POLITIEK CULTUUR SPOORWEGSTAKING VAN 1903 ANDRE GIDE EN DE SOWJET UNIE. 3e jaargang inhoud no. 1 januari D. J. WIJNKOOP

POLITIEK EN

CULTUUR SPOORWEGSTAKING VAN 1903 D. J. WIJNKOOP

ANDRE GIDE EN DE SOWJET UNIE ~r .

A. S. DE LEEUW

3e jaargang .Bij de Nieuwe Jaargang politieke vooruitzichten in ' 37, Ko Beuzemaker pag. De spoorwegstaking van 1903, D. J. Wijnkoop Verslag omtrent de spoorwegstakirg van 6 April 1903, D. J. Wijnkoop Twee maanden Devaluatie, J. F. Bos Andre Gide en de Sowjet-Unie, Mr. A. S. de Leeuw Indooesie onder de dreiging van Japan, Ahmad Saleh De vakbeweging in lndonesie, Aliardjo .. De burgerlijke muziek-opvattingen van Willem Mengelberg, _Dr. P. v. Noorden ..

inhoud

4 7 14 18 26 31 36

no. 1

januari

Lied van de Spaanse Soldenier, Freek van Leeuwen De Brief, Freek van Leeuwen Stiefmoeder Aarde, Dr. A. Willemse Brieven uit Spanje, Redactie Maatschappelijke grondslagen van de nieuwe Gids-Beweging Het werk van Agnes Smedley, Nico Rost De opbouw v. de materie, H. v. Reinveld Tijdschriften-bespreking Schaken, Mr. G. Boomsma Dammen, F. Raman De Spaanse mazen van het bruine net, Mr. A. Jacobs

" "

..

43 44 45

47

" .. .. .. .. ..

47

..

61

49 54 58 59 60

POLITIEK EN CULTUUR maandschrift onder redactie van: K. Beuzemaker, J. W. d. Groot (arts), Mr. A.S. d. Leeuw Uitgever .,Pegasus" · Hemonystraat 5 · A'dam-C. Giro 173127 • tevens adres van redactie .en adm. -

Copy In te z.enden voor de 1 Ode van ledere ma8nd.

-

Prijs per nummer 15 cent, per halljaar I 1.-, per jaar I 2.Boekhandelsprijs ~0 cent, per jaar I 2.50. Alles bij voorultbetalin,.

3de JaarganÇI No. 1

Januari 1937

HULDE AAN DE VRIENDEN VAN ONS TijDSCHRIFT REDACTIE

In ons nummer van September 1936 deden wij een beroep op de vrienden van ons tijdschrift, om het lezerstal van 3.000 op 4.000 te helpen uitbreiden, opdat wij in de nieuwe jaargang regelmatig 64 pagina's per nummer zouden kunnen geven. Het resultaat van ons verzoek overtreft onze verwachtingen: onze oplage heeft met dit Januari-nummer de ZEVEN DUIZEND bereikt! Dat is aanzienlijk meer, dan één van de andere {ijdschriHen van dezelfde categorie in Nederland bezit, of ooit bezeten heeft. Wij zullen thans de volledigheid van onze informatie en de veelzijdigheid van de inhoud van elk nummsr nog b·ma:1 v.erbe~eren.

Wij zijn evenwel nog niet tevre-::le'l. Wij hopen reeds in een nabijë toekomst ons tijdschrift onder TIEN DUIZEND arbeider:; en intellectuelen, politiek- en cultureel geïnteres!;eerden te kunnen brengen : en doen ean nieuw beroep op onze lezers, ons bij het bereiken van da1 doel te helpen!

Werkers met het maandschrift "Politiek en Cultuur" ziet de mededelingen op pagina 3 van de omslag, doet daarmee Uw voordeel.

OP NAAR DE 10.000 LEZERS

binnenlandse politiek BIJ DE NIEUWE JAARGANG POLITIEKE VOORUITZICHTEN IN 1937 KO BEUZEMAKER

