Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel
MEDEDELING referentienr. datum gewijzigd contact
: M-VVKSO-2006-057 : 2006-05-23 : 2010-07-01 : Dienst Leerlingen en schoolorganisatie,
[email protected] Joost Laeremans,
[email protected], tel. 02 507 08 66 Katrien Bressers,
[email protected], 02 507 07 25 Jan Schokkaert,
[email protected], tel. 02 507 06 48
Preventie en aanpak van zelfverwonding, depressie en zelfdoding bij jongeren 1 2
Inleiding .............................................................................................................................................................3 Zelfverwonding ..................................................................................................................................................4 2.1 Wat? ........................................................................................................................................................4 2.2 Risicojongeren.........................................................................................................................................4 2.3 Waarom zichzelf verwonden? .................................................................................................................4 2.3.1 Interne motivatie..................................................................................................................................4 2.3.2 Externe motivatie ................................................................................................................................5 2.4 Signalen detecteren ................................................................................................................................5 2.5 Begeleiden van leerlingen die zichzelf verwonden. ................................................................................5 2.5.1 Vertrouwen winnen .............................................................................................................................5 2.5.2 Een juist beeld.....................................................................................................................................6 2.5.3 Wat doet automutilatie met jou als begeleider?..................................................................................6 2.5.4 Zelfonderzoek begeleiden en alternatief gedrag aanreiken ...............................................................6 2.5.5 Doorverwijzen .....................................................................................................................................7 2.5.6 Melden aan de ouders ........................................................................................................................7 2.5.7 Checklist van zorgvuldigheidscriteria..................................................................................................8 2.5.8 Aandachtspunten voor een preventief schoolbeleid ...........................................................................8 3 Depressie...........................................................................................................................................................9 3.1 Wat? ........................................................................................................................................................9 3.2 Risicofactoren..........................................................................................................................................9 3.3 Beschermende factoren ........................................................................................................................10 3.4 Begeleiding van leerlingen met depressie ............................................................................................10 4 Zelfdoding ........................................................................................................................................................11 4.1 Definities................................................................................................................................................11 4.1.1 Poging tot zelfdoding ........................................................................................................................12 4.1.2 Zelfdoding .........................................................................................................................................12 4.2 Cijfers ....................................................................................................................................................12 4.3 Suïcidaal gedrag ...................................................................................................................................12 4.4 Risicofactoren en beschermende factoren van suïcidaal gedrag .........................................................12 4.4.1 Oorzaken...........................................................................................................................................12 4.4.2 Risicofactoren ...................................................................................................................................13 4.4.3 Drempelverhogende en drempelverlagende factoren ......................................................................13
2 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
4.5 Suïcidaal proces ....................................................................................................................................14 4.6 Begeleiden van leerlingen met suïcidale gedachten.............................................................................15 4.6.1 De school ..........................................................................................................................................15 4.6.1.1 Signalen detecteren .................................................................................................................15 4.6.1.2 Praten met de jongere..............................................................................................................15 4.6.1.3 Valkuilen ...................................................................................................................................16 4.6.1.4 Doorverwijzen en melden aan de ouders.................................................................................17 4.6.2 Professionele hulpverlening..............................................................................................................17 5 Preventie..........................................................................................................................................................17 5.1 Primaire preventie of preventie .............................................................................................................18 5.1.1 Werken aan een klimaat van geestelijk welzijn ................................................................................18 5.1.2 Werken aan een positieve beeldvorming i.v.m. geestelijke gezondheidszorg .................................18 5.1.3 Deskundigheidsbevordering en netwerking......................................................................................18 5.2 Secundaire preventie of interventie.......................................................................................................20 5.2.1 Zelfdoding kan vaak voorkomen worden ..........................................................................................20 5.2.2 Nieuwe initiatieven om signalen van suïcidaal gedrag tijdig te detecteren.......................................20 5.2.3 Aanzetten tot een gecoördineerde begeleiding bij een acute suïcidedreiging .................................20 5.3 Tertiaire preventie of postventie ............................................................................................................21 5.3.1 Aandachtspunten bij het opstellen van een stappenplan bij een poging tot zelfdoding ...................21 5.3.2 Opvangen van de medeleerlingen ....................................................................................................23 5.3.3 Terugkomst van de leerling voorbereiden ........................................................................................23 5.3.4 Aandachtspunten bij het opstellen van een stappenplan na een zelfdoding....................................23 5.3.5 Rouw en verdrietverwerking .............................................................................................................24 6 Literatuur..........................................................................................................................................................25
3 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
1
Inleiding
“Ik voel me depri”, “ff down”, “ik heb een dipje”. Aan het woord zijn jongeren die te kennen geven zich tijdelijk niet goed in hun vel te voelen. Vaak gaat het om een vervelende gebeurtenis die gauw vergeten is, of een sombere bui die snel overwaait. Andere jongeren hebben minder geluk. Depressie, angst, obsessie, zelfverwonding en zelfdodingsgedachten brengen hun geestelijke en fysieke gezondheid in gevaar. Het leven met zichzelf en met de anderen wordt bezwaard door psychische moeilijkheden. Als deze jongeren geen toegang hebben tot aangepaste begeleiding en deskundige hulp, wordt het functioneren soms onmogelijk. Het Euregionaal jongerenonderzoek van 2002 peilde naar het ‘psychisch goed voelen’. De meeste jongeren scoorden goed op de schaal van het emotionele welbevinden. Maar er is een beperkte groep van 1 op 10 jongeren (11 %) met een ‘ongunstig’ welbevinden. 27% van de bevraagde leerlingen had het voorbije jaar de gedachte gekoesterd een einde te maken aan zijn of haar leven. 1 9 % van de jongeren gaf te kennen ook ooit een echte poging ondernomen te hebben om een einde te maken aan zijn/haar leven. Zij kampen mogelijk met een ernstig psychisch probleem. Een definitie geven van geestelijke gezondheid is moeilijk. De scheiding tussen lichamelijke, geestelijke, sociale en zelfs morele klachten is zeer dun. Geestelijk gezond leven zou je kunnen omschrijven als ‘zinnig leven’. Dat betekent dat men aan het eigen leven betekenis en richting kan geven, kan genieten: men heeft er ‘zin’ in. Psychische ziektes duiden op ziekteverschijnselen die veroorzaakt worden door (soms biologische) stoornissen in de waarneming of het denken. Het gaat duidelijk over zieke mensen, die kunnen genezen. Vaak wordt onverantwoordelijk gedrag bij jongeren verklaard vanuit een psychische stoornis. Deze tendens draagt er toe bij dat jongeren die echt te maken hebben met een psychisch probleem, gestigmatiseerd worden. Om de scholen verder te ondersteunen in hun zorgbeleid - waarin ook zorg voor de geestelijke gezondheid van de jongeren is geïntegreerd - zal de aandacht in deze Mededeling uitgaan naar omgaan met depressie, zelfverwonding en suïcidaal gedrag. We bekijken de mogelijkheid tot preventieve aanpak, het opvangen en herkennen van signalen, de mogelijkheid van ondersteuning door het CLB, doorverwijzing, het verbreden van een netwerk met externe deskundigen, het opstellen van stappenplannen. Hoewel de preventieve aanpak van de geestelijke gezondheidsproblematiek essentieel is, komt het preventiebeleid achteraan in de Mededeling (punt 5). De reden hiervoor is te zoeken in de noodzaak om een begrippenkader aan te reiken en uit te klaren. Dat gebeurt stapsgewijs in de punten die het preventieluik voorafgaan. In deze Mededeling wordt de ‘begeleider’ vaak genoemd en rechtstreeks aangesproken. Maar wie bedoelen we daarmee? Dat zal sterk afhankelijk zijn van de concrete uitwerking van het zorgbeleid in de school. In onze visietekst over zorg willen wij scholen hierin ondersteunen. Het is een basistekst die de bestaande Mededelingen over bepaalde aspecten van leerlingenbegeleiding overkoepelt. 2 Daarnaast werden de verschillende niveaus belicht waarop het zorgbeleid georganiseerd kan worden. We gaan er van uit dat in elke school de zorgvragen, naar gelang het geval, worden opgenomen door de individuele leraar, de klasleraar, de leerlingbegeleider, de begeleidende klassenraad, de zorgwerkgroep, de CLB-medewerker(s) en het directieteam. De begeleider zal normalerwijze iemand van de hier genoemde personen en/of organen zijn. Nog in de visietekst op zorg geven we aan dat zorg niet enkel de leerlingen betreft. Een zorgzame school heeft ook aandacht voor het welbevinden van het personeel. Het is goed voor ogen te houden dat ook leraren en personeelsleden worstelen met de problematiek van depressie, angst enz. De lezer mag zich niet beperken tot de aandachtspunten m.b.t. de begeleiding van leerlingen met zelfverwondend gedrag, depressie en suïcidaal gedrag op school. Al te vaak zal blijken dat de begeleider zelf geen oplossing kan aanreiken. Ook het stellen van een diagnose vraagt een specifieke deskundigheid. Het inroepen van deskundige hulp of doorverwijzing naar professionele hulpverleners zal eerder de regel dan de uitzondering zijn. Maar hier knelt het schoentje. Op dit ogenblik volstaat het externe hulpverleningsaanbod niet. De scholen zullen dan ook geconfron1
Tot ongeveer dezelfde cijfers (20,6 %) kwamen onderzoekers die in 2001 als onderdeel van de CASE-study aan 4500 West- en Oostvlaamse leerlingen van 14 tot 17 jaar de ‘Lifestyle and Coping'-vragenlijst voorlegden waarin ondermeer naar het voorkomen van suïcidale gedachten en zelfbeschadigend gedrag gepeild wordt. http://users.ugent.be/~cvheerin > epidemiologische gegevens > zelfmoordpogingen jongeren > suïcidale ideatie
2
Mededeling van 28 juni 2012 betreffende “Visie op zorg voor de leerlingen in het secundair onderwijs” (M-VVKSO-2012-028)
4 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
teerd worden met lange wachtlijsten voor externe opvang van jongeren. Dit zal van de scholen geduld vragen en, samen met de externe partners, de nodige creativiteit om voorlopige oplossingen te bedenken. Deze Mededeling kwam tot stand in nauwe samenwerking met het centrum ter preventie van zelfdoding. De Mededeling moet gelezen worden samen met onderstaande mededelingen: •
Mededeling van 28 juni 2012 betreffende “Visie op zorg voor de leerlingen in het secundair onderwijs” (MVVKSO-2012-028);
•
Mededeling van 13 januari 2005 betreffende “Zorg voor de zieke leerling in de secundaire school” (M-VVKSO2005-003);
•
Mededeling van 14 februari 2008 betreffende “Enkele deontologische en juridische aspecten van leerlingenbegeleiding in het gewoon secundair onderwijs” (M- VVKSO-2008-019);
•
Mededeling van 8 januari 2009 betreffende “Crisissen op school: een goede voorbereiding voorkomt erger” (MVVKSO-2009-002);
•
Mededeling van 1 april 2009 betreffende “Leerlingenbegeleiding. Communiceren over privacygevoelige informatie” (M-VVKSO-2009-017).
