Provinciale projecten welbevinden

Provinciale projecten “welbevinden” Stimuleren van het algemeen welbevinden en sociale vaardigheden van kinderen en jongeren op school, in de klas en thuis

themaproject “als de dood voor de dood op school ?” omgaan met verlies en verdriet

lijst van beschikbare educatieve materialen, achtergrondinformatie en websites versie december 2010 Informatie Provincie Limburg Educatief Centrum - welbevinden Universiteitslaan 1 3500 Hasselt Tel. 011 23 82 40/26 fax 011 23 82 88 e-mail : [email protected] Coördinator projecten welbevinden : ielde Van der Sypt Provinciaal steunpunt onderwijs - welbevinden tel. 011 23 82 40 e-mail : [email protected] www.limburg.be/welbevinden

Verantwoordelijke ontleningen: Myriam Lismont Provinciale dienst Gezondheid tel. 011 23 82 26 e-mail : [email protected] www.limburg.be/gezondheid

1

Een woordje uitleg van ons Een oproep aan jou … Miembo & Toeka staan symbool voor de provinciale projecten die het welbevinden van kinderen willen stimuleren door te werken aan socio-emotionele en sociale vaardigheden in kleuter- en lager onderwijs. “Als de dood voor de dood op school ?” is één van de provinciale themaprojecten onder de noemer “welbevinden”. In deze brochure vind je de educatieve materialen en achtergrondinformatie die we ter beschikking stellen van alle geïnteresseerden via uitlening. Volledigheidshalve vermelden wij dat onder provinciale projecten welbevinden ook andere thema’s uitgewerkt zijn. “Pesten op school” en “Kind & (echt)scheiding binnen de schoolcontext” richten zich zowel naar het basis- als het secundair onderwijs. Voor het basisonderwijs zijn er bovendien ook nog de projecten en “Een groot geheim in een klein hoofdje” over seksueel misbruik, voor het secundair onderwijs “suïcidepreventie bij jongeren”. Dit schooljaar werken we aan het thema “seks & zo”, voor alle leeftijden ondersteuning en materialen rond lichaamsbeleving, seksualteit en relaties. Miembo & Toeka omvatten een waaier aan thema’s en vaardigheden, deze aanvullende materialenlijst is onvolledig. Ons aanbod wil zich niet beperken tot educatieve materialen voor het basisonderwijs. Wij willen ook leerkrachten en begeleiders van jongeren uit het secundair onderwijs in hun opdracht ondersteunen. Werk je met kinderen of jongeren en ben je op de hoogte van interessante boeken of educatieve materialen om te werken rond of welbevinden in het algemeen of specifiek verlies en verdriet dan vragen wij jou dit aan ons door te geven om ons te helpen een zo volledig mogelijk aanbod uit te bouwen. Dus… indien je opmerkingen, suggesties, ervaringen hebt in dit verband aarzel dan niet om één van beide contactpersonen op de hoogte te brengen. Je kan uiteraard ook bij ons terecht met al jouw vragen ! ielde & Myriam december 2010 ☯

De hierna volgende materialen en boeken zijn ontleenbaar bij het Provinciaal Educatief Centrum - welbevinden. Je vindt ons in het Provinciehuis - Universiteitslaan 1 (A-blok) - 3500 Hasselt Je kan in het Educatief Centrum* terecht op werkdagen van 9u tot 16u30.

☯

Voor inhoudelijke informatie of begeleiding maak je best een afspraak met projectverantwoordelijke ielde Van der Sypt via [email protected] of [email protected] of telefonisch 011 23 82 40.

Vorming “Als de dood voor de dood op school ?” Jaarlijks organiseert het Provinciaal Steunpunt Onderwijs/welbevinden voor de Limburgse basisscholen trainingsdagen “Als de dood voor de dood op school?”. Vanaf schooljaar 2010-2011 is er ook een tweedaagse vervolgopleiding om preventief met het thema dood aan de slag te gaan in de klas. Je vindt meer informatie op onze website: www.limburg.be/doodopschool

= = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

2

EDUCATIEF MATERIAAL

SOCIOSOCIO-EMOTIONELE VAARDIGHEDEN

MIEMBO

♦

Miembopakket

Het Miembopakket omvat : •

begeleidersmap

In deze map zijn activiteiten neergeschreven over thema’s als zelfvertrouwen, vriendjes maken, omgaan met gevoelens, kritisch denken,… maar ook over problemen als agressie, echtscheiding, doodgaan, pesten,… Naast de activiteiten biedt deze map praktische tips voor de klaspraktijk, tips om voor te lezen en de nodige achtergronden rond welbevinden en depressie bij kinderen, doelstellingen en suggesties voor ouderavonden. •

verhalenboek “Miembo vliegt uit”

Dit verhalenboek biedt leerkrachten, ouders en kinderen 8 mooie verhalen. Doorheen allerlei avonturen leert Miembo een aantal positieve waarden en sociale vaardigheden. •

ouderboekje

De brochure voor ouders wil de ouders op een eenvoudige manier duidelijk maken waarover dit programma gaat, wat een depressie bij kinderen juist betekent en hoe deze misschien kan voorkomen worden. •

handpop

Bij het pakket hoort een Miembo-handpop die bij de allerkleinsten in de poppenkast of in een groepsgesprek tot leven kan komen.


3

EEN WERELD VOL TROOST

♦

Een wereld vol troost, materialenset Samenstelling: Erik Verliefde e.a. CEGO publishers, Leuven, 2006. doelgroep : kinderen van 5 tot 12 jaar

‘Een wereld vol troost’ is een materialenset die kinderen in de basisschool helpt om over verlieservaringen te communiceren en zo, onder begeleiding van leerkrachten of andere volwassenen, op een psychisch gezonde manier met verlieservaringen te leren omgaan. Wie in de klas, op school of elders met een concrete verliessituatie geconfronteerd wordt, vindt zeker bruikbaar materiaal in deze koffer, samen met een leidraad om met dit materiaal aan de slag te gaan. De koffer biedt materiaal aan rond 15 uiteenlopende verliessituaties, die elk nog eens vanuit verschillende hoeken benaderd kunnen worden: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Verandering in leefomgeving Inbraak en diefstal Confrontatie met (natuur)rampen en oorlog Ziekte, opname in een ziekenhuis, functieverlies Veranderingen n.a.v. de ontwikkeling van het kind (ouder worden) Dementie Overlijden Scheiding van iemand, een dier dat wegloopt, (echt)scheiding Iemand wordt vermist, loopt verloren Afwijzing door anderen Belangrijke veranderingen bij ouders Verlies van een betekenisvol object Verlies in het spel Een familielid met een handicap, met een ziekte Natuur

Samenstelling: • • • • • • • • • • • • • •

15 grote thematekeningen van Suana Verelst 15 gedichten van Geert De Kockere 20 verhalen van Rien Broere en Joris Denoo 5 poppenkastscenario’s van Annemie Dechamps 15 reproducties van kunstwerken geselecteerd door Marianne Van den Boom de korte film “Victor” van Senne Dehandschutter, getuigenissen van kinderen en de film “Ouders met kanker” (DVD) “Je verlies mee-delen” (CD-ROM) “Een wereld vol muziek” van Jan Goovaerts (CD) een gevoelswaaier een zakboekje een handleiding met activiteiten geschreven door Nele Quirynen boek: “Ruimte voor verdriet” van Erik Verliefde en Riet Fiddelaers prentenboek: “Opa duurt ontelbaar lang” van Rien Broere en Ann De Bode kinderboek: “Mama heeft kanker” van Sine Van Mol


4

♦

OMGAAN MET ZIEK ZIJN

Grote Boom is ziek (boek + handleiding) Slosse, N. ; Del Moral, R. Abimo uitgeverij, Sint-Niklaas, 2009. doelgroep: kinderen vanaf 3 jaar

Snuister houdt veel van Grote Boom. Wanneer de dokter houtwormpjes ontdekt onder de schors van Grote Boom, wordt zijn wereldje helemaal op z’n kop gezet… Dit verhaal laat de jongste kinderen kennismaken met een lotgenootje, wanneer iemand in hun omgeving getroffen wordt door een levensbedreigende ziekte. Met Snuister doe-ideetjes op het einde van het boek kunnen jonge kinderen onder begeleiding actief aan de slag om hun emoties te verwerken. ♦

Krullen Vandermeeren, H. Davidsfonds, Leuven, 2003. doelgroep: kinderen vanaf 5 jaar

Zus is ziek. Zo ziek dat ze al haar mooie haar verliest. Soms is ze boos. Zo boos dat ze haar pop keihard door de kamer gooit. En ze huilt af en toe. Zelfs de lieve, zachte woordjes van mama kunnen haar dan niet troosten. De laatste tijd is ze moe. Zo moe dat ze niet meer kan lopen. Maar ze is ook weleens blij. Zo blij dat ze naar het land van Sneeuwwitje mag. Broer piekert. Hij wil zus helpen, maar hoe? Er dansen ideeën genoeg door zijn hoofd. Mama zegt dat het niks uithaalt. Maar broer weet wel beter. Hilde Vandermeeren beschreef de laatste wens van zus in heel mooie en treffende woorden. Een aangrijpend verhaal dat stil maakt. Over afscheid nemen en verdriet, maar ook over hoe je met dat verlies leert omgaan.

♦

Als jij er niet meer bent: wanneer je vader of moeder doodziek is Fiddelaers-Jaspers, R. Ten Have, Kampen, 2005. doelgroep: kinderen van 8 tot 12 jaar

Soms krijgen kinderen al op jonge leeftijd te maken met een ernstige ziekte en het overlijden van een van hun ouders. Zo’n verdrietige gebeurtenis heeft grote invloed op het leven van kinderen en het is belangrijk om hen alle steun te geven die ze nodig hebben. Dit boekje is een hulpmiddel bij de vragen die kinderen hebben rond dit onderwerp.

♦

Nu jij ziek bent Sipkes de Smit, I. Ten Have, Kampen, 2006. doelgroep: kinderen van 6 tot 10 jaar

In persoonlijke, troostrijke en soms ook grappige gedichten brengt de auteur de gevoelens van kinderen onder woorden als iemand in hun naaste omgeving ziek wordt zoals vader, moeder, oma, broertje of zusje of een huisdier.


