Project: De gezonde bedrijfskantine

Project: De gezonde bedrijfskantine Integrale opdracht blok 1.3

Tutor: R. van Ommeren Klas: VD 1F1 Groepsleden: Margreet de Bruyn, 12045764 Rick Lamme, 20053940 Marjoke van Hees, 12054577 Cathalijne de Klerk, 12011045 Jill Picauly, 12043249 Eline Dekker, 12008419 Sanne van der Hooft, 12072087

Inhoudsopgave Inleiding Over Smurfit Kappa Samenvatting Obesitas Hypertensie Hypercholesterolemie Inventarisatieverslag Afname analyse Advies over het aanbod Advies aan de werknemers Draagvlak creëren en informeren Conclusie Literatuurlijst Bijlage 1 Bijlage 2

blz.2 blz.2 blz.2 blz.4 blz.4 blz.5 blz.7 blz.7 blz.8 blz.9 blz.13 blz.14 blz.15 blz.16 blz.20

1

Inleiding Welvaartziektes, waaronder obesitas, hypercholesterolemie en hypertensie (deze begrippen worden in het begin van het rapport verder toegelicht), zijn een groot probleem in de westerse wereld. Van de Nederlandse bevolking heeft 36% procent matig overgewicht. Mocht de bevolking doorgaan met deze leefstijl zal het percentage stijgen naar 41%.1 Overgewicht kan leiden tot de bovenstaande welvaartsziekte. Alleen al de kosten van verzuim door overgewicht kosten werkgevers 600 miljoen euro per jaar, becijferde VNO- NCW. Mensen brengen het merendeel van de tijd van de week door op hun werk, hierdoor zullen zij artikelen kopen in het restaurant. Consumenten worden namelijk overspoelt door misleidende reclames en nieuwe innovaties, hierdoor is het moeilijk op een ‘gezonde’ te maken. Dit adviesrapport is bedoeld om de werknemers van Smurfit Kappa te helpen bij het maken van gezonde keuzes. Er staat beschreven wat er zoal in een bedrijfsrestaurant te krijgen is en wat er geconsumeerd wordt. Deze gegevens zijn verzameld door een deel van de projectgroep, die een inventarisatie hebben uitgevoerd bij een locatie van Sodexo (Smurfit Kappa, Oosterhout). Vervolgens wordt er informatie gegeven of deze producten een ‘gezonde’ keuze zijn, hierbij is rekening gehouden met de Richtlijnen van Goede Voeding 2006. Er is een advies geschreven over welke voedingsmiddelen een goede keuze zijn en welke voedingsmiddelen vervangen zouden kunnen worden door een gezondere variant. Tevens zijn er voedingsanamneses afgenomen bij werknemers. Deze vormden de basis voor een individueel voedingsadvies, rekening houdend met eventuele risico’s op hart- en vaatziektes. Daarnaast worden onze bevindingen beschreven met betrekking tot hoe de werknemers geïnformeerd kunnen worden, met een uitgewerkt idee om draagvlak hiervoor te creëren. Ten slotte worden er gegeven suggesties gegeven over het vervolgonderzoek.

Over Smurfit Kappa Het Sodexo bedrijfsrestaurant is gevestigd bij het bedrijf Smurfit Kappa. Deze organisatie is een grote speler op het gebied van verpakkingsoplossingen voor uiteenlopende productsectoren. Voorbeelden zijn de industriële- en de chemische sector. Er wordt op verantwoorde wijze papier en karton hergebruikt voor de duurzame productie van verpakkingen. In Smurfit’s bedrijfsfilosofie gaat dit prima samen met de doelstelling van winstgevende groei. Duurzaamheid vereist een duidelijke toewijding aan het opbouwen van een gezonde toekomst, dit gebeurt op basis van drie belangrijke principes:  Bescherming van het milieu  Ontwikkeling maatschappelijk verantwoord sociaal beleid  Creëren van economische waarde De werknemers worden gezien als de voornaamste middelen binnen het bedrijf. Smurfit streeft ernaar te worden beschouwd als een verantwoorde onderneming in de lokale gemeenschappen waarin zij actief zijn en waar de werknemers en hun families wonen. Het welzijn van de werknemers staat centraal en daarom is dit onderzoek uitgevoerd. Een gezonde voeding draagt bij aan een gezond leven en goed welzijn. 2

Samenvatting Welvaartziekten zijn een groot probleem, o.a. obesitas, hypercholesterolemie en hypertensie. De oorzaken zijn uiteenlopend, maar een ervan is voeding. Door de overvloed aan keuze is het niet makkelijk om de gezonde voeding hieruit te kiezen. Consumenten staan dagelijks voor die keuze in een bedrijfsrestaurant. In dit adviesrapport is er gekeken naar een restaurant van Sodexo, gevestigd in het bedrijf Smurfit Kappa. Er is uitgebreid gekeken naar wat er in het restaurant verkrijgbaar is en welke voedingsmiddelen voldoen aan de Richtlijnen Goede Voeding. Dit is gedaan met speciale aandacht voor obesitas, hypercholesterolemie en hypertensie. Hiermee wordt bedoeld dat er is gekeken of er voedingsmiddelen zijn die een risico vormende gezondheid.

2

Er is gebleken dat er voldoende groente en fruit aanwezig is, waardoor het ook makkelijker is om aan vezels te komen. Groente en fruit leveren niet voldoende vezels, daarom wordt het aangeraden om het bruine brood te vervangen door volkorenbrood. Een andere richtlijn is om voldoende vis te eten, daarom wordt het aangeraden om meer vis aan te bieden in het restaurant. Er worden veel producten aangeboden met verzadigde vetten, zoals gefrituurde snacks, 48+ kaas en stroopwafels. Deze producten zullen vervangen moeten worden door producten met minder verzadigde vetten zoals 20+ kaas, evergreen en magere vleeswaren. Ook wordt er geadviseerd om de frisdranken te vervangen door light varianten. Daarnaast is er gekeken naar welke voedingsmiddelen er worden geconsumeerd door de medewerkers. Deze gegevens zijn geanalyseerd en er is een advies geschreven voor de medewerkers. Hierin komen een aantal zaken nadrukkelijk naar voren:  Consumeer minder verzadigde vetten binnen te krijgen, in de adviezen zijn veel voorbeelden verwerkt om bepaalde producten te vervangen.  Er worden te weinig vezels gegeten, dit kan verbeterd worden door meer fruit en volkoren producten te eten. Hiermee is ook het probleem van te weinig fruit opgelost.  De natriuminname is te hoog. Dit kan onder andere geholpen worden door geen zout toe te voegen aan maaltijden en zo weinig mogelijk kant- en klaar producten te gebruiken. Ook is er een advies geschreven voor het restaurant over het voedselaanbod, met tips om het duidelijker te maken voor de medewerkers wat gezond is en wat niet. Dit kan gedaan worden door middel van gekleurde bordjes (rood, oranje en groen) waarop de voedingsstoffen van het product vermeld staan. Daarnaast is het een optie om in het restaurant affiches met de Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheden (ADH) te plaatsen, zodat de werknemers in één oogopslag kunnen zien wat er aan voedingsstoffen geconsumeerd moet worden voor een optimaal voedingspatroon. Door de prijzen aan te passen op hoe gezond het product is, stimuleert men de verkoop van gezonde producten. Ook kan er een informatieavond gegeven worden aan de werknemers, waarbij ze zelf ook vragen kunnen stellen over gezonde voeding.

