Perceptie van spraak
Perceptie van spraak Handboek Stem–, Spraak– en Taalpathologie 8
Houten 2014
Ó 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee¨n of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 368 0779 1 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Inhoud
Auteurs
1
Perceptie van spraak: inleiding
3
Werking van het gehoororgaan Luchtgeleiding Beengeleiding Fysiologie van het binnenoor Het oor als geluidsbron Literatuur
5 5 9 10 20 20
Het horen van geluiden, toonhoogte, timbre en verschillen Psychofysica Drempel en luidheid Kritieke band Duurwaarneming Toonhoogte van een complex signaal Timbre (klankkleur) Richtinghoren Auditieve objecten Spraakverstaan Literatuur
23 23 23 27 32 34 38 39 42 44 46
Ontwikkeling van het gehoor Inleiding Organische ontwikkeling van het gehoor Neurologische ontwikkeling van het gehoor Ontwikkeling van gehoorfuncties Enkele consequenties van pathologie voor de ontwikkeling van het gehoor
49 49 49 50 52 55
VI
Perceptie van spraak
Literatuur Ontwikkeling van de gehoorfunctie in relatie tot spraak en taal Sensorische en neurofysiologische rijping van het auditieve systeem Het auditieve procesverloop en modellen Auditieve leerproblemen Samenvatting Literatuur De relatie tussen spraakperceptie en spraakproductie Inleiding Vroege relatie tussen spraakperceptie en spraakproductie Spraakwaarneming en spraakproductie: causaliteit? De rol van auditieve training in spraakwaarneming en spraakproductie Modelmatige benadering van spraakperceptie en spraakproductie Casus: spraakperceptie en spraakproductie in verbale ontwikkelingsdyspraxie Literatuur Aanbevolen literatuur
56
59 59 62 64 68 68 71 71 72 74 76 77 79 83 85
Auteurs
Dr. ir. J.P.L. Brokx Instituut voor Doven, Sint–Michielsgestel Dr. Th.A.M. Crul KNO/Medische Psychologie, Academisch Ziekenhuis St. Radboud, Nijmegen Dr.P.A.P. Groenen KNO/Medische Psychologie, Academisch Ziekenhuis St. Radboud, Nijmegen Dr. Dr. K. Jansonius-Schultheiss Amsterdam Center for Language and Communication (aclc), Faculteit Geesteswetenschappen, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam. Spraak Taal Ambulatorium Sint Marie, Centrum voor zintuiglijk en communicatief gehandicapten, Eindhoven Drs. H.M.F. Simkens Audiologisch Centrum Instituut Sint Marie, Eindhoven Dr. I.H. Slis Voorheen Vakgroep Taal en Spraak, Faculteit Letteren, Katholieke Universiteit Nijmegen Dr. A.F.M. Snik Audiologisch Centrum, Afdeling kno, Academisch Ziekenhuis St. Radboud, Nijmegen
Perceptie van spraak: inleiding mei 2003
.
.
Dr. K. Jansonius-Schultheiss: Handboek Stem-, Spraak- en Taalpathologie, mei 2003. In het Handboek Stem-, Spraak- en Taalpathologie verscheen tussen 1997 en 2007 gefaseerd in losse afleveringen, alle kennis op het gebied van de stem-, spraak- en taalpathologie vanuit verschillende disciplines.
Dit deel van het handboek richt zich expliciet op de auditieve waarneming van spraak. De ontwikkeling van spraak en taal wordt ernstig verstoord als er problemen zijn met het horen of als de auditieve verwerking van geluid, spraak en taal op centraal niveau afwijkingen vertoont. Kinderen ontwikkelen dan vaak een spraak- of taalachterstand of -stoornis, welke laatste meestal niet volledig herstelt. Naast de auditieve waarneming van spraak speelt uiteraard ook de visuele en tactiel-kinesthetische waarneming van spraak een rol in de spraak- en taalontwikkeling. De invloed hiervan is eerder beschreven in hoofdstuk A6.4. Bij het remedie¨ren van hardnekkige articulatieproblemen wordt wel de visuele en tactiel-kinesthetische waarneming van spraak extra ingeschakeld, als de auditieve waarneming tekort schiet (zie hoofdstuk B3.3). Omdat er vaak afwijkingen in de auditieve waarneming gevonden worden bij primaire taalstoornissen en dyslexie, is kennis van de auditieve perceptie van spraak essentieel voor het behandelen van deze problemen. Voor de waarneming van spraak en taal is gehoorscherpte van groot belang. In het hoofdstuk van Slis en Snik (A8.1.1) wordt uitgelegd hoe het gehoororgaan werkt. Er is een theoretische beschrijving van lucht- en van de beengeleiding van geluid en spraak. De beschrijving loopt van oorschelp via gehoorgang en middenoor naar het slakkenhuis in het binnenoor met zijn elektrische eigenschappen voor geluidsverwerking. Aspecten van centrale auditieve waarneming worden hierin tevens al enigszins uitgelegd. Beide auteurs, Slis en Snik, gaan hierop uitgebreider in in hoofdstuk
4
Perceptie van spraak
A8.1.2, waarin het horen van geluiden, toonhoogte, timbre en verschillen beschreven wordt. De psychofysica speelt hierin een belangrijke rol. De ontwikkeling van het gehoor komt uitgebreid aan de orde in het hoofdstuk A8.2 van Brokx en Snik. Deze is uitermate relevant met betrekking tot de vroege spraak- en taalontwikkeling. Achtereenvolgens worden in dit hoofdstuk de organische ontwikkeling, de neurologische ontwikkeling alsmede de ontwikkeling van de gehoorfuncties beschreven. Ingegaan wordt op de auditieve gevoeligheid op verschillende leeftijden, de beschrijving van de ruimtelijke waarneming en de perceptuele integraties. Tot op heden kan alleen aan de hand van dierexperimenten iets gezegd worden over kritische fasen in de rijpingsprocessen van het auditieve systeem en de ontwikkeling van zowel subcorticale als corticale auditieve gebieden, voorzover relevant voor de behandeling van spraak- en taalstoornissen. De ontwikkeling van de gehoorfunctie in relatie tot spraak en taal wordt door Simkens beschreven in hoofdstuk A8.3. In dit hoofdstuk wordt naast de auditieve processen in de ontwikkeling ook ingegaan op auditieve leerproblemen. Voor de therapie is het belangrijk te weten hoe de relatie spraakwaarneming en spraakproductie theoretisch wordt gezien en wat de huidige wetenschappelijke bevindingen op dit vlak zijn. Groenen en Crul gaan in hoofdstuk A8.4 niet alleen in op de vroege relatie tussen perceptie en productie van spraak, maar ook op de fonetisch-fonologische waarneming van spraak en de rol van de training van de auditieve waarneming ten behoeve van de spraakproductie. Aan de hand van een gevalsbeschrijving van een kind met een spraakproductieprobleem (verbale dyspraxie) wordt een en ander geı¨llustreerd.