2
Zelfverwonding
Scholen worden in toenemende mate geconfronteerd met leerlingen die zichzelf beschadigen. ‘Krassen’ is een begrip dat alle jongeren kennen. Het is zowat een verzamelnaam voor allerlei vormen van zelfverwonding. 2.1
Wat?
Automutilatie of zelfverwonding kan zich op allerlei wijzen voordoen. In de school heeft men meestal te maken met jongeren die zichzelf krassen of snijden met een scherp voorwerp, zichzelf verbranden, bijten, de haren uitrukken of ergens tegen slaan. 2.2
Risicojongeren
Risicojongeren zijn jongeren die pijnlijke of schokkende gebeurtenissen hebben meegemaakt: zoals geweld, misbruik, vernedering, pesten, verlies enz. Deze gebeurtenissen hebben hevige emoties als woede, schuld, pijn, angst opgeroepen. Ze werden vergezeld door het gevoel daarmee nergens terecht te kunnen en niet begrepen te worden. Daarnaast zijn er jongeren die meestal minder pijnlijke gebeurtenissen combineren met een sterk experimenteergedrag. De afwezigheid van beschermende factoren in de leefomgeving en het hevige temperament van de jongere zelf kunnen eveneens een rol spelen. 2.3
Waarom zichzelf verwonden?
Vaak blijven niet verwerkte gevoelens achter waardoor eerder banale gebeurtenissen (te) sterke emoties oproepen. Deze worden soms gekanaliseerd in zelfverwonding. Automutilatie wordt intern en extern gemotiveerd. 2.3.1
Interne motivatie
•
innerlijke spanningen ontladen;
•
gevoelens uiten: boosheid tegenover een ander die niet naar buiten mag/kan worden gebracht;
•
zichzelf bestraffen: ontevredenheid, het eigen lichaam als vijand beschouwen, zeer negatieve kijk op zichzelf, boete, schaamte;
•
suïcidegedachten op de achtergrond houden;
5 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
•
omgaan met intense psychische of emotionele pijn: omdat het lichaam pijn doet wordt de innerlijke pijn minder gevoeld;
•
een innerlijke leegte opvullen en/of gevoelens van eenzaamheid verdrijven;
•
ontsnappen aan gevoelens van vervreemding tegenover de eigen persoon of het eigen lichaam (depersonalisatie) en/of de omgeving (derealisatie), of omgekeerd zichzelf in een soort verdoving of trance brengen;
•
iets bewijzen: men kan de pijn doorstaan en heeft daardoor het gevoel toch iets waard te zijn of het eigen lichaam onder controle te hebben.
2.3.2
Externe motivatie
•
hulp of aandacht vragen en laten zien dat er iets ernstigs aan de hand is;
•
“Houdt er wel iemand van mij?” of testen hoe graag de omgeving hen ziet.
2.4
Signalen detecteren
Zelfverwondend gedrag blijft vaak verborgen. Daarom is het goed te letten op de volgende signalen: •
plots dragen van bedekkende kledij;
•
terloops huid laten zien die beschadigd is;
•
een verdrietige grondtoon;
•
verdwijnen van scherpe voorwerpen;
•
zich opsluiten op het toilet;
•
het feit zelf dat de gedachte of het vermoeden “zou hij/zij misschien automutileren?’ opkomt.
2.5
Begeleiden van leerlingen die zichzelf verwonden.
Een leraar merkt tijdens de les op dat de polsen van een leerling littekens en wonden vertonen. Een leerling neemt de klasleraar in vertrouwen en vertelt dat haar vriendin zichzelf beschadigt. Wanneer men bij leerlingen zelfverwondend gedrag ontdekt, is het belangrijk dat men de kalmte bewaart en geen alarm slaat. In vele gevallen is het krassen of snijden een poging tot communiceren, een vraag om hulp. De leerlingenbegeleiding kan op die vraag ingaan (zie punt 1). Erover praten is dus belangrijk. 2.5.1
Vertrouwen winnen
Uit onderzoek blijkt dat leerlingen het moeilijk vinden om over deze problematiek te spreken met leraren. Daarom enkele tips om het vertrouwen te winnen en het gesprek op gang te brengen: •
stel vragen als: “Wat doe je als je je slecht voelt?” “Sommige jongeren doen zichzelf pijn, wat doe jij?”
•
vraag er open naar;
•
uit je bezorgdheid, beschuldig of veroordeel niet;
•
beloof vertrouwelijkheid maar geen geheimhouding: ‘Wie mag ik inschakelen als ik het zelf niet meer aankan?; 3
•
zeg dat je een luisterend oor wil bieden en mee een weg bewandelen;
•
maak een onderscheid tussen de leerling als persoon en het (problematisch) gedrag;
•
neem de signalen ernstig, minimaliseer niet.
3
Mededeling van 14 februari 2008 betreffende “Enkele deontologische en juridische aspecten van leerlingenbegeleiding in het gewoon secundair onderwijs” (M- VVKSO-2008-019), punt 2
6 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
2.5.2
Een juist beeld
De begeleider probeert in samenspraak met de leerling een beeld te vormen van de achterliggende problematiek: •
de begeleidende klassenraad kan hierbij helpen: mogelijk hebben (andere) leraren nuttige informatie die licht werpt op de moeilijkheden waarmee de leerling worstelt;
•
eventueel zijn er relevante gegevens te vinden in het pedagogisch dossier van de leerling die wijzen op signalen en onderliggende problematiek: slechte resultaten, moeilijke schoolloopbaan, spijbelproblematiek, complexe gezinssituatie, conflicten met medeleerlingen, pestgedrag of andere psychosociale gegevens;
•
een gesprek met de ouders of een medeleerling (het zijn vaak medeleerlingen die de verwondingen hebben opgemerkt) kan helpen om de ernst in te schatten en zicht te krijgen op de hulpverlening die mogelijk reeds opgestart is.
2.5.3
Wat doet automutilatie met jou als begeleider?
Krassen en ander zelfbeschadigend gedrag kan ingrijpend, shockerend zijn. De volgende risico’s bestaan: •
te veel afstand nemen: er gebeurt niets, de zaken worden genegeerd;
•
te weinig afstand nemen: –
boos worden;
–
altijd beschikbaar zijn willen zijn;
–
‘redden’;
–
tussen ouders en de jongere gaan staan.
Een tip is het hoofd koel en het hart warm te houden. De begeleider kan erover spreken met de zorgwerkgroep, het directieteam en over zelfverwondend gedrag lezen. Een zekere afstand nemen is hier altijd aangewezen. 2.5.4
Zelfonderzoek begeleiden en alternatief gedrag aanreiken
Vaak weten leerlingen zelf niet waarom ze zich verwonden: •
Om dit verder uit te zoeken en de jongere te laten verwoorden welke oorzaken aan dit gedrag ten grondslag liggen, kunnen volgende vragen helpen: –
Waar en in welke omstandigheden ben je tot zelfverwonding overgegaan?
–
Welke gevoelens had je daarbij? Welk effect had de zelfverwonding achteraf?
–
Heb je daarover verteld aan vrienden/vriendinnen? Wat vond je van de reactie daarop? Was dat een juiste reactie? Waarom niet?
–
Waarom mag niemand weten dat je dat doet?
–
Doe je dat op aanraden van een medeleerling, vriend of vriendin?
–
Hoe denk je over jezelf? Hoe zou je jezelf omschrijven?
–
Wil je eventueel notities bijhouden over de momenten waarop je jezelf verwondt en de gevoelens die je daarbij hebt?
•
Geef aan dat automutilatie niet de beste manier is om met problemen om te gaan en dat je samen met de jongere wil zoeken naar alternatieven. Indien nodig moet erop gewezen worden dat het beter is niet met het gedrag te koop te lopen. Het kan niet de bedoeling zijn andere leerlingen te choqueren, noch andere leerlingen tot zelfverwondend gedrag aan te zetten. Anderzijds is het voor de betrokken leerling belangrijk dat zij/hij niet geïsoleerd geraakt en dus alle lessen en activiteiten, ook turnlessen en praktijkvakken, volgt.
•
Zoek samen met de leerling naar handelingen die mogelijk ook effect sorteren, maar niet destructief zijn:
7 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
•
–
de gevoelens die men ervaart naar buiten laten komen door erover te praten, met een leraar, een CLBmedewerker, een telefonische hulplijn, een jongerenadviescentrum;
–
als praten moeilijk is samen met de jongere op zoek gaan naar andere creatieve manieren om de gevoelens te uiten: schilderen, tekenen, een gedicht, een dagboek, een brief schrijven (bv. aan de leerlingbegeleider);
–
een (niet-verstuurde) brief schrijven aan de personen waarop men boos is en waarin men zijn woede uit;
–
spanningen ontladen door verschillende korte lichamelijke inspanningen: lopen, fietsen, sporten;
–
luisteren naar muziek (soms keihard);
–
werken met de handen: huishoudelijke karweitjes, tuinieren, boetseren, tekenen, …
Houd regelmatig contact met de jongere. Informeer bij een volgend gesprek naar zijn welbevinden. De oorzaken die mogelijk aan de grondslag liggen, worden bekeken (is daarin een evolutie merkbaar?). Als het kan worden de aantekeningen die de leerling heeft gemaakt, samen gelezen. Daarin kunnen aanknopingen gevonden worden om het probleemoplossend denken van deze individuele leerling te versterken. Verwondt de leerling zichzelf nog? Vragen om de verwondingen te laten zien heeft weinig zin. Soms gaat men dan krassen of snijden op minder zichtbare plaatsen van het lichaam.
2.5.5
Doorverwijzen
Automutilatief gedrag kan stoppen na enkele weken en een aantal gesprekken. Langdurig en heftig zelfverwondend gedrag kan wijzen op psychotische opstoot of persoonlijkheidsstoornissen. De school zal hier de vraag richten aan de CLB-medewerker om individuele begeleiding op te zetten of door te verwijzen naar gespecialiseerde hulp. De ervaring leert dat de jongere enkel doorverwijzen weinig effectief is. De drempel is vaak te hoog. Het is aan te raden om samen met de jongere contact op te nemen met de gespecialiseerde dienst . Een CLB-begeleider kan eventueel een eerste keer mee op bezoek gaan. 2.5.6
Melden aan de ouders
Dat ouders bij de problematiek van automutilatie moeten betrokken worden, is een logisch uitgangspunt, zeker als het om jongere kinderen gaat. Toch kan men situaties bedenken waar het informeren van de ouders niet in het belang van het kind is. Soms is het de uitdrukkelijke vraag van de jongere zelf die de school ervan zal weerhouden contact op te nemen. Telkens opnieuw zal de school in elke concrete feitelijke situatie, in het belang van de leerling moeten afwegen en oordelen of het raadzaam is de ouders te informeren. De beslissing over het al dan niet doorspelen van informatie aan de ouders zal afhangen van de leeftijd van de jongere, zijn maturiteit, de concrete gezinssituatie en samenstelling, de voorgeschiedenis enz. Als principe gaan we er van uit dat er zo weinig mogelijk over het hoofd en achter de rug van de leerling gebeurt. 4 Het betrekken van gezinsleden of vertrouwenspersonen is normalerwijze een goede keuze. Hoe meer personen erbij betrokken worden, hoe uitgebreider het netwerk. Om te vermijden dat men naast elkaar werkt, is overleg en taakverdeling met alle betrokkenen aangewezen.