5

♦

Als je vader of moeder kanker heeft Couldrick, A. Stichting Achter de Regenboog, Utrecht, 1994. doelgroep : voor alle leeftijden

Dit boekje bespreekt de concrete ervaringen waarmee kinderen te maken hebben bij ernstige ziekte van één van de ouders. ♦

Mijn boek over … : werkboek tijdens de ziekte van een dierbaar persoon Stichting Achter de Regenboog, Utrecht, 1994. doelgroep : kinderen van 4 tot 10 jaar

Een doe-boek, als communicatie- en verwerkingsmiddel, voor jonge kinderen tijdens het ziekteproces van een belangrijk persoon. ♦

Kinderen en … ingrijpende situaties : over levensbedreigende ziekte in de naaste omgeving Tilstra, H. Uitgeverij Kwintessens, Hilversum, 2001. doelgroep : leerkrachten basisonderwijs, directies, CLB-medewerkers

Wanneer een leerling wordt geconfronteerd met de angstaanjagende vraag of iemand die hem na aan het hart ligt beter zal worden of dood zal gaan, dan heeft dat ingrijpende gevolgen voor dat kind. Dit boek probeert de leerkracht, het schoolteam te helpen bij de eerste opvang en latere begeleiding van zo’n kind en de groep. Hoe organiseer je opvang en begeleiding? Hoe ziet het contact met de betreffende ouders eruit? Hoe informeer je de overige ouders? Hoe kun je een leerling actief begeleiden? Welke werkvormen gebruik je voor de betreffende leerling en welke voor zijn groep? Hoe kun je als team de begeleider steunen in deze situatie, die niemand wil? Wie begeleidt de begeleider? Dit zijn de vragen en problemen die zich onherroepelijk zullen aandienen en waarop iedere school en leerkracht passende antwoorden en mogelijke oplossingen moet zoeken. ♦

Kinderen met kanker: een informatiebrochure voor mensen werkzaam in het onderwijs Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’, 2001. doelgroep: leerkrachten, directies, CLB-medewerkers

De brochure ‘Kinderen met kanker’ wil de mensen werkzaam in het onderwijs informeren over kanker bij kinderen en hen tips geven op welke manier zij de thuissituatie ondersteuning kunnen bieden. ♦

Kinderen met kanker: school en toekomst, handreiking voor ouders en leerkrachten Naafs-Wilstra, M.C. (red.) Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’, Zwolle, 1995. doelgroep: leerkrachten, CLB-medewerkers, ouders en andere hulpverleners

Dit boek, waaraan vele deskundigen hun medewerking hebben verleend, behandelt alle aspecten van kinderkanker die voor de school van belang kunnen zijn. Het bevat een uitleg over kanker en de behandeling ervan, beschrijft de bijwerkingen en gevolgen op korte en lange termijn en beschrijft vervolgens de uitwerking die deze gevolgen hebben op het functioneren van het kind op school en op zijn cognitieve vaardigheden. Er worden aanbevelingen gedaan hoe het kind, de ouders, de klasgenoten en de broers en zussen door de leerkrachten kunnen benaderd worden. = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

6

Dit boek is bestemd voor leerkrachten die op een of andere manier geconfronteerd worden met een kind met kanker en voor schoolbegeleidingsdiensten, maar ook voor ouders en voor hulpverleners die in hun werk te maken hebben met een kind met kanker, zijn ouders, broers en zussen. ♦

Radio-Robbie en zijn gevecht tegen de slechte kankercellen Heuvel, B., van den ; Mol, C., de … [et al.] Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’, Zwolle, 1998. doelgroep: kinderen

Voorlees- en prentenboekje over radiotherapie. ♦

Chemo-Kasper en zijn jacht op de slechte kankercellen Motzfeldt, H. Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’, Nieuwegein, 2004. doelgroep: kinderen

Voorlees- en prentenboekje over chemotherapie. ♦

Janice vecht terug Schulz, C.M. Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’, Nieuwegein, 2002. doelgroep: kinderen

‘Janice vecht terug’ beschrijft wat er gebeurt als een vriend of vriendin ernstig ziek wordt en welke reacties en gevoelens dit ziek zijn oproept bij klasgenoten en vrienden. ♦

Ben ik zo angstaanjagend? Vogels, D. Uitgeverij Clavis ism Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’, Amsterdam, 2004. doelgroep: jongeren

In dit boek vertellen tien jongens en meisjes hoe het is om kanker te hebben. Ze vertellen openhartig over hun angsten en twijfels, maar ook over de hoop op genezing en hun plannen voor de toekomst. Ze praten over de slopende behandelingen in het ziekenhuis, over hoe ze hun ouders, zussen, broers en vriendjes op school moeten missen. Maar ze kletsen ook over grappige gebeurtenissen, over hoe ze in de watten worden gelegd door de verpleegkundigen en over hoe ze van iedereen extra aandacht krijgen. Het boek is een ontroerend verslag van kinderen die kanker kregen. Het boek wil de ziekte bespreekbaar maken en wil herkenningspunten aanreiken voor iedereen die zelf of in zijn directe omgeving met kanker wordt geconfronteerd. ♦

Ik ben blij dat ze meeleven … (video) Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’, Nieuwegein, 2003. duur: 15 min. doelgroep: kinderen 10-12 jaar


7

Vijf jongeren staan centraal in de film. Wat gebeurt er als je kanker krijgt en hoe reageren je klasgenoten? Kun je nog wel overal aan meedoen? Want, ondanks de ingrijpende gevolgen die de ziekte heeft, wil je toch zo normaal mogelijk behandeld worden. ♦

Ik kan er niet goed over praten … (video) Vereniging ‘Ouders, Kinderen en Kanker’, Nieuwegein, 2003. duur: 15 min. doelgroep: jongeren 12-15 jaar

Vijf jongeren staan centraal in de film. Zij praten zowel over de lichamelijke als de geestelijke problemen en hun sociale positie tijdens en na de ziekte. Het doel van de film is kinderen met kanker in gesprek te brengen met klasgenoten.


8

♦

DOOD

Als de dood voor de dood op school ? Uitgave van Leefsleutels vzw., Mechelen, 2002. doelgroep : leerkrachten, directies, CLB-medewerkers en andere begeleiders.

Dit themadossier over verlies en verdriet in theorie en praktijk op de basisschool is het eerste dossier dat aansluit bij de educatieve programma’s Miembo & Toeka. Dit boekje wil leerkrachten, directies en CLB-medewerkers informeren over dood en rouw, verlies en verdriet, om duidelijk te maken welke verantwoordelijkheid zij hierin kunnen opnemen. De activiteitenbundel biedt een aantal werkvormen per leeftijdsgroep binnen drie contexten : 1. het thema dood, als doodgewoon thema 2. het crisismoment tussen een overlijden en de uitvaart 3. het verwerken van een verlies, het omgaan met rouw Net zoals bij Toeka en Miembo wordt in dit dossier veel aandacht besteed aan de begeleidersstijl. Zo hopen we leerkrachten en andere begeleiders te stimuleren gevoelig te zijn voor de gevoelens van anderen en zorg te dragen voor de kwaliteit van hun aanwezigheid. Je kunt immers niet niet betrokken zijn als het gaat over een fundament van het leven, nl. de dood.

Elke Limburgse basisschool en elk CLB-hoofdcentrum, die inschrijven voor een minimum aan vorming, krijgen één exemplaar gratis.

Het themadossier is ook te koop, de kostprijs bedraagt € 9,91.

Daarnaast is het dossier ook gratis uitleenbaar in het provinciaal leercentrum welbevinden & gezondheid.

♦

LeDoS : Leven en Dood op School Somers, P. ; Depauw, R. NDC Horizon, vzw, Antwerpen, 2000. doelgroep : directies, leerkrachten, CLB-medewerkers

Dit boek wordt gebruikt als cursusboek bij het gelijknamig teamgericht nascholingsproject LeDoS – Leven en Dood op School. Het biedt een aantal werkvormen om in de school dieper in te gaan op de thematiek van de dood. In het bijzonder wordt gezocht naar taal en teken voor het woordeloze. ♦

Rouwen bij kinderen Depauw, R. ; Haute, P., Van ; Henderickx, H. Kinder- en Jongerentelefoon, Mechelen, s.d. doelgroep : leerkrachten

Achtergrondinformatie en lessuggesties om het thema ‘rouwen’ in de klas bespreekbaar te maken.


9

♦

Nooit meer is voor altijd Sels, T. ; Pype, J. Clavis, Hasselt, 2000. doelgroep : kleuters

Dit mooi geïllustreerd boek kan een hulpmiddel zijn om met kleine kinderen te praten over het verlies van één van de ouders. ♦

Kikker en het vogeltje Velthuijs, M. Leopold, Amsterdam, 2002. doelgroep : kleuters vanaf 4 jaar

Kikker vindt een dood vogeltje. ‘ Kijk’ zei hij, ‘ Kapot. Hij doet het niet meer. ‘ Vogeltje wordt met zorg en ceremonie begraven. En dan gaat het leven door. Een prachtige weergave van de manier waarop kinderen de dood heel intens ervaren en toch blijven genieten van het alledaagse. ♦

Derk Das blijft altijd bij ons Varley, S. Lemniscaat, Rotterdam, 2001. doelgroep : kinderen 4-6 jaar

Derk Das gaat de dood tegemoet en zijn vrienden in het bos leren hoe je een dierbare in gedachten kunt blijven houden. ♦

Dood is niet gewoon : over de dood van een ouder Delfos, M. Trude van Waarden Produkties, Bussum, 2002. doelgroep : kinderen van 4 tot 9 jaar

Het verhaal is bedoeld voor kinderen die op jonge leeftijd te maken krijgen met het overlijden van iemand. Het kan gebruikt worden om een gesprek op gang te krijgen in een klas van de basisschool wanneer een van de kinderen een ouder verloren heeft, of om het onderwerp na verloop van tijd weer onder de aandacht te brengen. Het is een hulpmiddel om de problematiek uit te leggen en bespreekbaar te maken en om kinderen te helpen hun verwarde gevoelens onder woorden te brengen. ♦

Doodgaan is geen feest: over doodgaan, cremeren en rouwen Fiddelaers-Jaspers, R. In de Wolken, Heeze, 2003. doelgroep: kinderen van 3 tot 8 jaar

Dit boekje is een voorleesverhaal bedoeld voor kinderen die te maken krijgen met een overlijden in hun naaste omgeving. In vrijwel alle kinderboeken waar de dood een rol in speelt is sprake van begraven. Terwijl ongeveer de helft van alle uitvaarten momenteel uit crematies bestaat. Dit boekje legt aan kinderen uit wat cremeren is.


10

♦

Eva in het land van de verloren zusjes Robberecht, T. ; Goossens, P. Clavis, Hasselt, 2002. doelgroep: kinderen vanaf 4 jaar

Elisa is Eva’s grote zus. Ze lijken op elkaar, en toch zijn ze erg verschillend. Ze delen elkaars geheimen, want dan worden ze lichter. Maar nu is Elisa gestorven … Een poëtisch verhaal over rouwen en afscheid nemen. ♦

Slaap zacht, Piepje Meyer – Lehmann - Schulze Clavis, Hasselt, 2009. doelgroep: kinderen vanaf 4 jaar

Ze zijn luidruchtig, houden van elkaar én maken ruzie met elkaar: Anton, Selin en de andere kinderen van het kleuterschooltje De Bonte Bende. Vandaag verstoort Selin het ontbijt ruw met een kleine, dode vogel. Ook de juffen zijn helemaal van slag. Als de rust is weergekeerd, organiseren ze met z’n allen een bonte, christelijk-islamitische begrafenis voor het vogeltje. ♦

Opa duurt ontelbaar lang Bode, A., de ; Broere, R. Uitgeverij Van In, Lier. doelgroep : kinderen tussen de 5 en 10 jaar.

In dit verhaal is er sprake van een sterfgeval. Nu zijn opa is overleden, zoekt Bas antwoord op de vragen die hem hierover bezighouden. ♦

Sterrenkind Somers, P. Christofoor, Zeist, 2000. doelgroep : vanaf 6 jaar

Ontroerend prentenboek over de rouw en het verdriet van een kind. ♦

Ik mis je zo Elias, B. Bakermat uitgevers, Mechelen, 1996. doelgroep : kinderen vanaf 6 jaar

In dit boekje verwoordt de auteur heel herkenbaar het verdriet van Tom als hij afscheid moet nemen van zijn hond. ♦

Water van zout Elias, B. Bakermat uitgevers, Mechelen, 1997. doelgroep : kinderen vanaf 8 jaar


11

Dries krijgt van de ene dag op de andere de dood van zijn vader te verwerken. In ‘ Water van zout ‘ wordt een van de laatste taboes op een subtiele en aanvaardbare manier uitgewerkt. ♦

Een bijzonder iemand is gestorven Stichting Achter de Regenboog, Utrecht, 1994. doelgroep : kinderen van 6 tot 11 jaar

In dit boekje worden de gevoelens rond de dood van een geliefd persoon rustig en met tekeningen verhaald. ♦

Als ik aan je denk, moet ik huilen: gedichten voor kinderen bij verlies Sipkes de Smit, I. Ten Have, Kampen, 2005. doelgroep: kinderen van 6 tot 10 jaar

Wat is je kind verdrietig als er een familielid, een vriend of misschien een huisdier is overleden. En wat is het dan moeilijk om woorden te vinden. Voor die situatie schreef Ina Sipkes de Smit gedichtjes. In korte zinnen en eenvoudige woorden geeft ze uiting aan de gevoelens van een kind. ♦

Ik weet niet wat ik weten moet: jouw vragen over doodgaan, begraven en cremeren Fiddelaers-Jaspers, R. Ten Have, Kampen, 2005. doelgroep: kinderen van 8 tot 12 jaar

Als iemand doodgaat om wie je veel geeft, heb je heel veel vragen. Wat is dood eigenlijk en wat gebeurt er met het lichaam? Wat doen ze precies als ze iemand gaan cremeren? Antwoorden op deze en andere vragen vind je in dit boekje.

