleon aan een slepende arseenvergiftiging stierf. In de kleuraanduiding `gifgroen' is dit verband tot op de dag van vandaag bewaard gebleven. Eeuwenlang kon men niet naar believen over alle kleuren beschikken. Soms waren de kleuren extreem duur en was de verfmethode erg omslachtig. De kleur van de kleding was geen kwestie van smaak, maar van geld. Dure stoffen werden met dure kleuren geverfd, goedkope stoffen met goedkope kleuren. Donkergroen was een goedkope kleur, daarom droegen de Europese koningen en hoogwaardigheidsbekleders geen groene kleren. Maar de eenvoudige vilten en loden stoffen werden meestal wél groen geverfd. In de taal leven veel vergeten tradities voort. De zegswijzen van het `blauw zijn' en het `blauwen' van de school of het werk zijn als gevolg van oude verfmethodes ontstaan. De historische achtergrond verklaart de traditionele werking.
2.2.6. De creatieve werking Hier wordt beschreven hoe een kleur een nieuwe werking kan krijgen. Waarom in plaats van flesgroene flessen niet eens bordeauxrode wijnflessen? Waarom zijn watergeesten en marsmannetjes altijd groen? Als creatieve uitdrukking van gevoelens kan soms zelfs de liefde gifgroen zijn. Het belangrijkste kenmerk van creativiteit is de moed om conventies te doorbreken. Er bestaan conventies in de kleurgeving die slechts clichés zijn. Er bestaan echter ook conventies van functionaliteit. Hiermee moet rekening worden gehouden, anders is creatief coloriet niet meer dan een zinloze curiositeit. Wil een ongewoon coloriet geaccepteerd worden, dan moet het (1) logisch zijn; (2) passen bij het materiaal; en (3) afgestemd zijn op het gebruik.
Creatief coloriet moet logisch zijn Sommige kleuren hebben in bepaalde combinaties een vaste betekenis, zoals rood en groen als de kleuren van het verkeerslicht. Bij bijvoorbeeld een cassetterecorder of een drukmachine met groene en rode controlelampjes wordt het groene lampje automatisch opgevat als de in-bedrijf-functie of de normale functie, het rode lampje als de stop-functie en de waarschuwingsfunctie. Als men voor waarschuwingsfuncties blauwe lampjes zou gebruiken, zou het werken met het apparaat onnodig bemoeilijkt worden. Het verwarrendst is het omkeren van de conventionele kleurbetekenissen, bv. wanneer aan groen de symboliek van het rood wordt toegekend. Iedere verandering in de betekenissen van conventies wordt een voortdurende bron van fouten. Apparaten met zo'n `creatieve' kleurgeving functioneren niet - in ieder geval niet volgens het logische verstand van de gebruiker. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
8
Veel kleurencombinaties zijn typisch voor een bepaald product. Bij waterkranen betekent een rood symbool warm water, of het nu om een rode punt, een pijl of een ander teken gaat. Een blauw symbool betekent koud water. Het is onnodig en onzinnig om hier nieuwe kleuren te willen invoeren, zoals geel voor warm en groen voor koud water. Maar steeds weer probeert men het met zulke pseudo-creatieve designs. Ze roepen steeds irritaties op.
Creatief coloriet moet passen bij het materiaal Blauw is geen kleur van natuurlijke materialen. Toch wordt bijna ieder materiaal blauw gekleurd. Hoe vertrouwder de kleur is, hoe natuurlijker zij is en hoe beter de werking bij het materiaal past. Hoewel er geen blauwe schapen bestaan maakt blauwe wol de indruk een natuurproduct te zijn. Bij blauw papier denkt niemand aan synthetische kleurstoffen. Blauw leer komt bijna net zo natuurlijk over als bruin leer, blauw gevernist hout lijkt echter al veel minder natuurlijk. Blauw gekleurd bont komt kunstmatig over. Blauwe tulpen en anjers worden door veel mensen als weinig fraaie, gemanipuleerde natuur ervaren. Blauwe boter ziet er afschuwelijk uit. Wanneer dingen die normaal niet blauw zijn blauw worden gekleurd, hangt de acceptatie niet van de kleur, maar van de ervaringen met het product af. Een neonblauwe plastic emmer is net zo functioneel als een emmer in welke andere kleur dan ook. Een neonblauwe handtas komt op veel vrouwen minder praktisch over dan een bruine handtas, want de natuurlijke bruine kleur lijkt overal bij te passen. Hoe ongebruikelijker een kleur is, hoe modieuzer en kunstmatiger zij overkomt.
Creatief coloriet moet afgestemd zijn op het gebruik Voor de acceptatie van een product in ongebruikelijke kleuren zijn drie criteria heel belangrijk: - Een goedkoop product wordt eerder in een ongebruikelijke kleur geaccepteerd dan een duur product. De kleur van een wegwerpaansteker is nauwelijks een discussie waard, bij een dure aansteker wordt langer nagedacht. Hoe duurder een product is, hoe groter de neiging naar onopvallende, serieuze kleuren. - Een product dat maar kort meegaat, wordt eerder in een ongebruikelijke kleur geaccepteerd dan een product dat lang meegaat. Een handtas wordt eerder dan een koffer in een ongebruikelijke modekleur gekocht. Men koopt niet vaak een koffer, dus geeft men de voorkeur aan `tijdloze' kleuren hoewel bijvoorbeeld op vliegvelden, bij grote aantallen koffers met dezelfde kleur, een koffer met een opvallende kleur de kans op vergissingen en diefstal zou verkleinen. - Producten die erg persoonlijk zijn, worden in ongebruikelijke kleuren niet geaccepteerd. Producten zonder persoonlijke binding worden in allerlei kleuren getolereerd. Niemand denkt na over de Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
9
kleur van tuingereedschap, het is iets dat men gewoon nodig heeft. Bovendien wordt het uit het zicht in de schuur of de kelder bewaard. Veel sterker is de binding met de kleur van de auto. Die is voor iedereen zichtbaar en geldt als uitdrukking van de persoonlijke smaak. Nog sterker is men betrokken bij de kleuren van de kleding. Die vormen in heel hoge mate een uitdrukking van smaak en individualiteit. Het meest persoonlijk echter is de binding met de kleuren van voedingsmiddelen. Een `verkeerde' kleur kan levensgevaar betekenen. Ongebruikelijke kleuren worden bij voedingsmiddelen het minst gewaardeerd.
Creatieve kleuren worden bij de vormgeving van een product vooral geaccepteerd wanneer een product goedkoop is, onpersoonlijk, en niet lang meegaat. Ongebruikelijke kleuren kunnen in zulke gevallen een product `persoonlijker' maken, In de reclame kunnen creatieve kleuren voor de aandacht zorgen die reclame nodig heeft om effectief te zijn. Alles is toegestaan, want in de reclame is alles kleurrijk. Daardoor heeft kleur alleen nog maar effect wanneer zij werkelijk verrassend is. Wanneer men denkt dat in de kunst alles al is toegestaan, vergist men zich. Want hoe groter de vrijheid van de kleurgeving, hoe meer de vormgeving aan grenzen is gebonden. Wie de zon blauw schildert en de hemel geel, verrast alleen als in het blauw inderdaad de zon herkend kan worden. Chagall schilderde mensen met blauwe gezichten, Van Gogh blauwe bomen. Hun vormgebruik bleef echter naturalistisch. Wanneer kleuren irreëel worden, moeten de vormen reëel blijven. Omgekeerd verwijzen in de schilderkunst zonder naturalistische vormen de kleuren naar de realiteit, of ze komen overeen met de conventionele symboliek. Om te ontdekken wanneer een kleur werkelijk verrassend is, moet allereerst de zin van de conventionele kleurgeving bekend zijn. Wanneer echter conventionele kleurgeving niet meer is dan een cliché, is een nieuwe kleur creatief.
2.3. Dezelfde kleur heeft steeds weer een andere werking. Zelfs de kleurtoon die we waarnemen wordt bepaald door de context. Kan de hoop gifgroen zijn? `In geen geval!', antwoorden de meeste ondervraagden. De hoop is wel groen volgens hen, maar dan bv. turkoois of meigroen. In geen geval gifgroen. Niemand beschrijft het groen van een komkommer als smaragdgroen en het groen van een artisjok als legergroen. Omgekeerd beschrijft niemand een smaragd als spinaziegroen, hoewel spinazie eigenlijk wel smaragdgroen is. Wanneer een schilder een godin van de hoop in een stralend groene jurk schildert, noemen we dat groen niet gifgroen maar meigroen. Toch is de kleurtoon dezelfde. Het is algemeen bekend dat de Eskimo’s talrijke namen voor de kleur wit kennen. Dat komt merkwaardig over, maar is heel begrijpelijk. De Eskimo’s moeten zich immers in een witte wereld oriënPsychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
10
teren. Terwijl wij ons over de vreemde wereld van de Eskimo’s verbazen, lijken wij te vergeten dat er in elke taal vele aanduidingen voor kleuren voorkomen. Hoeveel kleuren iemand kent hangt af van zijn omgang met kleuren. Een kunstschilder kent meer kleuren en kan de nuances preciezer beschrijven dan een tandarts. Voor veel beroepen is de kennis van speciale kleurnuances vereist. Een juwelier ziet tussen middengroen en donkergroen vele schakeringen: de nuance bepaalt het verschil in prijs bij smaragden. Een juwelier kan ook de kleurcomponenten van een bepaald groen precies omschrijven. Het donkere groen van de toermalijn heeft een groter aandeel geel dan het groen van de smaragd. Pels- en houthandelaren kunnen veel bruine tinten noemen. En wie schrijf- en tekenpapier verkoopt, kan net zoveel schakeringen van wit onderscheiden als een eskimo. Ook het Nederlands kent meer dan veertig schakeringen van groen. Van rood zijn bijna honderd nuances bekend.
3. CONCRETE WERKING VAN DE BELANGRIJKSTE KLEUREN
In de volgende punten worden de verschillende werkingen van de belangrijkste kleuren besproken. De kleuren worden behandeld in volgorde van de vastgestelde populariteit bv. blauw wordt eerst behandeld omdat het door 38% van de ondervraagden vernoemd werd als lievelingskleur, gevolgd door rood, enz...
