ar pla xem efe Pro po een maat voor ik’s
Basiswerkboek voor plastische opvoeding in de eerste graad
Naam
Nr
Klas
A stroom
ar pla xem efe Pro Po, een maat voor ik’s©
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze ook , worden overgenomen in een mediavorm (kopie, druk, foto/film, digitaal bestand….) zonder de voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteur–uitgever: Luc Nijs-poweb Tweede druk ISBN 9789081310512 D/2009
... einde van het schooljaar
Ik kan …
Noteer hieronder in welke creatie (opdracht) jij het meest de eindterm (links) hebt gerealiseerd
ar
1
01
uitleggen wat ik zie
02
beeldtaal vergelijken
03
beeldtaal bespreken
04
beeld en geluid samen begrijpen
Vormgeven Lijn creatieve beeldtechnieken gebruiken
06
tekenen wat in mijn gedachten zit
Kleur 07
kleuren toepassen (expressief – impressief – symbolisch)
Vorm 08
in 2D en 3D werken
Vormgeving 09
persoonlijk en in groep origineel en creatief werken
11 12 13 14
efe
Verwoorden 10
xem
05
pla
Waarnemen
mijn mening geven over beeld
uitleggen dat ‘zien’ afhankelijk is van de omstandigheden praten over beeldcultuur
vertellen over hedendaagse kunst mijn eigen creaties uitleggen
Pro
Attitudes
15
kritische bedenkingen aanvaarden en geven
16
culturele informatie raadplegen
17
positief deelnemen aan groepswerk
18
mezelf expressief uiten
1
ordenen’
Ik kan ‘
ar
2
Dit materiaal zal ik gebruiken voor plastische opvoeding
houtskool ■■ potloden
■■
ijt droog pastelkr ■■ pastelolie ten tif ■■ metaals
■■
tekenpen ■■ viltstiften n ■■ balpenne
■■
passer den ■■ Kleurpotlo
■■
■■
Toebehoren
❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍
❍❍ een gom enslijper ❍ ❍ ■■ een punt ❍❍ ■■ een lat ❍❍ ■■ een vod ❍❍ del ■■ fixeermid ische inkt ❍ ❍ ■■ Oost-Ind ❍❍ ■■ sjablonen ❍❍ ■■ ❍❍ ■■ ❍❍ ■■
■■
xem
Tekenen
pla
persoonlijk materiaal : ❍ ❍ – gemeenschappelijk materiaal: ❍❍
❍❍
Knippen, snijd en, scheuren
■■
■■
■■
■■
een schaar een breekmes
mijn handen
Toebehoren
■■
efe
■■
Schilderen ■■ ■■
aquarelverf plakkaatverf
tempera
■■
olieverf
■■
ecolineverf
■■
acrylverf
■■
Toebehoren
❍❍
■■
penselen
■■
mengpotjes
■■
mengstokjes
❍❍
❍❍ ❍❍
Pro
■■
❍❍
■■
2
❍❍ ❍❍
❍❍
■■
waterpotjes
■■
een vod
■■
■■
❍❍ ❍❍
❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍
■■
een snijmat een snijlat
❍ ❍ ❍ ❍ ❍❍ ❍❍
❍❍ ❍❍ ❍❍
■■ ■■
ar
k een lijmstic m ij ll ■■ knutse glijm ■■ behan ctlijm ■■ conta gelijm ■■ monta plakband ■■ plastic plakband ■■ papier eerfolie ■■ plastifi tool ■■ lijmpis
■■
❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍ ❍❍
pla
Lijmen
xem
Papier
papier ■■ teken papier ■■ schets r urd papie ■■ gekle papier ■■ zijde ■■
Media
fototoestel ❍❍ pc ❍❍ ■■ prin ter ❍ ❍ ■■ scan ner ❍❍ ■■ be amer ❍ ❍ ■■ kopi emachine ❍❍ ■■ kuns tboeken ❍ ❍ ■■ po sters ❍❍ ■■ spea kers ❍ ❍ ■■ ❍❍ ■■ ❍❍ ■■
Pro
efe
■■
■■
❍❍ ❍❍
❍❍ ❍❍
❍❍ ❍❍
Toestellen + gereedschap snijmachine ❍❍ perforator ❍❍ ■■ nietmachine ❍❍ ■■ boormachine ❍❍ ■■ hamer(tje) ❍❍ ■■
■■
■■ ■■ ■■ ■■ ■■
zaag(je) ❍❍ tangen ❍❍ rol/plooimeter ❍❍ ❍❍ ❍❍
3
Ik kan
‘zien’
Uiteraard, ik kan ‘zien’ en ik vind dat heel normaal. Pas als onze ogen het laten afweten, of wie nooit kon zien, dan… Wie blind is ontwikkelt beter het gehoor, het gevoel ,
pla
de smaak en de reukzin.
ar
3
zijn. et licht is: er mo erlicht is n e zi n e v te kunn een voorwerp r rde om cht naa voorwaa e niets. Pas als eerkaatst het li de lichtte rs e e w n w e e n D e ooglens kom voorwerp onker zi In het d e het zien. Dat vangen. Via de aar vertrekt de ’ het beeld. n p w .D kunnen die het licht o e van het oog en ‘ontwikkele en ijd en onze og gen de achterz nen. Onze hers e te stralen ar de onze hers a zenuw n
De eerste voorwaarde om te kunnen zien is: er moet licht zijn. In het donker zien we niets. Pas als een voorwerp verlicht is, kunnen we het zien. Dat voorwerp weerkaatst het licht naar
onze ogen die het licht opvangen. Via de lens komen de licht-
stralen tegen de achterzijde van het oog. Daar vertrekt de oog-
zenuw naar de onze hersenen. Onze hersenen ‘ontwikkelen’ het beeld.
dichtbij is lijkt groot.
xem
Onze ogen zijn zo gebouwd dat we de dingen altijd op dezelfde verhoudingsgrootte zien. Wat veraf is lijkt klein, wat De juiste verhouding tussen klein/groot en veraf/dichtbij heet: het perspectief.
Tekenen volgens het perspectief is tekenen zoals onze ogen het zien: realistisch.