♦

Stilstaan Schuyesmans, W. Altiora, Averbode, 1995. doelgroep : kinderen vanaf 10 jaar

Het is een heel speciaal boek over een jongen van tien jaar die sterft, en over hoe mensen uit zijn omgeving daarmee omgaan. Het is een pakkend jeugdboek over sterven, rouwen en loslaten. ♦

Missen is moeilijk Moeyaert, B. Querido, Antwerpen, 2008. doelgroep : kinderen vanaf 10 jaar

In het boek lezen kinderen 3 kortverhalen over afscheid. Het eerste verhaal ‘Voor altijd, altijd’ gaat over een vrouw die rouwt om haar overleden dochtertje. In ‘Echt weg is niet zo ver’ probeert Roos te begrijpen waarom haar aan de drank verslaafde vader ervandoor is gegaan. Het derde verhaal ‘Die steeg van ons’ vertelt het verhaal van Marthe die alleen blijft nadat haar = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

12

vriend Arjan naar Wenen is vertrokken. De verhalen zijn mooie, korte schetsen waarin kinderen met een gemis worden geconfronteerd. Een troostend en ingetogen boek. ♦

Wacht op mij Boonen, S. Clavis, Hasselt, 2001. doelgroep : kinderen vanaf 10 jaar

De opa van Jacob is gestorven. Nu moet er veel geregeld worden. Opa is meer aanwezig dan ooit tevoren. Kleinzoon Jacob probeert zich voor te stellen wat het verlies van opa betekent. Hoe lang “altijd” en “eeuwig” duren. Een suggestief en doordringend verhaal over de dood van een opa en de verwerking ervan. ♦

Dood zijn, hoe lang duurt dat ? : vragen van en voor kinderen over de dood Storms, W. Uitgeverij Clavis, Hasselt, 2000. doelgroep : kinderen en volwassenen

Over de dood stelt iedereen zich vragen. In dit boek vind je een antwoord op vragen van kinderen over dood en rouwverwerking. Als je je vader of moeder verliest, als je broer of zus sterft – Wat moet je dan doen ? Hoe leer je weer houden van het leven ? Een sereen boek dat door zijn duidelijke en openhartige informatie kinderen én volwassenen hoop en troost kan bieden bij het verlies van een geliefde persoon. ♦

Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk : als je vader of moeder is doodgegaan Essen, I., van Bakermat, Mechelen, 2001. doelgroep : kinderen en volwassenen

De auteur interviewde dertig kinderen van verschillende leeftijden. Zij vertellen heel openhartig hoe zij omgaan met de dood van hun vader of moeder. Het boek laat de veerkracht en creativiteit van de kinderen zien. ♦

Kinderen en de dood : de meest gestelde vragen Fiddelaers-Jaspers, R. In de Wolken, Heeze, 1998. doelgroep : volwassenen

Informatiebrochure voor volwassenen met 14 hoofdstukken over de meest gestelde vragen over kinderen en de dood. Moet je kinderen belasten met de dood ? Hoe vertel je dat iemand dood is of dood gaat ? Hoe leg je uit wat begraven en cremeren is ? Laat je een kind afscheid nemen van de dode ? Neem je kinderen mee naar de uit-vaart ? Kunnen kinderen rouwen ? ♦

De dood uitgelegd aan mijn dochter Huisman-Perrin, E. Uitgeverij Atlas, Antwerpen, 2003. doelgroep : kinderen 10-12 jaar


13

In dit boekje voert de auteur een open en eerlijk gesprek met haar kind over dit even ongrijpbare als mysterieuze aspect van het leven en legt helder en openhartig uit dat het sterven onafwendbaar is en hoe je kunt omgaan met de dood. Een boek vol hoop en levenskracht over een onderwerp waarmee we ons allemaal vroeg of laat moeten bezighouden. ♦

Als iemand dood gaat … : wat je wilt weten over doodgaan, begraven en cremeren Fiddelaers-Jaspers, R. In de Wolken, Heeze, 1999. doelgroep : 8-12 jaar

Informatie voor kinderen over doodgaan en alles wat daarmee te maken heeft, zoals het bezoek aan de overledene, de afscheidsdienst, de begrafenis of de crematie. Uitgangspunt van deze publicatie is, dat ouders hun kinderen zo goed mogelijk willen informeren, zoveel mogelijk overal bij willen betrekken en rekening houden met de behoeften van de kinderen. ♦

Ik zal je nooit vergeten : mijn boek met herinneringen Fiddelaers-Jaspers, R. In de Wolken, Heeze, 1999. doelgroep : kinderen tot 12 jaar

Dit herinneringsboek kan kinderen helpen bij het verwerken van hun verdriet. Zij kunnen erin vastleggen wat er gebeurt als iemand, die belangrijk is voor hen, doodgaat. Ook de herinneringen aan de persoon kan er een plek in krijgen. ♦

Mijn herinneringsboek vanden Abbeele, C. Lannoo, Tielt, 2002. doelgroep : kinderen

Dit is een werkboek opgezet als hulpmiddel bij het omgaan met een ziekteproces of bij het verwerken van het overlijden van een geliefd persoon. Het is voornamelijk bedoeld voor kinderen. De gebruikte taal is daarom afgestemd op hen, wat niet belet dat iedereen hierbij aansluiting kan vinden. ♦

Is er iemand doodgegaan die je kent ? Een zakboekje voor kinderen Fiddelaers-Jaspers, R. In de Wolken, Heeze, 2001. doelgroep : kinderen tot 12 jaar

Stripverhaal voor rouwende kinderen. Basisinformatie voor kinderen die iemand door de dood verloren zijn. Aan de achterzijde kunnen de kinderen een vriendje of vriendinnetje, de juf of de meester van school of iemand anders iets aardigs laten schrijven. ♦

Waar ben je nu, zie jij me nog ? : teksten bij een afscheid geschreven voor en door kinderen Fiddelaers-Jaspers, R. In de Wolken, Heeze, 2000. doelgroep : kinderen basisonderwijs


14

In dit boek staan verhalen en gedichten over afscheid die het sprokkelvrouwtje verzameld heeft. Ze kunnen gebruikt worden bij afscheidsdiensten, in de klas of om thuis voor te lezen. Of, voor wie zelf wil schrijven, als inspiratiebron.

♦

Is er iemand doodgegaan die je kent ? Een zakboekje voor jongeren Fiddelaers-Jaspers, R. In de Wolken, Heeze, 2001. doelgroep : jongeren vanaf 12 jaar

Stripverhaal voor rouwende jongeren. Basisinformatie voor jongeren die iemand door de dood verloren zijn. Aan de achterzijde kunnen de jongeren een vriend of vriendin, de leraar van school of iemand anders iets aardigs laten schrijven.

♦

Kun je de dood ook groeten?: 101 afscheidsgedichten Fiddelaers-Jaspers, R. (sam.) Ten Have, Kampen, 2005. doelgroep: kinderen, jongeren

In dit boek zijn gedichten over afscheid verzameld, geschreven voor kinderen en jongeren. De teksten gaan over de dood van een ouder, broer of zus, van een oma of opa, van dieren, en van een vriend of vriendin. Verder zijn er gedichten opgenomen over de eigen dood en over gevoelens bij een verlies, zoals verdriet, boosheid, angst en verwarring. Ook troosten komt aan bod. De bundel eindigt met gedichten over de dood zelf.

♦

Verder zonder jou: jongeren over de dood van iemand die ze lief is Westerink, D. Ten Have, Kampen, 2010. doelgroep: jongeren

Je bent jong en iemand die je lief is, overlijdt. Alles is ineens anders. Mensen in je omgeving weten niet altijd hoe ze met je moeten omgaan. En zelf aangeven wat je nodig hebt is ook niet makkelijk. Hoe ga je dan verder? ‘Verder zonder jou’ is het eerste boek waarin alleen jongeren zelf aan het woord komen. 28 jongeren vertellen over hun leven na de dood van hun broer, zus, ouder of grootouder. Ze vertellen hoe binnen hun omgeving, vrienden- en familiekring en op school op die dood werd gereageerd. Ook geven zij tips hoe je om kunt gaan met jongeren die een dierbare verliezen.

♦

Wat nooit verloren gaat : dagboek voor jongeren over sterven en leven Somers, P. (red.) Leefsleutels vzw, Mechelen, 2003. doelgroep : jongeren vanaf 15 jaar

Dit dagboek kan individueel of in klasverband gebruikt worden, wanneer één of meer jongeren geconfronteerd worden met het verlies van een dierbare. Het wil een steun en houvast zijn doorheen het land van rouw. In het boek vind je teksten, gedichten, verwerkingsvragen en heel veel schrijf- of tekenruimte.


15

♦

Naar een nieuwe horizon: een werken herinneringsboek voor jongeren Fiddelaers-Jaspers, R.; Klijn-Naessens, J.; Coenen, G., van In de Wolken, Heeze, 2002. doelgroep : jongeren van 12 tot 18 jaar

Dit boek is gemaakt voor jongeren die in hun leven een verlies ervaren hebben. Ze maakten de scheiding van hun ouders mee of het overlijden van iemand om wie zij geven. Het is een ‘doe-boek’ waar rouwende jongeren van ongeveer twaalf tot achttien jaar, herinneringen in kunnen vastleggen en gevoelens in kwijt kunnen, ongeacht hun culturele achtergrond. Ze kunnen het boek elk moment wanneer ze er behoefte aan hebben pakken. Jongeren kunnen er zelfstandig in werken maar het kan ook in een begeleidingssituatie gebruikt worden. Het boek kan voor hen een goede vriend in moeilijke tijden zijn. ♦

Je vader of moeder is doodgegaan Stichting Achter de Regenboog, Utrecht, 1994. doelgroep : jongeren van 12 tot 17 jaar

Dit boekje richt zich op adolescenten die geconfronteerd worden met nieuwe eenzaamheden en verantwoordelijkheden na de dood van een vader of moeder. ♦

Als vlinders spreken konden : voor kinderen die rouwen van Emmerik, Y. Dabar-Luyten, Aalsmeer, 1997. doelgroep : voor alle leeftijden : van kleuters tot jongeren

In korte, eenvoudige teksten maakt de auteur de rouw voor kinderen bespreekbaar, zoekt ze naar lichtplekjes, naar woorden voor verder dan dood. Het is een tekstbundel die taal geeft aan de rouw van het kind, en die ook voor ouderen herkenning en troost kan geven. ♦

Afscheid voor altijd : omgaan met verdriet en rouw in het primair onderwijs Fiddelaers-Jaspers, R. EPN, Houten, 1999. doelgroep : leerkrachten, directies