3.1. BLAUW: eeuwig als de trouw, de blue jeans en de leugen Blauw is verreweg de meest populaire kleur. Het is de lievelingskleur van 38% van de mensen en er is bijna niemand die niet van blauw houdt. Waarschijnlijk omdat het veel goede eigenschappen symboliseert : het is de kleur van de sympathie, de harmonie, de vriendelijkheid, de trouw, de toewijding, de geestelijke vermogens en de oprechtheid. Vertrouwen en betrouwbaarheid worden vaak met blauw geassocieerd. Niet voor niets kiezen veel banken, luchtvaartmaatschappijen en andere bedrijven blauw als huisstijlkleur! Blauw is ook de kleur van prestatie en sportiviteit. En de verfrissende, rustgevende kleur van lucht en water
- blauw is de kleur van de onbegrensde dimensies, d.i. de psychologische en symbolische werking. Blauw lijkt het verst weg in een compositie, het rood lijkt het dichtstbij. Iedere kleur wordt trouwens blauwachtig wanneer ze verder is verwijderd omdat ze door luchtlagen wordt bedekt. Ook de
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
11
trapsgewijze overgang van intensief naar zwak blauw levert een perspectivisch effect op. Wij zien ook water en lucht als blauw hoewel ze in werkelijkheid transparant zijn.
- blauw is de kleur van de trouw, d.i. de symbolische werking. Trouw heeft met toekomst te maken, met de 'verte'. De Engelse traditie eist van de kleding van iedere bruid : 'something old, something new, something borrowed, something blue'
- blauw is ook de kleur van het verlangen, d.i. ook symbolische werking. Het verlangen heeft ook met toekomst, de verte te maken.
- blauw is de kleur van de fantasie en de leugen, d.i. de symbolische werking. Blauw is de positieve kant van de fantasie. Het staat voor utopische ideeën waarvan de verwerkelijking in de verte ligt. In het snode violet wordt de negatieve kant van de fantasie gesymboliseerd, nl. de leugen. Voorbeelden uit het taalgebruik 'des contes bleus' (praatjes, leugens), blauwe boodschappen (uitvluchten), iemand een blauwe mantel omhangen (iemand bedriegen).
- blauw is de kleur van de koude en de koelte, d.i. de psychologische en de symbolische werking. Blauw is het complement van oranje. Oranje is een 'warme' kleur, geeft het gevoel van nabijheid omdat de warmte nabij moet zijn om haar te kunnen ervaren. Daartegenover staat dan blauw, met zijn koele werking. Dit berust op ervaringen dat bv. schaduwen van het zonlicht blauw zijn. IJs en sneeuw hebben ook een blauwe tint. De huid wordt blauw als ze koud is, enz... Vandaaruit gaat de werking symbolisch verder en wordt blauw de kleur van de gevoelloosheid, de trots, de hardheid, afstand... Voor een interieur is blauw meestal niet erg geschikt, tenzij men een sfeer van afstandelijkheid en koelte wil scheppen .
- blauw is de kleur van het dronken zijn, d.i. is traditionele werking. Blauw was lang de enige kleur voor kleding, zeker voor de tgewone man' : blauw was onopvallend, voor iedereen en elke gelegenheid geschikt. Bovendien was het blauw verven van kleding vrij gemakkelijk en goedkoop. Vroeger was indigo de belangrijkste blauwe kleurstof, dit werd o.a. gewonnen uit de plant Wede (isatis tinctora). De wedebladeren werden gedroogd en in een kuip gelegd. Wanneer deze bladeren droogden in de zon, ontstond een gistingsproces dat alcohol deed vrijkomen, de alcohol vermengd met de bladeren deed de blauwe kleur ontstaan. Om dit proces te verPsychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
12
sterken en te versnellen, wou men alcohol toevoegen. Dit was echter een dure aangelegenheid. Daarom kwam men ertoe alcohol via een omweg toe te voegen, nl. via de urine van de mannen die tijdens het ' blauwen ' veel alcohol dronken.
- blauw bloed en de blauwkousen, d.i. de culturele werking. De uitdrukking ' blauw bloed hebben' is internationaal, maar ontstond in Spanje. De Spaanse edelen waren afstammelingen van de West-Goten en sloten huwelijken met Noord-Europese edelen. Daardoor waren ze veel lichter van huidskleur dan de Spanjaarden die niet van adel waren. Bovendien meden de adellijken de zon om hun witte huid te beschermen. Bij een witte huid schijnen de blauwe aders door. De donker getinte en door de zon gebruinde Spaanse boeren dachten dat de aders van de edelen met blauw bloed gevuld waren. 'Blauwkousen' werden tot enkele jaren geleden die vrouwen genoemd voor wie het klassieke levensdoel: kinderen, keuken, kerk of in de iets modernere versie: kinderen, keuken, cosmetica, niet voldoende was. Dit begrip ontstond rond 1750 in Londen. Iedere dame die tot de hogere kringen behoorde, richtte een salon op waarin men kaartte en roddelde. In het salon van de Engelse schrijfster Elisabeth Montagu ging het er echter anders aan toe. Haar bijeenkomsten waren culturele gebeurtenissen. Iemand kwam daar naartoe met blauwe kousen (onder een kniebroek) i.p.v. de gebruikelijke zwarte. Natuurlijk ging het om meer dan alleen de kleur van de kousen. De in de salons gebruikelijke zwarte kousen waren kousen die men droeg bij elegante kleding van de fijnste zijde gemaakt. Blauwe kousen waren van wol; wie blauwe kousen droeg, droeg geen avondkleding maar werkkleding. De eenvoudige blauwe kousen werden kenmerkend voor deze salon. Ze gaven aan dat in dit gezelschap niet met rijkdom en kleding werd gepronkt, maar met cultuur.
- blauw is de kleur van de geestelijke deugden, d.i. de symbolische werking. Blauw wordt hier ook gezien als tegenpool voor rood. Rood is o.a. de kleur van het lichamelijke, het erotische en het niet-spirituele. Blauw wordt dan de kleur van de koele, passieloze deugden: het verstand, het intellect, de wetenschap, de nauwkeurigheid, enz...
- blauw is de kleur van het goddelijke, d.i. de symbolische werking. Goden leven in de hemel en blauw is de kleur die hen omgeeft. Hemelbewoners die zich op aarde begeven, dragen meestal een blauw gewaad. Vandaar wordt blauw ook de kleur van de eeuwigheid, de waarheid en het ideale.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
13
- het creatieve blauw. Bij voeding wordt blauw meestal niet geaccepteerd. Blauw duidt op schimmel en op gif. In de reclame kan blauw creatief aangewend worden, bv. een blauw lieveheersbeestje of een blauwe aardbei. In de (schilder)kunst zijn er ook voorbeelden van het creatieve blauw, bv. Van Gogh.
3.2. ROOD: niet alleen de liefde - ook de haat. Van het privilege van de adel tot de symboolkleur van het communisme Rood is de eerste kleur waaraan de mens een naam gaf. In sommige landen is het woord voor rood gelijk aan het woord voor kleur, bv. colorado (Spaans). Rood wordt door 20% van de ondervraagden genoemd als lievelingskleur. Het is bij mannen en vrouwen even populair. De symboliek berust op 2 elementaire ervaringen: bloed is rood en vuur is rood.
- rood is de kleur van het bloed en de levenskracht. psychologische en symbolische werking. Bloed ging in veel culturen door voor de zetel van de ziel: bloed is leven, energie, activiteit. Dit gaf aanleiding tot de volgende gebruiken: -het offeren van jonge maagden, dieren en kinderen om bv. een oorlog te winnen. Baby's werden vroeger ondergedompeld in een bad van bloed van jonge dieren. In de tijd van de Romeinen bestond het gebruik het bloed van stervende tegenstanders te drinken. Dit gaf sterkte. Bij de Grieken goot men bloed in de graven van de overledenen om de doden kracht te geven in het hiernamaals. Later werden er geneesmiddelen gemaakt met een rode kleur, rode pleisters en verbanden, kinderen droegen een rood lint om hen te beschermen tegen allerlei ziektes.
Dat rood energie opwekt wordt handig gemanipuleerd door de voedingsindustrie: ontbijtgranen worden meestal verpakt in dozen met rood-oranje-geel als overheersende kleuren. Er is geen beter middel om de dag vrolijk en vol energie te beginnen.
- rood is de kleur van de hartstochten (de positieve en negatieve). psych. en symb. werking. We hebben de ervaring dat. we rood worden (bloed stijgt naar ons hoofd) bij bv. woede, verlegenheid, verliefdheid, enz... Met een hevig gevoel gaat ook een heviger stromen van het bloed gepaard.
- rood is de kleur van de agressiviteit en de kracht. symbolische werking.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
14
De kleur van het bloed is ook de kleur van de oorlog. 80% van de vlaggen hebben de kleur 'rood' in zich, teken van strijd, leven en revolutie. De planeet Mars (god van de oorlog) wordt ook wel de rode planeet genoemd.
- rood is de kleur van de warmte en de begeerte. symbolische en de culturele werking. De werking is cultureel omdat in streken waar de hitte van de zon het leven bedreigt, rood de kleur van het demonische is. In koude landen echter heeft rood een positieve betekenis, omdat men naar warmte verlangt. De symbolische werking heeft te maken met de associatie met vuur. Vlammen zijn rood. In fabrieken verfde men vroeger de muren rood om de klachten over kou weg te nemen. Een oud gebruik tegen koude voeten is het dragen van rode sokken of rood papier in de sokken of schoenen steken.
- rood is de kleur van de nabijheid en de materie. psychologische en symbolische werking. Net als warmte werkt rood alleen van dichtbij. Nabijheid betekent grijpbaarheid en materie. - rood is ook de kleur van de adel en de rijken, d.i. traditionele werking. Rood was de kleur van de rijken en adel omdat het moeilijk was (en dus ook duur) om rode verfstof voor de kleren te vervaardigen. Rode kleurstof werd o.a. vervaardigd van luizen. Het rood voor adel duidt op kracht en macht. In de Middeleeuwen was rood echt een privilege voor de adel. Wie rood droeg en niet tot de adelstand behoorde, werd terechtgesteld.
- rood is de kleur van het wettelijk verbodene. de symbolische werking. Rood is bij dag zowel als bij nacht de meest onnatuurlijke en daardoor ook de meest opvallende kleur in het geheel van lucht en landschap. Groen zie je immers overdag niet goed, maar 's nachts wel. Bij blauw is dit andersom. Dat rood de kleur is van gevaar en het verbodene is niet het gevolg van objectieve criteria van helderheid (zie volgend punt) maar van de ervaringen in de omgeving.