Het heeft lang geduurd vooraleer de mensen door hadden hoe het perspectief in elkaar zat. Pas in de Renaissanceperiode (zo’n 500 jaar geleden) hebben de kunstenaars ontdekt hoe ze realistisch juist moesten tekenen. Eens je het door hebt is het doodsimpel.
We beginnen simpel met:
het perspectief met één vluchtpunt. We tekenen een weg met bomen.
efe
Eens je dit begrijpt kan je eigenlijk alles tekenen.
Daarna proberen we:
het perspectief met twee vluchtpunten.
Pro
We tekenen dan een kruispunt.
Het wordt niet moeilijker. Alleen wat ingewikkelder omdat je meer hulplijnen nodig hebt.
4
perspectief met 1 vluchtpunt
een weg met bomen
Werkwijze
pla
1. horizonlijn (midden) 2. vluchtpunt (verdwijnpunt) 3. twee vluchtlijnen 4. één hoogtelijn naast de weg 5. vluchtlijnen 6. volgende hoogtelijnen 7. afwerken In plaats van bomen kan je ook
Je kan het vluchtpunt ook meer naar links of naar rechts leggen.
xem
een afsluiting, een gebouw, een kamer …. om het even wat tekenen.
perspectief met twee vluchtpunten Werkwijze 1. horizonlijn (midden) 2. vluchtpunt 1 links 3. vluchtpunt 2 rechts
een kruispunt
efe
4. hoogtelijnen
ar
En nu zelf aan de slag (kijk terug op bladzijde 4)
5. vluchtlijnen 6. afwerken
Het perspectief met twee vluchtpunten lijkt het meest realistisch.
Pro
Je kan nu onbeperkt experimenteren.
Onthouden
■
altijd beginnen met de
■
vluchtlijnen lopen altijd naar het
■
hoogtelijnen staan altijd 5
Nu kan je beginnen experimenteren en uitproberen.
ar
We hebben nu een eenvoudig perspectief getekend.
Dat hebben we net getekend.
Het lijkt net dat je op gewone ooghoogte naar je tekening kijkt.
Vogelperspectief
Teken de horizonlijn hoger (boven het midden) en teken daarna de bomen,
de muren de gebouwen onder de horizon. Het lijkt dat je van boven op je ontwerp kijkt.
Kikkerperspectief
Teken de horizonlijn lager (onder het midden) en teken daarna de bomen,
de muren, de gebouwen tot hoog boven de horizon.
Het lijkt dat je van onderuit naar je ontwerp kijkt.
pla
Ooghoogteperspectief
Nu heb je fotografisch juist leren tekenen. Net alsof je het echt met je ogen ziet, net alsof je een foto zou nemen. Een fotograaf (of een cameraman) werkt altijd met ooghoogte-, vogel- en kikkerperspectief. Soms zal hij/zij inzoomen tot
xem
vlakbij. Dat heet dan close-up. Daarna uitzoomen tot er een heel breed veraf beeld verschijnt. Dat heet dan panorama. Ook met het pc-programma ‘Sketch-Up’ (de home versie kan je gratis downloaden via Google) kan je knappe en plezierige perspectieftekeningen maken. Computerspelletjes zijn meestal gemaakt met de perspectieftechniek.
Fot o
efe
Foto
Pro
Ooghoogteperspectief
6
Vogelperspectief
Fot o
Kikkerperspectief
Onze ogen laten ons zien. Dat weten we nu al.
Zien en horen -In het verkeer: we zien auto’s, fietsers, gebouwen, het landschap… en ho-
Kleef hier een foto
ren tegelijk de geluiden van het verkeer.
die geluid oproept.
pla
-Wandelen in het bos: we zien struiken, bomen, groen, lucht…en horen tegelijk de wind, de vogels, krakende takken.
ar
Terwijl we zien zullen we ook horen, smaken, ruiken en voelen. Dat leggen we even uit.
-Denk even terug aan je kindertijd en aan ‘TikTak’. In het programma ‘Tik-
Schrijf eronder
Tak’ gaan beeld en geluid prachtig samen. Maar in elke film, in een compu-
wat je hoort.
terspel, in elke muziekclip zijn beeld en geluid één geheel. Het één kan (bijna) niet zonder het ander. hard – zacht – ritmisch – hoog – laag
Kleef hier een foto
xem
Zien en smaken
Als we voedsel zien proeven we vaak al de smaak van dat eten. Soms lijkt het zo lekker dat we echt zin krijgen. Heel veel mensen willen bij het zien van een foto met een pak friet al meteen naar de frituur hollen. Maar wat dacht je dan van de foto met een grote gele citroen?
die smaak oproept. Schrijf eronder wat je proeft.
zoet – zuur – bitter – zout – umami
Zien en ruiken
Smaak en reukzin gaan altijd samen bij voedsel. Maar we ruiken nog een heleboel andere dingen. We zien een tuin vol bloemen en … of we zien een
efe
oude boerderij met een mesthoop en …
Bij het zien van vakantiefoto’s ruik je terug de geur van de zee of de frisse berglucht. fris – muf – lekker
Kleef hier een foto die reuk oproept. Schrijf eronder wat je ruikt.
Zien en voelen
Bij alles wat we zien, vertellen onze ogen ook hoe het aanvoelt. Een winterKleef hier een foto
ook vertellen onze ogen over hout, metaal, glas, papier, plastic… Alleen
die voelen oproept.
Pro
landschap voelt koud aan, een zomers strand geeft een warm gevoel. Maar maar door het te zien kunnen we het in gedachten al voelen. Of wat dacht je van de pels van een kat, de huid van een krokodil, een slang… ruw – glad – scherp – bot – warm – koud
Schrijf eronder wat je voelt.