4
Mededeling van 1 april 2009 betreffende “Leerlingenbegeleiding. Communiceren over privacygevoelige informatie” (M-VVKSO2009-017)
8 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
2.5.7
Checklist van zorgvuldigheidscriteria
Volgende checklist van zorgvuldigheidscriteria kan de begeleider (zorgwerkgroep) helpen om een verantwoorde beslissing te nemen bij het doorgeven van informatie aan de ouders, andere leraren, de begeleidende klassenraad. 5 Waarom wil ik de vertrouwelijkheid doorbreken? (Bedachtzaamheid) •
Schat ik de gevaren van automutilatie juist in?
•
Schat ik de gevolgen van het doorgeven van de informatie juist in?
•
Houd ik voldoende rekening met de mogelijke schade?
•
Is er een andere weg dan het doorbreken van de vertrouwelijkheid? (als ik het onderliggende probleem kan verhelpen, verdwijnt mogelijk het automutilatief gedrag);
•
Waarom wil ik dat deze jongere ophoudt met zelfbeschadiging? (Is het informeren van de ouders gericht op de zorg voor de jongere? Indekken?)
Wie breng ik op de hoogte? (Onderscheidingsvermogen en empathie) •
Is de informatieontvanger voldoende betrokken?
•
Hoe groot is de draagkracht van de informatieontvanger? Kan hij de informatie verwerken?
•
Hoe fel is de druk van buitenaf op de leerling?
•
Wie is de meest geschikte informatieontvanger?
Welke informatie geef ik door? (Onderscheidingsvermogen) •
Is mijn informatie betrouwbaar? (bv. wat is de betekenis van de signalen van zelfverwonding? Wat is het risico?);
•
Is de informatie relevant met het oog op kwalitatieve zorgverlening?
•
Wat zijn hoofd- en bijzaken?
•
Is de hoeveelheid informatie gepast?
Hoe geef ik de informatie door? (Bedachtzaamheid en empathie) •
Deel ik de informatie op een vertrouwelijke manier mee?
•
Wat zijn de meest gunstige omstandigheden?
•
Hoe zal de jongere zich voelen bij het doorgeven van de informatie?
2.5.8
Aandachtspunten voor een preventief schoolbeleid
•
De begeleiding van leerlingen die zichzelf verwonden (evenals leerlingen met depressie, suïcidaal gedrag enz) maakt deel uit van het bredere zorgbeleid, ingebed in de eigen schoolcultuur. In de visietekst van het VVKSO over zorg geven we naast criteria voor een goed zorgbeleid ook een uitwerking op de verschillende niveaus: de individuele leerling, de klas, de school en de scholengemeenschap. 6
•
Een goed uitgebouwde zorgwerkgroep die zelf de nodige vorming heeft gekregen (zie punt 5.1.3) kan leraren ondersteunen in hun omgaan met leerlingen die zichzelf verwonden.
•
Planmatig te werk gaan, verhoogt de effectiviteit van het zorgbeleid. Voor het uitwerken van een stappenplan verwijzen we naar punt 5.2.2 dat met de nodige aanpassingen ook hier bruikbaar is.
5
Overgenomen van het centrum ter preventie van zelfdoding (zie punt 5.1.3). Deze checklist is mutatis mutandis ook van toepassing op de volgende punten die in deze Mededeling besproken worden, m.n. depressie en suïcidaal gedrag.
6
Mededeling van 28 juni 2012 betreffende “Visie op zorg voor de leerlingen in het secundair onderwijs” (M-VVKSO-2012-028)
9 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
3
Depressie
Stemmingsveranderingen horen bij het leven van de meeste jongeren. Door de band genomen kunnen jongeren zelf een onderscheid maken tussen wat zij noemen ‘depri zijn’ en depressie. 3.1
Wat?
Om van depressie bij jongeren te kunnen spreken zijn zeker volgende drie kernsymptomen aanwezig: •
langdurig droevig, hopeloos, hulpeloos, ontmoedigd zijn;
•
verlies van de mogelijkheid om te genieten;
•
verminderde interesse en motivatie.
Het gaat om depressieve gevoelens van langere duur die interfereren met de normale activiteiten. In de adolescentie gaat het om 7 tot 8% van de jongeren, waarvan in het secundair onderwijs meer meisjes dan jongens, terwijl het in het lager onderwijs omgekeerd is. De gemiddelde duurtijd bedraagt 8-9 maanden en er is een grote kans op hervallen (70 % binnen de 5 jaar). Bij adolescenten worden op het activiteitsniveau volgende symptomen onderscheiden: onmogelijkheid om plezier te ervaren, apathie, verminderde activiteit, teruggetrokkenheid, verveling, verminderde prestatiemotivatie, gebrek aan eetlust, traagheid of juist aanhoudende lichamelijke onrust, slaapstoornissen. Op emotioneel vlak merkt men vaak dat de betrokkene kampt met schuldgevoelens, het gevoel slecht te zijn, een negatief zelfwaardegevoel, zich ongemakkelijk voelt m.b.t. het eigen lichaam, seksualiteit, relaties met leeftijdgenoten of worstelt met plannen of pogingen tot zelfdoding. Andere signalen die kunnen wijzen op depressie zijn: lichamelijke klachten, verdriet, huilen zonder dat het oplucht, piekeren, verminderde schoolresultaten maar ook gevaarlijk en risicovol gedrag (o.a. drugs en/of alcoholmisbruik), gedragsproblemen, spijbelen/absenteïsme.
3.2
Risicofactoren
Depressies hebben geen eenduidig causaal verband. Depressie ontwikkelt zich door een samenspel van verschillende factoren. Men spreekt ook van individuele en omgevingsfactoren. Individuele factoren •
Bij de biologische factoren is erfelijkheid de belangrijkste. Wat overgeërfd wordt, is de kwetsbaarheid voor depressie. De adolescentieperiode is een risicofactor op zich voor depressie.
•
Hechtingsproblemen zoals onzekere gehechtheid aan de ouder(s).
•
Iemands persoonlijke eigenschappen kunnen het risico op depressie verhogen. Sommige adolescenten hebben een depressieve cognitieve stijl. Tegenslagen wijten ze aan zichzelf terwijl ze successen toeschrijven aan toeval. Hormonale veranderingen kunnen het ontstaan van een depressie in de hand werken. Dat geldt ook voor jongeren met een verstandelijke en/of lichamelijke handicap, een chronische ziekte, hoogbegaafdheid, het ontdekken van de eigen homoseksuele aard.
•
Soms spelen ook een gebrekkig vermogen om problemen op te lossen, om verdriet te verwerken of steun te vragen/zoeken, weinig zelfvertrouwen en geloof in eigen vaardigheden, moeilijk contacten leggen met leeftijdsgenoten, perfectionisme, faalangst, een streng geweten, enz.
Omgevingsfactoren •
De belangrijkste sociale factoren zijn verdrietige of schokkende, traumatische gebeurtenissen, verlies door overlijden, seksueel misbruik, gepest worden enz.
10 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
•
Echtscheiding, communicatieproblemen en/of conflicten in het gezin als gebrek aan warmte en liefde, zeer prestatiegerichte ouders waar de kinderen op de behaalde schoolresultaten worden afgerekend, psychiatrische stoornis van één van de ouders (vooral de moeder) of alcoholisme (vooral de vader). 7
•
Niet alleen adolescenten van allochtone afkomst, maar ook van niet-allochtone ouders kunnen zich soms niet meer met hun traditionele gezinscultuur verenigen.
In de psychiatrie wordt het onderscheid gemaakt tussen exogene en endogene depressie. Het onderscheid is in de praktijk niet altijd gemakkelijk vast te stellen: •
exogene depressie: volgend op een traumatische gebeurtenis in de omgeving van de patiënt;
•
endogene depressie: van binnenuit het lichaam bepaald, men heeft er ‘aanleg’ voor. Men zit hier op het domein van de manisch-depressieve stoornis.
3.3
Beschermende factoren
Tegen depressie kan preventief worden opgetreden door de factoren te verhogen die de kans op depressie doen afnemen. Deze beschermende factoren situeren zich op het niveau van de samenleving (cultuur), het gezin en het individuele niveau. Beschermingsfactoren tegen depressie: •
een positief zelfbeeld en beschikken over probleemoplossende vaardigheden;
•
een breed sociaal netwerk: goede relaties met personen buiten het gezin, grootouders, leraren, leeftijdsgenoten;
•
de mogelijkheid tot sociaal engagement (sportvereniging, jeugdbeweging, parochiewerking enz.);
•
weinig stress;
•
een harmonieus, warm, affectief en sensitief gezin met minstens één gezonde ouder,
De school kan samen met de ouders en met andere organisaties werken aan een gezond leefklimaat voor alle jongeren (punt 5.1). De samenleving, het gezin en de school kunnen jongeren helpen een gezonde lichamelijke maar ook geestelijke levensstijl te ontwikkelen door bv. relationele vaardigheden te bevorderen en een probleemoplossend en hulpzoekend gedrag aan te leren. 3.4
Begeleiding van leerlingen met depressie
Omdat een depressie veroorzaakt wordt door een samengaan van verschillende factoren, zal een goede aanpak ook multifactorieel zijn. Werken aan de depressie met de jongere zelf kan enkel wanneer de omgevingsfactoren al benoemd of uitgeklaard zijn (bv. pesten, communicatieproblemen en conflicten in het gezin enz.). Hoewel de school doorgaans niet voldoende causaal kan werken, geven we hier enkele (specifieke) ondersteunende ideeën in de omgang met depressieve jongeren. Een aantal aandachtspunten die reeds ter sprake zijn gebracht onder punt 2.5 zijn ook hier van toepassing. In veel gevallen helpt het wanneer de jongere over zijn gevoelens kan praten met een vriend of vriendin, een ouder, een leraar of leerlingenbegeleider. Enkele tips hierbij: •
ontwikkel een specifieke manier van luisteren: niet sussend, probeer onmachtsgevoelens geduldig te verdragen, probeer de jongere niet op te vrolijken, geef tijd en blijf aanwezig;
•
overlaad de jongere niet met goede raad en adviezen. Omdat de jongere - gezien zijn geestesgesteldheid - vaak in de onmogelijkheid verkeert deze adviezen op te volgen, kan hij zich daar nog slechter door voelen;
•
maak onderscheid tussen de persoon en het gedrag;
7
Zie ook Kopp: kinderen van ouders met psychiatrische problemen http://www.koppvlaanderen.be
11 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
•
geloof in de jongere en bevestig hem;
•
laat de jongere ventileren en help hem zijn gevoelens en gedachten te benoemen;
•
confronteer de jongere niet altijd met zijn falen, stel duidelijke, maar minder hoge verwachtingen;
•
ondersteun het netwerk van de jongere;
•
leer klasgenoten, vrienden en vriendinnen dat depressie niets te maken heeft met ‘zwak’ zijn, dat het iedereen kan overkomen. Help hen om te gaan met hun eigen machteloosheid en om de depressieve jongere niet in de steek te laten. Ze kunnen met de jongere een wandeling gaan maken, een film gaan kijken of gaan winkelen. Hierbij is doen belangrijk, niet voorstellen;
•
overleg met de verschillende betrokkenen: de jongere, de behandelende geneesheer, de leraren, de ouders. In sommige gevallen wenst de jongere niet dat de ouders betrokken worden of op de hoogte gesteld. We verwijzen hiervoor naar punt 2.5.6.