Afscheid voor altijd biedt scholen en individuele leerkrachten een kader bij de vragen die zij hebben in het omgaan met verdriet en rouw van leerlingen. Behalve achtergronden van rouwprocessen bij kinderen bevat het ook werkvormen, voorleesverhalen, jeugdliteratuur en een handreiking voor het maken van een draaiboek. Omdat ervaringen uit de schoolpraktijk en ervaringen van ouders erin verwerkt zijn, heeft dit boek een praktische inslag. ♦

Kinderen en … ingrijpende situaties over dood, rouwen en troosten Tilstra, H. Kwintessens uitgevers, Hilversum, 2002. doelgroep: leerkrachten basisonderwijs

Net als grote mensen hebben kinderen een diep ontzag voor de dood en zijn ze er tegelijk razend nieuwsgierig naar. Deze uitgave pleit voor openheid en helderheid en biedt een serie werkvormen om de dood in elke groep van de basisschool ter sprake te brengen. In dit boek worden de verhalen verteld, over hoe dat gaat op school met kinderen en de dood, over alle emoties die met een verlies gepaard gaan. Zo wordt duidelijk, hoe een leerkracht met dergelijke gebeurtenissen om kan gaan. = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

16

♦

Soms dan moet ik even huilen: met kinderen en jongeren werken rond afscheid Gommeren, N.; Plichart, I. Leesweb vzw, Antwerpen, 2005. doelgroep : leerkrachten basis- en secundair onderwijs

Deze lesmap bevat een grote variëteit aan lesonderwerpen en lessuggesties voor leerlingen van de kleuterschool tot de laatste graad van secundair onderwijs. In deze lesmap vind je lessen opgebouwd rond een boek, een tekst of een film. Er wordt ingegaan op literaire kenmerken maar ook op de afscheids- en verdrietervaring die centraal staat in de tekst of de film. De lessen zijn onderverdeeld in “naar het boek toe”, lessuggesties die een dieper tekstbegrip nastreven en “van het boek weg”, lessuggesties die een creatieve verwerking vragen van gevoelens of situaties. Naast uitgewerkte lessen bevat de lesmap voor elke leeftijdsgroep ook een aantal korte lestips bij andere boeken. Op deze manier bieden we een grote variëteit aan boeken en lestips, zodat elke leerkracht lessuggesties kan uitkiezen die het best bij zijn/haar lesmethode past. ♦

Door het zure heen: met kinderen en jongeren werken rond verlies en rouw Damen, C. ; Netwerk voor pastoraal met jongeren Lannoo, Tielt, 2004. doelgroep : jeugdbewegingen en andere jongerenorganisaties

De christelijk geïnspireerde jeugdbewegingen en organisaties die werken met kinderen en jongeren in Vlaanderen, stelden vast dat er een grote behoefte bestaat aan bruikbaar werkmateriaal rond verlies en rouw. Deze werkmap reikt inzichten en praktische informatie aan over hoe kinderen en jongeren in jeugdbewegingen, maar ook in andere jongerenorganisaties, kunnen omgaan met verlies, afscheid en rouw. In het eerste deel van deze map worden activiteiten aangeboden rond het thema verlies en rouw, los van een concrete aanleiding. Kinderen en jongeren zullen immers beter gewapend in het leven staan als ze al actief met dood en verlies bezig zijn geweest, voordat ze met een concreet sterfgeval geconfronteerd worden. Het tweede deel biedt activiteiten naar aanleiding van een concreet sterfgeval. Op die manier kunnen begeleiders die met een sterfgeval binnen of in de omgeving van hun groep worden geconfronteerd, verwerkingsmethoden vinden die naar de specifieke situatie van de kinderen of jongeren vertaald kunnen worden. ♦

Wie ben ik zonder jou ? Jong zijn en verder leven na verlies Fiddelaers-Jaspers, R. In de Wolken, Heeze, 2010. doelgroep : jongeren

Dit boek is geschreven voor jonge mensen die meemaken dat iemand in hun naaste omgeving dood gaat of dood gegaan is. De hoofdstukken zijn geschreven rond vragen waarmee veel jonge mensen die zo’n verlies meemaken rondlopen. Belangrijk zijn ook de reacties van de eigen leeftijdsgenoten die hun ervaringen vertellen. ♦

Nu jij er niet meer bent : rouwen met kinderen en tieners Abbeele, C., vanden Lannoo, Tielt, 2001. doelgroep : kinderen, jongeren, leerkrachten, hulpverleners

Dit boek is een leidraad voor iedereen die met verlies geconfronteerd wordt en worstelt met de vele vragen die dood, gemis en nabijheid bij kinderen en jonge mensen oproepen. Het boek werpt een licht op wat rouw met jonge mensen en onszelf doet. Na een confrontatie met de dood stellen jongeren zich vele vragen, en als de dood een onderwerp is dat deel uitmaakt van het leven, als het niet uit de weg wordt gegaan, is het gemakkelijker er over te praten als iemand sterft. Het boek reikt woorden aan om het onuitspreekbare ter sprake te brengen. = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

17

♦

Doodnormaal : verdriet en rouw bij leerlingen Fiddelaers-Jaspers, R. EPN, Houten, 1996. doelgroep : leerkrachten, directies

Dit praktische boek is een handreiking voor leerkrachten in het voortgezet onderwijs die te maken krijgen met jongeren met verdriet en rouw. Er wordt ingegaan op het klimaat dat op school zou moeten heersen om verdriet en rouw op te kunnen vangen. Aandacht wordt besteed aan de rol die de school kan spelen wanneer duidelijk is dat een leerling ongeneeslijk ziek is of met serieuze zelfmoordplannen rondloopt. Stap voor stap wordt aangegeven wat de school moet doen als een leerling overlijdt. Het rouwverwerkingsproces wordt besproken met aandacht voor de nazorg voor de klas, individuele leerlingen en het schoolteam. Tenslotte wordt een draaiboek aangeboden. Er zijn ervaringen van ouders, leerlingen en scholen in deze handreiking verwerkt. ♦

Gedeeld verdriet: opzetten en begeleiden van rouwgroepen voor jongeren Fiddelaers-Jaspers, R. Damon, Budel, 2006. doelgroep : leerkrachten, directies

Een praktische handleiding met oefeningen voor het opzetten en begeleiden van rouwgroepen voor jongeren. De map is voorzien van een speciale katern met richtlijnen voor scholen die een lotgenotengroep willen starten. ♦

Troost in wanhoop Verbeke, V.; Terry, J. (red.) Dienst Welzijn Provincie West-Vlaanderen, Gent, 2010. doelgroep : begeleiders, leerkrachten, opvoeders

Dit educatief pakket ‘Troost in Wanhoop’ omvat drie delen. In deel één vindt men naast algemene informatie over rouw, specifieke duiding over rouw bij jongeren. Deel twee bevat enkele draaiboeken die een houvast kunnen bieden in crisismomenten. Tenslotte kan men voor suggesties en doe-ideeën terecht in deel drie. Dit educatief pakket biedt begeleiders handvatten om thema’s als afscheid nemen en rouw bespreekbaar te maken. Het kan een inspiratiebron zijn om met jongeren in verlies en rouw op weg te gaan. Bij de opmaak van dit educatieve pakket werd expliciet gekozen voor een integrale benadering. Aandacht besteden aan een rouwende jongere kan evengoed in de jeugdbeweging, de leefgroep, de sportclub … als in de klas. Op school kan dit thema best vakoverschrijdend en niet enkel op vaste momenten in het jaar aan bod komen. ♦

Ik mis je zo. Verwerking verlieservaringen van mensen met een verstandelijke beperking Fiddelaers-Jaspers, R. Uitgeverij Damon, Budel, 2005. doelgroep: mensen met een verstandelijke beperking en hun begeleiders

Ook mensen met een verstandelijke beperking ervaren verdriet en voelen zich eenzaam wanneer ze iemand verliezen door de dood. Zij ervaren diepe rouw, maar kunnen hun gevoelens moeilijk uiten. Voor hen is bijzonder materiaal samengesteld dat hen helpt bij het omgaan met de dood en bij het verwerken van het verdriet. Het materiaal bestaat uit meerdere delen: een map met losbladig systeem en een begeleidersboek; een bewaardoos met picto’s en foto’s en een handleiding erbij. In het handboek krijgt de begeleider uitgelegd hoe te handelen bij rouw en verdriet bij mensen met een verstandelijke beperking. Voor de rouwenden zelf is er een werkboek dat nadien dient als herinneringsboek aan de overledene. Bij het boek worden vele tientallen stickers geleverd met pictogrammen en foto’s. Deze serie foto’s en pictogrammen zijn ook apart opgenomen in een speciale bewaardoos. Door middel van deze visuele hulpmiddelen wordt duidelijk gemaakt wat dood, verlies en rouw betekenen. = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

18

♦

Sterrenkind (video) Somers, P. NDC Horizon vzw, Antwerpen, 2000. doelgroep : vanaf 6 jaar duur : 13 min.

Sterrenkind is een goed hulpmiddel bij een gesprek met kinderen over de dood. Zo kunnen kinderen zelf een voorstelling maken van wat dood zijn is en wat met iemand gebeurt na de dood. Ook helpt het kinderen die iemand verloren hebben, hun eigen verdriet een plek te geven. ♦

Het verhaal van de drie levens (video) Versteylen, L. NDC Horizon vzw, Antwerpen, 2000. doelgroep : vanaf 6 jaar duur : 10 min.

Het verhaal van de drie levens geeft een antwoord op zoveel vragen die kinderen zich stellen over de dood. En ieder die het verhaal van de drie levens kent, weet dat het best zou kunnen dat de dood niet het laatste woord heeft … ♦

Blazen tot honderd (video) Jekino, Brussel, 1998. doelgroep : vanaf 9 jaar duur : 76 min.

Wanneer moeder sterft, blijft Maurits achter met zijn vader (een kunstschilder), zijn grote verdriet en zijn nieuwe vriendin. Bij haar vindt hij troost. Maar Moniek is een vreemd meisje : fris als een briesje, kwiek als een regendruppel. ‘Ik woon nergens’ zegt ze. Bestaat ze eigenlijk wel echt ? Er gaat veel om in het hoofd van Maurits. Hij is altijd bezig met ‘doodgaan’. Daar fantaseert hij over. Als hij in zo’n bui is, vlucht Moniek weg. Maar ze maken het altijd weer goed : ze kunnen niet zonder elkaar. Voorlopig tenminste niet. ♦

Sterren bewegen (video) Jekino, Brussel, 1998. doelgroep : vanaf 10 jaar duur : 97 min.

Maria is 11 jaar oud wanneer haar broertje PeeWee sterft. Maria’s ouders investeren hun liefde meer in de overledene dan in haar. Het lijkt wel of ze hun (levende) dochter vergeten zijn. Maria moet zelf het verlies verwerken en de genegenheid van haar ouders terugwinnen. Ze staat er alleen voor tot ze Jacob ontmoet, een vrolijke leeftijdsgenoot. Met hem kan ze voor het eerst over alles praten. Ook over haar verdriet. Jacob kan luisteren, begrijpen, troosten, maar hij verliest er zijn goed humeur en zin voor avontuur niet bij.