3

Obesitas Obesitas is een ziekte waarbij er door het lichaam veel vet wordt opgeslagen. Dat zijn vaak verzadigde vetten die in de vetcellen worden opgeslagen. Dit gebeurt veel op plekken waar het goed te zien is zoals de buik of de heupen. Overgewicht en slechte voeding, in combinatie met weinig beweging, zullen ervoor zorgen dat er obesitas ontstaat. Overgewicht en obesitas kunnen leiden tot lichamelijke problemen en gezondheidsrisico’s. 3 Een gezond gewicht wordt bepaald aan de hand van BMI (body mass index), de formule om het BMI te berekenen is gewicht (kg)/lengte 2(m). Als er een BMI boven de 25 is, is er sprake van overgewicht, bij een BMI boven de 30 is er sprake van obesitas en bij een BMI boven de 40 is er sprake van morbide obesitas. 4,5 Een verhoogd risico op overgewicht en obesitas kan een erfelijke oorzaak hebben. Daar wordt mee bedoeld dat personen gewoontes hebben aangeleerd van jongs af aan, of er is sprake van een gendefect, waardoor er sneller sprake kan zijn van overgewicht als een of twee van de ouders hier ook mee te maken heeft. Tegenwoordig is het aanbod van voedsel groot, vooral het aanbod van ongezonde producten met veel verzadigde vetten. Deze vetten zullen in de cellen worden opgeslagen als brandstof, maar doordat er minder bewogen wordt is deze brandstof overbodig. Het feit dat er minder bewogen wordt heeft te maken met zittend werk vanwege de automatisering. Doordat er minder wordt bewogen, blijft er energie over en zal deze opgeslagen worden als vet. Het vet zal op zijn plek blijven zitten en niet verbrand worden. Ook zijn de ongezonde producten zoals fastfood en snacks goedkoper. Er worden makkelijker goedkope snacks gekocht in plaats van de wat duurdere groenten en fruit, en daar komt ook nog bij dat gerechten klaargemaakt moeten worden, dat is bij fastfood niet nodig. Eten kan voor sommigen voor gezelligheid staan, als er bezoek is gaat er een schaaltje met wat lekkere snacks op tafel. De gevolgen van obesitas kunnen zijn hart- en vaatziekten, verschillende soorten kanker, psychische problemen, gewrichtsklachten, hoge bloeddruk en een hoog cholesterolgehalte.3,6 Er is gekeken of er een risico bestaat op ernstig overgewicht als men dagelijks zou lunchen in het bedrijfsrestaurant. In het restaurant zijn veel gezonde producten aanwezig zoals fruit, salades, brood en mager broodbeleg. Deze producten consumeren in combinatie met voldoende beweging zal niet leiden tot overgewicht, dus ook niet tot obesitas. Maar er zijn wel degelijk producten in het restaurant verkrijgbaar met veel verzadigd vet, veel suiker en weinig vezels, zoals: wit brood, oude kaas, koffie met suiker, chocolademelk, vet broodbeleg, frisdrank en snoep. Gelukkig ontstaat ernstig overgewicht niet als men af en toe iets ongezonds eet en verder gezond leeft. Als men echter kiest om dagelijks een warme snack (bijv. broodje frikadel of kroket) in het bedrijfsrestaurant te eten, de dag grotendeels zittend doorbrengt en de rest van de dag ook niet gezond eet, dan is die kans aanzienlijk hoger.

Hypertensie Hypertensie is een ander benaming voor hoge bloeddruk. De bloeddruk is de druk in de bloedvaten. Deze druk ontstaat doordat het hart samentrekt en ontspant en er bloed gaat stromen. Als het hart zich samentrekt wordt de druk aangegeven als systolische bloeddruk. Als het hart zich ontspant word de druk aangegeven als diastolische druk. 7 De bloeddruk wordt gemeten met een bloeddrukmeter en uitgedrukt in millimeters kwik(mmHg). De normaalwaarde van de bloeddruk is bij een volwassene: systolische druk hoger dan 120 mmHg en de diastolische druk dan 80 mmHg. Er is sprake van hypertensie bij een bloeddruk boven de 140/90 mmHg. De bloeddruk kan schommelen(door activiteiten, emoties en spanningen), daarom kan pas na ongeveer 3 maal meten worden geconcludeerd worden of men met hypertensie te maken heeft. 6 Door verscheidene factoren kan de bloeddruk stijgen, waardoor eventueel hypertensie zich kan ontwikkelen. Het lichaam kan te veel water en zout vasthouden. De zoutinname kan ook te hoog zijn, met name als men veel voedingsmiddelen tot zich neemt met veel natrium, denk aan: soep, kant en klaar maaltijden, pizza, rookworst, jus, sauzen, snacks, kaas, broodbeleg, brood, maar natuurlijk ook keukenzout. Verzadigd vet kan tot een toename van het buik vet leiden, hierdoor zullen er extra 4

bloedvaten moeten komen om deze vetlagen te voeden, het vatenstelsel wordt groter, dus zal de bloeddruk toenemen. Andere factoren die tot hypertensie kunnen leiden zijn: veel gebruik van cafeïne (zit o.a. in: koffie, thee, cola en energydranken), veel stress, hoog BMI, roken, alcohol, hoge inname van glycyrinizinezuur (in drop, zouthoutthee, hoestsiroop) maar ook een warm klimaat met hoge temperaturen kan de bloeddruk doen stijgen. Bij een te hoge bloeddruk stijgt de kans op harten vaatziekte. Dit kan worden beperkt door middel van het gebruik van de bovenstaande genoemde producten en activiteiten te beperken. Ook kan er eventueel gekozen worden voor natriumbeperking tot maximaal 2400 mg Na per dag. Het effect van het natriumbeperkt dieet is afhankelijk van de individuele natriumgevoeligheid. Het effect op de bloeddruk lijkt groter naarmate de mate van natriumbeperking toeneemt. Meer beweging en genoeg ontspanning kan de bloeddruk ook doen dalen, waardoor hypertensie kan verdwijnen. 8