Voor behandeling moet de stap naar de hulpverlening worden gezet. Het CLB kan hier als draaischijf functioneren. Soms is de huisarts hiervoor de aangewezen persoon. Verreweg het grootste deel van de behandelingen bij depressie heeft een gunstig effect. In eerste instantie wordt gekeken naar wat er aan de hand is, wat de klachten zijn, wanneer en hoe de klachten ontstaan zijn, hoe de jongere het best geholpen kan worden. Vaak wordt gekozen voor een combinatie van gesprekken (therapie) en medicatie (zie hiervoor ook punt 4.6.2). Meer informatie is te vinden in de literatuurlijst en op de volgende websites: •
http://www.netwerkdepressievlaanderen.be
•
http://www.depressiecentrum.nl
•
http://www.zogeknogniet.nl
4
Zelfdoding
Rond zelfdoding hangen nog heel wat verhalen en misvattingen. Zo gelooft men nogal eens dat wie zegt de stap naar zelfdoding te willen nemen, het niet zal doen. Of dat mensen die echt zelfdoding willen ondernemen, toch niet tegenhouden kunnen worden. Dergelijke mythes doen de kansen op preventie sterk afnemen. De grote meerderheid van suïcides gebeurt niet zonder waarschuwingssignalen vooraf. Onderzoek heeft aangetoond dat de meerderheid van de mensen die overgaan tot zelfdoding, hun plannen hebben meegedeeld of hulp hebben gezocht, bijvoorbeeld bij hun huisarts. 4.1
Definities
Er is een hele discussie over het woordgebruik: zelfmoord, zelfdoding, suïcide. De term zelfmoord is nog steeds de meest gangbare in Vlaanderen. Ook de oproepers van de Zelfmoordlijn gebruiken veelal de term 'zelfmoord' om hun gedachten of daden te omschrijven. De context en de gesprekspartner zullen in grote lijnen het gebruik van de terminologie bepalen. Het gebruik van de term 'zelfmoord' krijgt echter steeds meer kritiek. Volgens sommige auteurs wordt het grote taboe dat op zelfmoord rust, door het taalgebruik bestendigd. 8 Zelfmoord klinkt veroordelend, terwijl zelfdoding of suïcide een meer neutrale term is. Daarom gebruiken hulpverleners hoofdzakelijk die laatste termen en vinden ze ook steeds meer ingang in onze maatschappij. Het is eveneens om die reden dat in deze Mededeling steeds de term zelfdoding wordt gehanteerd.
8
Demyttenaere B. (2005) Met de dood voor ogen. Zelfmoordgedrag bij jongeren, p.152 e.v.
12 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
4.1.1
Poging tot zelfdoding
Een poging tot zelfdoding wordt gedefinieerd als een vrijwillige en bewuste zelfdestructieve handeling die niet eindigt in de eigen dood en die tot doel heeft de gewenste veranderingen te bewerkstelligen. 4.1.2
Zelfdoding
Zelfdoding is een vrijwillige en bewuste zelfdestructieve handeling die de eigen dood tot gevolg heeft en die tot doel heeft via de dood de door de persoon gewenste veranderingen te bekomen. 4.2
Cijfers
Op de website van het Vlaamse ministerie voor welzijn, gezondheid en cultuur hebben de meest recente statistieken van de doodsoorzaken betrekking op het jaar 2007. 9 In de leeftijdcategorie van 10-15 jaar is sprake van 1 officiële zelfdoding, in de leeftijdscategorie 15-19 jaar gaat het om 19 zelfdodingen. Daarmee is zelfdoding de tweede doodsoorzaak van jongeren (na verkeersdoden). Andere bronnen spreken 50 zelfdodingen in 2005 in Vlaanderen in de leeftijdsgroep van het secundair onderwijs. Elke week gaat een Vlaamse tiener over tot zelfdoding en ondernemen 100 tot 200 leeftijdsgenoten een poging tot zelfdoding. 10 4.3
Suïcidaal gedrag
Jongeren met suïcidaal gedrag beogen verschillende doelen, maar meestal hangt het doodstreven van deze jongeren samen met de wens om bepaalde veranderingen te bekomen en om een eind te maken aan een situatie die als ondraaglijk wordt ervaren. In de literatuur gaan stemmen op om suïcidaal gedrag bij jongeren te begrijpen als verdediging tegen de pijn en de angst die de adolescentie als ontwikkelingsfase genereert. Vaak zijn het heel gevoelige jongeren die zich het leed in de wereld aantrekken en (een aangeboren) neiging hebben tot zwartkijken. Ze hebben vaak het gevoel anders te zijn dan hun leeftijdgenoten die ze soms als oppervlakkig ervaren. Steeds meer en meer geraken ze op problemen gefixeerd en door die fixatie verliezen ze soms de ruimere werkelijkheid uit het oog. Men spreekt wel eens van ‘tunnelzicht’. Voor de omgeving van de suïcidale jongere is zelfdoding het probleem, terwijl het door de jongere als de oplossing wordt gezien. Suïcidaal gedrag is oplossingsgericht gedrag. De jongere ziet zelfdoding als de uiteindelijke oplossing voor een voor hem onhoudbare situatie. In wanhoop neemt hij zijn toevlucht tot zelfdoding. Uit onderzoek blijkt dat jongeren die een poging tot zelfdoding ondernemen, niet zomaar dood willen. Ze willen niet langer op 'deze manier verder leven', en zien hiervoor geen andere uitweg meer dan de dood. Dat wil zeggen dat er sprake is van een ambivalentie in de doodswens: niet willen sterven, maar toch ook niet willen/kunnen verder leven. 4.4
Risicofactoren en beschermende factoren van suïcidaal gedrag
4.4.1
Oorzaken
Over de oorzaken van suïcidaal gedrag is men zeker nog niet tot de kern doorgedrongen. Onderzoek toont aan dat suïcidaliteit een erg complex en multifactorieel bepaald probleem is. Het ontstaat altijd door een combinatie en cumulatie van verschillende oorzaken en risicofactoren, en de afwezigheid van beschermende factoren.
9
http://www.zorg-en-gezondheid.be/statistiek-doodsoorzaken.aspx
10
Demyttenaere B. (2006) Met de dood voor ogen. Zelfmoordgedrag bij jongeren
13 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
Suïcidaal gedrag kan gezien worden als het resultaat van gelijktijdig voorkomende, onderliggende, permanent aanwezige factoren (traits) en onmiddellijke toestandsgebonden risicofactoren (state), in afwezigheid van beschermende factoren. 11 4.4.2
Risicofactoren
De risicofactoren voor pogingen tot zelfdoding en zelfdoding lopen grotendeels gelijk met die van depressies (zie punt 3.2). Men onderscheidt: •
biologische factoren: slechte werking van het serotonerge neurotransmissiesysteem (de verzameling zenuwcellen in de hersenen die serotonine als onderlinge boodschapperstof gebruiken) waardoor de regulatie van angst, impulsen en agressie verstoord kunnen worden of de respons op stressvolle gebeurtenissen anders verloopt enz.
•
psychologische factoren als cognitieve en persoonlijkheidskenmerken: bv. laag zelfbeeld, impulsiviteit, agressiviteit, rigied denken (ook met betrekking tot het oplossen van interpersoonlijke problemen), klein probleemoplossend vermogen waardoor het bedenken en het uitvoeren van alternatieve oplossingen problematischer en minder vlot verloopt, hopeloosheid;
•
sociale factoren als armoede, eenzaamheid, verlies- en/of traumatische ervaringen, een familiegeschiedenis van suïcidaal gedrag, sociale stressoren als pesten, verlieservaringen enz.;
•
psychiatrische aandoening als depressie, verslaving, persoonlijkheidsstoornissen, schizofrenie waarvan is aangetoond dat het vaak voorkomt bij suïcidaal gedrag. Zelfdoding is de belangrijkste doodsoorzaak van patiënten met schizofrenie;
•
eerder suïcidaal gedrag.
4.4.3
Drempelverhogende en drempelverlagende factoren
Naast risicofactoren zijn er factoren die de drempel tot zelfdoding verhogen. Ze werken dus beschermend als een soort van natuurlijke preventieve krachten. Drempelverhogende of beschermende factoren: •
sterke sociale ondersteuning. Bij jongeren uit het secundair onderwijs speelt het gezin (nog) een grote rol;
•
over problemen kunnen praten, op begrip kunnen rekenen vanuit de omgeving. Het contact met klas- en schoolgenoten, vrienden en leraren is van groot belang.
•
aanwezigheid van probleemoplossende vaardigheden;
•
een duidelijk beeld en kennis hebben van de bestaande geestelijke gezondheidsdiensten;
•
een positieve attitude hebben ten aanzien van de geestelijke gezondheidszorg en vertrouwen in de hulpverlening;
•
een goede diagnose en behandeling krijgen;
•
geen toegang hebben tot middelen om tot zelfdoding over te gaan;
Factoren die drempelverlagend werken: •
de media –
11
studies tonen aan dat kwetsbare jongeren gevoelig zijn voor de berichtgeving over suïcide in de media. Suïcidaal gedrag kan beïnvloed worden door voorbeelden van suïcidaal gedrag. Wanneer in een populair
Van Heeringen C. en Portzky G. (2005) Oorzaken en risicofactoren van zelfdoding. In: Lang zullen we leven. 25 jaar Centrum ter Preventie van Zelfmoord vzw, p. 62
14 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
mediaprogramma iemand een poging tot zelfdoding onderneemt, dan stijgt het aantal pogingen significant. 12 –
ook internet, websites en chatrooms die het mogelijk maken anoniem informatie, ideeën, plannen en fantasieën over zelfdoding uit te wisselen, hebben een negatieve invloed op kwetsbare jongeren;
•
een gebrekkige sociale steun: emotionele verwaarlozing binnen het gezin en relationele problemen met vrienden en leeftijdsgenoten;
•
de beschikbaarheid van middelen. De toevallige aanwezigheid van medicijnen of bv. een vuurwapen kan voor sommige wanhopige jongeren voldoende zijn om tot een poging over te gaan;
4.5
Suïcidaal proces
De stap naar zelfdoding wordt voorafgegaan door een suïcidaal proces dat voor een groot gedeelte niet zichtbaar is. Zelfdoding is het eindpunt van dat proces.