- rood is de kleur van de dynamiek en de reclame. de psychologische en symbolische werking. Rood is energie, actie, dynamiek. Daarom heeft men de neiging van dingen die op de voorgrond moeten komen rood mee te geven. Dit is echter psychologisch gezien niet helemaal juist: - rood lijkt op reclame, en reclame wordt meer en meer genegeerd, onbelangrijk geacht. - de leesbaarheid van rood op een witte achtergrond is niet goed, zodat men een omgekeerd effect krijgt van hetgeen men wil bereiken.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
15
- de creatieve werking van rood. Men gebruikt geen creatief coloriet bij geïnstitutionaliseerde waarschuwingssignalen, dit leidt immers tot verwarring. In de reclame kan het de nodige aandacht trekken, bv. een blauw hart i.p.v. een rood, een groene mond i.p.v. een rode. Anderzijds een rode pianovleugel, een rode bruidsjurk, enz... Een blauw doek voor torero's kan ook, want stieren zijn kleurenblind. Brandweerwagens hebben verkeerde kleur. Wie dacht dat er niets opvallender is dan een knalrode brandweerwagen vol toeters en bellen, heeft nog nooit een knalgele gezien. Integendeel, rode brandweerwagens zijn zo goed als onzichtbaar, beweert een artikel in het vakblad Egronomics in Design. Geen wonder dat ongelukken met brandweerwagens de tweede doodsoorzaak zijn voor brandweerlui. De onderzoekers citeren een onderzoek uit de 19e eeuw van Helmholtz, dat reeds aantoonde dat ons oog rood lastiger ziet dan andere kleuren. Om rood licht even intens te laten lijken als een andere kleur, moet je een sterkere lamp gebruiken. En wanneer onze ogen aangepast zijn aan het donker, zijn ze zo goed als roodblind. Rood is één van de eerste kleuren die in de schemering verdwijnt (zie cursus Perceptie1). Sommige kleuren kunnen vanuit de ooghoeken, aan de rand van het gezichtsveld, beter waargenomen worden dan andere. Ook in dit geval is rood een slechte keuze. Geel zie je heel wat sneller. En dan hebben we het nog niet gehad over de problemen die kleurenblinden hebben met rood. Sommige Amerikaanse brandweerkorpsen schilderen daarom hun wagens met afwisselend witte en rode banden, zoals nadar-afsluitingen, palen van verkeerslichten en waarschuwingsborden in bochten ook bij ons vaak zijn. Bij onderzoek in 1969 bleek de combinatie rood-wit echter zowat onderaan de zichtbaarheidlijst van kleurenparen te staan. De tweekleurige beschildering verhoogt het risico dat de wagens opgaan in het decor en minder zichtbaar worden dan hun eenkleurige broeders. Vlaanderen ging al jaren geleden over op geel-zwart voor verkeerstoepassingen. Zoals iedereen kan vaststellen, behoren de Belgische rood-witte nummerborden tot de minst leesbare van Europa. Ooit heeft een Belgisch minister van Verkeer zwart-gele borden laten aanmaken, maar die werden door onze Waalse broeders als een taalpolitieke stellingname beschouwd; de hele productie werd vernietigd. Dat Europees afgesproken is om op termijn met alle landen naar geel-zwart over te gaan, bleek geen argument. De stad Dallas had zowel geel-witte als rood-witte brandweerwagens rijden. Die laatste hadden vaker ongelukken. Citroengeel past het best bij de gevoeligheidscurve van ons oog, zowel bij dag als bij nacht en van opzij. Het is een kleur die bovendien in de stad en op het platteland van nature nauwelijks voorkomt en die de hoogste reflectie van zonlicht geeft.
3.3. GROEN: rustgevend tussen hoop en gif Voor 12% van de mensen is groen de lievelingskleur, 9% van de mensen kunnen de kleur helemaal niet appreciëren.
- groen is de kleur van de natuur, d.i. de psychologische werking. In de natuur zijn de meeste dingen groen. De 'terug-naar-de-natuur' dingen zijn ook groen: 'groene' poetsproducten, cosmetica en politieke partijen.
- groen is de kleur van het leven en de lente, d.i. de psychologische en de symbolische werking. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
16
Het groen van de planten duidt op leven. Planten die afgestorven zijn, zijn niet meer groen, maar dor en bruin. De verwijzing naar de lente duidt op het leven na een tijd van ontbering (de winter). - groen is de heilige kleur van de Islam, d.i. de culturele werking. De mensen die de Islam als godsdienst hebben, waren oorspronkelijk woestijnvolkeren. In de woestijn is groen de kleur van het paradijs (het vruchtbare, het leven...).
- groen is de kleur van de hoop, d.i. de symbolische werking. Vergelijk met eerder: de lente betekent nieuw leven en dus ook hoop. - groen wordt genoemd als kleur van het frisse, het zure, het bittere, d.i. psychologische werking. We hebben de ervaring dat groene, en onrijpe vruchten bitter en zuur zijn. De evaring dat groene dingen fris zijn, is niet universeel maar sterk afhankelijk van het materiaal. Bv. een groene geur duidt op een frisse geur, maar een groene zakdoek komt zeker niet frisser over dan een witte, en groen brood zal door weinig mensen als vers en fris ervaren worden.
- groen is de kleur van de jeugd, d.i. de psychologische werking. Deze betekenisgeving gebeurt naar analogie met hierboven: onrijpheid slaat op niet-volgroeid zijn.
- groen is ook de kleur van het gif, d.i. de psychologische en de traditionele werking. Dit is tegenstrijdig met de andere betekenissen van groen, nl. het gezonde, frisse. Irrationeel overko-mende betekenissen hebben vaak te maken hebben met oude verfmethodes. Dit is ook hier het ge-val. Napoleon zou in zijn ballingsoord, waar muur en vloeren met groen tapijt waren bekleed, ge-storven zijn aan een sluipende arsenicumvergiftiging. Vroeger zat arseen in groene verf. Napoleon overleed niet aan arsenicumvergiftiging maar aan maagkanker. Tot die conclusie is een groep internationale wetenschappers gekomen na bestudering van o a. het autopsieverslag uit 1821. De daarin genoemde doodsoorzaak, maagkanker, is inderdaad de meest waarschijnlijke, aldus de wetenschappers. Sinds 1961, toen uit een haaranalyse bleek dat zich in het lichaam van de Franse keizer een overdaad aan arsenicum bevond, geloven velen dat hij werd vergiftigd. Waar komt dat arsenicum in het haar van de keizer dan vandaan? De meest waarschijnlijke en tevens meest banale oorzaak van het hoge arsenicumgehalte in het haar van Napoleon is volgens het blad het gebruik van een haargroeimiddel. Die preparaten bevatten in die tijd zeer veel arsenicum. Er was geen sprake van vergiftiging, als Napoleon door arsenicum is omgekomen, dan had hij al drie keer eerder moeten zijn overleden, zeggen onderzoekers. Het lichaam van Napoleon vertoonde volgens de historische bronnen niet de typische kenmerken van arsenicumvergiftiging, zoals verkleuring van de vingernagels en vlekken op de voeten en handen. Er zijn echter wel aanwijzingen dat de kleine man uit Corsica aan maagkanker leed. Hij viel negen kilo af in de laatste maanden van zijn leven, en in zijn maag bevond zich een tumor met een lengte van 10 centimeter. Onderzoeksleider Robert Genta van de University of Texas in Dallas zegt tijdens zijn hele carrière nog nooit een maagtumor van die lengte gezien te hebben die niet kwaadaardig was. Volgens Genta is de maagkanker mogelijk veroorzaakt door een maagzweer. Een bacterie-infectie opgelopen tijdens een militaire campagne zou de oorzaak zijn van de maagzweer. Napoleon overleed Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
17
op 52-jarige leeftijd op het Zuid-Atlantische eiland Sint-Helena, een Britse kolonie, waar naartoe hij werd verbannen na zijn nederlaag bij Waterloo in 1815. DS (17-01-2007)
- de creatieve werking van groen. Op gebied van wonen, bv. groene muren, een groene vleugelpiano of groene pannen op het dak. Anderzijds kan een biljartlaken ook rood, blauw of geel zijn. Op gebied van kleding: loden jassen in verschillende kleuren, groene mascara, nagellak of lippenstift. Groene schoenen. Reclame: een paarse krokodil, of een blauw klavertjevier.
3.4. ZWART: conservatisme en anarchisme, elegantie en dood Het is de lievelingskleur van 8% van de ondervraagden, evenveel mensen houden er niet van.
- zwart is de kleur van het einde en de dood, d.i. de psychologische en de symbolische werking. Het einde van alle levende dingen is zwart: vlees dat dood is, wordt zwart, vergane planten en dode tanden worden zwart. - zwart is de rouwkleur, d.i. de culturele werking. In tijden van rouw droeg men in onze streken altijd zwart, omdat men ten tijde van rouw zijn eigen uiterlijk verwaarloosde, men vergat zijn eigen leven. Zwart was in die optiek een handige kleur.
- zwart is de kleur van de negatieve gevoelens, d.i. de symbolische werking. In de Oudheid beweerde men dat melancholici zwart bloed hadden. Nog steeds worden alle negatieve gevoelens met zwart geassocieerd. Wie door een 'zwarte bril' kijkt, alles 'zwart' ziet, of zwartgallig is, is een pessimist. Men spreekt ook van 'zwarte' humor. Mensen met zelfmoordneigingen houden vaak van zwart.
- zwart is ook de kleur van de vuilheid en de gemeenheid, d.i. de psychologische werking. Zwarte handen, voeten, oren zijn vuile handen, voeten en oren. Wie een zwarte kraag heeft, heeft een vuile kraag, enz... Zwart krijgt ook de betekenis van gemeen, boosaardig, bv. 'iemand zwart maken', 'blackmail', 'a black guard' is een schoft.
- zwart is de kleur van het ongeluk. D.i. de symbolische werking. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
18
Op een 'zwarte' dag geschiedt meestal onheil. Zwarte dieren brengen ongeluk, ook oude vrouwen in het zwart gekleed. Iemand 'de zwarte Piet' toespelen is een uitdrukking ontleend aan het kaartspel en betekent: iemand de schuld in de schoenen schuiven.