Hypercholesterolemie Bij hypercholesterolemie is er sprake van een hoog cholesterolgehalte. Men spreekt van een te hoog cholesterol boven de 5,0 mmol/l, en van een sterk verhoogt cholesterol boven 8,0 mmol/l. 9 Cholesterol is een vetachtige stof in het lichaam en heeft een functie als bouwstof voor de lichaamscellen en hormonen. Het is belangrijk voor het functioneren van het lichaam, een te hoog gehalte van deze stof is echter schadelijk. Normaal gesproken maakt het lichaam zelf al genoeg cholesterol aan in de lever, daarnaast neemt het lichaam ook cholesterol op uit de voeding. Bij een normaal cholesterolgehalte is ongeveer 5,0 mmol/l bloed. 10 In Nederland hebben naar schatting 40.000 personen Familiaire Hypercholesterolemie (FH). Dit is een erfelijke stofwisselingsziekte waarbij te veel cholesterol in je lichaam blijft zitten. 11 Andere factoren kunnen ook een rol spelen bij een hoog cholesterolgehalte zoals diabetes, schildklierproblemen, bepaalde medicijnen, overgewicht en een voeding met veel verzadigde vetten. Een verhoogd cholesterolgehalte is een belangrijke risicofactor voor het optreden van coronaire hartziekten. De slagaders worden door een verhoogde cholesterol nauwer (slagaderverkalking), hierdoor krijgen de achterliggende organen uiteindelijk weinig of geen bloed meer en dus ook geen zuurstof. Door het los schieten van een bloedprop kan het zo zijn dat er een bloedvat afsluit in de hersenen of dicht bij het hart, dit is de oorzaak van een beroerte en/of hartinfarct. Voor het bepalen van het risico op hart- en vaatziekten is de verhouding tussen het totaal cholesterol en het HDL (Hoge Dichtheid Lipoproteïnen) erg belangrijk. HDL is een eiwitbolletje met daarin een gunstige soort cholesterol. Het HDL neemt het ongunstige cholesterol mee naar de lever waar het afgebroken wordt. Het ongunstige cholesterol zit weer verpakt in een eiwitbolletje dat LDL (Lage Dichtheid Lipoproteïne) heet, dit zorgt ervoor dat het cholesterol wordt verspreid in het lichaam. Bij beschadigingen aan de bloedvatwanden zal dit cholesterol zich ophopen. Het hoopt zich zover op totdat het bloed er steeds moeilijker doorheen komt, dit staat bekent als de eerder al beschreven slagaderverkalking. 12 Een te hoog cholesterolgehalte kan verlaagd worden door de juiste voeding. Het cholesterolgehalte verlaagd bijvoorbeeld door weinig verzadigde vetten te nuttigen. Plantensterolen hebben een gunstig effect, ze kunnen het cholesterolgehalte met 7-10% verlagen doordat ze een barrière vormen voor de opname van cholesterol vanuit de darmen.13 Ook is het aan te raden om vezelrijke producten te consumeren, omdat vezels zich binden aan cholesterol en er zo voor zorgen dat het cholesterol minder kan worden opgenomen. 14 Alcohol kan een positief effect hebben op het HDL cholesterol, maar houd er rekening mee dat dit alleen geldt voor de dagelijks aanbevolen hoeveelheid. Voor mannen wordt aangeraden om niet meer dan twee glazen alcohol per dag te drinken en voor vrouwen niet meer dan één glas. 15

5

In bijlage 1 bevindt zich een inventarisatielijst met producten die in het bedrijfsrestaurant te vinden zijn. In deze lijst staan in de groene kolom producten die aanbevolen worden aan personen met een te hoge cholesterol. In deze kolom zullen vooral producten staan met een laag gehalte aan verzadigd vet en met veel vezels.

6

Inventarisatie verslag Bij het bezoek aan het bedrijfsrestaurant van Smurfit Kappa, op 12 maart 2013, heeft er een inventarisatie van het assortiment plaats gevonden. Het doel hiervan is het assortiment te vergelijken met optimale criteria waar een bedrijfsrestaurant aan dient te voldoen. Een viertal personen van onze projectgroep ‘De gezonde bedrijfskantine’ is die dag een kijkje gaan nemen op de bewuste locatie in Oosterhout, Noord-Brabant. Wat bij binnenkomst gelijk opviel, was dat saladebar prominent vooraan stond. Een groot pluspunt, want dit nodigt uit tot het kopen en consumeren van gezonde producten. Er waren die dag twee medewerkers aanwezig die op de hoogte waren van onze komst en we werden dan ook hartelijk ontvangen. Na een korte uitleg van wat we precies van plan waren, zijn we snel overgegaan tot actie. Van alle producten die werden aangeboden zijn foto’s gemaakt om te kunnen beoordelen hoe het assortiment doorgaans wordt gepresenteerd. Tijdens die ronde hebben we het gehele assortiment genoteerd op naam en inhoudsmaten. De opgestelde lijst bevat alle producten die op die dag werden aangeboden. Vervolgens zijn deze producten onderverdeeld in verschillende categorieën. Elke categorie wordt beoordeeld aan de hand van Richtlijnen Goede Voeding 2006, waarna eventuele verbeteringen aangedragen kunnen worden. Als een categorie goed uit de beoordeling komt wordt dit uiteraard naar voren gebracht als een positief punt van het bedrijfsrestaurant. Na het afronden van de inventarisatie is er bij 7 werknemers een kort interview afgenomen met betrekking tot het eetpatroon. In het bijzonder lettend op de lunch, aangezien deze doordeweeks in het bedrijfsrestaurant genuttigd wordt. Deze werknemers waren op dat moment aanwezig voor de lunch. Ze waren erg vriendelijk en verleenden zonder moeite medewerking. Zo waren er een aantal werknemers die heel openhartig vertelden over hun eetgewoontes, waar ze niet geheel tevreden over waren. Ze vinden het doorgaans moeilijk de verleidingen van broodjes hamburger en broodjes kroket te weerstaan, vooral wanneer deze al klaar liggen in het bedrijfsrestaurant. Door middel van deze steekproef willen wij meer inzicht krijgen in welke producten worden afgenomen, maar ook in de gezondheid van de werknemers. Hoewel dit slechts een indicatie is, kan het later van pas komen bij het opstellen van het advies. Bij het gebrek aan een fysieke afnamelijst zullen deze gegevens gebruikt worden ter beoordeling van de algehele afname. De steekproef geeft een reëel beeld van het voedingspatroon van de werknemers op de desbetreffende locatie. Er heerst een bepaalde bedrijfscultuur en deze steekproef geeft weer hoe dit naar voren komt in de voeding.