19

♦

Alle Sterren van de Hemel (therapeutisch bordspel) Luiten, D. All the Stars Above Productions B.V., Leidschendam, 2003. doelgroep: therapeuten

‘Alle Sterren van de Hemel” is een therapeutisch bordspel dat ontworpen is voor iedereen die een dierbare heeft verloren door de dood. Het doel is om de mensen die het spel spelen onderling contact te laten maken over hun verlies. Kinderen, jongeren én hun ouders. Het spel is een laagdrempelige manier om met elkaar te communiceren over emoties, herinneringen en ervaringen door middel van praten, tekenen, kleien, situaties uitbeelden etc. Het spel wordt aangeboden zowel in een individuele begeleiding, alsook tijdens een gezinsbegeleiding of in een lotgenotengroep. Begeleiding van een therapeut is vereist.


20

ZELFDODING

♦

En wat met zelfmoord ? : info- en werkpakket Centrum ter Preventie van Zelfmoord vzw, Brussel, 1995. doelgroep : leerkrachten

Aan de hand van dit pakket kan men zelfmoord bespreekbaar stellen in de klas. De map opent met een informatief gedeelte. Daarna volgt het werkpakket bestaande uit 20 modules waarin het thema zelfmoord telkens vanuit een verschillende invalshoek wordt ingeleid. Aangepaste werkvormen en werkmateriaal worden voorgesteld. De leerkracht kan hiermee een les op maat samenstellen, afhankelijk van zijn doelstelling, de leeftijd van de leerlingen, de grootte van de groep en de beschikbare tijd. ♦

Dossier Zelfdoding bij jongeren. Zucht naar zin Broeckx, G. DBO, Leuven, 1998. doelgroep : leerkrachten, opvoeders, jeugd- en vormingswerkers

Jaarlijks plegen in ons land meer dan 800 jongeren tussen 15 en 25 jaar zelfmoord. Verondersteld wordt dat er tienmaal zoveel zelfmoordpogingen zijn als effectieve zelfdodingen. Over zelfmoord praten, is de eerste stap naar hulp maar gebeurt nog veel te weinig. Preventie is niet alleen een taak voor professionelen. Jongeren moeten in de eerste plaats in hun natuurlijke milieu terechtkunnen. De auteur wil 'zelfdoding bij jongeren' bespreekbaar maken. Tevens doet hij een oproep tot een grondige mentaliteitsverandering, niet alleen op individueel maar vooral op maatschappelijk vlak. Na jaren studie en op basis van zijn ervaringen stelde de auteur een zeer gestoffeerd en praktijkgericht didactisch dossier voor ouders, leerkrachten, jeugd- en vormingswerkers samen. Het werk wil een totaalkijk geven op zelfdoding en brengt ook materiaal aan om het thema bespreekbaar te maken. De auteur gaat dieper in op mogelijke signalen, de motiveringen en de psychische instelling van een kandidaat-doder. Hij reikt illustratiemateriaal zoals video's, films, muziek en afscheidsbrieven aan en schreef zelfs voorbeeldlessen uit. De bedoeling van dit dossier is vooral om mensen te sensibiliseren die zich met toewijding en competentie willen engageren om helend en zorgend bij jongeren te staan die lijden en nood hebben aan opvang, gesprek en heling. ♦

Suïcidepreventie bij jongeren : vormingspakket voor leerlingbegeleiders Halford, D. ; Alders, A. ; Conserriere, I. …[et al.] FDGG-VVI werkgroep Zelfmoordpreventie, Gent, 2000. doelgroep : leerkrachten, CLB’s, vormingswerkers

Zelfmoordpreventie bij jongeren impliceert dat ook op school signalen herkend en opgevangen worden, om te komen tot een betere begeleiding en ondersteuning van de suïcidale leerling. Dit vormingspakket wil een hulpmiddel zijn voor leerlingbegeleiders om deze problematiek op een adequate manier aan te pakken. ♦

Weer-zin in leven : de school en zelfdoding Fiddelaers-Jaspers, R. ; Spee, I. EPN, Houten, 2000. doelgroep : leerkrachten, directies, leerlingenbegeleiders


21

Soms leven jongeren onder zo’n zware druk dat ze aan leren niet toekomen. Als enige mogelijkheid om onder die druk uit te komen, nemen ze soms het meest radicale besluit : zelfdoding. Een gekozen dood verlamt een school. Gevoelens van machteloosheid, paniek, verdriet, verbijstering en schuldgevoelens strijden om voorrang. Wat kun je als school doen ? Hoe draag je bij aan preventie ? Op welke signalen moet je alert zijn ? Hoe voorkom je paniek en maak je ruimte om gevoelens en gedachten te delen en samen de gebeurtenis een plek te geven ? En wie heeft oog voor de leraren en begeleiders die veel voor anderen betekenen maar soms zelf in de kou blijven staan ? Het zijn vragen die in dit boek aan de orde komen en geïllustreerd worden met ervaringen van scholen. ♦

Weg van mij: werkboek voor kinderen die achterblijven na zelfdoding Fiddelaers-Jaspers, R. ; ’t Erve, M., van Ten Have, Kampen, 2006. doelgroep: kinderen

Na een zelfdoding hebben ook de kinderen die ermee te maken krijgen, vele vragen. Ze zijn in de war, voelen zich vaak alleen en in de steek gelaten. De omgeving is vaak geneigd om kinderen te beschermen en hen niet volledig in te lichten. Toch is het belangrijk dat ze weten wat zelfdoding is en wat er is gebeurd. Ze moeten ergens met hun vragen en gevoelens terecht kunnen. Ze moeten het gevoel krijgen dat ze niet de enigen zijn die dit meemaken. Dit werkboek helpt kinderen om er, ook praktisch, mee bezig te zijn. Daarnaast biedt het volwassenen een handvat om er met ze over te praten. ♦

Om alles wat er niet meer is: jongeren over achterblijven na zelfdoding Van ’t Erve, M. ; Fiddelaers-Jaspers, R. Ten Have, Averbode, 2008. doelgroep: jongeren

Een boek vol verhalen, tips en gedichten van en voor jongeren. Het helpt om rouwen na een geval van zelfdoding bespreekbaar te maken. Jaarlijks verliezen honderden Nederlandse en Vlaamse jongeren een naaste door zelfdoding. Ze blijven achter met vragen en voelen zich vaak boos en in de steek gelaten. Ook angst en schaamte spelen nogal eens een rol. Veel rouwende jongeren vinden het moeilijk hun kwetsbare kant te laten zien en over hun gevoelens te praten, waardoor ze verstrikt kunnen raken in hun eigen gedachten. In dit boek vertellen ze openhartig over wie zij verloren hebben en hoe ze de periode voor en na het overlijden hebben ervaren. Ze vullen hun verhalen aan met eigen tips en gedichten. Zo bieden ze zichzelf en andere jongeren handvatten om rouwen na zelfdoding beter bespreekbaar te maken. ♦

‘ Gelukkig zijn ‘ : vormingspakket Vanlommel, K. ; Bertels, J. ; Heughebaert, H. … [et al.] In Petto, Berchem, 2001. doelgroep : jeugd(welzijns)werkers, leerkrachten

Het vormingspakket bevat een draaiboek met achtergrondinformatie en werkvormen, een jongerenmagazine en een onderzoeksrapport. 1. Onderzoeksrapport Het onderzoek schetst een interessant beeld van het psychosociaal welbevinden bij jongeren. Het rapport bundelt de resultaten van het onderzoek. Centraal staan de resultaten van de enquête. In het eerste deel vind je cijfergegevens en een staal van de antwoorden die jongeren neerschreven en formuleerden tijdens de groepssessies. In het tweede deel wordt aandacht besteed aan twee nauw gerelateerde thema’s, namelijk depressie bij jongeren en zelfmoord. Het rapport levert een schat aan bruikbaar materiaal en informatie op om producten en werkvormen te ontwikkelen voor het thema gelukkig zijn. 2. Jongerenmagazine ‘ Gelukkig zijn ‘ Het magazine is geschreven door en voor jongeren en gaat over gelukkig en ongelukkig zijn. Het is een leesbaar, interessant en makkelijk verteerbaar magazine. Het kan door jongeren individueel gelezen worden, maar is ook opgevat als een instrument om met jongeren (in groep) te werken rond gevoelens van geluk en onbehagen. In het magazine wordt = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

22

3.

aandacht besteed aan de volgende thema’s : geluk algemeen, thuis, op school, bij vrienden, zelfhulp, hoe helpen jongeren elkaar, problemen en kennis van de hulpverlening. De thema’s depressiviteit en zelfmoord komen uitgebreider aan bod. Het draaiboek Het draaiboek is een hulpmiddel om het onderwerp psychosociaal welzijn bespreekbaar te maken bij jongeren. Het bestaat uit 4 delen : Deel 1 : Informatie Je krijgt meer inzicht in het thema ‘jongeren en geluk’. Er wordt even stilgestaan bij de resultaten van het onderzoek en er wordt iets meer verteld over de totstandkoming van het actieprogramma. Daarnaast wordt de visie op preventie volgens In Petto weergegeven. Vervolgens worden twee onderwerpen belicht die verbonden zijn met het thema : depressie en zelfmoord bij jongeren. Deel 2 : Hulp bij begeleiding In dit deel wordt aandacht besteed aan de pedagogische opdracht van de begeleider. De rol van begeleider is immers anders dan die van leerkracht, opvoeder en jeugdleider. Deel 3 : Werkvormen In het derde deel wordt overgegaan tot actie. Meer dan vijftig werkvormen worden op een duidelijke manier toegelicht, en gekruid met tips en varianten. Op die manier kan men eigen accenten leggen, aangepast aan de verwachtingen en mogelijkheden van de groep. Deel 4 : Adressen en co In het laatste deel vind je titels van boeken, artikels en films die handelen over de diverse aspecten van het thema. Bovendien worden er een heleboel adressen van hulpverleningsorganisaties en andere ondersteunende diensten meegegeven.


23

ACHTERGRONDINFORMATIE

SOCIO-EMOTIONELE PROBLEMEN EN VAARDIGHEDEN

DOOD

♦

Levendige bibliografie : uitgebreide Nederlandstalige literatuurlijst rond (lijden), sterven, dood, begraven, rouwen. Editie 2001 Somers, P. NDC Horizon vzw, Antwerpen, 2001.