De stappen in het suïcidaal proces komen hierop neer: een eerste gedachte aan zelfdoding wordt omgezet in een 'zelfmoordwens'. In die fase gaat de jongere ervan uit dat 'hij er beter niet meer zou zijn', 'hij beter dood zou zijn', ‘het zou voor iedereen beter zijn dat ik er niet meer was’. Men spreekt ook van entrapment: het gevoel in de val te zitten. Sommige onderzoekers spreken hier in de eerste plaats over een ‘cry of pain’ en niet louter over een ‘cry for help’ vervolgens komt de neiging of het plan tot zelfdoding. Een algemene regel bestaat erin dat hoe concreter de plannen tot zelfdoding zijn, hoe meer de jongere er mee bezig is en hoe dichter hij erbij staat. In al die fases van het suïcidaal proces spreekt men van 'suïcidale ideatie'. Het gaat om gedachten en niet om duidelijk zichtbaar suïcidaal gedrag. Dat wil zeggen dat de signalen voor de omgeving heel moeilijk waar te nemen zijn, in een volgende fase gaat de persoon over tot een poging tot zelfdoding en zelfs tot zelfdoding. Hier spreekt men van gedragingen die makkelijker waar te nemen zijn, maar die de dood tot gevolg kunnen hebben. Iedereen die een poging tot zelfdoding onderneemt heeft de voorafgaande fase doorlopen. Daar kunnen jaren over gaan maar uitzonderlijk kan dit proces op enkele uren doorlopen worden. Maar, niet iedereen die gedachten over zelfdoding heeft, zet ook effectief de stap naar zelfdoding. Dat wil dus zeggen dat het suïcidaal proces omkeerbaar is en dat preventie mogelijk en zinvol is. De kenmerken van het suïcidaal proces zijn: •
een vernauwing van het denken, het voelen, de waarden, tijd en ruimte,
•
het afnemende geloof in de persoonlijke mogelijkheden en in de interpersoonlijke relaties;
12
Van Heeringen C. (2005) Oorzaken en risicofactoren van zelfdoding (idem)
15 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
•
een tegen zichzelf gerichte agressie;
•
zelfmoordfantasieën: van vaag naar concreet en van vrijblijvend naar obsessioneel.
4.6
Begeleiden van leerlingen met suïcidale gedachten
4.6.1
De school
Naast de noodzaak om preventief te handelen (zie punt 5) beschrijven we enkele aandachtspunten bij het begeleiden van leerlingen die signalen vertonen die wijzen op mogelijk suïcidaal gedrag. 4.6.1.1
Signalen detecteren
Ook al is het suïcidaal proces grotendeels onzichtbaar (zie punt 4.5) en een (poging tot) zelfdoding niet voorspelbaar, toch kunnen leraren en leerlingenbegeleiders alert zijn voor signalen die wijzen op suïcidegedrag en deze ook steeds ernstig nemen. Dat zal zeker het geval zijn wanneer er meerdere signalen gedurende een langere tijd worden uitgestuurd en die een impact hebben op het functioneren van de leerling. Signalen kunnen verbaal of gedragsmatig geuit worden: •
de verbale uitingen kunnen heel direct zijn: ‘Ik wou dat ik dood was’, ‘Ik ga er een einde aan maken’, ‘Ik wil niet meer leven’, ‘Hoe kan ik best zelfmoord plegen?’ ‘Ik zal jullie laten voelen wat het betekent dat ik er niet meer ben’ enz. Indirecte verbale boodschappen wijzen op een negatieve kijk op zichzelf, de omgeving en de toekomst: ‘Ik zou willen slapen en nooit meer wakker worden’, ‘Life sucks’, ‘Ik zie het niet meer zitten’ enz.
•
Kinderen en jongeren uiten hun emoties vaker in gedrag dan woorden. Meestal gaat het om plotse en duidelijke gedragsveranderingen: zich meer isoleren, activiteiten die voorheen leuk werden gevonden wijst men af, verwaarlozing van het uiterlijke, alcohol- of druggebruik, woede-uitbarstingen, regelmatig terugkerende huilbuien, slechte schoolresultaten, slechte concentratie, agressief of vervelend gedrag tegenover medeleerlingen en leraren, spijbelen enz.
4.6.1.2
Praten met de jongere
Wanneer er meerdere signalen zijn waar te nemen en er een vermoeden is dat de jongere suïcidaal is, is het aangewezen de jongere hierover op grond van concrete aanwijzigen aan te spreken. (…). Het is zeker niet zo dat spreken over zelfdoding of gedachten eraan de kans op zelfdoding verhoogt. Integendeel, door aan iemand te vragen hoe hij of zij zich voelt, of hij /zij liever dood zou zijn, geef je aan dat je openstaat om hierover te praten. 13 Aandachtspunten voor de begeleider: •
Beschrijf het gedrag van de jongere, herhaal zijn woorden, druk je bezorgdheid uit en vraag naar de suïcidegedachten of –wensen;
•
Luister aandachtig en stel je begrijpend op. Een achterdochtige houding kan de jongere nog verder in het isolement voeren. Verdere gesprekken zullen wegvallen, want de jongere zal enkel willen praten wanneer hij zich begrepen en aanvaard voelt. Stel dus vragen als:
•
13
–
Ik merk dat je de laatste tijd zo stil bent en nogal negatief. Ik ben bezorgd om jou. Wil je erover praten?
–
Je zegt dat je niet meer wil leven, bedoel je dan dat je dood wil zijn? Denk je aan zelfdoding?
–
Ik zie dat je zo teruggetrokken bent (verdrietig, stil, boos …). Misschien helpt het als je me vertelt hoe je je voelt?
–
Als je zegt dat…, wil dat zeggen dat je liever dood zou zijn?
Tracht te peilen naar de betekenis van de directe en indirecte signalen. Wat wil de jongere meedelen? Bereiken? Heyvaert H. (2005) Suïcidaal gedrag bij jongeren In Lang zullen we leven, p. 76 (idem)
16 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
•
Ga na of de jongere nog andere vertrouwensfiguren heeft. Zijn deze op de hoogte van de gedachten over zelfdoding? Kan de jongere thuis terecht?
•
Stimuleer de jongere om ook met anderen over zijn gevoelens te spreken. Sociale isolatie proberen te doorbreken, biedt ook de meeste kansen om de denk- en gevoelswereld van de jongere opnieuw te verbreden.
•
Probeer in overleg met andere leden van de zorgwerkgroep en de CLB-medewerker het suïciderisico juist in te schatten door er concreet naar te vragen.
•
Stimuleer de jongere tot het zoeken van professionele hulp. Geef concrete mogelijkheden en zoek een vertrouwenspersoon die samen met de jongere kan gaan. De drempel naar professionele hulp is immers nog hoog.
Tijdens het gesprek probeert de begeleider een zicht te kunnen krijgen op de graad van suïcidegedachten. Doorvragen op de suïcidegedachten is een must om de ernst ervan te kunnen inschatten. De begeleider moet weten welke betekenis de signalen hebben. Concretiseer dus wat de leerling zegt: •
Je zegt dat … Wat bedoel je precies?
•
Je zegt ‘alles’ niet meer gaat, zie je ook je leven niet meer zitten? Denk je dan aan zelfdoding?
•
…
Enkele mogelijke vragen die kunnen helpen bij het inschatten van de ernst van de suïcidegedachten: •
Hoe vaak denk je aan zelfdoding? (af en toe, elke dag, heel de tijd?)
•
Hoe lang denk je al aan zelfdoding? (een dag, een week, een maand, minder dan een jaar, langer dan een jaar?)
•
Hoe wanhopig voel je je nu? (nogal, heel sterk, erger dan ooit?)
•
Ben je bang om de controle over jezelf te verliezen? (heb je jezelf nog in de hand?)
•
Wat is aantrekkelijker voor jou: de gedachte om door te zullen leven of om te zullen sterven? (zou je liever willen leven, of wil je alleen nog maar dood?)
•
Heb je al concrete plannen gemaakt? (voorbereidingen getroffen, afscheidsbrief geschreven, al iets uitgeprobeerd?)
•
Heb je ooit al een poging tot zelfdoding gedaan?
•
Wanneer wil je overgaan tot zelfdoding? (is er nog enige tijd, kan je het uitstellen of wil je zo snel mogelijk, mogelijk vandaag nog zelfdoding?)
•
Welke dingen houden je nog tegen om over te gaan tot zelfdoding? (familieleden, nog enige hoop op verbetering, eerst nog zaken afhandelen?)
•
Wat zou je bereiken met zelfdoding? (eindelijk rust, overleden dierbare terugzien, geen pijn meer voelen, het voor anderen makkelijker maken, wraak nemen, anderen duidelijk maken hoe wanhopig je bent?)
•
Hoe gaan anderen volgens jou reageren op jouw zelfdoding? (zullen ze verdriet hebben, vind je het goed voor hen dat je er niet meer bent, laat het je koud?)
4.6.1.3
Valkuilen
•
Beloof geen absolute geheimhouding wanneer een jongere je aanspreekt over zijn problemen. 14
•
Geef veel vertrouwen aan de betrokken leerling, maar bewaar tegelijk ook een veilige afstand door grenzen te trekken en ga zelf op zoek gaan naar supervisie. Een kader hebben is noodzakelijk bij hulpverlening, anders dreigt de hulpverlener in een moeras te zakken.
•
Bouw geen exclusieve relatie met de jongere uit. De betrokkenheid kan immers te beklemmend worden en het engagement te zwaar. Het kan moeilijk worden om afstand te bewaren en dat is ook therapeutisch nefast. Een radeloze jongere kan de volwassene ‘gijzelen’ en opeisen bv. tijdens het weekend of ’s nachts. Het kader is be-
14
Mededeling van 14 februari 2008 betreffende “Enkele deontologische en juridische aspecten van leerlingenbegeleiding in het gewoon secundair onderwijs” (M- VVKSO-2008-019), punt 2
17 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
langrijk. Telkens wanneer de jongere beroep op je doet (bv. telefonisch) kan je luisteren, er zijn, maar leg meteen ook de link naar het volgende gesprek. De leerling wil vaak weten of de begeleider er nog is (voor hem). Help de jongere de afwezigheid te symboliseren en te brengen tot ‘the capacity of being alone’. 4.6.1.4
Doorverwijzen en melden aan de ouders
De jongere moet het vertrouwen kunnen bewaren. Het zou zeer nefast zijn als hij van het kastje naar de muur wordt gestuurd omdat dit het gevoel zal versterken dat hij voor iedereen ‘een probleem’ is. Wanneer de begeleider(s) het suïciderisico als reëel inschat(ten), dan moet de stap gezet worden naar de professionele en gerichte hulpverlening. Het CLB zal hierbij als draaischijf fungeren (zie ook punt 2.5.5). In eerste instantie zijn ouders verantwoordelijk voor hun kinderen. Ze zijn gehouden aan de wettelijke verplichtingen ten aanzien van hen. Om die te kunnen nakomen, moeten ze op de hoogte zijn van bepaalde gegevens. De school is verplicht om hen bij te staan en zal bij ernstige problemen dan ook meestal de ouders inlichten. Een jongere heeft ten aanzien van zijn ouders echter het recht op geheimhouding van vertrouwelijke zaken die hij heeft gemeld. In sommige gevallen zal de school dus de regels van het ouderlijk gezag naast zich neer moet leggen om het kind te beschermen (zie ook punt 2.5.6). 15 4.6.2
Professionele hulpverlening
Er zijn geen objectieve criteria die aangeven wanneer men best professionele hulp inroept. De ene mens kan heel wat meer verwerken dan de andere. Toch vinden deskundigen dat er vaak te veel kostbare tijd verloren gaat en wijzen ze op signalen die aangeven dat professionele hulp gewenst is. De signalen komen er meestal op neer dat de jongere het gevoel krijgt de controle over het eigen handelen te verliezen. Tijdig overleg met het CLB is aangewezen. Professionele hulpverlening bestaat meestal uit therapie en medicatie: •
Psychotherapeuten, seksuologen, psychologen en psychiaters zijn professionele hulpverleners. Gebruik makend van psychologische methodes kunnen zij de jongere helpen om te komen tot een diepere zelfkennis en een beter inzicht in de eigen behoeften. Ze kunnen het zelfvertrouwen en de eigenwaarde, die vaak een deuk gekregen hebben, helpen herstellen. Zo wordt het voor de jongere (opnieuw) mogelijk om beslissingen te nemen, het gedrag bij te sturen en indien nodig fundamentele veranderingen door te voeren. De gesprekstherapieën worden ingedeeld naar gelang van de intensiteit en benadering.