Afname analyse Het Sodexo restaurant, binnen Smurfit Kappa, heeft een divers assortiment, zoals in de beoordeling van het voedselaanbod te zien is. (bijlage 1) Het Sodexo restaurant is voor alle werknemers van Smurfit Kappa beschikbaar en wordt regelmatig bezocht. Het is niet zo dat alle werknemers er dagelijks komen, maar als ze het restaurant bezoeken is een gevarieerd aanbod gewenst. De afname van de producten is daarom niet constant. Voor het onderzoek is gekeken naar de afname van producten tijdens de lunch, maar ook tussendoortjes. Hierbij is gebruik gemaakt van de eerder afgenomen voedingsanamneses, omdat we niet de beschikking hadden over een fysieke afnamelijst met de echte cijfers. Hieronder is een beoordeling van de afname van het bedrijfsrestaurant beschreven. Tijdens de analyse van het aanbod ligt de focus op verzadigde vetten, omdat deze nutriënt een grote invloed heeft op welvaartziekten. Natuurlijk worden andere nutriënten zoals vezels, koolhydraten en eiwitten ook meegenomen in de beoordeling. Sommige van deze voedingstoffen (zoals koolhydraten en eiwitten) worden namelijk ook op den duur omgezet in vet. In het restaurant is een duidelijk patroon te zien rondom de vaste afnametijden. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de pauzes van de werknemers. De eerste afnameperiode vindt plaats tussen 9 uur-10 uur, in deze periode wordt er voornamelijk koffie en thee gehaald. Vijf van de zeven deelnemende werknemers consumeren koffie met melk en/of suiker. Tussendoortjes bij de koffie of thee zijn verschillend. Het populairste tussendoortje in de ochtend is de stroopwafel. 7

Het volgende piekmoment in het restaurant vindt plaats bij de lunch, van half 12 tot half 1. De meeste producten die de werknemers consumeren zijn afkomstig uit het restaurant. De deelnemende werknemers geven aan dat dit de makkelijkste optie is. Vier van de zeven werknemers nemen frequent iets uit de categorie warme snacks. Deze producten bevatten een grote hoeveelheid energieleverende stoffen o.a. veel vet. Vooral de frituursnacks kunnen veel verzadigde vetten (en transvetten) bevatten. De bereiding van deze frituursnacks heeft grote invloed op de voedingswaarde van deze producten. Bij Sodexo wordt plantaardig en vloeibaar frituurvet gebruikt, dit is beter voor de gezondheid dan harde en dierlijke vetten. Bij deze producten gebruiken twee werknemers ook grote hoeveelheden saus (ook veel verzadigde vetten). De werknemers drinken bij de lunch graag halfvolle melk of karnemelk. Wit brood wordt door de werknemers lekkerder gevonden dan volkorenproducten, maar bevatten aanzienlijk minder vezels. Een van de zeven werknemers consumeert volkorenbrood van thuis, aangezien dit niet in het restaurant te vinden is. De werknemers hebben tussen half 4 en half 5 nog een pauze, dit is de laagste piek in de afname. Het aantal koffiedrinkers is hier minder, maar er wordt meer frisdrank verkocht De fruit afname is gering, maar hoger dan bij de eerste pauze .Ook is er te zien aan deze periode dat de werknemers een zoet tussendoortje willen zoals een gevulde koek, mars of de populaire stroopwafel. De afname van de producten is schematisch weergegeven in bijlage 2. Hier zijn meer details te vinden over de afname van de producten die niet genoemd zijn. Het gaat dan vooral om de gezonde producten, zoals fruit en salade. Deze hebben geen negatieve invloed op welvaartziekten en zijn daarom minder van toepassing in dit advies.

Advies over het aanbod Het bedrijf Sodexo heeft in het restaurant van Smurfit Kappa een breed assortiment. Dit assortiment bestaat uit gezonde producten, vooral fruit en salades, maar ook uit minder gezonde producten zoals de frituursnacks en de producten uit de snoepautomaat. Het kiezen van gezonde producten is niet de enige manier om een gezond eetpatroon te bereiken. Variëren met voeding is ook belangrijk om alle voedingsstoffen in voldoende mate binnen te krijgen. Aan de hand van de Richtlijnen Goede Voeding zal er nu een advies gegeven worden over deze producten. De eerste richtlijn in de Richtlijnen Goede Voeding (RGV) is het eten van 200 gram groente en 2 stuks fruit. Het restaurant werkt hier goed aan mee door het aanbieden van een gevarieerde salade bar. Het eten van salade bij de lunch maakt het makkelijker om over de dag 200 gram groente binnen te krijgen. Daarnaast biedt het restaurant vier soorten fruit aan, waardoor het makkelijker om te variëren en elke dag fruit te eten zonder dat het saai wordt. De tweede richtlijn is het eten van voldoende voedingsvezels, ongeveer 30 tot 40 gram per dag. Vezels zitten vooral in volkoren producten en juist deze producten missen in het restaurant. Er zijn wel volkorencrackers te verkrijgen in het restaurant, maar er is geen volkorenbrood. Het advies aan Sodexo is dan ook, vervang het bruine brood voor een volkoren variant. Daarnaast zitten vezels ook in groente en fruit, dit is zoals eerder genoemd, wel voldoende aanwezig. De derde richtlijn, twee porties vis per week, is minder van toepassing op een bedrijfsrestaurant, omdat vis voornamelijk bij de avondmaaltijd genuttigd wordt. Sodexo biedt wel avondmaaltijden aan, maar deze zijn voornamelijk bedoeld voor degenen die overwerken. Het advies is om 1 a 2 keer per week vis aan te bieden en op een bepaalde dag, bijvoorbeeld woensdagmiddag, de frituursnacks te vervangen voor kibbeling of broodjes haring, makreel of gerookte zalm. Pluspunt is de nu al aanwezige pasta-tonijnsalade.