Een beeld vertelt ons dus veel meer dan enkel maar het “zien”. Onbewust gaat het samen met horen, smaken, ruiken en voelen. 7
Ik kan
‘kijken’
Onze ogen laten ons beelden zien. Dat hebben we ervaren en getekend.
ar
4
Zien doen we altijd, tenminste als er licht is. Maar pas als we echt kijken en bewust nagaan hoe een beeld in elkaar zit dan begint het pas… dan zullen we observeren.
pla
Bekijk aandachtig, observeer nauwkeurig een foto, een tekening, een schilderij, een voorwerp, een mens, een dier, een plant, een compleet landschap…
Alles wat we zien is opgebouwd uit Al die vormen zijn samen
4.1 Vorm(en)
een compositie
kleuren en grijswaarden
xem
Die compositie is gevuld met
vorm(en)
Geometrische vormen
Organische vormen
een punt
■
onregelmatige vorm
■
een lijn
■
gebogen vormen
■
de driehoek
■
kronkelende vorm
■
het vierkant
■
veelhoekige vorm
■
de rechthoek
■
de cirkel, ellips, ovaal
■
de kubus
■
de balk
■
de bol
efe
■
Maak hieronder zelf een ontwerp waarin al (of zoveel mogelijk van) deze vormen voorkomen.
Pro
Gebruik non-figuratief en figuratief door elkaar. Geef je ontwerp ook een titel.
8
ar
4.2 De compositie Als we vormen samenbrengen in een beeld (zoals op de vorige tekening), dan maken we een compositie. We bekijken nu even hoe we een compositie kunnen ontleden.
4.2.1 De opbouw van de compositie Je observeert hoe de vormen zijn geordend.
overlappend
zijdelings
afgesneden
ritmisch
onregelmatig
diagonaal
golvend
efe
gecentreerd
asymmetrisch
xem
symmetrisch
pla
Teken in de kleine kaders vormen (geometrisch of organisch) en zet in kleur. Zo worden het mini-kunstwerkjes.
4.2.2 De richting van de compositie
Pro
Je observeert in welke richting de vormen zijn geplaatst.
horizontaal
verticaal
9
ar
4.2.3 De diepte van de compositie Je observeert welke vormen dichtbij staan, welke veraf. in het midden
xem
4.2.4 De uitstraling van de compositie
de achtergrond
in het oneindige
pla
de voorgrond
We trachten te ontdekken welke uitstralingskracht de compositie weergeeft of
dynamisch
efe
statisch
zacht
of
hard
Pro
10
orde
of
wanorde
evenwicht
of
onevenwicht
4.3 Kleur
ar
4.3.1 De kracht van jouw kleur Heb jij een lievelingskleur? Dat zal wel. Misschien ook een kleur die je lelijk vindt? Je klasgenoot heeft misschien een heel andere kleurkeuze.
Misschien denk je bij de ene kleur aan heel blije dingen, bij een andere kleur aan heel droevige dingen. Kleur is dus soms kleur van je fiets, de kleur van een ziekenhuiskamer… enz.
pla
heel persoonlijk. Bijvoorbeeld: de kleur van je eerste speelgoed, de kleur van het behang in het huis van je oma, de
Schrijf hieronder drie kleuren die voor jou een sterke persoonlijke kracht hebben (positief of negatief). Zeg welk voorwerp je bedoelt. Zeg ook waarom.
wat, waar (voorwerp)
waarom
xem
de kleur
4.3.2 De symboolwaarde van een kleur (symboliek)
Kleur is dus sterk persoonlijk bepaald.
Toch ervaren we bij het zien van een kleur vaak allemaal ook hetzelfde.
Waaraan denk je bij het zien van de onderstaande kleuren in het verkeer?
groen
oranje
geel
efe
rood
blauw
Zo hebben de kleuren voor iedereen vaak ook een zelfde symboolwaarde. Schrijf het juiste woord bij de juiste kleur. seizoenen
geel rood
Pro
groen
natuur
leidingen
gevoel
begrip
blauw
lente
zon
gas
vreugde
overwinning
zomer
vuur
water
liefde
vrede (rust)
herfst
water
lucht
hoop
onrust
winter
planten
brandleiding
waarheid
eeuwigheid
11
ar
4.3.3 Kleurenleer In 1660 stelde Newton z’n kleurencirkel voor. Op basis van het spectrum (regenboog, glazen prisma) meende hij zeven opeenvolgende kleuren te kunnen onderscheiden.
Rood
Oranje
Geel
Groen
Blauw
Indigo
Violet
pla
Kleur is een bijzonder ingewikkeld maar uitdagend fenomeen. Kleur heeft te maken met het licht, met het zien, met de emotie, met de omgeving… Op basis van het spectrum hebben tal van wetenschappers kleursystemen bestu-deerd en bedacht. (Goethe, Hesselgren, Klee, Itten, …). De moderne kleurenleer trachten we op eenvoudige wijze weer te geven in onder-staande tekening. Kan jij, op de tekening, de kenmerken aanduiden?
complementaire kleuren
liggen tegenover elkaar in de kleurencirkel
supplementaire kleuren
liggen naast elkaar in de kleurencirkel
xem
■■ ■■
primairen – secundairen - tertiaren
■■
helderheid
de wit/zwart as (vb. donker rood, roos).
■■
tint of kleurtoon
de soort kleur (vb. roodachtig)
■■
verzadiging
de hevigheid van de kleur (vb. knalrood)
Kleurmenging
Werkwijze Primairen
Additief RGB
efe
Subtraktief CMYK
Partitief
Transparante kleuren over elkaar gebruiken
Gekleurde lichtbundels over elkaar gebruiken
Kleurstippen vlak naast elkaar gebruiken
Cyaan (C) Magenta (M) Citroengeel (Y)
Rood Groen Blauw
Cyaan Magenta Citroengeel
Rood Groen Blauw
Zwart (K) Wit
Zwart
Verschillend
Voorbeelden
-transparante verf -kleurenfilm -gekleurde plasticfolies
-theaterbelichting -gebouwbelichting -lichtinstallaties
-een bloemenweide -pixels -een mozaïek -kleurendruk -dekkende verf
Pro
Achtergrond
12
ar
4.3.4 Grijswaarden Een beetje minder licht en alles wordt donkerder… Een beetje meer licht en alles wordt lichter…
Bij verf zullen we wit of zwart toevoegen. Dan wordt een kleur lichter of donkerder.
pla
We zeggen dan dat een kleur een grijswaarde heeft. Het verschil tussen die grijswaarden (licht en donker) heet contrast.
Met enkel wit en zwart (zonder kleur) maak je natuurlijk de sterkste contrasten. Op elk moment zitten wij zelf vol met grijswaarden.