Uitgebreide Nederlandstalige literatuurlijst rond de thema’s lijden, sterven, dood, begraven en rouwen met 2.500 titels van publicaties. ♦

Helpen bij verlies en verdriet : een gids voor het gezin en de hulpverlener Keirse, M. Lannoo, Tielt, 1997. doelgroep : volwassenen, hulpverleners

Deze gids is niet alleen bestemd voor hulpverleners, maar ook voor vrienden, familieleden van rouwenden en mensen in verdriet. Het wil hen helpen om elkaar meer tot steun te zijn en het biedt bruikbare inzichten, geïllustreerd met talrijke herkenbare voorbeelden uit het dagelijkse leven. Naast verlies door de dood, besteedt de auteur ook aandacht aan andere verliessituaties, zoals het verlies van de gezondheid, van het werk, van een perspectief. Bepaalde hoofdstukken geven informatie voor iedereen in de samenleving, andere richten zich specifiek tot artsen, paramedici, zorgverleners, ambtenaren, leerkrachten, werkgevers. Zowel het gezin als de school, de werksituatie en verzorgingsinstellingen komen daarbij aan bod. ♦

Ruimte voor verdriet: omgaan met kinderen in verliessituaties Verliefde, E.; Fiddelaers-Jaspers, R. Acco, Leuven, 2005. doelgroep : ouders, leerkrachten, opvoeders, hulpverleners, …

Kinderen ervaren vaak verlies. Tijdens het spel leren kinderen omgaan met verliezen door bijvoorbeeld niet op te geven en nogmaals te proberen: misschien lukt het de volgende keer beter. Kinderen worden echter ook geconfronteerd met ingrijpend verlies waardoor hun leven kan veranderen: ouders die scheiden, het verdriet bij de eerste schooldag, een vriendje dat kanker krijgt, een (groot)ouder die sterft, … Een kind leert omgaan met deze betekenisvolle verliezen, soms alleen, soms met de steun van anderen. In een vertrouwde en veilige omgeving zoals thuis of op school kan een volwassene het kind uitnodigen om stil te staan bij het gemis. ‘Ruimte voor verdriet’ geeft een leidraad welke woorden te gebruiken, hoe om te gaan met gevoelens en gedachten, hoe het kind doorheen de verwerking te begeleiden. ♦

Afscheid nemen: veel gestelde vragen over kinderen en afscheid Fiddelaers-Jaspers, R. Ten Have, Kampen, 2005. doelgroep: volwassenen, professionelen


24

“Veel gestelde vragen over kinderen en afscheid” is een praktisch boekje over allerhande vragen en met veel tips: - hoe vertel je een kind dat iemand dood is of doodgaat? - wat vertel je over de dood? - hoe leg je uit wat begraven en cremeren is? - neem je een kind mee naar de uitvaart? ♦

Kinderen helpen bij verlies Keirse, M. Lannoo, Tielt, 2002. doelgroep : ouders, leerkrachten, opvoeders, hulpverleners

Kinderen helpen bij verlies is een gids voor ouders, leerkrachten, opvoeders, familieleden en ook voor hulpverleners die zowel met kinderen, jongeren als met volwassenen in contact komen. Het laat hen zien hoe ze kinderen en jongeren kunnen begeleiden in de confrontatie met verlies, ernstige ziekte in de familie, echtscheiding, zelfdoding. ♦

Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis: praktische gids na een misdrijf of een plotseling overlijden Steunpunt Algemeen Welzijnswerk Lannoo, Tielt, 2003. doelgroep : ouders, leerkrachten, opvoeders, hulpverleners

Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis stelt het eigen verwerkingsproces van kinderen centraal. Deze heldere en praktische handleiding is bestemd voor iedereen die leeft of werkt met kinderen en jongeren en hen vroeg of laat moet opvangen na een schokkende gebeurtenis. In het eerste deel beschrijven de auteurs hoe kinderen schokkende gebeurtenissen op hun eigen manier verwerken en geven ze duidelijke tips en adviezen, die bruikbaar zijn voor ouders, leerkrachten, politiemensen, leden van interventieteams en andere hulpverleners. In het tweede deel komen allerlei creatieve werkvormen aan bod waarmee ouders, intermediairen als hulpverleners heel concreet aan de slag kunnen. ♦

Het Boek van de Troost Janssen, K. ; Jonkers, R. Davidsfonds, Leuven, 2008. doelgroep : kinderen vanaf 10 jaar, ouders, leerkrachten, begeleiders

Het Boek van de Troost is een informatief boek over afscheid, verlies, leven en geluk. Hoewel dood en rouw een centrale plaats innemen in het geheel toch kozen de auteurs ervoor om het onderwerp te verruimen tot andere verlieservaringen en vormen van afscheid nemen. In het tweede deel van het boek worden allerlei aspecten van ‘dood’ en ‘rouw’ samengebracht. Het boek brengt zowel zakelijke kennis aan, speelt in op de nieuwsgierigheid van kinderen en beantwoordt concrete vragen. Positief is de aandacht voor stervensrituelen uit andere culturen. Ten slotte is er ook aandacht voor de psychologische verwerking van verlieservaringen vooral via korte getuigenissen. In de laatste hoofdstukken komen de rouwverwerking, leven na de dood en nieuwe kansen aan bod. Het boek eindigt met een hoofdstukje over geluk. ♦

Als ik er niet meer ben: kinderen voorbereiden op het overlijden van hun ouder Fiddelaers-Jaspers, R. Ten Have, Kampen, 2005. doelgroep: ouders, professionelen


25

Als je weet dat je niet lang meer te leven hebt – hoe vertel je dat dan aan je kinderen? Wanneer ga je er met ze over praten? Moet je je kinderen beschermen of juist overal bij betrekken? In dit boek staan veel situaties beschreven met de dood als onderwerp van gesprek. Het is voor iedereen persoonlijk hoe je omgaat met de moeilijkste fase van het leven: de dood. ♦

‘Dit doe je kinderen niet aan’: het begeleiden van kinderen op bezoek bij een stervende Snoeck, G. Lannoo, Tielt, 2004. doelgroep: professionelen in de gezondheidszorg

Als het levenseinde van een familielid nadert of een overlijden optreedt, worden kinderen dikwijls weggehouden, 'vergeten'. J. Snoeck, een palliatief verpleegkundige, verduidelijkt hoe we kinderen beter kunnen begeleiden in de context van lijden, sterven en afscheid nemen. De ervaring leert dat kinderen veel intenser bezig zijn met deze situatie dan algemeen wordt aangenomen. Kinderen moeten de kans krijgen om afscheid te nemen van iemand van wie ze houden. Wel is noodzakelijk dat zij- en hun familie - daarbij deskundig begeleid worden. Het begeleiden van kinderen en hun familie vraagt veel tijd, en het is goed dat de hulpverleners de nodige tijd daarvoor vrijmaken. Deze praktische handleiding voor hulpverleners kan hierbij een hulpmiddel zijn. De auteur begint met het verduidelijken van een aantal basisinzichten. Hij maakt daarbij een onderscheid tussen de verschillende leeftijden. Vervolgens stelt hij een stappenplan voor dat kan dienen bij de begeleiding van een kind bij een stervende. Een en ander wordt tenslotte verduidelijkt via een aantal casussen. ♦

Verliesverwerking en stervensbegeleiding bij kinderen Herbert, M. Intro, Baarn, 1999. doelgroep : leerkrachten, hulpverleners

Dit boekje heeft tot doel hulpverleners kennis, vaardigheden en waarden aan te reiken waarmee ze kinderen en hun gezinsleden kunnen bijstaan in een periode van groot verdriet en onzekerheid, en hen hiertoe inzicht geven in de wijze waarop kinderen en volwassenen reageren op het verlies of het naderende verlies van een geliefde. ♦

Kinderen begrijpen in rouw en verlies Couldrick, A. Stichting Achter de Regenboog, Utrecht, 1994. doelgroep : volwassenen

Het boekje geeft inzicht in de wijze waarop rouw bij kinderen in verschillende leeftijden tot uitdrukking komt. ♦

Jong verlies : handreiking voor het omgaan met rouwende kinderen Fiddelaers-Jaspers, R. Kok, Kampen, 1998. doelgroep : leerkrachten, ouders

Dit boek geeft informatie over de achtergronden van rouwende kinderen en biedt handvatten om deze kinderen op te vangen. Achtereenvolgens wordt aandacht besteed aan het stapsgewijs leren omgaan met de dood : hoe vertel je kinderen dat er een dierbare is overleden, hoe betrek je kinderen bij het afscheid, hoe rouwen kinderen en jongeren, hoe bied je hen de nodige steun. = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

26

Jong verlies is een belangrijke, praktische steun voor ouders, leerkrachten, mensen die in de zorgsector werken en andere betrokkenen bij de opvang en begeleiding van kinderen in rouw. ♦

Jong verlies: rouwende kinderen serieus nemen Fiddelaers-Jaspers, R. Ten Have, Kampen, 2005. doelgroep: ouders, leerkrachten, andere begeleiders

Wanneer kinderen van dichtbij met dood in aanraking komen, gaan we uit ongemak nog te snel aan hen voorbij. Het verduren van kinderverdriet valt niet mee, maar laten we kinderen juist bij een overlijden betrekken en daarmee hun verdriet serieus nemen. Een zeer praktisch handboek, vol met voorbeelden uit de dagelijkse praktijk. Het boek is geschreven voor iedereen die in de privé-sfeer of beroepsmatig met rouwende kinderen te maken heeft en behoefte heeft aan achtergrondinformatie en aan handreikingen. ♦

Nu jij er niet meer bent : rouwen met kinderen en tieners Abbeele, C., vanden Lannoo, Tielt, 2001. doelgroep : kinderen, jongeren, leerkrachten, hulpverleners

Dit boek is een leidraad voor iedereen die met verlies geconfronteerd wordt en worstelt met de vele vragen die dood, gemis en nabijheid bij kinderen en jonge mensen oproepen. Het boek werpt een licht op wat rouw met jonge mensen en onszelf doet. Na een confrontatie met de dood stellen jongeren zich vele vragen, en als de dood een onderwerp is dat deel uitmaakt van het leven, als het niet uit de weg wordt gegaan, is het gemakkelijker er over te praten als iemand sterft. Het boek reikt woorden aan om het onuitspreekbare ter sprake te brengen. ♦

Kind en verlies: omgaan met rouwende kinderen Overduin, C. Elsevier, Maarssen, 2009. doelgroep : ouders, leerkrachten, opvoeders en andere hulpverleners

Hoe graag men ook als volwassene kinderen verlies en verdriet wil besparen, toch maken deze zaken eveneens voor hen deel uit van het leven. Men kan onmogelijk voorkomen dat ze met verliessituaties geconfronteerd worden. Dit boek is bedoeld voor alle professionelen, o.a. leerkrachten en opvoeders die een taak hebben bij de ondersteuning van kinderen die een verlies meemaken, maar het is ook geschikt voor ouders die zich afvragen hoe ze hun kind het best opvangen bij deze crisissituaties. Met kinderen wordt hier de leeftijdsgroep van 0 tot 12 jaar bedoeld. Thema’s die aan bod komen zijn: leeftijden seksegebonden verschillen en het verschil met rouw bij volwassenen, kleine en grote verliezen, verlies bij echtscheiding, het uiten van emoties, de dreiging van een ernstige ziekte, dood door ongeval of misdrijf, de rol van school en kinderopvang, het betrekken bij de uitvaart, rouw na zelfdoding, verhalen vanuit de praktijk, het belang van herinneringen en rituelen. Elk hoofdstuk omvat, naast een theoretische kadering, tal van concreet bruikbare tips en denken doeopdrachten om met kinderen samen te doen. ♦

Stapeltjesverdriet: stilstaan bij wat is, een onderzoek naar de invloed van verlies op zeer jonge leeftijd Noten, S. In de Wolken, Heeze, 2009. doelgroep : hulpverleners en andere betrokkenen die met jonge kinderen te maken hebben


27

In dit boek wordt het kwalitatieve onderzoek Stapeltjesverdriet beschreven, een uniek onderzoek naar heel jong verliestrauma en wat daarvan de gevolgen zijn op het beleven van later verlies. De verschillende verliezen stapelen zich als het ware boven op elkaar, vandaar het begrip Stapeltjesverdriet. De resultaten tonen overtuigend aan dat ook zeer jonge kinderen, zelfs baby’s, op hun eigen unieke manier “weet” hebben van verlies. Daarom is dit boek van belang voor iedereen die met jonge kinderen te maken heeft. Zodat we nooit meer achteloos zeggen: “Het is niet zo erg, ze groeien er wel overheen en voordat je het weet zijn ze het vergeten!”. ♦

Mijn troostende ik: kwetsbaarheid én kracht van rouwende jongeren Fiddelaers-Jaspers, R. Uitgeverij Kok ten Have, Kampen, 2004. doelgroep : ouders, docenten, hulpverleners, jongeren