- zwart is de kleur van de geestelijkheid, d.i. de culturele en de symbolische werking. Zwart werd reeds lang geleden de kleur van de kleding van de geestelijken. Wanneer men met betrekking tot de kerk over een 'zwartrok' spreekt, bedoelt men een geestelijke. De kerk was en is een conservatieve macht, zodat de kleur van de geestelijkheid ook de kleur van het politiek conservatisme werd. De 'zwarte brigade' of het 'zwart front' wordt gevormd door uiterst rechtse, conservatieve politici.
- zwart is de kleur van de individualiteit en de afstandelijkheid, d.i. de psychologische werking. Dit gaat terug naar de filosofie van de Reformatie en het existentialisme. Wie zijn individualiteit wil tonen, draagt zwart. Een zwarte jurk of een zwart pak heeft een afstandelijk effect. De kleur voor mensen die zichzelf buiten de massa plaatsen en zich niet willen aanpassen, is zwart.
- zwart is de kleur van elegantie zonder risico, d.i. de psychologische werking. Elegantie vereist dat men van pracht en praal en van opvallende overdrevenheid afziet (o.a. verkondigd door Christian Dior). Zwart wordt ook geassocieerd met duur: mooie avondkleding, een dure wagen is bij voorkeur zwart.
- zwart is de lievelingskleur van de designers, d.i. de culturele werking. 'Form follows function', 'vorm ontstaat door functie' is het motto van het klassiek-moderne design. Dat betekent dat men van franje, overbodige patronen en overbodige kleuren afziet. Alles krijgt een neutrale kleur: zwart, wit of grijs. De meest geliefde materialen van het moderne design zijn materialen die geen kleur hebben, zoals glas, transparante kunststof en chroom. Ook in het 'hightechdesign' is zwart dé kleur. Dingen als stereo-installaties, camera's en horloges moeten overkomen als zeer moderne technische producten. Daartoe moeten ze zwart gelakt zijn. Doordat men van kleuren afziet maakt men aanspraak op zakelijkheid en functionaliteit, de deugden van het modern design.
3.5. ROZE: schattig en teder, zacht en vrouwelijk Hier verschillen de sympathieën van vrouwen (8%) en mannen (2%) duidelijker dan bij welke andere kleur dan ook. 7% van de vrouwen en 12% van de mannen staat afwijzend tegenover roze. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
19
Bij roze horen zowel in positieve als in negatieve zin typisch vrouwelijke eigenschappen.
- roze is de kleur van de tederheid en het tere, d.i. de psychologische en symbolische werking. Hartstochtelijke gevoelens zijn rood, roze wordt geassocieerd met de meer ingetogen gevoelens: het is de kleur van de tederheid.
- roze: van het mannelijke naar het vrouwelijke. d.i. de culturele werking. De conventie van het vrouwelijke babyroze is zo bekend dat veel mensen denken dat het nooit anders is geweest. Maar dit gebruik, dat niet met onze kleurensymboliek overeenstemt, ontstond pas rond 1920. Rood is volgens onze kleurensymboliek de mannelijke kleur, roze is het kleine rood, de kleur van de kleine jongens. Blauw is de mariakleur en lichtblauw is volgens een oude traditie de kleur van de kleine meisjes. Rond de jaren ‘20 werd, door de vervreemding van de religieuze symboliek, blauw niet meer als mariakleur maar als kleur van de marine-uniformen beschouwd. Ook in de industrie droegen nu bijna alle arbeiders indigoblauw. Toen werd blauw de kleur voor de jongetjes en voor meisjes bleef als traditionele contrastkleur van lichtblauw het lichtroze over, dat naast het koele lichtblauw zo gevoelig overkwam. In de loop van de jaren ‘80 begon de populariteit van de babykleuren af te nemen. Enerzijds uit praktische overwegingen (tot geboorte wachten voor uitzet), anderzijds komen de traditionele kleuren niet met de huidige mode overeen. In de mode voor volwassenen zijn de kleuren voor mannelijke en vrouwelijke kleding ook dichter bij elkaar komen te liggen. De uniseksmode van de jeansgeneratie maakt geen verschil meer tussen mannelijke en vrouwelijke kleding, en wat de kleuren betreft ook steeds minder tussen kleding voor volwassenen en kinderen. De geslachtgebonden kleuren zijn nog slechts een gewoonte uit een grijs verleden.
- roze deugden. d.i. symbolische werking Roze symboliseert de sterke punten van de vrouw, zoals charme en beleefdheid. Roze, dat zelf een mengsel is van een hete en een koude kleur, symboliseert de deugden van het compromis, de aanpassing.
- roze is de kleur van zoetigheid. d.i. psychologische en symbolische werking.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
20
Roze is de ‘zuurtjeskleur’, geen andere kleur past beter bij zoetigheid. Zoet en mild zijn smaken die men bij roze verwacht. Roze en zuur-zoutig passen niet bij elkaar (haringsalade gekleurd met rode bietensap is een vreemde specialiteit). In figuurlijke zin wordt roze het zoetsappige; een boek met een roze omslag wekt al vlug de indruk dat het een kitschroman is.
- roze is een ijdele kleur. d.i. symbolische werking. In combinatie met andere gemengde kleuren, vooral met paars en oranje, verliest het roze zijn onschuld. Het wordt ijdel en onzakelijk. Alle gemengde kleuren hebben iets kunstmatigs, iets onnatuurlijks over zich.
- de cratieve werking van roze. Normaal worden eigenschappen van de kleur roze (teer, zacht, klein, zoet en licht) gecombineerd met dingen die dat ook zijn. Wanneer roze niet volgens de conventies wordt gecombineerd, kunnen er markante creaties onstaan: i.pl.v. met het zachte met het niet-zachte (roze cactus, egel, hamer) i.pl.v. met het kleine met het grote (roze olifantjes van de Duitse spoorwegen, roze dinosaurus) i.pl.v. met het schattige met het geniepige en het kwade (roze duivel, haai, raaf, Pink Panther) i.pl.v. met het naïeve met het gecompliceerde (roze robot, roze krantenpapier: Financial Times
3.6. GEEL: zo goed als goud, zo slecht als de uitgestotenen Geel is de meest tegenstrijdige kleur. De op ervaring gebaseerde symboliek is positief nl. van de zon, het licht en het goud. De historisch bepaalde symboliek is negatief: de kleur van de uitgestotenen, en tot in onze tijd de symboolkleur van de egoïstische eigenschappen. Geel is de lievelingskleur van 5% en evenveel mensen houden er niet van.
- geel is de kleur van de zon en het optimisme. d.i. psych. en symbolische werking. Vanuit de universele ervaring van de zon ontstaat de symbolische werking van geel. Als kleur van de zon komt geel vrolijk over. Optimisten hebben een zonnig karakter, hun kleur is geel.
- geel is de kleur van het licht en het inzicht. d.i. psych. en symbolische werking.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
21
Hoewel het zonlicht als geel wordt ervaren, is het eigenlijk kleurloos. Hoe geler het licht van een lamp is, hoe natuurlijker en mooier het lijkt. Als lichtkleur is geel verwant met wit. Het woord ‘licht’ kan ook de tegenstelling van zwaar zijn. Van de bonte kleuren is geel in beide betekenissen het lichtst. Voor gebruiksvoorwerpen is zuiver geel niet zo geschikt, reeds kleine sporen van stof en vuil, maken het geel bruin- of grijsachtig. Vuil geel wordt ook oudgeel genoemd. Puur geel is een kleur die bij het nieuwe hoort. Van de zon heeft geel ook zijn hitte. Met rood en oranje behoort geel tot de kleuren van de activiteit en de energie. Geïdealiseerd wordt de kleur van het licht de kleur van het inzicht. In de islam is goudgeel de symboolkleur van de wijsheid. Ook in het Nederlands beschikt een ‘verlicht’ iemand over inzicht.
- het goede geel is de kleur van het goud. d.i. symbolische werking. Geel wordt goud wanneer het mooie, het waardevolle wordt bedoeld. Hoewel de zon geel is, spreekt men niet van de gele, maar van de gouden zon. Aan de zonnegoden Helios, Apollo en Sol was de kleur geel gewijd, het geel dat goud is zonder metaal te zijn. Geel haar wordt in lyrische taal gouden haar.
- geel is de kleur van de nijd, de gierigheid en het egoïsme. d.i. symbolische werking. Bij geel worden negatieve associaties geplaatst. Geel is de kleur van elke soort van ergernis. De nijd (ergernis over het bezit van anderen), de jaloezie (ergernis over het leven dat anderen leiden) en de gierigheid zijn geel. In het volksgeloof zit de ergernis in de gal. Wie zich veel ergert krijgt last van zijn gal, de galwegen kunnen verkrampt geraken, de gal kan dan niet meer via de darmen worden afgevoerd en komt direct in het bloed terecht. Hierdoor wordt de huid geel. Omdat de gal geelgroen is, is groen de tweede kleur van de egoïstische eigenschappen. Daarom ergert men zich ‘groen en geel’ en kan iemand ‘groen van nijd’ of ‘geel van jaloezie’.
- geel is de kleur (smaak) van het zure. d.i. psych. en symbolische werking. Bij de smaakgewaarwordingen zuur, verfrissend en bitter hoort geel. Denk aan citroenen, de zuurste vruchten en aan de bittere gal.
- geel is de optimale kleur op afstand, en de opdringerige signaalkleur. d.i. psych. en symbolische werking.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
22
Zwarte letters op een gele ondergrond zijn op afstand het best te lezen. Door die optimale werking op afstand en de opdringerige werking van dichtbij werd geel de internationale signaalkleur. De symbolen voor giftige, licht ontvlambare, explosieve en radioactieve stoffen zijn zwart op geel. Geel-zwarte strepen markeren grenzen die niet overschreden mogen worden en waarschuwen voor uitsteeksels e.d. Vb.: ‘gele kaart’ is waarschuwing bij voetbal, gele vlag op een schip betekent epidemie, gele vlag in middeleeuwse stad betekent pest. Meer nog dan rood komt geel opdringerig over. Vb.: ‘yellow’ is verwant met ‘gillen’, ‘krijsen’ (to yell), schandaalpers wordt yellow press genoemd.