Alle schaduwen die op ons lichaam en op onze kleding zitten zijn grijswaarden. Schaduwen zijn niet grijs. Schaduwen zijn een kleur met een grijswaarde. Experimenteren:
xem
Gebruik slechts één lichtbron (vb. een bureaulamp). Leg een wit laken op de grond. Zet daar een voorwerp op. (herhaal: met een gekleurd laken – met meerdere lichtbronnen – met gekleurde lichtbronnen) Je ontdekt drie soorten schaduwen: ■■
eigen schaduw (alle schaduwen op het voorwerp zelf) de
■■
de slagschaduw (de schaduw van het voorwerp op het laken)
■■
bijschaduw (de extralichte schaduw rond de slagschaduw) de
Experimenteren
Op een zonnige middagspeeltijd kan je mekaars slagschaduw tekenen op de speelplaats. (gebruik bv. stoepkrijt). Zet je in originele houdingen en maak er samen een knappe compositie van. Overleg natuurlijk eerst van tevoren hoe de compositie er zal uitzien.
Opdracht
efe
Je kan de schaduwen nadien ook helemaal inkleuren met krijt (of inschilderen als dat mag).
Kleef hieronder een zwart-wit foto waar duidelijk heel veel grijswaarden en schaduwen in voorkomen en duid aan met een pijl: eigen schaduw – slagschaduw – bijschaduw.
Pro
Observeer ook de contrasten en geef het sterkste contrast een 1, het tweede sterkste een 2, enz…
13
Materialen
ar
Ik kan ‘gebruiken’
01
houtskool
02
krijt, pastels
03
pen en inkt
04
potlood
05
kleurpotlood
06
aquarelverf
07
plakkaatverf (gouache)
08
acrylverf
09
ecolineverf
pla
5
We gebruiken nu al onze materialen. We onderzoeken vooral hoe we ze kunnen gebruiken, welke basistechnieken er be-
5.1 Houtskool
xem
staan. Tracht telkens een mini-compositie te maken.
■■
is half verbrand (verkoold) lindehout
■■
is wellicht het oudste tekenmateriaal (prehistorie)
■■
de houtskooltekening altijd fixeren tegen uitvegen
■■
Experimenteren …
licht
gewoon
efe
donker
5.2 Krijt, pastels ■■
staafjes gevormd uit gekleurd poeder met bindmiddel
■■
bestaan in zeer veel samenstellingen en vormen (van droog tot vet)
■■
Experimenteren …
Pro
droog
14
vet
ar
5.3 Pen en inkt ■■
vroeger: de ganzenveren en de rietpennen (Egypte, Griekenland, Rome…)
■■
nu: alle soorten inktpennen, viltstiften, balpennen….
■■
ook penseel en inkt is een mogelijkheid (verdunnen met water)
■■
punten
stippen
5.4 Potlood
met lijnen
xem
pla
Experimenteren … van dicht tot ver uit elkaar
■■
is een mengsel van grafiet en klei
■■
er bestaan harde en zachte potloden (hoe meer klei hoe harder het potlood)
■■
aanduiding met cijfers of cijfers en letters
■■
arcering
Vul het onderstaande rooster verder aan: Hard
cijfers
4
3H
efe
cijfers en letters
Zacht
2
0
HB
2B
Experimenteren …
Pro
punten van licht naar donker
lijnen van licht naar donker
een vlak van licht naar donker
15
■■
is klei gemengd met kleurstof
■■
er bestaan zeer veel soorten (van droog tot nat gebruik)
■■
Experimenteren … weinig druk
5.6 Aquarelverf
lijn
xem
kort draaiend
gewoon
is een transparante verf (doorkijkverf) op basis van water
■■
best speciaal aquarelpapier gebruiken
■■
kleurmening door meerdere lagen over elkaar
efe
■■
■■
veel druk
pla
ar
5.5 Kleurpotlood
kriskras
Experimenteren …
Pro
kleuren naast elkaar
16
kleuren over elkaar
■■
is een dekkende verf
■■
aanmaken met water tot net vloeibaar
■■
Experimenteren…
■■
is een verf op basis van kunststoffen (polymeren)
■■
is een dekkende verf (kan verdund worden met water)
■■
Experimenteren … kleuren naast elkaar
vooraf gemengd
efe
xem
5.8 Acrylverf
vooraf gemengd
gemengd – nat in nat
pla
kleuren naast elkaar
ar
5.7 Plakkaatverf
gemengd – nat in nat
5.9 Ecolineverf ■■
is een transparante verf (doorkijkverf)
■■
is gemaakt op basis van gekleurde inkt
■■
Experimenteren …
Pro
kleuren naast elkaar
droog over elkaar
gemengd – nat in nat
17
Ik kan
‘herkennen’
ar
6
Mensen hebben altijd al creatief met beelden een vormen gewerkt. Vanaf de prehistorie tot nu. We overlopen en bekijken enkel de belangrijkste kunststromingen.
Naast de uitleg kleef (of teken) je een afbeelding van een kunstwerk. Je kan er ook een groepswerk van maken. Vb: ieder
Prehistorische kunst
30.000 v. Chr.
Oertijd
kunstenaars onbekend ■■
Altamira en Lascaux
■■
grotschilderingen – houtskooltekeningen
■■
ingevuld met oker, rood en geel
■■
Oude nabije Oosten
Egyptische kunst kunstenaars onbekend
xem
■■
3000 v. Chr.
■■
tempels – piramiden
■■
zuilen – obelisken – sfinxen
■■
papyrus – hiërogliefen
■■
kleuren: geel, blauw en rood/bruin
■■ ■■
1000 v. Chr.
efe
Griekse kunst kunstenaars onbekend ■■ ■■ ■■
■■ ■■
tempels – theaters
Dorische, Ionische en Korinthische zuilen beelden van de mens
keramiekdecoratie op potten (oker/rood)
Romeinse kunst
200 v. Chr.
Pro
Klassieke oudheid
■■
kunstenaars onbekend ■■
tempels – amfitheaters – aqua- en viaducten
■■
fresco’s – mozaïekvloeren
■■
Dorische, Ionische en Korinthishe zuilen
■■ ■■
18
pla
zoekt één (of twee) stijlen en dan wissel je uit onder elkaar.