8

De vierde richtlijn is het beperken van verzadigd vet. Deze richtlijn staat eerder in het rapport al centraal omdat verzadigde vetten van invloed zijn op obesitas, hypercholesterolemie en hypertensie. In het restaurant zijn veel producten die verzadigde vetten bevatten, zoals snacks uit de frituur, zoete snacks, met name stroopwafels en gevulde koeken, vette vleeswaren en 48+ kaas. De producten die een beter alternatief vormen zijn gegrilde hamburgers, ontbijtkoek of fruitkoeken zoals evergreen of sultana, magere vleeswaren als ham en kipfilet en 20+ of 30+ kaas. De transvetten, die vooral in koeken en gefrituurde snacks zitten, moeten helemaal vermeden worden. Dit gebeurt als dezelfde veranderingen worden doorgevoerd. De vijfde richtlijn is het beperken van keukenzout tot 6 gram. Zout zit vooral in hartige snacks zoals noten en chips, zoute drop, brood en soep. Brood bevat naast zout ook veel goede voedingsstoffen, daarom hoeft men hier niet op te minderen. Het verminderen van zoute snacks en zoute drop is wel noodzakelijk, zeker omdat een hoge zout inname kan leiden tot hypertensie. Bij soep is het belangrijk dat men er zelf geen extra zout aan toevoegt en de soep eventueel verdunt met water als deze te zout is. Het laatste advies over het aanbod is een advies op de dranken. Er wordt aangeraden om elke dag zuivel te drinken, vooral halfvolle melk. Dit is samen met drinkyoghurt de enige zuiveldrank die aangeboden wordt en dat is een gezonde keuze. Bij frisdrank en sappen is het wenselijk als er weinig suikers in de drank zitten, dit kan gerealiseerd worden door meer dranken in light variant aan te bieden. 16

Advies aan de werknemers In dit gedeelte van het rapport zal naar voren komen wat het individuele advies aan de werknemers is. Er is gekeken naar de inname van vetten, vezels en natrium in verband met de risico’s op welvaartziekten. De nutriënten eiwitten en koolhydraten zijn ook meegenomen om een compleet beeld te vormen over het voedingspatroon. De problemen in de voeding die terugkerend zijn, zijn te veel aan verzadigde vetten en een tekort aan vezels. De natrium inname is wisselend, maar 5 van de 7 werknemers heeft een te hoge inname. De product adviezen die gegeven zijn staan in de individuele adviezen, maar de meest voorkomende adviezen zijn: volkorenbrood eten, snacks vervangen door ontbijtkoek , gefrituurde producten en vette vleeswaren beperken en het zoutvaatje laten staan. Advies Persoon 1 Geslacht: Vrouw Lengte: 1.62 Gewicht: 52 kg BMI: 19,8 Het totaal aantal calorieën (1686 kcal) wat deze persoon dagelijks consumeert, is niet voldoende. De richtlijn voor vrouwen is bepaald op 2000 kcal. Het EN% vet wat ze tot zich neemt, is met 26 EN% voldoende en niet te hoog. De richtlijn hiervoor is 20-40 EN%. De verhouding tussen verzadigd en onverzadigd vet is ook goed. De verhoudingen koolhydraat- en eiwitinname t.o.v. het totaal zijn ook voldoende. De vezelinname van 19 gram is echter aan de krappe kant. De richtlijn is 30-40 gram per dag. De natriumconsumptie van deze persoon is met bijna 2900 mg flink te hoog. Het absolute maximum is 2400 mg per dag. Het is voor deze persoon raadzaam om meer te eten bij het ontbijt en de lunch, om daarmee aan de minimaal benodigde calorieën te komen. Energierijke producten als havermout- of Brinta pap bij het ontbijt leveren al een winst op van 120 kcal per portie, bovendien dragen deze flink bij aan de vezelinname. Ook is het raadzaam het brood te vervangen voor een volkoren variant. In het bedrijfsrestaurant kan ze bij de lunch het witte pistoletje met kaas vervangen door bijvoorbeeld een pastasalade met tonijn (200-250 kcal) of 4 sneetjes volkorenbrood met kipfilet (400 kcal). De avondmaaltijd is zoals genoteerd echter ruim voldoende, maar om natriuminname te 9

beperken wordt geadviseerd te letten op het gebruik van keukenzout. Het gebruik van sauzen raden wij af. Ook bij de lunch is het van belang om het zout te laten liggen. In soep zit vaak veel zout en daarom doet deze persoon er goed aan deze niet te eten. Tot slot constateren wij dat deze persoon te weinig drinkt. Wij adviseren om vooral voldoende water te drinken (minimaal 1,5 liter per dag). Advies Persoon 2 Geslacht: Man Lengte: 1.83 Gewicht: 82 kg BMI: 24,5 Deze persoon krijgt in totaal is 2707 kcal binnen, dit is aan de hoge kant. Probeer dit te beperken. Qua energieprocenten krijgt deze persoon te veel vet binnen (35 EN%). Veel vet wat in zijn voedsel voorkomt is verzadigd vet. Tevens komt er te veel natrium in de voeding voor, namelijk 6221 mg. Dit moet eigenlijk maximaal 2400 mg zijn. Koolhydraten en eiwitten zitten netjes tussen de normen. Deze persoon krijgt wel te weinig vezels binnen. Dit is namelijk 22,9 gram en moet tussen de 30 en 40 gram zitten. Het is van belang dat deze persoon minder verzadigd vet tot zich neemt, hierdoor zal de hoeveelheid energie afnemen. De frikandel speciaal, rundergehakt en de spek kunnen beter worden vervangen in de maaltijd door vlees met minder verzadigd vet. Ook de kaas en de borrelnootjes kunnen beperkt worden. Natrium kan worden beperkt door minder over de andijviestamppot te gooien. Verder bevatten de producten met een hoog verzadigd vet percentage bevatten ook relatief veel natrium, dus als deze worden vervangen zal de voeding ook minder natrium bevatten. Om het vezelgehalte omhoog te brengen kan deze persoon meer groente en fruit per dag consumeren. De mars, die veel koolhydraten bevat, kan bijvoorbeeld worden vervangen door een stuk fruit of portie groente. Advies Persoon 3 Geslacht: Man Lengte: 1.75 Gewicht: 85 kg BMI: 27 De energie die uit de voeding wordt gehaald is iets onder de richtlijn (2500 kcal). Deze richtlijn zegt iets over de energiebehoefte. De energiebehoefte is afhankelijk van het gewicht. Deze voeding bevat teveel vet. Met vet is het goed als je tussen de 20 en% en de 35 en% zit. Deze voeding bevat 36 en% vet. Daarvan is 15 en% verzadigd vet. Ook dit is te hoog, met de verzadigde vetten moet men onder de 13 en% zitten wil men een gezonde voeding handhaven. Probeer minder vette producten te eten, en vooral producten met weinig verzadigd vet. De hamburger bij de lunch zou vervangen kunnen worden door 2 boterhammen met kipfilet of ander mager broodbeleg. En het saucijzenbroodje en de halve zak chips in de avond zouden ook vervangen kunnen worden door een minder vette variant. In plaats van chips kunnen er bijvoorbeeld noten gegeten worden. De hoeveelheid koolhydraten in de voeding is goed. Koolhydraten horen tussen de 40 en% en de 70 en% te zitten. De hoeveelheid die met deze voeding in is genomen is 48 en%. De hoeveelheid eiwit in deze voeding is goed. Het aantal grammen zit onder het maximale van 25 en%. De hoeveelheid vezels in deze voeding is te weinig. De richtlijn voor vezels in de voeding is 30-40 gram. Deze voeding bevat maar 16 gram, dat is dus te weinig. Probeer meer vezels te consumeren. Producten die veel vezels bevatten zijn bijvoorbeeld: brood (het liefst volkoren), aardappels, fruit (deze dag voeding bevat ook geen 2 stuks fruit, zoals de richtlijnen zijn), noten (goede vervanger voor de chips), volkoren graanproducten en groenten. Het natriumgehalte in de voeding is te hoog. Er is een richtlijn van maximaal 2400 mg per dag en deze voeding bevat 4000 mg.