- het heel andere geel in het centrum van het universum. d.i. culturele werking. In Azië is geel de kleur van de gelukzaligheid, de roem, de wijsheid, de harmonie en de hoogste beschaving. Elk volk denkt dat het superieur is aan andere volkeren. De blanken idealiseren wit, terwijl voor Aziaten geel de mooiste kleur is. In iedere cultuur is de belangrijkste kleur mannelijk. Tegenover het mannelijke geel staat in China als vrouwelijke tegenpool zwart. Dat is niet met het Europese kleurgevoel in overeenstemming. Voor ons is zwart een mannelijke kleur, terwijl we geel als vrouwelijk ervaren, en de tegenpool van zwart is bij ons niet geel maar wit. - het creatieve geel. Veel vruchten zijn geel en komen in aanmerking voor grappen: rode banaan, oranje peer, roze maïs, paarse citroen, blauwe ananas.... Bij suikerwaren worden ongewone kleuren nog het snelst aanvaard. Sommige biersoorten worden gedronken met een scheut rode of groene likeur. Dergelijke kleurvariaties zijn ook nog mogelijk bij honing, mosterd, cornflakes en kaas. Kleurverandering als artistiek effect in de schilderkunst: kaarslicht is altijd geel maar kunstenaars schilderen het kaarslicht altijd zoals zij het willen hebben. Wanneer een magisch, demonisch effect wordt beoogd, geven de kaarsen groen of blauw licht.
3.7. WIT: het koude licht van de volmaaktheid Is wit een kleur? Nee, natuurkundig gezien niet. Wit is de som van alle kleuren van het licht. Wat wit is, is niet kleurloos. Wij zien wit en verbinden er gevoelens en eigenschappen mee, die we aan geen enkele andere kleur toeschrijven. Wit is de volmaaktste van alle kleuren. Er bestaat bijna geen context waarin wit een negatieve betekenis heeft. Slechts 0,5% van de mannen vindt wit de minst Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
23
prettige kleur. Dat volmaaktheid ook afstand schept blijkt uit het feit dat maar 3% wit als lievelingskleur heeft genoemd.
- wit is de kleur van het goddelijke. d.i. symbolische werking. De Heilige Geest wordt door een witte duif gesymboliseerd. Christus is het witte lam. In India wordt een witte koe beschouwd als de belichaming van het licht. Als witte dieren niet zelf goden zijn, hebben ze altijd wel een band met het goddelijke. Grote witte vogels zijn door de hemel gestuurde geluksbodes (vb. ooievaarskinderen). In China zijn de reiger en de ibis heilige vogels, zij symboliseren onsterfelijkheid. De kleur van de goden werd de kledingkleur van de priesters. Priesters uit Indiase en Japanse religieuze gemeenschappen gaan helemaal in het wit gekleed. In de katholieke mis dragen de priesters een wit onderkleed, de alba (= Lat. wit). Wit is de liturgische kleur van de belangrijkste feestdagen.
- wit is de kleur van het volmaakte, het ideale, het goede. d.i. symbolische werking. Al het goede komt bij elkaar in de symboliek van het wit. Al het negatieve is geëlimineerd. Wit wordt ideaal door zijn tegenpool zwart. Wit tegen zwart is de strijd van het goede tegen het kwade in allerlei variaties. De dag tegen de nacht, God tegen de duivel; in eenvoudige cowboy films dragen de slechten zwarte, en de goeden witte hoeden. De zwarte magie verwacht wonderen van de duivel. De ‘witte magiërs’, gebedsgenezers, roepen God te hulp. Wit is volmaakt. Iedere toevoeging vermindert de volmaaktheid.
- wit is de kleur van schoon tot steriel. d.i. psychologische werking. Uiterlijke schoonheid en innerlijke reinheid worden in dezelfde mate met wit geassocieerd. Er is geen alternatief. Alles wat hygiënisch moet zijn is wit. Omdat men gemakkelijk kan controleren of iets vuil is, wordt elke vlek ontdekt. Op plaatsen waar levensmiddelen worden verwerkt, is witte werkkleding voorgeschreven (vb. bakkers, koks, slagers). Dit geldt niet voor verkopers van onverwerkte (groenten) of voorverpakte levensmiddelen. In de ziekenzorg is iedereen in het wit gekleed, ook ziekenhuismeubels zijn wit gelakt. Een witte omgeving wordt vaak als onaangenaam ervaren, omdat die aan de sfeer in een ziekenhuis doet denken. Eén van de weinige contexten waarin de kleur wit negatieve associaties oproept, is die van steriliteit en ziekte.
- wit is de kleur van de offers en de onschuld. d.i. symbolische werking. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
24
Net zo onmiskenbaar als rood de kleur van de liefde is, hoort wit bij de onschuld. Om voor menselijke schuld te boeten worden er jonge witte dieren geofferd. Het typische offerdier van de onschuld is het witte lammetje, het symbooldier van Christus.
- wit als rouwkleur. d.i. psychologische en symbolische werking Wit is de kleur van de eenvoud en één van de belangrijkste kleuren van de bescheidenheid. Vanuit deze betekenis is wit rouwkleur geworden. Witte rouwkleding hoort vooral bij de religieuze idee van reïncarnatie vb. Azië. Ook in Europa was wit als rouwkleur gebruikelijk. In veel landstreken droegen vrouwen bij begrafenissen grote witte doeken om het hoofd en het bovenlichaam. Koninginnen en vorstinnen rouwden in het wit omdat hun status het niet toestond om net als gewone mensen in het zwart te rouwen.
- wit is een statussymbool: de witte boorden. d.i. culturele werking. Tot voor enkele jaren was de hemdskleur een zichtbaar teken van status. Arbeiders droegen blauwe of grijze hemden. En wit hemd onder een pak met een beschaafde kleur was de standaardkleur van iedereen die zich bij het werk niet vuil hoefde te maken. Pas in het midden van de jaren ‘70 werden gekleurde herenhemden zelfs voor bankbedienden aanvaard. Omdat schone kleding een luxe was, was het witte hemd een statussymbool. Uit praktische overwegingen hadden de hemden vroeger losse boorden en manchetten. Huisvrouwen zonder personeel maakten de vuile randen soms met krijt weer wit. Nog steeds dragen mannen in topposities bijna alleen maar witte hemden. ‘Witteboordencriminaliteit’ betekent misdadigheid in kringen waar veel geld omgaat, ‘fatsoenlijke’ misdaden zonder bloedvergieten.
- wit is de kleur van de bruidsjurk. Omdat wit de onschuld symboliseert, vinden nog steeds veel mensen dat een zwangere bruid in het wit in strijd is met de goede zeden. Ook voor bruiden die al een keer gescheiden zijn wordt wit als ongepast beschouwd. Natuurlijk is de kleur van de bruidsjurk nergens meer aan regels gebonden, maar met sommige gebruiken wordt meer rekening gehouden dan met wetten. De witte bruidsjurk is helemaal niet gebaseerd op een oude traditie en raakte pas in de vorige eeuw in de mode. Wat droegen de bruiden voor die tijd? Hun beste jurk. Er bestond geen specifieke bruidsmode.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
25
- wit is de kleur van het zachte, het vrouwelijke. d.i. symbolische werking. ‘Bianca’ en ‘Blanche’ (de witte) zijn internationale meisjesnamen. Ook in de Chinese kleurensymboliek hoort wit bij het vrouwelijke principe yin. Wit is vrouwelijk wanneer het met kleurloosheid en krachteloosheid in verband wordt gebracht. De tegenpolen zwart en rood zijn de kleuren van het lawaai en de agressie. Gecombineerd met het zwakke roze staat wit ook voor zachtheid, charme en sensibiliteit.
- de smaak van wit. d.i. psych. en symbolische werking Op de vraag wat voor kleur het zoutige heeft, antwoordt men zonder aarzelen: wit. Maar deze werking van wit kan niet gegeneraliseerd worden. Wat wit is, komt niet per se zoutig over. Wit is namelijk ook de kleur van het milde. De werking van wit wordt pas duidelijk als men weet met welke kleuren het gecombineerd is. Het zoutige is wit-grijs-groen, het milde wit-roze-blauw.
- het creatieve wit Er is tegenwoordig niet veel wit meer dat door andere kleuren vervangen zou kunnen worden. Er is nog minder wit dat door andere kleuren op een creatieve manier verbeterd zou kunnen worden. Nieuwe kleuren bij het ontwerpen van producten: enkele sigarettenmerken hebben pastelkleurig sigarettenpapier. Reinigingsmiddelen hebben traditioneel vaak een witte of wit-blauwe verpakking omdat dan de kleuren van het schone de werking van het product kracht bijzetten. Het zou misschien leuker zijn om schoonmaakmiddelen voor de badkamer in de kleuren van de tegels te verpakken. Een producent laat dan meer dan met reclameslogans zien dat hij rekening houdt met de wensen van de consument. De toetsen van een piano zijn tegenwoordig van kunststof. Ivoorwit en ebbenhoutzwart zijn niet meer dan imitatie van de traditie. Bij de presentatie van pop- of rockgroepen zou een piano met gekleurde toetsen voor een leuk effect kunnen zorgen. Schaken, dammen, backgammon en veel andere bordspelen voor twee personen worden traditioneel in zwart-wit aangeboden. Deze kleurgeving wordt tegenwoordig door andere kleurcontrasten vervangen. Rode en blauwe schaakstukken zijn net zo goed van elkaar te onderscheiden. In plaats van het beschilderen van witte keramiek met bonte kleuren zou gekleurde keramiek met wit kunnen worden beschilderd. vb. wedgwood keramiek is bekend door zijn blauwe en zwarte porselein met witte versieringen.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
26
Een krant op lichtblauw papier gedrukt, zou een internationale luchtpostkrant lijken. Gekleurd krantenpapier zou in ieder geval een leuk idee zijn voor jubileumnummers.
3.8. PAARS: van de kleur van de macht tot de kleur van de onzedelijkheid en het feminisme Paars is een mengsel van rood en blauw. Lila is een zwakker paars, een mengsel van rood, blauw en wit. Paars hoort ook bij gemende gevoelens. Men heeft er vaker een hekel aan, dan dat men het mooi vindt. Voor 11% van de ondervraagden is paars de kleur die hen minst aanstaat en voor 1% van de mannen en 5% van de vrouwen is paars de lievelingskleur. In vele talen worden tinten die wij ‘paars’ noemen met ‘violet’ aangeduid. Paars en lila komen in de natuur weinig voor. Daardoor zijn de namen van deze kleuren in de meeste talen identiek aan de namen van de weinige bloemen die paars of lila zijn. De kleur van het viooltje werd als purper de kleur van de macht. Zo werd de naam van het viooltje de naam van het geweld.