•
Naast gesprekstherapie kan ook een medicamenteuze therapie opgestart worden. Psychofarmaca zijn medicijnen die door de professionele hulpverleners worden voorgeschreven bij de behandeling van psychische stoornissen. Ze kunnen helpen om spanningen te verminderen, neerslachtigheid te overwinnen, te slapen, hallucinaties te voorkomen. Psychofarmaca kunnen de werking van de hersenen verbeteren waardoor men minder gespannen en/of angstig is, men kan beter nadenken, slapen, functioneren. Het gebruik van psychofarmaca kan een goede hulp zijn om een crisissituatie te boven te komen. Dat maakt dat psychotherapie meer kans op slagen heeft.
5
Preventie
Zelfverwonding, depressie en suïcidaal gedrag kunnen vaak voorkomen worden. Preventie is dus zinvol. In de vorige punten wezen we al op het aanreiken van alternatief gedrag voor automutilatie, op beschermende factoren bij depressie. Hier formuleren we in een eerste onderdeel aandachtspunten bij de uitbouw van een preventief beleid voor een goede geestelijke gezondheid. De twee volgende gaan specifieker in op suïcidaal gedrag en minder op zelfverwonding en depressie. De aanzet die gegeven wordt tot het opstellen van een stappenplan voor acute (zelfdoding)dreiging is na enige bijstelling ook geschikt voor de opvang van leerlingen die zelfverwondend gedrag vertonen. 15
Mededeling van 14 februari 2008 betreffende “Enkele deontologische en juridische aspecten van leerlingenbegeleiding in het gewoon secundair onderwijs” (M- VVKSO-2008-019), punt 3.3
Mededeling van 1 april 2009 betreffende “Leerlingenbegeleiding. Communiceren over privacygevoelige informatie” (M-VVKSO2009-017)
18 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
Bij de preventie van zelfdoding wordt er, ten gevolge van het onderscheid tussen suïcidale ideeën en suïcidale daden, ook een onderscheid gemaakt tussen preventie, interventie en postventie. 5.1
Primaire preventie of preventie
Primaire preventie heeft als doel de omstandigheden waarin depressie en/of suïcidaal gedrag zich zouden kunnen ontwikkelen, te voorkomen. Primaire preventie heeft aldus betrekking op de verschillende domeinen van de samenleving (gezondheid, arbeid, vrije tijd …). De kwalitatieve aanwezigheid van volwassenen (leraars, ouders enz.) bij jongeren blijft belangrijk. Het is die welwillende relatie die de jongere het nodige vertrouwen moeten geven om in een gesprek zijn problematiek aan te brengen. Sommige scholen bouwen binnen die context ook peer-coaching uit. 5.1.1
Werken aan een klimaat van geestelijk welzijn
5.1.2
Werken aan een positieve beeldvorming i.v.m. geestelijke gezondheidszorg
Een eerste en belangrijke stap die de school kan zetten in het kader van preventie, is werken aan een positieve beeldvorming i.v.m. geestelijke gezondheidszorg. De wereld van de geestelijke gezondheid is voor vele leerlingen (en leraren) nog onbekend en vreemd. Er bestaan nog vele stigma's, taboes en vooroordelen tegenover mensen die een beroep doen op personen en diensten die zich bezighouden met de geestelijke gezondheid. De school kan ook een bijdrage leveren om er voor te zorgen dat geestesziektes op termijn op dezelfde manier bekeken worden als lichamelijke ziektes en evenzeer een gepaste behandeling krijgen. Werken aan positieve beeldvorming kan door: •
positieve erkenning en bemoediging door leraren van jongeren die op zoek zijn naar een gezond geestelijk evenwicht;
•
affiches in de school te hangen, bv. van het centrum ter preventie van zelfdoding (de zelfmoordlijn), van Teleonthaal …;
•
voor de oudere leerlingen een informatiedag of een inleefproject te organiseren (zie ook punt 5.1.3)
•
ouderavonden in te richten over zorg voor de geestelijke gezondheid, over beschermende factoren tegen depressie en/of suïcidaal gedrag, over zelfdoding en zingeving enz.
5.1.3
Deskundigheidsbevordering en netwerking
Vroegtijdige detectie van jongeren die emotionele problemen hebben en/of een verhoogd suïcidaal gedrag vertonen is de beste preventie. Signalen ernstig nemen en tijdig ingrijpen, kan voorkomen dat een depressieve leerling of een suïcidale leerling ernstige emotionele schade oploopt. Maar ook om het geestelijk welzijn van andere leerlingen te vrijwaren is professionalisering van het schoolpersoneel geen overbodige luxe. Leraren zien soms wel de alarmsignalen maar zijn niet altijd even deskundig opgeleid om een crisissituatie aan te pakken. De pedagogische en de congregationele begeleidingsdiensten organiseren soms lokale (diocesane) bijeenkomsten en werkgroepen die deze problematiek ter harte nemen. Ook binnen de scholengemeenschappen wordt expertise op dit vlak opgebouwd en uitgewisseld. Naast het CLB kunnen verschillende organisaties in Vlaanderen ondersteuning bieden en de deskundigheid bevorderen. Netwerking biedt het voordeel dat de school (scholengemeenschap) er niet alleen voorstaat: •
16
Het centrum ter preventie van zelfdoding (CPZ) 16 is een pluralistische vereniging met als basisdoelstelling het voorkomen van zelfdoding. Het CPZ wil het ruime publiek informeren en sensibiliseren om suïcidaal gedrag te http://www.zelfmoordpreventie.be
19 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
herkennen, ernstig te nemen en bespreekbaar te maken. Het CPZ heeft een grote ervaring in het begeleiden van vormingssessies rond het thema preventie van zelfdoding. Naast voordrachten, workshops en trainingen kan het centrum van dienst zijn bij het opstellen van een procedure (stappenplan/ draaiboek) over omgaan met suïcidaal gedrag op school. •
De suïcidepreventiewerking 17 is een samenwerking tussen de centra voor geestelijke gezondheidszorg (CGG) en het Vlaams verbond der verzorgingsinstellingen (VVI). Een van de doelstellingen van dit project is het ontwikkelen van diverse vormingspakketten, o.m. voor centra voor leerlingenbegeleiding, huisartsen, ziekenhuizen en politiediensten.
•
De eenheid voor zelfmoordonderzoek aan de Universiteit van Gent 18 wil een bijdrage leveren tot de preventie van suïcidaal gedrag in België. Doelstellingen liggen op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling van preventieprogramma's, het uitvoeren van epidemiologisch toezicht, informatieverstrekking aan publiek, beleidsmakers en hulpverleners en behandeling. Op de website van de eenheid voor zelfmoordonderzoek kunt u ook een uitgebreide literatuurlijst vinden.
•
Vlaamse vereniging voor geestelijke gezondheid (VVGG) 19 staat ook in voor informatiecampagnes gericht op specifieke doelgroepen als schoolgaande jongeren en beschikt over een documentatiecentrum (boeken en unieke film- en videocollectie van ruim 700 films en banden over het brede terrein van de geestelijke gezondheid).
•
De Werkgroep Verder 20 coördineert, organiseert en ondersteunt initiatieven voor en door nabestaanden na zelfdoding in Vlaanderen. De werkgroep heeft als doel te sensibiliseren, de opvang van nabestaanden te verbeteren en het thema “rouw na zelfdoding” bespreekbaar te maken in onze samenleving. Het educatieve theaterproject ‘Uit het leven’ is één van hun realisaties. De Werkgroep Verder organiseert op vraag lezingen en workshops over achtergronden van zelfdoding en rouwen na zelfdoding. Samen met de centra algemeen welzijnswerk organiseert hij praatgroepen voor kinderen en jongeren rond verlies na zelfdoding. Hij heeft ook een downloadbaar draaiboek voor crisisinterventies op school ontwikkeld. 21
•
Centra algemeen welzijnswerk (CAW) staan open voor mensen met vragen en problemen. Daarbij houdt het CAW de drempel bewust zo laag mogelijk. 27 CAW’s in Vlaanderen en Brussel bieden op eenvoudige vraag een luisterend oor, opvang en psychosociale begeleiding. De Jongeren Advies Centra maken deel uit van de CAW’s en zijn op jongeren toegespitst. 22 Scholen kunnen een beroep doen op Slachtofferhulp van de CAW's wanneer zich een zelfdoding op school (of van iemand van de school) voordoet. Slachtofferhulp komt niet naar school om de jongeren op te vangen, maar biedt wel advies en ondersteuning om de opvang binnen de school te organiseren. 23
•
•
Het comité voor bijzonder jeugdzorg (CBJ), de CGG en het CLB zetten meermaals per schooljaar een driedaagse vorming op bestemd voor sleutelfiguren in de leefwereld van jongeren. Tijdens die vormingen besteedt men extra aandacht aan het ontwikkelen van een draaiboek ‘suïcidepreventie op school’. –
Preventieteam CBJ, Taxandriagebouw, Gouverneur Roppesingel 25, Hasselt, (011 26 42 08);
–
CGG/LITP, Ilgatlaan 11, 3500 Hasselt (011 28 68 40).
Op de website http://geestelijke-gezondheidszorg.pagina.be vindt u adressen van alle Vlaamse centra voor geestelijke gezondheidszorg, overlegplatformen geestelijke gezondheid, therapieën, praktijken, verenigingen, community’s, zelfhulpgroepen ...
17
http://www.suicidepreventievlaanderen.be
18
http://www.eenheidvoorzelfmoordonderzoek.be
19
http://www.geestelijke-gezondheid.be
20
http://www.zelfdoding.be
21
http://www.werkgroepverder.be/h_scholen_draaiboeken.htm
22 23
www.jac.be http://www.caw.be/slachtofferhulp
20 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
5.2
Secundaire preventie of interventie
Secundaire preventie heeft als doel zelfdoding te voorkomen bij mensen die reeds concreet met suïcidale gedachten, wensen of plannen bezig zijn. Dat wil zeggen dat deze preventie zich richt op suïcidale personen alsook op groepen met een verhoogd suïciderisico. 5.2.1
Zelfdoding kan vaak voorkomen worden
Dat zelfdoding vaak voorkomen kan worden, is het uitgangspunt van alle preventie. Het centrum ter preventie van zelfdoding steunt op de volgende drie pijlers: •
door een emotionele crisis kan iemands wereld zodanig vernauwen dat zelfdoding meer en meer als enige oplossing opduikt. Dat proces kan op elk moment worden gestopt;
•
de wens om te sterven blijft sterk verbonden met de wens om te leven, weliswaar op een andere manier;
•
één van de belangrijkste aspecten van het menselijk leven is het contact met anderen. Zelfs in crisissituaties blijft die behoefte bestaan, voor ieder individu.