10

Advies Persoon 4 Geslacht: Man Lengte: 1.85 Gewicht: 77 kg BMI: 22,5 Deze meneer haalt ongeveer 1937 kcal uit zijn eten en drinken, deze hoeveelheid energie is ongeveer gelijk aan de richtlijn(1900kcal). Deze richtlijn geldt voor mannen die een niet zo actieve leefstijl hebben. De drie stoffen die het meest aan deze energie bijdrage zijn: eiwitten, koolhydraten en vetten. De inname van deze stoffen zijn in de voeding van persoon 4 goed. Hij moet alleen opletten dat hij niet te veel verzadigde vetten inneemt met de voeding. Wanneer persoon 4 zijn boter en kaas in de ochtend vervangt door kaas 20+ en boterproduct met 25% vet zal dit dalen. Ook kan deze meneer proberen een kleine eierkoek of ontbijtkoek als tussendoortje nemen in plaats van een stroopwafel. Waar meneer te weinig van heeft geconsumeerd zijn vezels. Aanbevolen wordt dus meer vezels te eten, maar dan is het ook belangrijk om genoeg vocht binnen te krijgen. Het vochtgehalte van deze meneer is namelijk ook aan de lage kant. Vezelgehalte en vochtgehalte kan meneer omhoog halen door meer groenten en fruit te consumeren. Door bijvoorbeeld komkommer en een rauwkostsalade te nuttigen, ook kan meneer een flesje water bij zijn werkplaats zetten zodat hij wat meer zal drinken op een dag. Verder kan meneer bij het eten nog een glas water nemen en kan hij het brood vervangen voor volkorenbrood. In de voeding van persoon 4 missen melk, groente en vleesproducten. Hierdoor mist meneer veel vitamines en mineralen. Door onder andere de couscous variant te veranderen door een groente couscous krijgt meneer meer groenten binnen en dus ook vitamines en mineralen. Een belangrijke vitamine is vitamine B12, door tussen de middag een vleeswaren op brood te doen zal meneer meer van deze vitamine binnen krijgen dan voorheen. Melkproducten consumeert meneer helemaal niet op een dag, behalve dan de koffiemelk. Door tussen de middag melk te nemen bij het eten en nog een yoghurtschaaltje met muesli zal meneer aan voldoende calcium komen. Persoon 4 consumeert niet te veel natrium, maar kan wel opletten op het toevoegen van keukenzout bij het avondeten. Advies Persoon 5 Geslacht: Vrouw Lengte: 1.68 Gewicht: 79 kg BMI: 28 Het vetgehalte van deze persoon is aan de hoge kant (33 en%) en het verzadigde vet is te hoog (16 en%). Dit zal voornamelijk komen door de 48+ kaas, de filet americain, de stroopwafel en de paaseitjes, deze producten kan persoon 5 beter vervangen. De 48+ kaas kan vervangen worden door een minder vette kaas, bijvoorbeeld 30+ kaas. De filet americain kan vervangen worden door magere vleeswaren zoals kipfilet en de stroopwafel door een evergreen of een stuk ontbijtkoek. Deze persoon krijgt te weinig koolhydraten en vezels binnen, dit zou veranderd kunnen worden door in plaats van de cracker bij het ontbijt een volkoren boterham te nemen. Het is ook beter om de stroopwafel te vervangen door een product rijk aan koolhydraten en vezels, zoals een mueslireep of extra boterham. Verder krijgt deze persoon genoeg natrium binnen maar zit de eiwitinname een beetje aan de krappe kant (12 en%). Dit kan verbeterd worden door bij de lunch een salade met peulvruchten of noten te eten, of als snack een handje ongezouten noten te eten.

11

Advies Persoon 6 Geslacht: Man Lengte: 1.90 Gewicht: 91 kg BMI: 25 De voeding van deze persoon bevat maar weinig kcal. Daarom wordt er aangeraden om meer te eten. Als je kijkt naar de hoeveelheden van de voedingstoffen die worden ingenomen zie je dat deze persoon nog best veel mist. De hoeveelheid vetten zit in het goede gebied, 35en% maar wel aan de hoge kant, het is dus verstandig om hier op te letten. En dan vooral op de verzadigde vetten, want dat gehalte is te hoog, namelijk 15en%. Om dit gehalte te verlagen is aan te raden om voor halfvolle producten te kiezen, minder gebak en koek te eten (bijvoorbeeld de gevulde koek) en de hartige snacks proberen te vermijden. Het en% van koolhydraten is 49en%, dit zit helemaal goed. Als we naar het en% eiwitten kijken zien we dat die aan de krappe kant is, namelijk 55 gram. Belangrijke eiwitbronnen zijn graanproducten, zoals onder andere brood en pasta, melkproducten en vlees. Deze persoon zou bijvoorbeeld meer brood kunnen eten en het brood besmeren met boter. Het aantal vezels dat deze persoon binnen krijgt is veel te laag, namelijk maar 5,7 gram. Om ervoor te zorgen dat deze persoon meer vezels binnen krijgt, wordt er aangeraden om meer groente en fruit te eten en meer brood. Het brood dat wordt aangeraden is volkoren brood, dit bevat meer vezels dan wit brood. Het gehalte aan natrium in de voeding is veel te hoog. Dit komt door de kant en klaar producten als avondeten, de hartige snacks en kaas met veel zout. Er wordt dan ook aangeraden om minder van deze producten te nuttigen en ze het liefst te vermijden. Advies Persoon 7 Geslacht: Man Lengte: 1.88 Gewicht: 95 BMI: 26,9 De voeding van deze persoon bevat te veel vet (44 en%) en ook iets te veel verzadigd vet (14 en%). Dit zal vooral komen door de snack bij de lunch, de gebakken aardappelen, het vette vlees en de borrelnootjes. Door deze producten te vervangen voor een magere variant, kan deze persoon een beter eetpatroon krijgen. Dingen die een beter vetgehalte bevatten zijn gekookte aardappelen of volkoren pasta, mager vlees zoals kip of vis in plaats van vlees en snacks die minder vet bevatten zoals rijst wafels of een extra stuk fruit. Deze persoon krijgt ook te veel natrium binnen. Dit zou verminderd kunnen worden door kaas met minder zout te eten, de nootjes te vervangen door een zout arme snack als ongezouten popcorn en door te minderen met mayonaise en ketchup. Verder krijgt deze persoon te weinig koolhydraten en vezels binnen, dit zou verbeteren als er volkoren pasta of zilvervliesrijst gegeten wordt in plaats van de gebakken aardappelen. Ook zou het zinvol zijn om de stroopwafel te vervangen door een evergreen of een stuk ontbijtkoek mee te nemen van thuis. Voor de vezel inname in het verstandig om de bruine boterhammen bij het ontbijt te vervangen door volkorenbrood en een volkoren broodje te eten bij de hamburger. 16, 17