- paars is de kleur van de macht. d.i. traditionele werking Men neemt aan dat de Feniciërs rond 1500 voor Christus het geheim van de purperververij ontdekten (gemaakt van zeeslakken, zeer omstandig en duur: vb. van 12000 purperslakken kreeg men 1,4g purper, voldoende om één zakdoek te verven). Purper werd al in het Oude en Nieuwe Testament als kostbaarste kleur genoemd. Het privilege om purper te mogen dragen, was in de Oudheid belangrijker dan dat om goud te mogen dragen. Het purper bleef de kleur van de macht zolang er echte purper was. Sinds 1453 wordt er niet meer met purper geverfd, toen werd Konstantinopel door de Turken veroverd en in Istanboel omgedoopt. De ondergang van het Oost-Romeinse rijk betekende het einde van de purperververij. Toen er geen purper meer was werd kermes, de rode kleurstof van luizen, de kostbaarste kleur. Zo werd het purper rood.
- paars is de kleur van de bisschoppen en van de boete. d.i. symb. en psych. werking Het enige openbare instituut dat haar dienaren in het paars kleedt, is de katholieke kerk. Paars heeft hier drie betekenissen: - het is de kleur die bij de rang van de bisschop past, dus ook het kerkelijke paars heeft zijn oorsprong in het purper. De kleur van de wereldse macht is in de kerkelijke interpretatie de Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
27
kleur van de eeuwigheid en de gerechtigheid. - paars is als liturgische kleur ook de kleur van boete- en vastentijd en - paars is in de christelijke symboliek ook de kleur van de nederigheid.
- paars is de kleur van het extravagante en het modieuze. d.i. psych. werking De sacrale betekenis van paars vormt een schrille tegenstelling met de werking van het profane paars. Paars wordt hier ervaren als kleur van de extravagantie, paars is het onconventionele, het originele. Wie paars draagt, wil opvallen. Ondanks de koelte is paars een ludieke kleur. Door zijn zeldzaamheid is paars zelfs opdringeriger dan rood. Paars is de kleur van het modieuze, en hoewel het bijna nooit een echte modekleur wordt, geldt paars als typische modekleur. ‘Het modieuze’ is voor veel mensen geassocieerd met negatieve zaken als tijdelijkheid en verspilling.
- paars is de kleur van de decadentie en de gekunsteldheid. d.i. traditionele werking Het gekunstelde, het gestileerde is paars. Het werd daarom de lievelingskleur van de Jugendstil, de kunststroming die al het natuurlijke afwees als kunsteloos. De paarse salon met paars beklede meubels werd als het summum van esthetiek beschouwd.
- paars is de kleur van onzakelijke en dubbelzinnige. d.i. psych. en symb werking Alle gemende kleuren komen dubbelzinnig, onzakelijk en onzeker over. De ergste daarvan is paars. De onzekerheid of een paarse tint rood- of blauwachtig is, wordt nooit weggenomen. De indruk die men van de kleur krijgt, hangt van het licht af. Daarom wordt paars ook beschouwd als kleur van het bedrog en de ontrouw.
- lila is de kleur van de oude vrijster. d.i. symbolische werking. Het was vroeger de kleur van ongetrouwde vrouwen die voor het kinderlijke roze al te oud waren. Ze droegen lila omdat ze toch een pastelkleur wilden dragen die bij jonge meisjes hoorde. Lila gaf aan dat ze ondanks hun gevorderde leeftijd toch nog vrij waren. Ook de typisch paarse geuren als lavendel, viooltjes en rozemarijn passen het best bij oude vrijsters. Ze worden als zoetig en onerotisch ervaren.
- het creatieve paars. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
28
Bij goedkope producten van geringe levensduur en bij modieuze accessoires grijpen ontwerpers graag naar paars. Dat doen ze niet voor producten die voor langdurig gebruik bestemd zijn of voor technische apparaten. Paars komt over als de kleur van het onserieuze, als het tegendeel van het technische. Onder vrouwen zijn er echter genoeg liefhebbers van paars om ook paarse kwaliteitsproducten en duurzame paarse producten aan te bieden vb. paars lederen zetel, donker paars gelakte auto. Alle technische apparaten kunnen ook in het paars verkocht worden vb. schrijfmachine in paarse koffer, radio’s van lila plastiek. Enerzijds wordt paars door designers afgewezen, anderzijds is paars een geliefde kleur in reclame. vb. paarse bank in park kan in een advertentie voor elk product voorkomen, van modeartikelen tot pensioenverzekeringen. De kleur is immers niet als reële kleur, maar als blikvanger bedoeld en kan alleen in reclame voorkomen. Paars wordt conventioneel gebruikt bij de vormgeving van verpakkingen van cosmetica die voor de ‘rijpe vrouw’ wordt aanbevolen. De designers volgen hierbij de conventie van paars als kleur voor oudere vrouwen. Het idee van verjonging door cosmetica zou met groene verpakking een positiever aanzien krijgen. Met het principe van de onmogelijke kleuren werd een beroemd reclamebeest gecreëerd: de lila chocoladekoe. Als beeldmerk voor ongebruikelijke mode zouden paarse lelietjes-van-dalen een mogelijkheid zijn. Als magische kleur laat paars magische dieren nog geheimzinniger overkomen. Hierbij kan aan een paarse kat of een paarse vleermuis worden gedacht.
3.9. GOUD: het dure geluk, veel meer dan een kleur Wie aan goud denkt, denkt allereerst aan het edele metaal. De kleur vervangt en symboliseert het metaal. Slechts 2% noemt goud als lievelingskleur. Als kleur is goud verwant met geel, maar in de symboliek lijkt goud op geen enkele andere kleur. Goud is geld. Goud betekent macht.
- de kleur van de rijkdom. psychologische en symbolische werking Alles waarmee men geld kan verdienen deelt mee in de glans van het goud. Een succesvolle zanger heeft 'een gouden stem', een succesvolle voetballer 'gouden benen'. Wie 'gouden handen' heeft kan goud verdienen.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
29
Aardolie wordt het 'zwarte goud' genoemd, asperges heten ook het 'witte goud'. Alles wat men duur kan verkopen wordt goud.
- de kleur van de trots. symbolische werking Net zoals goud de hoogste waarde symboliseert, plaatst trots de eigenwaarde boven alle andere waarden. Trots en ijdelheid zijn met elkaar verwant. Goud hoort ook bij het egoïsme.
- de kleur van de blindheid en van de overvloed. symbolische werking Op een 'huis met gouden balken' rust een (te) zware hypotheek. Wanneer iemand doet alsof hij steenrijk is, zegt men wel 'hij doet alsof zijn hals van goud is'. Dat rijkdom en overvloed altijd een schaduwzijde hebben, is een troost voor armere mensen. De zegswijze 'het is niet alles goud wat er blinkt' brengt troost tot uitdrukking.
- de kleur van het goddelijke. symbolische werking Het goud hoort bij de zon. Volgens de oude voorstelling groeide het uit de zonnestralen. Goud was hemels vuur dat op de aarde neerviel, een zon is het oude chemische symbool voor goud. In vroegere religies werden de planeten als goddelijke machten vereerd. De zon stond voor de hoog-ste god. De goudschatten van de farao's waren bewijzen voor hun hemelse afkomst. Farao's waren namelijk de zonen van de Zonnekoning Ra. De farao's stierven niet, maar keerden na hun aardse le-ven naar de zon terug. Het gouden masker van Toetanchamon is van 22-karaats goud, ook de 225 kilo wegende sarcofaag waarin Toetanchamon naar de zon terugkeerde is van goud. De Azteken beschouwden het goud als excrementen van de goden. Goud is in de christelijke symboliek een kenmerk van het goddelijke, hoewel het niet heilig is. Het aureool, de stralenkrans van de heiligen, is van goud.
- de pracht en de feestelijkheid. psychologische werking Brokaten stoffen, lurex, goudlamé en goudkleurig leer worden alleen in de damesmode en bij feestelijke gelegenheden gebruikt. Eeuwen geleden droegen de heren bij iedere gelegenheid gouden kleding. Toen de adel nog alle macht had, waren gouden stoffen het privilege van de adel. Niemand anders kon ze betalen. De goudkleurige draden waren namelijk van echt goud.
- de kleur van de roem. psych. en symb. werking Een winnaar krijgt de gouden medaille. Op allerlei gebieden zijn de ereprijzen van goud. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
30
- het creatieve goud. Hoe geeft men vorm aan een luxeartikel? Het eenvoudigste principe is om een of ander alledaags artikel, dat normaal van heel goedkoop materiaal is gemaakt, van goud te maken. De kunstenaar Friedrich Hundertwasser nodigde in 1980 een aantal mensen uit voor een gouden luxediner. Vanzelfsprekend was het bestek van goud en dronk men uit gouden bekers. Ook het gebraad en de groenten waren met bladgoud bedekt. Bladgoud is als versiering van levensmiddelen toegestaan. De kleine gouden vierkantjes op sommige pralines zijn van echt bladgoud. Waar eindigt de elegantie van de luxe en van het luxe ontwerp? Waar begint de volkomen overdreven pracht? Daarop kan geen algemeen geldend antwoord gegeven worden.
3.10. BRUIN: de geheime liefde, het nationaal-socialisme en de domheid Van alle kleuren is bruin het minst populair. 27% van de ondervraagden noemden bruin als minst geliefde kleur en 2% als meest geliefde. Bij geen enkele andere kleur is het verschil tussen de percentages van de minst en meest geliefde kleur zo groot. Dit is verwonderlijk omdat bruin een veel gebruikte kleur is in de damesmode, en aardkleuren in allerlei schakeringen zijn al jaren populair. Ook binnen hoort bruin bij de meest geliefde kleuren, maar als 'kleur op zichzelf' is het de meest verachte kleur.
- de luiheid en het onerotische. psych. en symb. werking Met bruin associeert men spontaan uitwerpselen. Bruin komt op de eerste plaats wanneer er negatieve associaties met het lichamelijke worden opgeroepen. Het is de kleur van het onerotische. Daarnaast is het de kleur van twee hoofdzonden: de overmaat (zwelgerij) en luiheid. Beiden zijn facetten van het egoïsme. Moreel gezien is bruin nog slechter dan grijs, dit laatste bevat tenminste nog sporen van het deugdzame wit.