1000
ar
Romaans kunstenaars onbekend ■■
Abdijen en kloosters – rondbogen
■■
religieuze beelden – fresco’s
■■
miniaturen – klein houtsnijwerk
■■
Gotiek
1250
De Vlaamse primitieven ■■
kathedralen, stadhuizen – spitsbogen
■■
religieuze beelden – glasschilderkunst
■■
wandtapijten – paneelschilderijen – retabels
■■
Renaissance
xem
■■
pla
De Middeleeuwen
■■
1450
Michelangelo, Leonardo da Vinci
Pieter Breughel de Oude, Quinten Metsys ■■
perspectief
■■
mens en natuur
■■
geometrische vormen
■■
basis is Grieks/Romeins
■■
1600
efe
Barok De Nieuwe tijd
Pieter Paul Rubens
Rembrandt van Rijn ■■ ■■ ■■
beelden lijken te bewegen
hevige kleuren, contrast licht/donker gebaseerd op de Renaissance maar
alles wordt veel zwaarder uitgewerkt
■■
Pro
Rococo
1700
François Boucher ■■
overdreven versiering
■■
asymmetrie (niet in spiegelbeeld)
■■ ■■
19
1750
ar
Classicisme Jean Auguste Ingres ■■
zeer juist en strak
■■
gebaseerd op Griekse en Romeinse kunst
■■
1800
Jean-Jacques Rousseau ■■
gevoelsmatige kunst
■■
zachte kleuren
■■
onderwerpen uit de natuur
■■ ■■
xem
De Nieuwste tijd
Romantiek
Realisme Gustave Courbet Jean François Millet
1850
■■
uitbeelden van de werkelijkheid
■■
onderwerpen uit het dagelijkse simpele leven
■■ ■■
pla
■■
1875
efe
Impressionisme Edouard Manet Claude Monet Edgar Degas ■■
■■ ■■
elk moment van de dag is anders
stippen, vlekken, kleuren door elkaar
Begin van de moderne kunst
Pro
De Nieuwste tijd
■■
schilderen met licht en kleur
1890
Paul Cézanne, Paul Gauguin,
Vincent van Gogh, James Ensor, Edvard Munch ■■
zoeken naar de kracht van licht en kleur
■■
experimenteren met kleurvlekken, kleurvormen.
■■ ■■
20
1905
Gust en Leon de Smet Constant Permeke Georges Minne ■■
krachtige vervormde uitdrukking met omlijning
■■
gevoelens uitdrukken met hevige zware kleuren
■■
Kubisme
1910
Pablo Picasso Georges Braque Fernand Léger gebaseerd op meetkundige figuren
■■
wel diepte maar geen perspectief
■■
diverse soorten kleurgebruik en collages
■■
xem
■■
De Nieuwste tijd
Surrealisme Salvador Dalí René Margritte Paul Delvaux
1925
■■
uitbeelden van een droomwereld.
■■
soms braaf, soms uitermate griezelig
■■ ■■
pla
■■
ar
Expressionisme
1920
efe
Lyrisch abstract Vassily Kadinsky Paul Klee ■■ ■■
non-figuratieve kunst
met onregelmatige kleurvlekken, lijnen,
en contrasten een gevoel, een idee uitdrukken
■■ ■■
Pro
Geometrisch abstract
1925
Piet Mondriaan
Theo Van Doesburg ■■
non-figuratieve kunst
■■
met meetkundige figuren en basiskleuren het moderne idee uitdrukken: alles is simpel en recht
■■ ■■
21
1950
ar
Action painting Jackson Pollock ■■
als lyrisch abstract maar de schilders gebruiken geen penseel. De verf wordt met handen en voeten uitgesmeerd.
■■
Cobra
1950
Onze tijd
Karel Appel Pierre Alechinski ■■
Copenhagen-Brussel-Amsterdam
■■
half figuratief, half abstract in hevige kleuren
■■
xem
■■
Op-art Victor Vasarely ■■
pla
■■
1950
optische illusie weergeven met meetkundige figuren
■■ ■■
1960
efe
Pop-art Roy Liechtenstein Andy Warhol ■■ ■■ ■■
■■
alles kan kunst zijn
kunst als deel van de consumptiemaatschappij
Nouveau Realisme
Pro
Onze tijd
■■
populaire kunst
1960
Christo
Roger Raveel ■■
protest tegen de consumptiemaatschappij.
■■
negatief of positief benaderen
■■ ■■
22
1970
ar
Arte povera Marcel Broodthaers Panamarenko ■■
eenvoudige, kinderlijke ideeën
■■
simpele kunst maken met simpele materialen
■■
Land art
1970
Robert Smithson ■■
gebruik maken van hout, steen, zand…
■■
het kunstwerk wordt buiten in de natuur gemaakt
■■
xem
■■
Graffiti Jean-Michel Basquiat
Onze tijd
pla
Onze tijd
■■
Keith Haring
1980
■■
kunst van de kleurlingen – SAMOS
■■
spuitbussen – ghetto’s in de grootsteden
■■ ■■
1990
efe
Multimedia Stan Douglas
Onze tijd
■■ ■■ ■■ ■■
fotografie, film, video en computer
de wereld en de maatschappij in vraag gesteld.
Pro
Installatiekunst
2000
Onze tijd
Damien Hirst ■■
met alle soorten materiaal een 3D-compositie te maken.
■■
de wereld en de maatschappij in vraag gesteld
■■ ■■
23
creëren’
Ik kan ‘
ar
7
7.1 ■■
Werken in 2D
Tekenen
pla
Werken op een plat vlak (een blad papier, een stuk karton, een houten paneel, een projectiescherm) is werken in 2D. Dat wil zeggen: in 2 dimensies (in twee richtingen, afmetingen). Werken we in 3D dan kunnen we onze creatie echt vastnemen en langs alle kanten bekijken. Toch kunnen we in 2D een voorstelling maken in de diepte of in perspectief. Het lijkt dan alsof we een 3D-creatie hebben gemaakt. We noemen dat een virtuele 3D. Zoek in een tijdschrift een voorbeeldfoto, knip uit en kleef bij de juiste werkvorm, …of zelf aan de slag.
Dat kennen we uiteraard het best. We hebben dat al uitgeprobeerd met onze potloden en kleurpotloden.