12

Draagvlak creëren en informeren. In het bedrijfsrestaurant worden verschillende producten aangeboden. Het is van belang dat de consument, oftewel de werknemer, de mogelijkheid heeft om voor een gezonde variant van de voeding te kiezen. De aangeboden producten in het bedrijfsrestaurant bevatten vaak veel koolhydraten, verzadigde vetten en/of natrium (bijlage 1) en leveren relatief veel energie. Door dit niet ten koste van de werknemer te laten gaan kan de werkgever ervoor kiezen om bepaalde aanpassingen te doen in het bedrijfsrestaurant, zoals beschreven is in het advies over het aanbod. Om de consument te helpen met deze keuze kunnen de prijzen van de gezondere artikelen worden verlaagd en de prijzen van ongezonde artikelen worden verhoogd. Dit wordt voor een deel al gedaan met subsidies op gezonde voeding, maar het zou meer effect hebben als de verhogingen hoger zouden zijn. Wanneer de ongezonde producten extreem duur worden zullen de werknemers er minder van consumeren, ze zullen het misschien niet links laten liggen maar wel minder en bewuster consumeren. Een ander idee om gezonde voeding te promoten is dat er een gezondste werknemer van de maand gekozen wordt. Dit is de persoon die het meest uit de groene kolom (bijlage 1) heeft geconsumeerd, het minste uit de rode kolom consumeert en iemand die toch een volledige voeding binnen krijgt. Degene die aan het einde van het jaar bovenaan het klassement staat wordt beloond met leuke prijzen, bijvoorbeeld een abonnement op de sportschool, een fiets of een andere manier om meer te bewegen. Om de werknemer bewust te maken van wat er in de voeding voorkomt, kunnen er naast de producten bordjes plaatsen met hierop een etiket. Op dit etiket staan de voedingswaarden die het product bevat en de hoeveelheid energie die er in het product zit. Hierbij is het verstandig om overal in het restaurant borden op te hangen met de aanbevolen dagelijkse hoeveelheden van de verschillende voedingsstoffen. De werknemer kan hierdoor zelf producten vergelijken en uiteindelijk kiezen wat hij of zij wil eten. De bordjes zijn in de kleuren: groen, oranje en rood, zo kan de consument direct zien in welke categorie het product valt. Om meer informatie aan de werknemers over te dragen, over gezonde voeding, kan er een informatieavond of vergadering worden georganiseerd. De plannen voor het restaurant worden uitgelegd en onderbouwd. Men krijgt hierbij te horen welke alternatieven bijdragen aan een gezonde leefstijl, ook worden de eventuele gevolgen voor de gezondheid uitgelegd als men ongezonde voedingsmiddelen tot zich neemt. Er zal tijdens de bijeenkomst gelegenheid zijn om vragen te stellen. Wanneer er mensen beginnen met het doorvoeren van de aanpassingen op het gebied van gezonde voeding, kan het zo zijn dat de bedrijfscultuur veranderd wordt. Om dit te bevestigen of ontkrachten is meer onderzoek nodig, er kan nu geen uitspraak over gedaan worden.

13

Conclusie Uit dit adviesrapport is gebleken dat er door de werknemers van Smurfit Kappa in het restaurant van Sodexo veel producten worden gekocht die veel verzadigde vetten, veel suiker en weinig vezels bevatten, zoals snacks, frisdrank en wit brood. Terwijl er ook een groot gezond aanbod is, zoals fruit en salades. Doordat men de ongezonde producten nuttigt is er een groter risico op verschillende welvaartsziekten, zoals obesitas, hypercholesterolemie en hypertensie. Er is uitgebreid gekeken naar wat er in het restaurant verkrijgbaar is en welke voedingsmiddelen voldoen aan de Richtlijnen Goede Voeding. De producten die het risico op welvaartziekten verhogen zijn de producten met veel verzadigd vet, veel suiker en veel natrium. Dit zijn de snacks, de soepen, de sauzen, de frisdrank en de koffie. Deze producten zullen vervangen moeten worden door producten met minder verzadigd vet, weinig suiker en weinig natrium. Dit kan door meer groente en fruit aan te bieden, het wit en bruin brood te vervangen door volkoren brood, de kaas en vleeswaren te vervangen door magere varianten en de frisdranken door light varianten. Om het natrium in het voedsel te verlagen is het noodzakelijk om over de maaltijden geen zout te strooien en minder tot geen gebruik te maken van kant- en klaar producten. Door de werknemers te informeren kunnen zij betere keuzes maken met betrekking tot hun voeding. Als eerste is dit gedaan door voor de werknemers een persoonlijk advies te schrijven. In deze adviezen is ook per persoon beschreven hoe producten vervangen kunnen worden door te kijken naar het assortiment. Daarnaast is het mogelijk om in het restaurant in één opslag duidelijk te maken welke producten goed zijn voor gezondheid en welke niet, door het ophangen van gekleurde bordjes, rood, oranje en groen. Ook kunnen er in het restaurant borden met de Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheden (ADH) worden neergezet, zodat het voor de werknemers duidelijk wordt wat ze dagelijks uit hun voeding moeten halen. Daarnaast kunnen de prijzen van de gezonde producten omlaag zodat dat geen barrière is om gezonde producten te kopen. Ook kan er een informatieavond worden georganiseerd waarin het een en ander duidelijk zal worden over gezond eten om welvaartsziekten te voorkomen. Hierbij kunnen de werknemers ook zelf vragen stellen over gezonde voeding.