Mijn troostende ik gaat over jongeren tussen de twaalf en de twintig jaar die een groot verlies hebben geleden. Centraal staat de vraag wat rouw voor deze jongeren betekent. Het zijn normale jongeren die geraakt zijn in hun kwetsbaarheid, maar tegelijkertijd flexibel en krachtig zijn. Met de juiste steun van mensen in hun omgeving slagen verreweg de meesten erin om gezonde volwassenen te worden. Hun ouders, docenten en hulpverleners krijgen in dit boek achtergrondinformatie en handreikingen voor begeleiding. De schrijfster laat de jongeren zelf uitgebreid aan het woord om uit te leggen welke steun zij nodig hebben. ♦

Dood en sterven in het leven van mensen met een verstandelijke handicap Bosch, E. Uitgeverij H. Nelissen, Baarn, 1999. doelgroep : hulpverleners in de zorgsector, familieleden van mensen met een verstandelijke handicap

In dit boek wordt met zeer praktische, herkenbare voorbeelden ingegaan op de beleving van mensen met een verstandelijke handicap die met dood en sterven te maken krijgen. Begeleiders, ouders en anderen voelen zich regelmatig verlegen met deze thematiek. Aan hen wordt een kader aangereikt. ♦

Moet ik nu huilen? Rouw bij kinderen en jongeren met een stoornis binnen het autismespectrum Delfos, M.F.; Fiddelaers-Jaspers, R. Uitgeverij Ten Have, Kampen, 2007. doelgroep : ouders, hulpverleners, leerkrachten en andere begeleiders

Hoe kun je kinderen en jongeren met autisme begeleiden bij een overlijden? Dit boek geeft uitleg over autisme en autistische stoornissen en gaat in op wat dood en rouw voor kinderen en jongeren met autisme betekent. Hoe informeer je hen? En hoe betrek je hen bij de gebeurtenissen en rituelen? Het boek is bedoeld om ouders, verzorgers, leerkrachten en andere betrokkenen bij die begeleiding te helpen. ♦

Veelkleurig verdriet : afscheid nemen in verschillende culturen Spee, I. ; Roos, D. ; Fiddelaers-Jaspers, R. KPC Groep, ’s-Hertogenbosch, 2000. doelgroep : leerkrachten, directies, CLB-medewerkers

Veelkleurig verdriet laat zien hoe verschillend en hoe overeenkomstig er wordt gerouwd in diverse religies/culturen. Kennis over de gebruiken van deze culturen kan leiden tot meer begrip en respect voor elkaars achtergrond en samen rouwen helpt vaak het verdriet een beetje te verlichten. Het boek is bedoeld voor volwassenen die op professionele wijze te maken hebben met kinderen, met name in het primair onderwijs. = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

28

♦

Met de dood in het hart : rouw bij migrantenen vluchtelingenjongeren Goudriaan, M. Stichting Pharos, Utrecht, 2001. doelgroep : hulpverleners en begeleiders van migrantenen vluchtelingenjongeren

In Met de dood in het hart beschrijft de auteur de wijze waarop in een aantal culturen van in Nederland wonende migrantenen vluchtelingenjongeren wordt omgegaan met dood, begrafenis en crematie, rouw en verliesverwerking. Zij laat zien dat emoties op heel verschillende manieren worden geuit en dat cultuur een betekenisgevend, vaak religieus kader biedt. In dit boek komen meer dan twintig jongeren die te maken hebben gehad met het overlijden van een ouder, zelf aan het woord. Zij zijn geïnterviewd door de auteur en dragen belangrijke persoonlijke informatie aan. Deze is aangevuld met informatie van deskundigen en van sleutelfiguren uit de verschillende etnisch-culturele gemeenschappen. Jongeren reageren zeer verschillend op de dood van een ouder. De grote culturele en religieuze diversiteit van deze jongeren, maar vooral hun individueel verschillende manieren van verliesverwerking, betekenen dat er geen pasklare methodieken te geven zijn. Wel biedt dit boek een algemeen kader, veel achtergrondinformatie en concrete handvatten om jongeren op een cultuursensitieve manier te ondersteunen bij hun verliesverwerking. ♦

Gebroken wit : bewust omgaan met de dood Somers, P. Uitgeverij Van Halewijck, Leuven, 1997. doelgroep : volwassenen die op de een of andere manier bezig zijn met de dood

In dit boek pleit de auteur voor het herstel van de ars moriendi, de kunst van het sterven zoals die eeuwenlang beleefd werd door onze voorouders. De auteur komt op voor een doordachte uitvaartvernieuwing en wil het taboe rond de dood doorbreken. Dit boek is niet alleen een praktische gids voor de administratieve en sociale verwikkelingen na een overlijden, maar het bevat ook tips om op een persoonlijke manier een kerkelijke of burgerlijke uitvaart te organiseren. De auteur besteedt ook aandacht aan het rouwverloop en door de adres- en literatuurlijst is het een handig naslagwerk. Gebroken wit is een inspiratiebron voor iedereen die op een eigentijdse manier met de dood wil omgaan. ♦

Tegen de zon in kijken: doodsangst en hoe die te overwinnen Yalom, I.D. Uitgeverij Balans, Amsterdam, 2008. doelgroep : volwassenen, therapeuten, hulpverleners

De auteur legt op een buitengewoon inspirerende en bemoedigende wijze uit hoe we sterfelijkheid en dood kunnen leren begrijpen en accepteren. In dit boek behandelt de auteur specifieke methoden en technieken om met de meest voorkomende vormen van doodsangst om te gaan. Hij geeft adviezen over hoe je kunt leren in het hier en nu te leven en te beseffen dat de invloed die wij allemaal op anderen hebben ook na ons eigen leven blijft voortbestaan. ♦

De kunst van het afscheid nemen : beelden van innerlijkheid Abbeele, C., vanden Lannoo, Tielt, 2001. doelgroep : volwassenen

Dit boek is een kunstzinnig verslag van een stervensproces, weergegeven in beeld en woord. De rode draad door dit boek is de liefde, die lijdende mensen helpt, troost en optilt. Het is geschreven voor allen die willen stilstaan bij het Mysterie van leven = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

29

en dood, voor hen die nood hebben aan een herkenbaar teken op het moment dat de dood aan het diepste wezen raakt. Het laat zien hoe de dood de mens uitnodigt om woorden van leven, woorden en gebaren van troost door te geven. ♦

Vingerafdruk van verdriet : woorden van bemoediging Keirse, M. Lannoo, Tielt, 2002. doelgroep : voor iedereen die treurt om het verlies van een dierbaar persoon

Het is geen boek over de dood. Het is een boek over leven, over het emotionele leven van iemand die wordt geconfronteerd met het verlies van een dierbaar iemand. Het is een boekje dat men zou moeten geven aan iedereen die een kind, een broer of een zus, de partner, een ouder, een vriend of een droom verliest. ♦

Rouw en persoonlijk verlies Relf, M. ; Couldrick, A. ; Barrie, H. (red.) Stichting Achter de Regenboog, Utrecht, 1994. doelgroep : volwassenen

Een eenvoudige, heldere leidraad voor wie te maken heeft met rouw en persoonlijk verlies in een gezinssituatie. ♦

Als je woorden zoekt … Fiddelaers-Jaspers, R. KPC, ’s-Hertogenbosch, 1996. doelgroep : ruime publiek

Bundel met gedichten en tekstfragmenten, bedoeld om mensen de woorden te laten vinden voor hun gevoelens bij het overlijden van een geliefd persoon. Het boek is zo samengesteld dat men uit thema’s kan kiezen als ‘ Uit het leven gerukt, Verlost uit het lijden, Als kinderen sterven, Het zelfgekozen einde ‘. Het laatste hoofdstuk is geschikt om een tekst te zoeken voor op een condoleancekaart. ♦

Woorden die sterken en troosten Kübler-Ross, E. Altamira-Becht, Haarlem, 1993. doelgroep : ruime publiek

In eerlijke en rechtstreekse bewoordingen spreekt de auteur over de vragen waar iedereen mee te maken krijgt : sterven en stervensbegeleiding. Zonder de pijn van het afscheid te ontkennen schenkt zij de lezer woorden die kunnen sterken en troosten in de belangrijke, en voor velen moeilijke, fase van het leven : het afscheid nemen en het sterven. ♦

Woorden van troost : hoe vind ik de juiste woorden bij een overlijden Somers, P. Lannoo, Tielt, 2002. doelgroep : ruime publiek

In dit boek is een verzameling troostende en helende woorden bijeengebracht. Het zijn stuk voor stuk pareltjes van brieven, geschreven door reële mensen, naar aanleiding van een concreet overlijden. Rouwende mensen zullen uit het boek veel steun en herkenning putten. Voor troostende mensen is het een bron van inspiratie om mensen met verdriet bij te staan.


30

♦

Hoe Vlaanderen de dood beleeft : uw getuigenissen over de confrontatie met de dood NDC Horizon vzw, Antwerpen, 1998. doelgroep : ruime publiek

Dit boekje is een weergave van de emoties bij het afscheid nemen en de ervaringen die mensen hebben in confrontatie met de dood. Proza, poëzie, beeldspraak en feiten wisselen elkaar af. ♦

Creatief omgaan met de dood Somers, P. NDC Horizon vzw, Antwerpen, 2001. doelgroep : volwassenen

De auteur geeft een overzicht van de creatieve mogelijkheden van afscheid nemen. Creatief omgaan met de dood komt het leven van de nabestaande namelijk ten goede doordat er afscheid genomen wordt van een dierbare op de manier waarop de nabestaande dat wenst. Dit is belangrijk omdat de manier van afscheid nemen medebepalend is voor het verdere leven van de nabestaande. ♦

Afscheid vieren Diessen, van, T. (red.) Levensecht, Brussel, 2002. doelgroep : volwassenen

De bundel ‘ Afscheid vieren ‘ bevat negen modellen van uitvaartvieringen voor en met kinderen en jongeren. ♦

Ultiem, intiem … subliem : over-leven tussen dood en uitvaart (video) NDC Horizon vzw, Antwerpen, 2000. doelgroep : ruime publiek duur : 35 min.

Deze video rond uitvaartzorg slaat een brug tussen stervensbegeleiding en rouwbegeleiding. Deze periode van enkele dagen tot een week is een sleutelmoment van over-leven voor de nabestaanden. Vaak ligt ze in de lijn van de terminale zorg. Maar vooral bepaalt deze periode het verdere rouwverloop en dus kleurt ze de rest van het leven van de nabestaanden. Ultiem, intiem … subliem, een kans en een uitnodiging om er een heilzame tijd van te maken, een manier van bezig zijn met de dood die je leven ten goede komt … ♦

Literatuur over dood en rouw voor kinderen, jongeren, ouders en hulpverleners Stichting Achter de Regenboog, Utrecht, 2002. doelgroep : volwassenen

Een regelmatig bijgewerkt overzicht van publicaties voor kinderen, jongeren, ouders, leerkrachten en hulpverleners met een korte toelichting.