■■
Schilderen
xem
Meestal begin je met de contouren (de omtrek) en werk je daarna verder af.
Ook schilderen is ons wel bekend, met diverse soorten penselen en diverse soorten verf.
Je begint meestal met de lichtste kleuren en eindigt met de donkere kleuren.
■■ Drukken Om drukwerk te maken heb je wel wat speciaal materiaal nodig, maar we kunnen op eenvoudige wijze en met eenvoudige middelen ook wel een drukwerk creëren hoogdruk (vb. met een stempel, aardappel) diepdruk (vb. bij etsen) zeefdruk (drukinkt door gaasdoek) Vlakdruk (offset - fotokopie - lithografie)
Collage
efe
■■
Bij een collage gebruiken we papier, stof, plastic… dat we samenlijmen tot een compositie: snijden – knippen – scheuren
■■
Fotografie, film
Uiteraard heb je hier een camera nodig, analoog of digitaal. Wie echt fotografie/film wil doen, is aangewezen op een studio waar alles voorhanden is. Vaak
Pro
worden beeld en geluid hier samen gebruikt.
■■
Creatieve computerprogramma’s
De allernieuwste vorm van creatief ontwerpen zit in de computerwereld. Toch zijn niet alle kunstenaars zo gelukkig met computercreaties. Ze vinden dat de computer een heel stuk van hun persoonlijkheid afneemt.
24
Werken in 3D
ar
7.2
Om een creatie te maken in 3D kan je uiteraard alle mogelijke materialen gebruiken. De mogelijkheden zijn eindeloos. Soms kan het voorkomen dat een creatie tussen 2D en 3D tussenin ligt. We noemen zo’n kunstwerk dan een werk in half reliëf. Zorg ook hier telkens voor een voorbeeldfoto. Beeldhouwwerk Een beeldhouwer kapt met hamer en beitel uit een massief blok een beeld. Meestal gebruikt hij daarvoor natuursteen (graniet, arduin, marmer,…) of hardhout (eik, beuk, ebben…)
pla
■■
Wikkelwerk Wij kennen dat best als papier-maché. Eerst wordt een geraamte gemaakt in draad of gaas. Dat wordt dan omwikkeld met papier, stof, gipsdoeken, polyestervezel, glasvezel…enz.
xem
■■
Keramiek Keramiek kennen wij het best als boetseren met klei. Je kan met je handen (en spatels) de meest originele vormen creëren of zoals de pottenbakker gebruiksvoorwerpen (bekers, schotels, vazen) produceren. De klei wordt meestal gebakken en gekleurd. ■■
efe
Gietvormen Schelpjes vullen in de zandbak, weet je nog? De kunstenaar maakt eerst een gietvorm en gebruikt dan plaaster, brons, kunststof (plastics) dat in de vorm wordt gegoten en verhardt. ■■
assemblages In een assemblage wordt materiaal (metaal, hout, plastic …) aan elkaar gelijmd,gelast, geschroefd, … Soms wordt maar één materiaal gebruikt (vb. verroest ijzer) of worden meerdere (wegwerp)materialen door elkaar gebruikt. ■■
installaties Kunstinstallaties zijn erg in op dit moment. De kunstenaar zet dan materialen en/of voorwerpen in een compositie bij elkaar. De kunstenaar vertelt een boodschap aan het publiek. Meestal gaat het over een actueel wereldprobleem (milieu, racisme, geweld, …)
Pro
■■
Mixed Media Een kunstenaar die een heleboel van alle vorige werkvormen door en met elkaar vermengt (zowel 2D als 3D) gebruikt ‘mixed media’. ■■
25
waarderen’
Ik kan ‘
ar
8
We hebben nu al geleerd hoe een kunstwerk wordt opgebouwd. Welke materialen, welke technieken een kunstenaar of een ontwerper gebruikt om een werk te creëren.
Een kunstenaar moet in de eerste plaats een vakman zijn. Hij kent en beheerst z’n materialen en technieken. Net zoals
Een kunstwerk creëren is meer dan dat. Een werk wordt pas kunst als het een meerwaarde krijgt.
Originele waarde
pla
iedere andere vakman z’n stiel moet kennen.
Een kunstwerk moet origineel zijn. Iets doen wat een ander al heeft voorgedaan levert geen kunst op. Daarom zijn kunstenaars steeds op zoek naar nieuwe ideeën. Ze experimenteren voortdurend, niet enkel met materiaal of technieken, maar
Diepere waarde
xem
veel meer nog met hun gedachten.
Een kunstenaar wil ons iets meedelen met beelden. Pas als een beeld een diepere zin heeft kan het een kunstwerk worden. Het beeld moet een boodschap uitdragen, een taal ‘spreken’. Het moet doen lachen, huilen, verwonderen, afvragen,…enz. Een kunstwerk laat je tegelijk nadenken en voelen. (intelligentie en emotie) Wereld waarde
Een kunstwerk moet ook aanvaard worden door (bijna) iedereen. Heel veel mensen moeten de creatie als een kunstwerk waarderen. Dat is voor een kunstenaar niet altijd gemakkelijk. Hij/zij moet soms jaren knokken om een beetje waardering te krijgen. Soms komt dat pas als de kunstenaar al bejaard of zelfs gestorven is.
■■
efe
Voor ons begint het ‘waarderen’ in de les plastische opvoeding: door jezelf te waarderen, door je eigen werk te waarderen.
Door jezelf voortdurend af te vragen: gebruik ik al m’n talenten, al m’n krachten, al m’n gaven om een werk te creëren waarover ik zelf tevreden ben. ■■
door mijn klasgenoten te waarderen, door hun werk te waarderen. Je hoeft niet alles goed, knap of super te vinden wat je klasgenoot doet. Eerlijk beoordelen, samen overleggen, is de basis van het groepswerk.
door de waardering van buitenstaanders (schoolgenoten, vrienden, ouders, …) te aanvaarden en erover na te denken.
Pro
■■
Door met hen te praten over je creaties krijg je vaak nieuwe en betere ideeën.
26
bespreken’
ar
Ik kan ‘
9
En nu laten zien dat je al het vorige hebt begrepen.