- de gemoedelijkheid en de geborgenheid. psychologische werking Als kleur van het interieur komt bruin positief over. Het is de kleur van rustieke materialen als hout, leer en ongebleekte wol. Bruin zorgt voor een gevoel van geborgenheid, gezelligheid, warmte.
- knapperig, aromatisch en bedorven. psych. en symb. werking Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
31
Bruin is de kleur met het sterkste aroma, gebraden vlees is bruin, gebakken deeg, koffie, bier en chocolade ook. De karakteristieke smaak van het bruine is enigszins wrang en bitter, maar niet zo erg dat het onaangenaam is. Omdat wat verrot is bruin is, hoort bruin bij het bedorvene.
- het kleinburgerlijke en het brave. symbolische werking Wanneer rood, geel en blauw worden gemengd ontstaat bruin. De meeste bruintonen bevatten bovendien zwart en vaak ook nog wit. Bruin ontneemt iedere kleur die erin voorkomt zijn karakter. In het bruin gaat de individualiteit van de basiskleuren verloren. Daarom is bruin de kleur van het kleinburgerlijke en het brave. Bruin is naast grijs de kleur van de middelmaat, het aangepaste, de onverschilligheid en de verveling. In het Amerikaanse slang betekent: 'I'm browned off' dat men zich ontzettend verveelt.
- het bruin van de armen. traditionele werking Reeds in de Middeleeuwen vond men bruin de lelijkste kleur. De kleding van de arme boeren, van knechten, bedienden en bedelaars was bruin. Bruine kleding was nl. gewoon ongeverfde kleding. Geverfde kleding was mooier. In een tijd waarin kleur synoniem was van macht, was ongeverfde kleding een zichtbaar teken van zwakte.
- de kleur van het nationaal socialisme. politieke werking Hitler was er niet bij toen bruin tot partijkleur van de nationaal-socialisten werd gekozen. Wel verleende hij achteraf zijn toestemming.
- de kleur van de domheid. symbolische werking Het is begrijpelijk dat aan deze niet te camoufleren eigenschap de lelijkste kleur wordt toegeschreven.
- de geheime liefde. traditionele werking In oude volksliedjes en poëzie werd de 'bruine maagd' bezongen. Bruin was en is bij ons de meest voorkomende haarkleur. Heel vaak werd er geen bruinharig meisje maar een door de zon gebruinde landarbeidster bedoeld. Een 'bruin meisje' was een werkend meisje. Daarmee was het vroeger duidelijk dat ze arm was? Een voorname juffrouw beschermde haar bleke huid. Heel belangrijk waren witte handen waaraan te zien was dat er geen enkele arbeid mee verricht werd. Parasols, hoeden en Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
32
sluiers beschermden de teint. Een dame droeg altijd handschoenen. Een bruine teint door de zon was een teken van armoede. Dat gold ook voor mannen. In de oude symboliek was bruin een vrouwelijke kleur. Het was de kleur van moeder aarde, van de vruchtbaarheid. 'De bruine' betekende in vroegere tijden de vrouwelijke schaamstreek en de vagina. Die werd ook met bruine vruchten als de vijg en de pruim in verband gebracht. In de kleurensymboliek van de minnezang betekende bruin 'gebondenheid in liefde'. Het was echter geen luide liefde zoals die door rood wordt gesymboliseerd. Bruin stond voor de geheime liefde die niet bij de stand paste. Bruin wordt nog vaak als kleur van de ontrouw genoemd. De zwartbruine meisjes uit de volksliedjes waren lichtzinnige vrouwen die maar al te graag buitenechtelijke avontuurtjes beleefden
- het creatieve bruin. Het kunstmatige bruin is overal te vinden waar goedkope dingen waardevoller moeten lijken, vb. bruine plastic bloempotten, bruine plastic zolen, bruine plastic kistjes met houtnerfdessin, houtimitaties op het blik van autocarrosserieën, bruine kunstbont ... Dieren zouden met een originele kleur pakkende beeldmerken kunnen worden, vb. een groene haas, een paars hert, een groene kameel of een blauw eekhoorntje.
3.11. GRIJS de middelmatigheid, de verveling en de theorie 1% noemt grijs als lievelingskleur. Grijs is de kleur zonder karakter. In grijs is de volmaaktheid van wit bezoedeld en de kracht van zwart gebroken. Grijs symboliseert niet het gulden midden, maar de middelmatigheid. Iedere met wit en iedere met zwart gemengde kleur is troebel. Door het vermengen van wit met zwart ontstaat de troebelste kleur die er is. Er bestaat geen stralend, fel grijs. In abstracte zin is grijs de kleur van alle sombere gevoelens, van zorg tot verveling
- alle sombere gevoelens. symbolische werking Grijs is de kleur van alle ellende. Grijs verdringt de levensvreugde. Wie zorgen heeft krijgt een vale gelaatskleur en soms van de ene op de andere dag grijze haren. Grijs is een stille kleur en als zodanig symbool van het stille verdriet.
- de kleur van de onvriendelijkheid. psych. en symbolische werking Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
33
Regen, mist de sneeuwloze kou van november en de kleur grijs horen bij elkaar. Er zijn mensen bij wie het weer bepaalt of ze zich prettig voelen of niet. Zij hebben de neiging om hun slechte humeur door grijze regenjassen en grijze paraplu’s nog slechter te maken. Op grijze dagen dragen ze grijze kleren. Een zomerjurk en de kleur grijs lijken met elkaar in tegenspraak te zijn. De kleur van het onvriendelijke weer wordt in het algemeen als de kleur van de onvriendelijkheid en dus als afwijzend, hoekig en koud ervaren.
- de ongeliefde deugden: de kleur van de theorie. symbolische werking Grijs is de symboolkleur van de stiptheid, dit geeft aan dat deze eigenschap niet geliefd is. Ook functionaliteit en zakelijkheid zijn weliswaar achtenswaardig, maar niet sympathiek. De kleur van het nadenken is de kleur van de theorie. In de grijze massa van de hersenen zit het verstand.
- de ouderdom en het oude. psych. en symbolische werking De oorsprong van deze associatie is duidelijk: of men nu blond is of zwart, als men op leeftijd komt, wordt men grijs. Grijs betekent ook ervaren, eerbiedwaardig en wijs. Als kleur van het oude is grijs ook een kleur die het ouderwetse symboliseert.
- het vergeten verleden. symbolische werking Grijs is de onbepaalde verte waaraan men zonder hunkering denkt. Een ‘grijs verleden’ is een duistere tijd.
- grisaille: de schilderkunst in doodskleuren. culturele achtergrond Grisaille is de naam van een schildertechniek waarbij de kleuren alleen maar uit grijstinten bestaan. In 1134 verbood de orde van de (in het grijs geklede) cisterciënzers kleurige kerkvensters omdat het bonte licht de aandacht van de mis afleidde. Het glas van de vensters werd daarop grijs op grijs geschilderd, de versieringen lijken op uit steen gehouwen ornamenten.
- eminence grise. traditionele en symbolische werking Een eminence grise is een persoon die heimelijk heel veel macht heeft. Hij wordt omgeven door een griezelig aura. Hij is iemand die officieel niet verantwoordelijk lijkt, maar achter de coulissen de beslissingen neemt. Hij heeft de touwtjes in handen.
- het creatieve grijs. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
34
Wanneer grijs in het tegendeel wordt veranderd nl. in speels roze hebben we het volgende: roze afvalcontainers, autobanden, autosnelwegen, blik, gevangenissen, industriegebieden, novemberdagen, olifanten, regen, rotsen, straatstenen, theorieën, treurigheid, walvissen, zorgen, ...
3.12. ZILVER: fabelachtig maar altijd tweederangs Van alle kleuren is zilver de kleur waar men het minst aan denkt. 1% van de mannen en geen enkele vrouw noemt zilver als lievelingskleur, 2% noemt het als minst geliefde kleur. Net zoals goud wordt zilver allereerst met het edele metaal geassocieerd. Zilver wordt alleen maar in combinatie met goud als kleur van het dure genoemd. Natuurlijk is zilver ook veel minder waard. De winnaar krijgt de gouden medaille, de nummer twee rest als troost de zilveren.
- de kleur van het geld. psych. en symb. werking Zilver was tot voor enkele jaren het belangrijkste materiaal voor munten. 'Zilver' en 'geld' kregen daarom in veel talen dezelfde naam. 'Verzilveren' betekent ook 'te gelde maken'.
- het zilver van de maan. psych. en symb. werking Goud en zilver vormen net als zon en maan en man en vrouw een paar. Het teken van de alchemisten voor het element zilver was een maansikkel. De maan is in de meeste talen vrouwelijk. Het mannelijke goud hoort bij de mannelijke zon en de mannelijke kleur rood. Bij het vrouwelijke metaal zilver hoort de vrouwelijke kleur blauw.
- de kleur van de terughoudendheid. symbolische werking 'Spreken is zilver, zwijgen is goud''. Dit spreekwoord herhaalt nog eens de hogere waardering voor goud. Zilver wordt meer dan goud als een kleur van de zekerheid ervaren. Goud komt protserig en luid over. Zilver is intellectuele terughoudendheid.
- koel en afstandelijk. psych. en symb. werking Zilver komt koel over. Het vertoont overeenkomsten met wit, blauw en grijs, de koude kleuren. Als kleur van het koele maakt men zilver dagelijks mee. Gekoelde levensmiddelen zijn verpakt in aluminiumfolie. In de symboliek is het koele effect in verschillende dimensies aanwezig. Zilver hoort bij het koude licht van de maan, bij het koude element water en bij het koele verstand.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
35
- de snelste van alle kleuren. psych. en symb. werking Snelheid is het enige begrip waarbij de meeste mensen onmiddellijk aan de kleur zilver denken. Men denkt aan 'zilveren pijlen', aan vliegtuigen, raketten, en supersnelle treinen. Het zilver is hierbij functioneel omdat de lichte glans de zonnestralen reflecteert en de hitte reduceert.