31

ZELFDODING

♦

Waarom doet iemand dat? Kinderen en jongeren ondersteunen na zelfdoding in hun omgeving Fiddelaers-Jaspers, R. ; Groot, M., de ; Keijser, J., de Ten Have, Kampen, 2006. doelgroep: ouders, leerkrachten, hulpverleners

De waaromvraag is waarschijnlijk de meest gestelde vraag na een zelfdoding, door volwassenen, maar ook door kinderen. Het zijn vragen waarop het antwoord vaak niet voorhanden is. Dit boekje biedt heel praktische handvatten aan ouders, leerkrachten en hulpverleners. Hoe vertel je aan kinderen dat iemand een einde aan zijn leven heeft gemaakt? Wanneer vertel je het? Hoe kan je hen ondersteunen? ♦

Ik wou dat ik dood was : over zelfdoding, signalen en pogingen Adams, A. Uitgeverij EPO, Berchem, 1993. doelgroep : volwassenen

Het is de bedoeling van de auteur om met dit boek zowel mensen die suïcide overwegen, maar ook hun partners en de mensen in hun omgeving goed en ondubbelzinnig te informeren over wat signalen en pogingen tot zelfdoding in feite betekenen, hoe je er het best mee omgaat en hoe serieus ze dienen te worden genomen. Zelfdoding wordt beschreven als een proces dat vaak wel- maar soms ook niet - nog kan worden gestopt. ♦

Suïcide bij jongeren Plass, S. ; Mulder, A. (red.) Bohn Stafleu Van Loghum, Zaventem, 1993. doelgroep : preventiewerkers en hulpverleners in de jeugdzorg, leerkrachten, eerstelijnswerkers

In reactie op de sterke toename van suïcide en pogingen daartoe in ons land onder jongeren zijn er de afgelopen jaren tal van activiteiten voor preventieve hulpverlening ontwikkeld. Dit boek geeft een overzicht van deze activiteiten. De auteurs tonen aan de hand van verschillende praktijkvoorbeelden aan, hoe op verschillende plaatsen kan worden ingegrepen in processen die het ontstaan en voortbestaan van suïcideproblematiek bepalen. Daarnaast komen een aantal ervaringsdeskundigen aan het woord. Zij schrijven vanuit hun persoonlijke betrokkenheid over gebeurtenissen, inzichten en gevoelens van hoop en teleurstelling. Zij vragen naar meer specifieke deskundigheid in de omgang met suïcideproblematiek. De auteurs trachten in dit boek daarop in te gaan.

♦

De laatste daad : zelfdoding in Vlaanderen Moor, P.,de ; Messeman, S. ; Grosemans, A. Globe, Gent, 1998. doelgroep : volwassenen

In ' De laatste daad ' benaderen vier journalisten het fenomeen zelfdoding voor het eerst in al zijn aspecten : historisch, psychiatrisch, gerechtelijk, ethisch, therapeutisch, sociologisch. De grens tussen zelfdoding en euthanasie wordt afgetast. Het boek biedt naast bevindingen van experts ook getuigenissen van mensen die zowel professioneel als ongewild met suïcide worden geconfronteerd : de arts, de politieagent, de cipier, de toevallige voorbijganger en vooral ook de nabestaande. = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

32

♦

De last van het leven : zelfmoord in België en Nederland Demyttenaere, B. Icarus, Antwerpen, 2000. doelgroep : breed publiek

“De last van het leven” is een interessant boek over zelfmoord. Het is toegankelijk voor een breed publiek maar het biedt ook belangrijke invalshoeken voor hulpverleners. Men voelt de betrokkenheid van de auteur doorheen het boek omdat hijzelf ook nabestaande is. Het boek bestaat uit 4 grote delen. In deel 1 wordt heel wat achtergrondinformatie gegeven over de zelfmoordproblematiek. In deel 2 worden 4 heikele thema’s, waaronder homoseksualiteit en zelfmoord, concreet besproken. Het derde deel wordt gevormd door 9 gesprekken met nabestaanden. In het vierde deel wordt een overzicht gegeven van bekende Belgische en Nederlandse zelfmoordenaars en wordt bekeken hoe het thema in de jeugdliteratuur aan bod komt. ♦

Herinneringen in de toekomst : een perspectief voor rouw na zelfdoding Kayser, D. Elsevier/De Tijdstroom, Maarssen, 2000. doelgroep : hulpverleners, nabestaanden

Herinneringen in de toekomst beschrijft de ingrijpende gevolgen van zelfdoding. Voor de nabestaanden is de dood abrupt, overweldigend, onverwacht en pijnlijk. Hoe kan de nabestaande het verlies integreren in de realiteit en in de toekomst ? In dit boek worden praktijkgerichte handreikingen geboden aan hulpverleners die in hun werk te maken krijgen met het rouwproces van nabestaanden van zelfdoding. De auteur koppelt ervaringsverhalen van nabestaanden van zelfdoding aan de theorie over dit onderwerp. Het boek is interessant voor zowel de professional in de gezondheidszorg als voor nabestaanden die bredere informatie zoeken over de achtergronden en gevolgen van zelfdoding. ♦

De nacht is nabij : naar een beter begrip van het verschijnsel zelfmoord Redfield Jamison, K. Uitgeverij Luitingh-Sijthoff, Amsterdam, 2001. doelgroep : volwassenen

De auteur behandelt uitvoerig het thema zelfmoord. Zij wordt internationaal erkend als een autoriteit op vlak van depressieve aandoeningen en dit boek wordt beschouwd als het belangrijkste werk op het gebied van zelfmoord van de laatste 25 jaar. Zij richt zich in dit boek vooral op de gruwelijke aantrekkingskracht die zelfmoord op jongeren heeft, een actueel onderwerp want zelfmoord is nog altijd een zeer belangrijke doodsoorzaak bij jongeren. Het is een wetenschappelijk werk dat afgewisseld wordt met persoonlijke opstellen over individuele gevallen van zelfmoord. Het helpt de geest van zelfdoders te begrijpen en het intense, diep verwarrende gevoel van verlies en rouw te begrijpen dat zij die achterblijven soms ervaren. ♦

Down under: toen Joke uit het leven stapte Vande Gucht, M. Lannoo, Tielt, 2004. doelgroep : volwassenen

Dit is het verhaal van Joke, een joviale meid van twintig, die zich als een vis in het water voelt, tot zij als uitwisselingsstudente in Australië voor het eerst echt depressieve momenten krijgt en twijfelt over haar seksuele geaardheid. = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

33

Haar ups en downs brengen haar in een toestand die na haar terugkeer naar zelfdoding leidt. Het boek doet een poging om het taboe dat rond zelfdoding hangt te doorbreken. De auteur Marc vande Gucht is de vader van Joke. In het boek breekt hij een lans voor een psychiatrisch systeem dat beter aangepast dient te zijn aan de noden van patiënten met suïcidale neigingen. Het boek is ook een hart onder de riem van wie van dichtbij of van iets verderaf een vergelijkbaar drama heeft meegemaakt. Het boek doet evenzeer een oproep tot meer tolerantie, tot een betere begeleiding van patiënten en van nabestaanden, tot meer inlevingsvermogen, tot een onderwijssysteem dat ook oog heeft voor jongeren die geconfronteerd worden met problemen met hun geaardheid, tot verantwoordelijkheid en plichten van burgers ten aanzien van medeburgers… Kortom: dit is een oproep voor een streven naar een betere levenskwaliteit voor iedereen. ♦

100 procent Lena Boonen, S. Uitgeverij Clavis, Hasselt, 2006. doelgroep : kinderen vanaf 10 jaar

Lena, de zus van Bas, pleegt zelfmoord en zadelt de hele familie op met een vreselijk schuldgevoel. Bas leeft met zijn herinneringen. Samen met hem doorloop je zijn verwerkingsproces en krijg je een duidelijk beeld van hoe het moet voelen om een geliefd iemand op die manier te verliezen. Het is een erg aangrijpend en realistisch verhaal over de verwerking van een zelfmoord in een familie. De vlotte stijl en toegankelijke verhaallijn versterken de inleving. De auteur schreef dit boek op vraag van de werkgroep ‘Verder’, nabestaanden na zelfdoding. Zij proberen mensen te helpen en te begeleiden als ze te maken krijgen met zelfmoord. Op de laatste bladzijden van het boek vind je dan ook informatie over deze werkgroep en adressen voor hulp en zelfmoordpreventie in Vlaanderen en Nederland.


34

Websites ivm ernstige ziekte, dood, suïcide en rouw Achter de regenboog Nederland

http://www.achterderegenboog.nl Achter de regenboog Vlaanderen

http://users.pandora.be/achterderegenboog Anderzijds - uitvaartvernieuwers

http://anderzijds.nl Broers en zussen van verongelukte kinderen

http://www.ovk.be/ Bureau funale

http://www.biografischwerk.nl/index.html Centra voor morele dienstverlening

http://www.uvv.be/uvv5/top2/fram03.html De vuurtoren

http://www.devuurtoren.be Een wereld vol troost

http://www.cego.be In de wolken

http://www.in-de-wolken.nl Kankerspoken

http://www.kankerspoken.nl Leesweb – keuzelijsten over afscheid

http://www.leesweb.be Missing you

http://www.missingyou.be Nederlands expertisecentrum omgaan met verlies

http://www.rietfiddelaers.nl/ Netwerk palliatieve zorg Limburg

http://www.npzl.be Ouders van een overleden kind

http://www.ovok.be Ouders van verongelukte kinderen

http://www.ovk.be/ Overlijden - uitvaartverzorging

http://www.overlijden.nl Palliatief netwerk arrondissement Turnhout

http://www.pnat.be Palliatieve hulpverlening Antwerpen

http://www.pha.be Palliatieve thuiszorg voor ieder kind - steunpunt

http://www.palliovik.be/ PALLION – Palliatieve ondersteuningsequipe Limburg

http://www.pallion.be Rouwrituelen – steunpunt multiculturele samenleving

http://www.rouwrituelen.nl Rouwverwerking

http://www.rouwverwerking.pagina.nl Rouwzorg Vlaanderen = = = = mêçîáåÅá~~ä=ëíÉìåéìåí=çåÇÉêïáàë=J=ïÉäÄÉîáåÇÉåÓ=råáîÉêëáíÉáíëä~~å=N=JPRMM=e~ëëÉäí==J==MNN=OP=UO=QMLOS=J===ïÉäÄÉîáåÇÉå]äáãÄìêÖKÄÉ==J=ïïïKäáãÄìêÖKÄÉLïÉäÄÉîáåÇÉå

35

http://www.rouwzorgvlaanderen.be Similes

http://www.similes.be Slachtofferchat

http://www.slachtofferchat.be Slachtofferzorg Vlaanderen

http://www.wvc.vlaanderen.be/welzijnenjustitie/slachtofferhulp/ Slachtofferzorg Vlaanderen - centra

http://www.wvc.vlaanderen.be/welzijnenjustitie/slachtofferhulp/centra.htm Uitvaartverzorging

http://www.uitvaart.nl Verkeersslachtoffers

http://www.zebraweb.be Verlaat verdriet

http://www.verlaatverdriet.nl Verlies verwerken

http://www.verliesverwerken.nl Vlaamse werkgroep verder - nabestaanden na zelfdoding

http://www.werkgroepverder.be Vrijzinnige Verenigingen

http://www.uvv.be Verwerk – rouw en rouwverwerking

http://www.verwerk.nl Wiegedood

http://www.wiegedood.org/ Zelfdoding

http://www.zelfdoding.be Zelfdoding – chat en telefoon

http://www.zelfmoordpreventie.be/algemeen/online.php Zelfdoding – centrum ter preventie

http://www.zelfmoordpreventie.be Zelfdoding - nabestaanden

http://www.werkgroepverder.be Zelfdoding – Vlaams preventieproject centra geestelijke gezondheidszorg

http://www.zelfmoordpreventievlaanderen.be Zebra - verkeersslachtoffers

http://www.zebraweb.be Zonder ouders

http://www.zonderouders.nl


36

INHOUD Inleiding

1

Educatief materiaal

2

❑ Socio-emotionele vaardigheden Miembo Een wereld vol troost Omgaan met ziek zijn Dood Zelfdoding

Achtergrondinformatie

Socio-emotionele problemen en vaardigheden Dood Zelfdoding

Websites ivm ernstige ziekte, dood, suïcide en rouw

2 3 4 8 20

23

23 31

34


Provinciale projecten welbevinden

Recommend Documents