5.2.2
Nieuwe initiatieven om signalen van suïcidaal gedrag tijdig te detecteren
De nieuwe ontwikkelingen van het internet (Web 2.0) maken het veel interactiever, getuige hiervan de enorme populariteit van sociale netwerksites. Voor jongeren vormen de nieuwe media een deel van hun identiteit. Deze generatie zoekt in geval van problemen online naar oplossingen. De hoge vertrouwdheid van jongeren met de nieuwe media biedt hulpverleners mogelijkheden om signalen van suïcidaal gedrag sneller te detecteren en laagdrempelige hulp aan te bieden. Hulpverlenende organisaties in binnen- en buitenland nemen bv. initiatieven om op sociale netwerksites als Twitter, Netlog, Facebook, Youtube... aanwezig te zijn. Het project Preventie 2.0 van het CPZ is één van die initiatieven. Aangezien het lezen van informatie over zelfdoding via het internet drempelverlagend kan werken (zie ook punt 4.4.3), poogt men op een zachte, maar krachtige manier aanwezig te zijn op online plaatsen waar over zelfdoding wordt gesproken. Op die manier hoopt men jongeren makkelijker de stap te doen zetten naar hulpverlening. Het CPZ heeft in 2009 namelijk een onderzoek laten voeren naar wat jongeren denken over online hulpverlening voor jongeren met suïcidale gedachten of jongeren die ermee worden geconfronteerd. Uit het onderzoek bleek dat de overgrote meerderheid van de jongeren zelden of nooit online geconfronteerd worden met zelfdoding, maar dat jongeren bij wie dat wel het geval is, daar in 7 op 10 gevallen op ingaan en in 8 op 10 gevallen zelf hulp proberen te bieden. Het internet biedt nog veel andere mogelijkheden om hulp te bieden zoals hulpverleningswebsites, chatsessies, fora, specifieke training van moderatoren om juist te reageren op signalen van suïcidaal gedrag … In het buitenland experimenteert men al met verdergaande vormen van online therapie zoals emailcounseling of interapy. Het gaat dan om een laagdrempelige en anonieme vorm van hulpverlening die zeer goede resultaten kan opleveren. 5.2.3
Aanzetten tot een gecoördineerde begeleiding bij een acute suïcidedreiging
Wanneer scholen geconfronteerd worden met een leerling met acute suïcidale signalen kan er makkelijk paniek ontstaan. Een goede voorbereiding zorgt ervoor dat de praktische beslissingen vooraf zijn overlegd waardoor er ruimte ontstaat om aandacht te schenken aan opvang en zorg. De school kan ook steeds ondersteuning vragen van het CLB of andere externe organisaties (zie punt 5.1.3). Meer informatie over een (algemeen) stappenplan in crisissituaties vindt u in punt 5.3. Volgende vragen dienen als leidraad in het geval van een acute suïcidedreiging: 24
24
We hebben ons voor de onderstaande vragen gebaseerd op de draaiboeken van de Werkgroep Verder. http://www.zelfdoding.be > hulpverleners en scholen > scholen > draaiboek
21 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
•
De interne ‘meldpost’: wie is de persoon die bewaakt dat alle stappen genomen worden (directeur, leerlingenbegeleider…)?
•
Wie coördineert de stappen? Dat kan maar moet niet dezelfde zijn als de meldpost.
•
Wie blijft er bij de leerling? Een van de belangrijkste stelregels is dat de leerling bij een acute suïcidale crisis nooit alleen mag gelaten worden.
•
Zijn alle middelen verwijderd waarmee suïcide gepleegd kan worden?
•
Wie legt contact met het CLB? Met externe hulpverleners?
•
Welke concrete afspraken zijn er gemaakt met het CLB en de externe hulpverleners? Wie zijn de contactperso(o)n(en)?
•
Komt de hulpverlener naar school of moet de leerling onder begeleiding naar de hulpverlener toe?
•
Wie legt contact met de ouders om hen in te lichten en om de noodzaak van het inschakelen van de hulpverlening toe te lichten? Waar zijn de adressen en telefoonnummers van de ouders te raadplegen?
•
In welke fase wordt dit contact met de ouders gelegd (voor of na het inschakelen van de hulpverlening)? Hoe wordt de boodschap aan de ouders geformuleerd?
•
Wie draagt de leerling over aan de externe hulpverlener en hoe wordt dit contact gelegd? Vaak is het goed dat de vertrouwenspersoon beschikbaar blijft voor de jongere.
•
Wie volgt de verwijzing verder op en maakt afspraken over de nazorg? De nazorg is er voor de leerling zelf (opvang als deze weer op school komt ), maar ook voor leerlingen die van het gebeurde op de hoogte zijn (zie punt 5.3.2).Tenslotte moet het stappenplan een lijst bevatten van alle genoemde personen en instanties die in het plan vermeld worden (namen, adressen, telefoonnummers).
5.3
Tertiaire preventie of postventie
Tertiaire preventie of postventie omvat alle activiteiten die tot doel hebben de negatieve effecten van suïcidaal gedrag dat heeft plaatsgevonden, te minimaliseren. Postventie is ook preventie omdat het tot doel heeft nieuwe pogingen bij mensen die een poging tot zelfdoding achter de rug hebben, te voorkomen en nabestaanden van zelfdoding een belangrijke risicogroep - een degelijke opvang te bieden. Uit wetenschappelijk onderzoek is bekend dat een suïcidepoging de belangrijkste risicofactor is voor suïcide. Het geeft aan dat er een onderliggend suïcidaal proces aanwezig is. Elke poging moet ernstig genomen worden, ongeacht de aanleiding of de ernst van het toegebrachte letsel. 5.3.1
Aandachtspunten bij het opstellen van een stappenplan bij een poging tot zelfdoding
In feite kan een stappenplan over zelfdoding van toepassing zijn in drie situaties die verschillend zijn, maar toch ook gelijkenis vertonen: bij suïcidedreiging (zie ook punt 5.2.3), bij een poging tot zelfdoding en bij een zelfdoding (zie punt 5.3.4). Het kan worden geïntegreerd tot één stappenplan met drie luiken. Elk luik bevat zeker: •
afspraken in verband met de coördinatie en de communicatielijnen. Wie neemt contact op met wie? Welke personen worden betrokken, intern en extern? Wie is verantwoordelijk en coördineert alle stappen?
•
richtlijnen voor het concrete handelen. Wanneer en hoe moet je iemand betrekken? Wie doet wat en voor welke doelgroep (leerlingengroep, individuele leerlingen, leraren, ouders)?
Een stappenplan moet uitgewerkt worden op maat van de school. Het zal samenhangen met de visie van de school op het zorgbeleid en de structuur van de zorgwerkgroep, de grootte van de school, de inbedding, het reeds bestaande netwerk enz. Het schoolpersoneel moet in elk geval op de hoogte zijn van het stappenplan. Het stappenplan moet ook regelmatig opnieuw overlegd en geëvalueerd worden. De Mededeling van 8 januari 2009 betreffende “Crisissen op school: een goede voorbereiding voorkomt erger” (MVVKSO-2009-002) geeft informatie over crisissen en de wijze waarop de school kan reageren. Het biedt een handreiking bij het maken van een draaiboek waarin zowel de handelswijze tijdens crisissen wordt beschreven als het
22 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
omgaan met de pers aan bod komt. Daarnaast werden een checklist, enkele voorbeelden en tips i.v.m. crisiscommunicatie als bijlage toegevoegd. Elke situatie is anders. Gebruik maken van de ervaringen van anderen kan voorkomen dat situaties escaleren en dat extra leed wordt veroorzaakt. Scholen die over een crisisdraaiboek beschikken, hebben in ieder geval enig houvast, al zal het nooit voor elke situatie alle oplossingen bieden. Het stappenplan zal er rekening mee moeten houden: •
of de poging tot zelfdoding in de school heeft plaatsgevonden of buiten de school;
•
of het gaat om een levensbedreigende of niet-levensbedreigende suïcidepoging;
•
dat op school voorzien moet worden in de opvang van de klasgenoten en medeleerlingen die van het gebeuren op de hoogte zijn.
Volgende vragen kunnen helpen bij de uitwerking van dit stappenplan: •
Hoe komt het bericht binnen? Moet het nagetrokken worden? Door wie? Hoe?
•
Door wie en hoe moeten de hulpdiensten worden ingeschakeld? Bij levensbedreigende suïcidepoging de hulpdiensten bellen.
•
Wie is al op de hoogte van het bericht? Wie gaat het na?
•
Wie legt contacten met de ouders? Hoe kan met hen overlegd worden over de wijze waarop de school kan bijdragen aan de oplossing van de problemen?
•
Wie bespreekt in welke fase met de ouders welke informatie wel en welke beslist niet mag gebruikt worden in de opvang en de voorlichting van de medeleerlingen?
•
Wanneer en hoe wordt het team op de hoogte gesteld?
•
Wie gaat wanneer naar de klas om de klasgenoten op de hoogte te stellen: klastitularis, leerlingenbegeleider? Eventueel is hier overleg noodzakelijk binnen de zorgwerkgroep, al dan niet in samenwerking met een CLBmedewerker, een medewerker van een CGG (met wie daarover tevoren afspraken zijn gemaakt). Wat kan daarbij wel en wat niet verteld worden?
•
Wie blijft de communicatie met het team en de medeleerlingen opvolgen? Bij een levensbedreigende poging tot zelfdoding kan de spanning toenemen.
•
Geeft men de leerlingen de kans op het gebeurde te reageren? Wanneer? Hoe? In groepjes onder elkaar? Wie organiseert dat?
•
Hoe en aan wie signaleert men leerlingen die zich moeilijk uiten over het gebeurde, maar toch erg aangeslagen zijn?
•
Kan er voor bepaalde leerlingen gezorgd worden voor begeleiding?
•
Wie organiseert wat (en wanneer) voor die leerlingen de niet in dezelfde klas zitten, maar toch nauwe banden hebben met de betrokken leerling? Dit geldt uiteraard voor broers en zusters, maar ook voor goede vrienden in andere klassen.
•
Hoe wordt omgegaan met de pers? Hierbij moet eerst intern worden gecommuniceerd en dan pas extern. De boodschappen die naar buiten gaan, moeten dezelfde zijn. Een folder over “Zelfdoding in de pers. Aanbevelingen voor journalisten” kan gedownload worden. 25
•
Wie bereidt de terugkomst van de leerling voor?