Zoek in een tijdschrift een knappe foto of een afbeelding van een kunstwerk en kleef hem op de zijrand van dit blad.
■■
Het onderwerp (titel)
■■
Het materiaal
■■
De techniek
■■
Het perspectief
■■
■■
■■
close-up/panorama
■■
zien en horen/smaken/……
De vorm ■■
geometrisch
■■
organisch
De compositie ■■
de opbouw
■■
de richting
■■
de diepte
■■
de uitstraling
De kleur ■■
de kracht
■■
de symboolwaarde
■■
de primaire kleuren
■■
secundaire kleuren
■■
complementaire kleuren
■■
supplementaire kleuren
xem
■■
ooghoogte/vogel/kikker
efe
■■
■■
pla
Bespreek dan het kunstwerk met de gegevens hieronder.
De grijswaarden (contrast) De kunststijl
■■
2D, 3D-creatie
■■
De waardering
Pro ■■
■■
originele waarde
■■
diepere waarde
■■
wereld waarde
27
evalueren’
ik kan ‘
De leerling
1
nagaan of je het stappenplan volgt
In orde zijn ■■ Ben ik in orde met mijn materiaal? ■■ Heb ik alles op tijd bij? ■■ Moet ik iets extra meebrengen? ■■ Begin ik positief aan m’n opdracht? ■■
De voorbereiding ■■ Heb ik vooraf opgezocht (internet, boeken, tijdschriften…)? ■■ Begrijp ik helemaal wat de leerkracht heeft uitgelegd? ■■ Begrijp ik voldoende de opgave? ■■ Gebruik ik m’n fantasie en verbeelding?
xem
2
■■
3
Het voorontwerp ■■ Heb ik voldoende geëxperimenteerd en uitgeprobeerd? ■■ Overleg ik met mijn klasgenoten? ■■ Geef ik hen ook mijn raad? ■■ Volg ik de richtlijnen van de leerkracht? ■■
Het ontwerp ■■ Is m’n ontwerp gebaseerd op m’n voorontwerp? ■■ Heb ik nog extra zaken toegevoegd of opgezocht? ■■ Zorg ik voor een knappe afwerking? ■■ Is m’n werkomgeving in orde? ■■
efe
4
De ‘product’-evaluatie =
het eindresultaat bespreken
Voldoet het eindproduct aan de opdracht? ■■ Zijn alle gevraagde elementen aanwezig? ■■ Ben ik tevreden over het resultaat? ■■ Toon ik m’n creatie thuis, aan vrienden…? ■■ Kan ik mijn eigen werk bespreken (zie blz. 27)? ■■ Kan ik ook het werk van mijn klasgenoten bespreken?
Pro
■■
pla
De ‘proces’-evaluatie =
ar
10
■■
De leerkracht
28
Ook de leerkracht zal een proces- en een productevaluatie doen. In de procesevaluatie zal zij/hij nagaan of je telkens met de juiste attitude (= de juiste leer- en werkhouding) werkt en het stappenplan volgt. In de productevaluatie beoordeelt zij/hij of je eindresultaat voldoet aan de opdracht.
■■
verklaren’
ik kan ‘
Hieronder staan een hele reeks po-woorden in een puzzel door elkaar.
ar
11
Zoek ze uit en schrijf ze op de volgende bladzijden alfabetisch op de juiste plaats. ■■
Maak er ook telkens een mini-schets naast zodat je laat zien dat je begrijpt.
■■
Kleur hieronder telkens het woord dat je hebt gebruikt.
xemrde n pla
Dekkend ief Basiskleuren Abstract Arceren
aa F
L
efe
spe
Obse
rver
en
Patroon
ctie
Primaire kleurenPartitief
Pro
Ritme
ctie
Symbo
Str
lisch
uct uur
h StatisScymmetrisch
n eure
Per
re kl
Gr
Vorm ndai
n i n g
Refle
s r e erp
kk i K
ek e
pping
Tint
f e i t pec
unt
Vluchtp
Secu
Overla
Org Geometrisch ani Transparant sch sch
telijn g o o H Silhouet
o n on t o riz Hourt
ijs w
e-up
sti i l a e R
Non -figu ratie t a n m f a r o u n Pa P Textuur
n
ij
t
Supplementair
ra s
w u d a h c s Eigen
ContAfsnijding
Complementair
C
Clos
u g i
f e i
sch
t a r
i am yn
Diepte
D
Gec
Compositie
e e r t en
tief
Aquarel rd
t rac Sub
Spect rum Addit
f
Slagschaduw
Vogelper
spectief
29
D
D Beweeglijk, actief.
A Kleuren vormen met lichtbundels.
E
E De schaduw op de persoon of het voorwerp zelf.
A Een deel van de figuur valt buiten de kader.
F
F Er zijn in het beeld duidelijk herkenbare voorstellingen.
G
G In het midden geplaatst.
A Schilderwerk met waterverf.
A Invullen met evenwijdige lijntjes. B De zes kleuren van de kleurencirkel. B Alles wat onze ogen zien.
C
C Een beeld van vlakbij gezien (film/fotografie).
G Meetkundige vormen.
xem
B
H
H De verticale lijn(en) in een perspectief. H De schijnbare lijn tussen land en lucht. K Gezien van onder naar boven.
C Kleuren die in de kleurencirkel tegenover elkaar liggen.
L
L De afstand tussen tussen twee punten. Recht of kronkelend (Lijn = 1D).
C De manier waarop de vormen in een beeld zijn geplaatst.
N
N Er zijn geen herkenbare figuren te zien.
C Tekening enkel gemaakt met omtreklijnen.
O
O Zeer nauwkeurig bekijken en grondig bestuderen met je ogen.
efe
Pro 30
G Alles wat tussen wit en zwart ligt.
K
C Het verschil tussen licht en donker (wit/zwart).
D
ar
A Non-figuratief met een diepere zin, een boodschap.
pla
A
D Als de ondergrond niet meer zichtbaar is.
O Kijken op normale zichthoogte.
D Kunnen kijken en/of voelen in de verte.
O Onregelmatige natuurlijke vorm.
O
O De ene vorm verbergt deels de andere.
P
P Een herhaling van altijd dezelfde vorm (behangpapier).
S Onbeweeglijk, passief.