- het creatieve zilver. Net zoals bij het luxe design goud hoort, hoort bij het functionele design de kleur zilver. Alle voorwerpen die door de designers van luxeartikelen worden verguld, worden door de hightechdesigners verchroomd. Maar ook zonder inbreng van de designers zijn zilverkleurige objecten overal te vinden: bestek, blikjes, spijkers, gereedschap, naalden, sleutels, spiegels, bumpers, velgen, kranen, alufolie .... Veel van deze zaken kunnen ook een andere kleur hebben. Zoals altijd heeft kleur het meeste effect wanneer ze niet met de verwachtingen overeenstemt. Spiegels met een gekleurde laag die alles in goudkleurig of blauw licht laten zien, hebben altijd een verbluffende werking.
3.13. ORANJE: de goedkope moderniteit, de opdringerigheid, het plezier Met een aanzienlijk verschil is oranje na bruin de minst populaire kleur. 11% noemt oranje de kleur die hen minst bevalt.
- het oranje van de sinaasappel. cult. en psych. werking In veel talen is de kleurnaam 'oranje' hetzelfde als de naam voor sinaasappel. Vroeger werd ook in het Nederlands met oranje(appel) de sinaasappel bedoeld. De smaak die met de kleur oranje wordt verbonden is geheel door deze vrucht bepaald. Zolang alleen pure kleuren als mooi werden ervaren, vermeed men oranje. Men koos rood of geel. Echt oranje, met gelijke delen rood en geel, is op middeleeuwse schilderijen nooit te vinden. Volgens de regels van de heraldiek was oranje als wapenkleur niet toegestaan. Voor de nieuwe tijd was er trouwens niemand die een wapen in deze onesthetische kleur wilde hebben. De oude afkeer van oranje bepaalt nog steeds onze waarneming. We nemen minder oranje waar dan ons daadwerkelijk omgeeft. Men spreekt van 'avondrood' terwijl 'avondoranje' juister zou zijn. Ook 'ochtendrood' is eerder 'ochtendoranje'. Oranje is een exotische kleur gebleven. Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
36
- de goedkope moderniteit. psych. en symb. werking Wat oranje is, komt goedkoop over omdat het meestal van plastic is gemaakt. Er zijn geen natuurlijke materialen in het oranje. Oranje geeft aan dat het om de goedkope kunstmatigheid gaat. Het traditioneel slechte imago van oranje is de laatste jaren alleen maar slechter geworden. Van de afvalemmer tot de citruspers, elk artikel van plastic werd in het oranje aangeboden. Vaak was het zelfs de enige kleur waarin dergelijke zaken verkrijgbaar waren. Van de schroevendraaier tot de garde, alles kreeg een oranje plastic handgreep. Het einde van het tijdperk van het oranje plastic begon niet met het inzicht dat veel mensen graag andere kleuren zouden zien. Het was de discussie in de media over de zeer giftige kleurstoffen in geel en oranje plastic die dat bewerkstelligde.
- de kleur van de opdringerigheid. psych. en symb. werking Tot de weinige eigenschappen waarbij de meeste ondervraagden onmiddellijk aan de kleur oranje denken, behoren opdringerigheid en extraversie. Opschepperij is met opdringerigheid verwant. Ook hier denkt men onwillekeurig aan oranje. Iets opdringerig is luid en dichtbij. Oranje is uit ervaring een kleur van nabijheid. Op grotere afstand blijft er niet meer dan een bruine tint over, omdat het dan door blauwachtige luchtlagen wordt be-dekt.
- het plezier, het vrolijke, de gezelligheid. symbolische werking Bij deze werkingen wordt oranje steeds gecombineerd met geel en rood. Schilders gebruiken oranje als kleur van de levensvreugde. Deze werking van oranje kan ook theoretisch verklaard worden. Oranje is de complementaire kleur van blauw. Blauw is de kleur van het geestelijke, het nadenken en de stilte. De tegenpool oranje staat voor de tegengestelde eigenschappen.
- de tweede kleur van energie. psych. en symb. werking Rood-oranje-geel is de kleurencombinatie van de energie. Oranje staat het dichtst bij het rood van het vuur. Rood hoort ook bij de opwinding en de begeerte.
- de kleur van de verandering en van het boeddhisme. culturele werking
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
37
In China is geel de kleur van de volmaaktheid. Geel symboliseert alle edele eigenschappen. Rood is de kleur van het geluk en de macht. Oranje is niet alleen maar de kleur tussen volmaaktheid en geluk in. Het heeft ook een eigen betekenis. Het is de kleur van de verandering. De idee van verandering is fundamenteel voor het confucianisme, de oude Chinese staatsgodsdienst. Al het zijn wordt opgevat als een wisselwerking tussen het mannelijke, actieve principe yang, en het vrouwelijke, reactieve principe yin. Yin en yang zijn geen volkomen tegenpolen. Ze veranderen on-der invloed van elkaar, want niets kan op termijn gelijk blijven
- de Oranjes en de protestanten. politieke werking Oranje is de nationale kleur van de Nederlanders. Het is de kleur van hun koningshuis, de kleur van de Oranjes. De oorsprong van de dynastie van de Oranjes ligt in de Franse provinciestad Orange. De Oranjes waren protestant. In Ierland werd oranje de kleur van de strijd tegen de katholieken, hun kleur was groen. De huidige Ierse vlag is groen-wit-oranje, en de witte baan tussen het katholieke groen en het protestantse oranje moest de vrede symboliseren tussen de godsdiensten. Het vorstendom Orange bestaat niet meer, sinds 1815 regeren de Oranjes over het Koninkrijk der Nederlanden. De nationale vlag is rood-wit-blauw. Oorspronkelijk was de bovenste baan oranje, ter ere van de Oranjes maar het oranje werd door rood vervangen omdat rood op grotere afstand beter te zien is. Dat is belangrijk voor een zeevarende natie.
- het creatieve oranje Er zijn nauwelijks dingen waarvan de natuurlijke kleur oranje is. Daarom zijn de mogelijkheden om met deze kleur te spelen beperkt. Bij de weinige dingen die tot nu toe nog niet in het oranje zijn aangeboden, behoren de zeer dure luxeartikelen. Er is ook geen vraag naar. Luxe en oranje passen niet bij elkaar. Er zijn geen oranje luxe limousines.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
38
4. KLEURGEHEUGEN
De kleur blijft gewoonlijk niet 'afgezonderd' in het geheugen. Zij is verbonden met bepaalde objecten. Zo komt het dat bij kleurperceptie andere factoren meespelen. Hoewel kleur een zintuiglijke ervaring is, wordt de waargenomen kleur ook beïnvloed door nietzintuiglijke factoren. Kleur en andere niet tot de waarneming behorende handelingen kunnen op elkaar inwerken. Laten wij een voorbeeld nemen. Een groep mensen laat je een helle of een donken kleur kiezen tussen de kleedjes die aan een rek hangen. Daarna vraag je in een aanpalend vertrek de juiste kleur aan te duiden op een kleurenband. Over het algemeen zullen zij voor de helle kleur een hellere en voor de donkere en donkerdere aanwijzen. De herinnerde kleur van vertrouwde objecten verschilt dikwijls van de actuele kleur van het object. In je herinnering zijn appels of tomaten roder dan deze die voor je liggen. Zo zijn bananen geler, het gras groener... Precies omwille van deze kentrek van het geheugen, waren cineasten verplicht hun kleuren rijker te maken dan de natuurlijke. Hetzelfde geldt voor televisie en fotografie. Kleureffecten van het geheugen hebben de neiging zich te verbinden met andere overeenstemmende beelden. Wanneer je bv. een oranje driehoek en een appelvormige figuur met dezelfde oranje kleur laat zien, en je zegt dat het ene karton een hart voorstelt en het andere een appel, dan zal men zich het hart roder en de appel geler voorstellen. Hetzelfde geel wordt geler gezien in een citroenvormige voorstelling dan in een banaanvormige.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
39
5. REGELS voor het ONTWERPEN v.e TEKEN met OPTIMALE WERKING op AFSTAND
1. De kleuren van het teken moeten zo veel mogelijk contrasteren met de omgeving. 2. Tussen de kleuren moet een optimaal contrast van licht en donker bestaan. 3. De lichtere kleur moet als grondkleur worden gebruikt. 4. Bonte kleuren moeten gecombineerd worden met niet-bonte.
Geel heeft op afstand de beste werking omdat het overdag en ’s nachts duidelijk tegen de hemel afsteekt. De beste kleurencombinatie voor verkeersborden is dus zwart op geel. Op een donkere ondergrond is witte tekst optimaal. De ogen raken door zo’n contrast van licht en donker niet geïrriteerd. Op een lichte ondergrond is zwarte tekst het beste. Omdat twee bonte kleuren met elkaar concurreren, begint de tekst bij een dergelijke combinatie te trillen. Bijzonder ongunstig zijn kleurencombinaties als rood-geel, omdat twee even intensieve kleuren sterk afbreuk doen aan de leesbaarheid. Op een roze ondergrond bijvoorbeeld, zijn zwarte letters veel beter leesbaar dan paarse letters. Deze zijn nauwelijks donkerder dan roze. Op een blauwe ondergrond is een wit teken veel duidelijker dan een geel teken.
Het is verkeerd om de regels voor een optimale werking op afstand als regels voor een optimale algemene werking te beschouwen. Voor werking op afstand en van dichtbij bestaan verschillende wetmatigheden, omdat er verschillende informatie wordt overgebracht. Informatie die al van veraf moet worden begrepen, moet kort zijn en uit bekende tekens bestaan. Eén blik moet voor de ontcijfering voldoende zijn. Teksten die van dichtbij gelezen worden, zijn meestal langer. Bovendien bevatten ze vaak nieuwe informatie. Wanneer men de aandacht lange tijd op een tekst moet richten, zijn alle kleurcontrasten storend. Ze irriteren de ogen. Wat op afstand aangenaam is, kan van dichtbij onaangenaam en schril zijn. Buitenreclame die de kleuren en de stijl van verkeersborden imiteert, trekt de meeste aandacht. Een dergelijke misleiding is psychologisch echter riskant. Wanneer het is doorgedrongen dat het geen verkeersbord maar reclame betreft - en het herkennen van een boodschap als reclame is noodzakelijk omdat reclame anders geen nut heeft - raakt men gefrustreerd. Men voelt zich bedrogen en associeert het aangeprezen product met negatieve gevoelens.
Psychologie & Perceptie II
Joris Vangeneugden