•
Wie coördineert initiatieven op iets langere termijn als vorm van nazorg? Men moet alert blijven voor sommige leerlingen met emotionele problemen die bang zijn om ook zover te geraken (zie ook punt 5.3.2).
Ook dit stappenplan moet een lijst bevatten van alle genoemde personen (bij afwezigheid: de eventuele vervangers) en instanties die in het plan vermeld worden (namen, adressen, telefoonnummers). 25
http://www.wvc.vlaanderen.be/gezondheidsconferentie
23 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
5.3.2
Opvangen van de medeleerlingen
Na een suïcide(poging) kan men bijvoorbeeld verkeerdelijk besluiten om de leerlingen naar huis te sturen omdat in een dergelijk emotionele toestand toch geen les kan gegeven worden. Dat heeft echter als gevolg dat leerlingen die dag misschien helemaal niet worden opgevangen en met hun emoties alleen achter blijven. Gesprekken voeren met leerlingen over emotioneel beladen onderwerpen als doodgaan en suïcidaal gedrag moet verantwoord gebeuren. Als de medeleerlingen niet op de hoogte zijn van de poging en de betrokken jongere dat ook niet wenst, dan zal men de medeleerlingen ook niet inlichten. Als anderen wél op de hoogte zijn, of het vermoeden bestaat, is het nodig hierover met hen te praten. Enkele nuttige tips bij deze gesprekken: •
Geef de leerlingen de kans om te vertellen wat ze weten en hoe ze zich erbij voelen.
•
Kader de gevoelens en ontkracht geruchten, roddels en misvattingen.
•
Geef aan welke stappen de school zal ondernemen om, in het geval de poging tot zelfdoding verband hield met het leven op school, tot een oplossing te komen. We denken aan pesten, te grote studiedruk, problemen met leraren of medeleerlingen.
•
Bespreek de drijfveer van een poging en de mogelijke betekenis. Benadruk dat suïcide geen heldendaad is, maar voortkomt uit lijden en zelf ook lijden veroorzaakt.
•
Geef alternatieven voor suïcidaal gedrag. Probeer het probleemoplossend en het hulpzoekend gedrag te vergroten door aan te geven hoe en aan wie men hulp kan vragen en wat ervan kan verwacht worden.
•
Bespreek hoe jongeren kunnen omgaan met signalen van medeleerlingen en verduidelijk waarom discretie wel, maar absolute geheimhouding hier geen verplichting is.
•
Blijf alert voor die leerlingen die het zelf ook erg moeilijk hebben en breng zo nodig individuele hulp op gang.
•
Overloop met de leerlingen hoe ze kunnen reageren als de leerling terug komt.
5.3.3
Terugkomst van de leerling voorbereiden
Wanneer de jongere daadwerkelijk een poging tot zelfdoding heeft ondernomen, is het soms aangewezen om hem tijdelijk op te nemen in een ziekenhuis of crisiscentrum. Door de beschermende sfeer die daar soms heerst, kan de jongere tijdelijk bevrijd worden van de spanningen waarmee hij thuis of op school werd geconfronteerd. De terugkomst op de school moet dan ook goed worden voorbereid in overleg met de ouders en de betrokken leerling. Het is belangrijk te weten of nazorg voor de betrokken jongere al op gang is gebracht. Wanneer dit nog moet geregeld worden, gebeurt dit best in samenspraak met het CLB. Het is de bedoeling dat de leerling zich begrepen en gesteund voelt en zo normaal mogelijk zijn studies kan verder zetten. Wanneer het functioneren op school mee aan de oorsprong van de poging lag, dringt de aanpak van deze problemen zich op. 5.3.4
Aandachtspunten bij het opstellen van een stappenplan na een zelfdoding
Een leerling verliezen door zelfdoding is één van de meest aangrijpende gebeurtenissen die zich in een school kunnen voordoen. Het brengt bij leerlingen en vrienden hevige emoties teweeg en roept allerlei vragen op: Waarom? Heeft iemand dit zien aankomen? Wat hadden we kunnen doen om dit te voorkomen? Hoe gaan medeleerlingen reageren? Hoe kunnen we ze best opvangen? In betrekkelijk korte tijd moeten veel initiatieven genomen worden door en voor het schoolpersoneel, de familie en de medeleerlingen. Naast de vragen en aandachtspunten opgesomd onder punt 5.2.3 en 5.3.1 kunnen bijkomende vragen uitgewerkt worden: •
Hoe komt het bericht binnen? Wat is er gebeurd? Zo objectief en precies mogelijk.
•
Wie is op de hoogte? Wie moet nog op de hoogte gesteld worden? Door wie? Wanneer? Hoe?
24 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
•
Wie neemt contact op met de ouders? In dit stappenplan spelen de ouders een belangrijke rol. Met hen wordt besproken wat de school kan doen. Stellen de ouders een bezoek van de directeur (of een personeelslid) op prijs? Willen de ouders graag zelf naar de school komen? Stellen de ouders een inbreng van de school/medeleerling op prijs tijdens de uitvaartdienst?
•
Wie regelt de opvang van het personeel, de medeleerlingen, eventuele broers of zussen, vrienden én vijanden van de betrokken leerling.
•
Zijn er leraren die zich hebben bijgeschoold i.v.m. zelfdoding? Wanneer en door wie worden zij ingeschakeld om met de leerlingen gesprekken te voeren?
•
Wie vraagt het CLB om mee te zorgen voor de opvang? Door de CLB-medewerkers te betrekken verlaagt ook de drempel naar individuele hulpverlening.
•
Is er nood aan hulp van externe organisaties? Afspraken over samenwerking en doorverwijzing worden vooraf met deze hulpverleners doorgesproken ( zie punt 5.3.5).
•
Was iemand op de hoogte van de plannen van deze leerling? Wie? Hoe? Kunnen daar lessen uit getrokken worden?
•
Wie werkt rouwrituelen uit op school? Wanneer? (zie punt 5.3.5).
5.3.5
Rouw en verdrietverwerking
Iedereen rouwt op zijn manier en moet daar ook de ruimte voor krijgen. Samen met jongeren rouwrituelen bedenken en realiseren kan helpen om het verlies te verwerken. Jongeren houden van eigentijdse rituelen: een stille schrijfruimte, een plaats waar men terecht kan om het verdriet te delen, om zacht te praten of een kaarsje aan te steken bij de foto van de overleden jongere, een schrijfboek waarin ze afscheidswoorden kunnen noteren. De verjaardag van de leerling of de verjaring van het overlijden zijn momenten die extra aandacht verdienen (ook op langere termijn). Er bestaan een aantal ondersteunende initiatieven rond omgaan met verlies: •
Rouwkoffers met daarin teksten, poëzie, symbolen, informatie, werkvormen, muziek, ...voor jongeren en begeleiders rond omgaan met verlies en om een afscheids- of herdenkingsviering van een jong iemand in elkaar te steken. Ze zijn te bestellen bij: 26 –
IJD Antwerpen, Appelkantstraat 54, 2530 Boechout (03 454 11 44 );
–
Tabee, Tramweg 74, 2300 Turnhout (014 43 93 22 );
–
IJD Blaams-Brabant-Mechelen, Varkensstraat 6, 2800 Mechelen (015 29 84 13) http://www.ijd.be
Meer informatie staat op de website http://www.rouwzorgvlaanderen.be. Daar vindt u ook materiaal, weekends, tentenkampen, lotgenotengroepen ... •
•
Werkgroep Verder voor nabestaanden na zelfdoding (zie punt 5.1.3). De Werkgroep Verder coördineert, organiseert en ondersteunt initiatieven voor en door nabestaanden na zelfdoding. Ze organiseert op vraag lezingen en workshops i.v.m.: –
achtergronden van zelfdoding (voor rouwenden, vrijwilligers en professionele hulpverleners)
–
rouwen na zelfdoding (voor rouwenden, vrijwilligers en professionele hulpverleners)
–
de hulpverlener als nabestaande (voor professionele hulpverleners)
–
voor hulpverlenende instanties, bedrijven, vrijwilligersorganisaties, ziekenfondsen, gemeenten,... :
Het VSKO biedt op haar website informatie rond het thema Verdriet en rouw op school. 27
26
http://www.ijd.be/
27
ond.vsko.be > diensten > pedagogische bureau > dienst katholiek opvoedingsproject & pastoraal > verdriet en rouw
25 2006-05-23 – M-VVKSO-2006-057
6
Literatuur
Arteel, P. (red.) (2003) Geestelijke gezondheid ontsluierd. Anders zijn aanvaard? Leuven, Cera Foundation. Callens, N. (2007) Zelfverwonding bij jongeren, Antwerpen, Garant. Claeys, H. (2004) Automutilatie of zelfverwonding. In Caleidoscoop, jg. 16 nr. 1, p. 14-18. De Bruyn, P. (red.) (2005) Lang zullen we leven. 25 jaar Centrum ter Preventie van Zelfmoord vzw De Jong, W. (2009), Angst en depressie, over angsten, depressies en aanverwante problematiek bij kinderen en jongeren, Een leidraad voor ouders en leerkrachten, Huizen, Pica. Demyttenaere, B. (2006) Met de dood voor ogen. Zelfmoordgedrag bij jongeren, Antwerpen, Manteau/Standaard. Desmet, M. en Grommen, R (2005) Moe van het moeten kiezen. Op zoek naar een spiritualiteit van de zelfbeschikking, Tielt, Lannoo. Huysmans, H. (2004) Jeugd en Welzijn. De vlag die een diverse lading dekt. In Jeugdonderzoek belicht. Voorlopig syntheserapport van wetenschappelijk onderzoek naar Vlaamse kinderen en jongeren (2000-2004) (Onuitgegeven onderzoeksrapport, K.U.Leuven, VUB & UGent) http://www.jeugdonderzoeksplatform.be/publicaties/welzijn. Keirse, M. (2010) Preventie van en opvang na zelfdoding. Wat zouden leerkrachten moeten weten? In Personeel en organisatie, aflevering 24, p. 1-32. Ravenhorst, J. (2004) Krassen in je lijf: noodkreet of modegril? In Psychologie Magazine van mei 2004. Roskam, A. (red.) (2004) ‘ff down’ Scratsj, Dienst gezondheidsvoorlichting en –opvoeding CM, Brussel. Schmidt, U. en Davidson, K. (2004) Life after Self Harm. A guide to the future, New York, Brunner-Routledge. Vanden Abbeele, C. (2004) Meer dan verdriet, een boek voor jonge mensen die rouwen, Tielt, Lannoo. Van Buel V. en Van Laere M. (red.) (2005) Zelfverwonding. “Uitgegleden met een mes”. In Klasse voor leraren 158. Van 't Erve M. en Fiddelaers-Jaspers R. (2008) Om alles wat er niet meer is, jongeren over achterblijven na zelfdoding (i.s.m. Werkgroep Verder), Uitgeverij Ten Have - Averbode. X, (2000) Een verkenning door de wereld van de Geestelijke Gezondheid, Gent, Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheidszorg. X, (2005) Case NL – Een onderzoek naar zelfbeschadigend gedrag door jongeren http://www.ggd.rotterdam.nl/Rotterdam/Openbaar/Diensten/GGD/Pdf/Bieb/WildeCASE.pdf