14

Literatuurlijst 1. Toekomstige ontwikkeling overgewicht. Beschikbaar via: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/260301003.html Geraadpleegd 10 april 2013 2. Website Smurfit kappa. Over ons. Beschikbaar via: http://www.smurfitkappa.com/vHome/nl/AboutUs/Paginas/Default.aspx Geraadpleegd 11 april 2013 3. De Obesitas Vereniging. Overgewicht en obesitas. Over gewicht. Beschikbaar via: http://www.obesitasvereniging.nl/over-gewicht. Geraadpleegd 22 maart 2013 4. Wikipedia Foundation inc. Definities. Obesitas. Beschikbaar via: http://nl.wikipedia.org/wiki/Obesitas#Complicaties. Geraadpleegd 22 maart 2013 5. Scheerbajes. Body mass index. Obesitas: oorzaken en behandeling. Beschikbaar via:http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/ziekten/27471-obesitas-oorzaken-enbehandelingen.html. Geraadpleegd 24 maart 2013 6. Nederlandse Dieetbehandelingsrichtlijnen. Obesitas en hypertensie. Richtlijnen. Beschikbaar via:http://www.dieetbehandelingsrichtlijnen.nl/richtlijnenOpNummer.html Geraadpleegd 22 maart 2013 7. Frederic H. Martini, Edwin F. Bartholomew. Anatomie en Fysiologie: een inleiding. Pearson Education Benelux BV;2010.p489 8. Stichting Voedingscentrum Nederland. Hoge bloeddruk. Encyclopedie. Beschikbaar via:http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/hoge-bloeddruk.aspx. Geraadpleegd 21 maart 2013 9. De Nederlandse Hartstichting. Wanneer te hoog. Hoog cholesterol. Beschikbaar via:http://www.hartstichting.nl/risicofactoren/hoog_cholesterol/wanneer_te_hoog/. Geraadpleegd 20 maart 2013 10. Medical Media BV. Hypercholesterolemie. Aandoeningen. Beschikbaar via: http://www.gezondheidsplein.nl/aandoeningen/1061/hypercholesterolemie.html. Geraadpleegd 21 maart 2013 11. E.P.Walma, F.L.J.Visseren, J.W.Jukema, J.J.P.Kastelein, A.W.Hoes en A.F.H.Stalenhoef. Richtlijn ‘Diagnostiek en behandeling van familiaire hypercholesterolemie’ van het College voor zorgverzekeringen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150.p18-23 12. De Nederlandse hartstichting. Hoog cholesterol. Risicofactoren. Beschikbaar via: http://www.hartstichting.nl/risicofactoren/hoog_cholesterol/. Geraadpleegd 19 maart 2013 13. De Nederlandse Hartstichting. Cholesterolverlagende producten. Hoog cholesterol. Beschikbaar via: http://www.hartstichting.nl/risicofactoren/hoog_cholesterol/cholesterolverlagende_product en/. Geraadpleegd 21 maart 2013 14. Redactie 50 plus. 11 voedingsmiddelen die helpen om je cholesterol te verlagen. Gezondheid. Beschikbaar via: http://50plusje.blogspot.nl/2010/06/11-voedingsmiddelen-die-helpen-om-je.html. Geraadpleegd 23 maart 2013 15. Anneke Geerts i.s.m. de Hartstichting. Cholesterol .Te hoog cholesterol. Beschikbaar via:http://www.hartstichting.nl/9800/13341/15250/brochure_te_hoog_cholesterol.Geraadp leegd 24 maart 2013 16. Stichting Voedingscentrum Nederland. Richtlijnen voedselkeuze. Voedingsvoorlichters. http://www.voedingscentrum.nl/Assets/Uploads/Documents/Voedingsvoorlichters/Richtlijn en_voedselkeuze_2011.pdf. Geraadpleegd 24 maart 2013 17. Stichting Voedingscentrum Nederland. Alles over gezond eten met de schijf van vijf. Den Haag:Voedingscentrum;2010.p.9-57

15

Bijlage 1: Inventarisatielijst Groen Zuiveltoetjes

Oranje

Optimel yoghurt kers

Zuivelhoeve yoghurt met muesli en aardbei Zuivelhoeve duo vla vanille en chocolade Zuivelhoeve vanille vla

Heida boerenyoghurt vanille

Rood

Zuivelhoeve aardbeien vla Zuivelhoeve bananen vla Ehrmann früchte traum erdbeer Ehrmann früchte traum PfirsichMaracuja Brood Meergranenbrood Wasa sesam crackers

Pistolet bruin Krentenbol Bruin brood

Eierkoeken Pistolet wit Wit kadetje

Brui kadetje Salades Eikenblad Griekse salade

Komkommersalade Parmezaanse kaas

Pasta met tonijn

Vinaigrette

Tomaat

Olijfolie

Rauwkostsalade

Croutons

Courgette

Soep v/d dag

Gefrituurde uitjes

Komkommer Fruit uit blik Rode ui Warme dranken Koffie zwart Heet water

Koffie met suiker Koffie met melk

Koffie met suiker en melk Espresso met suiker en 16

Espresso zwart

Espresso met suiker Espresso met melk

melk Cappuccino met suiker Chocolademelk

Heet water met suiker

Choco de luxe

Cappuccino Cafe au lait Wiener melange Cafe choco Broodbeleg Kipfilet

Light kaas 30+ jong belegen

Achterham Filet americain Goudkuipje smeerkaas

Gebraden gehakt Hardgekookt ei Hero jam extra (aardbei, abrikoos, kers)

Goudse kaas 48+ jong belegen komijn Goudse kaas 48+ jong Goudse kaas 48+ oud Sambal kaas 48+

S’moret smeerkaas

Chorizo

Van Oordt chocolade hagelslag puur Becel 30+ omega 3

Peper cervelaat Leverworst Ossenworst Vrije uitloopeisalade Tonijnsalade Kipkerrie President camembert

Koude dranken Optimel: aardbei, kers, limoen, framboos Coca Cola Zero Spa rood Fanta Zero Orange

Halfvolle melk Melkunie

Nestea Sparkling

Milk&Fruit sinaasappel, aardbei, kers, mango, banaan Coca Cola light

Coca Cola Coca Cola Cherry Chocomel

Chaufontaine

Red Bull

Sinaasappelsap Minute

Fanta Orange 17

Maid Fanta Lemon Casis Lipton Ice Tea lemon Aquarius orange, lemon, blueberry Fruit Kiwi Appel ( groen/rood) Banaan Sinaasappel Smaakmakers Peper Fritessaus 25% olie

Mosterd Sambal

Zout

Broodje hotdog met zuurkool

Rundvlees kroket

(vb. maaltijd) Boeuf Stroganoff met rijst en salade

Frikandel

Warme Snacks en maaltijd

Hamburger (frituur) Koek en snoep (automaat) Sportlife extra mint kauwgom Fisherman’s friends salmiak

Mars

Gevulde koek

Twix

Lay’s paprika chips

Nuts

Venco topdrop hardzout

Snickers Stroopwafel Autodrop dropdonders

18

Autodrop dubbeldekkers Rolo Milkyway Hero B’tween BIG pinda, chocolade

19

Bijlage 2 : Grafiek afname

20