P Een zeer uitgestrekt beeld. Meestal vanuit de hoogte.
S Kleuren vormen met transparante materialen.
P Citroengeel, magenta, cyaan. Met deze drie kleuren kan je alle andere kleuren maken. P De kleinste vorm die je kan tekenen (Een punt = 0D).
R
R Werkelijkheidsgetrouw.
S In spiegelbeeld.
T
T Het uitzicht van de oppervlakte. (vb. de huid van een olifant). T Menging van twee supplementaire kleuren ( = tussenkleur). T Doorzichtig (aquarelverf, ecoline).
V
V Denkbeeldige lijn die naar het vluchtpunt loopt.
R Herhaling van beeldelementen (Regelmatig of onregelmatig).
V Punt op de horizonlijn ( = verdwijnpunt).
S Groen, rood en paars.
V Gezien van boven naar onder.
S De schaduw van jezelf of van een voorwerp op de grond.
O Eén of meerdere lijnen die een gesloten vlak of volume omschrijven. Kan 2D of 3D zijn.
Pro
S
efe
R Weerspiegeling.
S Met een diepere zin die voor meerdere mensen duidelijk is.
xem
P Voorstellen zoals onze ogen het zien. Een virtuele 3D in 2D.
pla
P Kleine kleurstippen door elkaar te zetten (printer, tv-scherm).
S De volgorde van de kleuren in de kleurencirkel.
ar
S
S Vormen die helemaal vol gekleurd zijn met dezelfde kleur of een grijswaarde.
S Kleuren die in de kleurencirkel naast elkaar liggen.
31
kennen’
ik kan ‘
ar
12
Wereldberoemd in Vlaanderen? Je kent ongetwijfeld een aantal Vlaamse pop- en rockgroepen, acteurs, sporters, …die ook wereldbekend zijn. Ken je ook hedendaagse Vlaamse kunstenaars die ‘wereldberoemd’ zijn? We zetten er hier een aantal
bij elkaar. Via internet of boeken vind je ongetwijfeld nog veel meer informatie. Op de open lijntjes schrijf je de gegevens
pla
van kunstenaars die je zelf kent (in je buurt, je gemeente…). Worden zij ook wereldberoemd?
Elke Boon
Belinde De Bruyckere
°1969 Gent ■■ Foto en video, installaties Nadenken over menselijke relaties
■■
°1965 Gruitrode ■■ Multi 2D en 3D, installaties ■■ Kweekt de oerkip (de kip of het ei?) Zoekt naar de oergedachte van onze maatschappij
Luc Tuymans
xem
Koen Van Mechelen
°1964 Gent installaties met dekens ■■ beeldhouwwerk De kwetsbaarheid van de mens en alle levende wezens
°1958 Mortsel ■■ Schilder Stelt de waarheid van het beeld in vraag
Luc Deleu
efe
°1944 Duffel ■■ architect, installaties met containers Denken over andere manieren van leven en wonen
Jan Fabre
°1958 Antwerpen ■■ Multi-kunstenaar ■■ Theater, dans, schilder, 3D… Confronteert de kleinheid van de mens met de grootsheid van het universum
Sam Dillemans °1965 Antwerpen Tekenaar, schilder Het ware gelaat zit achter het masker
■■
Hans Op de Beeck °1969 Brussel Video- en licht, installaties De mens zoekt zichzelf in de chaos van de moderne maatschappij
■■
Michaël Borremans °1963 Gent Tekenaar, schilder Nadenken over de hedendaagse massacultuur
■■
Pro
Vooral in musea kan je kunstwerken bekijken. Of ook in galerijen en exposities. We zetten de belangrijkste moderne Vlaamse musea even op een rijtje. ■ Middelheim Antwerpen ■ Muhka Antwerpen Openlucht beeldenpark Museum voor hedendaagse kunst Antwerpen ■ PMMK Oostende ■ Smak Gent Museum voor moderne kunst Stedelijk museum voor actuele kunst
32
En bij jou in de buurt. Museum? Galerij? Expositieruimte?
1
ik kan …’waarnemen, vormgeven, verwoorden, attitudes’ ■■
de eindtermen plastische opvoeding, bondig verwoord op maat van de leerling
ik kan… ‘ordenen’
4
5
ik kan… ‘zien’ ■■
zien wat je ogen vertellen
■■
perspectief (één vluchtpunt, twee vluchtpunten, ooghoogte, vogel, kikker)
■■
zien en horen – smaken – ruiken – voelen
ik kan… ‘kijken’ vorm (geometrisch – organisch)
■■
compositie (opbouw – richting – diepte – uitstraling)
■■
kleur (kracht – symboolwaarde – kleurencirkel – complementair – supplementair)
■■
grijswaarden/contrast
ik kan… ‘gebruiken’
8
9
werken in 2D en 3D
ik kan… ‘waarderen’ ■■
pagina 28
pagina 29
Pro
begrippen uit de plastische opvoeding actief schrijven en verbeelden
12 ik kan… ‘kennen’ ■■
pagina 27
procesevaluatie en productevaluatie
11 ik kan… ‘ontdekken’ ■■
pagina 26
(begeleid) zelfstandig de elementen van een beeld/kunstwerk ontdekken
10 ik kan… ‘evalueren’ ■■
pagina 24
omgaan met de inhoud en de taal van een beeld
ik kan… ‘bespreken’ ■■
pagina 18
een schematisch overzicht van kunststromingen
ik kan… ‘creëren’ ■■
pagina 14
een eerste maal kennismaken met materialen en technieken
ik kan… ‘herkennen’ ■■
7
pagina 7
■■
■■
6
pagina 4
xem
3
een overzicht van ons materiaal en hoe we er tijdens de les mee omgaan
pla
■■
pagina 1
pagina 2
efe
2
ar
Inhoud
pagina 32
hedendaagse Vlaamse kunstenaars en musea
ar pla
xem
po een maat voor ik’s
efe
www.poweb.be
Distributie en administratie
LucasCreativ
www.lucascreativ.be
Pro
Vestigingen: Antwerpen – Aartselaar – Gent – Mechelen – Meerhout – Roeselare Schoten – Sint-Truiden – Temse – Turnhout – Veltem – Vroenhoven – Zonhoven