Met dit nummer wo~dt :een nieuw jaar ingeluid. Dat ge:eft de gel:egenh:eid een blik achteruit :en :een blik vooruit ~e werpen. Hor~end en stobend, vol' van de e11nshgs~e internationale spanningen is het jaar 1936 voorbij gegaan,, overschaduwd door de geweldspolitiek van het fascisme, en het ~ekort schieten van de democratie. Echter, met al!s hou-vast de politiek van de SowjetUnie als verdedigster van de vnede en hoedst~er van de democrati:e, steeds meer verbonden: in tal van landen, met de groei van de eenheid der democnatische volksmassa's tegen het tascisme. Beide verschijnse.l,en oefenen hun invloed in Nederland uit. De betekenis van Nederl:a.nd als één der steunpuntJen der democrati:e in West-Europa is in dit jaar bellangrijk toegenomen. Het lot van Nederl:and, ZIO sterk verbonden met de intenna,tionale v:erhoudingen, wordt echter niet door bl.inde krachten bepaald. Nederland behoeft ge:en speelbal van de omringende kracht~en te +,iijn. Het l:0t van Nederland wordt mede, :en aHet"e,erst bepaald door de daden van het Nederlandse, volk 21elf. Wi~e de in vele opzichten donker~e toekomst tegemoet zi,et, moet zich hiervan in de ,e,erste plaats bewust zijn. Van de ontwikkelil)g van de eenheid, de aaneengesi:O-!Jenheid, de st~ijd!kracht van de Nederlands~e volksmassa's hangt het af of het land, nu de buitenlandse en binnenlandse politieke verhoudingen zo ernst}g zijn, een speelbal in de handen van het fascisme z;al worden, of een wapen der democ~ati'e tegen het fa,sósme, 21owel op nationaal als inilern.ati,onaal .gebied. In ieder geva'l wordt in de21e janen ook in Nederl~and geschiedenis gemaakt, die beslissend z,al zijn voor een ~geheel tijdperk Van groot bel.ang z~l hi~erbij de uitslag van de kamerv,erkiezingen wez:en. Over mogelijkheden :en· kansen hi:erbij valt nog weini,g te zteggen. De verkiezingen vinden pas over enige maanden plaats, .en in die tijd kunnen z:ich nog gebeurtenissen a,fspel·en, die di·epe invloed op de v,erkiezingsuitslag uitoefenen. In politiek opzicht zijn maanden thans zeer lange tijdsruimt·en. In algemene t11ekken :echter, zijn wel enige richtlijnen en perspecheven aan te tonen. Bijzonder l,e,errijk zijn in dit verband de al,gemene beschouwingen, gehouden qij de behandelin"g van de begroting in de, Twee de Kamer. Zij tippen reeds de vraa,gstukken aan,, di~e bij de verki:ez1ing:en in het mi:ddelpunt zullen staan. Meer nog, Z\Ü tonen, onder hoe g:eiheel veranderde omstandigheden deze v~erki,ezingen plaa:ts vinden, v:erg:el,ek:en bij het jaar 1933. Fundamenteel hebben z.ich de verhoudingen g:ewij-

1

KO BEUZEMAKER

BIJ DE NIEUWE JAARGANG

z:igd. De zinspreuk: Duitsland zet de klok terug, kan men nu reeds aanvul!.en met het gez1egde: de dreiging van het fascisme Ziet ·ov·eral, ook in Nederland, de k·lok f,.erug. Overal volt,.,ekt z1ich een hel"groepering der politieke krachten. Het spreekt van~lf, dat de arbeidersklasse, de partijen van de .arbeidersklasse, hi,ermee l"ekening moeten houden, en da1t Zlij in 'v·erband hitermede, hun taktiek moeten wijzigen. Tadi,ekwijziging wordt door vel,e oppervlakkige beschouwers voor jets minderwaardigs aangez,ien. Het komt ~er echter ni:et op aan dat de tactiek gewijzigd wordt, het komt er op aan, hoé zij gewijzigd wordt. Van dit gezichtspunt moeven de juistheid en de doeltl"eHendheid ener tactiek-wijziging beoordeeld worden. W,at zijn de l·essen di·e u.it de Kamerdeba1Uen voor die komende verkiezingen ~en de tak~iek der arbeiderskla1sse te trekken zijn? Allereerst, dat de grote tegenstelling, van waaruit aJIIes beschouwd moet WOI"den, is de te9enstelling tussen fascisme en democrafi.e. Het is duidelijk, wat ·een sterke vooruitgang van het Musserffascisme bij de komende verbezingen zal betekenen zowel voor de verhoudingen jn het binnenland, als voor de rol v:an Nederl.and in de buitenlandse situafi,e. Het gevaar van ·een ov,erwinning van Musserf wol"dt ernstig onderschat. Niet aHeen in burgerlijk..,democratische kringen,, maar ook tot diep in de rijen der arbeidersklass·e en arbeidersbeweging gebeurt dit. Men hoort de theorie: Zo ~erg is het niet! Zelfs als Musserf tien zetels !krijgt, wat dan nog? Dat is toch slechts een tiende deel v,an het Nederlandse parl.ement en het Nederlandse volk? Zij, die zo spreken, moeten de gebeurt,enissen in Spanje eens er:nshg onder de loupe nemen. En ook ... de ontwikkeling van het Rex-fascisme in Bel,gië. Indien het fascisme eenmaal zulk ·een positie inneemt" is het z.eer moei!li}k het terug te dringen, en neemt het gevaar van plotselinge overvallen in ernstige mate toe. Daarom is bij deze verkiezingen voor alles nodig versterking van de hacht der democrat.ie tegen het fascisme. Wat tonen echtèr de kamerdebatten? In de eerste plaats ook daar onderschatting van de N.S.B. Erger nog, de bet"e.idheid van de l"eadionail"e vlteugel van de Katholieke Staatspartij, die onder l.eiding van van Wijnberg,en snel naar het fascisme toezwenkt ·en het democl"atische deel van deze partij beïnvloedt, om de N.S.B. eventueel als l"eactionaire bondgenoot te aanvaarden. De hel1e debatten toonden trouwens de neiging tot concentratie bij de reactie. In antwool"d o~erigens op de. 'groeiende dl"ang naar eenhe.id onder de massa's, en als poging om daartegen een slagboom op ~e werpen! Men werpt de leus op van het herstel van ·een rechtse coaliti·e. Dat gebeurt in de katholieke., antl-revolutionail"e en christelijk-historische kringen. Natuurlijk op de basis van handhav.ing per democratie. Maa,r ... ·een democl"ati<e gegrondvest op de christelijke staatkundige beginsel,en. En w.ie lees~, wat daaronder in die kringen wordt V•erstaan, hoe van Wijnbergen het be,grip "democratie" z·elfs wil 'losla~en, die riekt Pat hier de democrati·e in de zin van de

2

T II

KO BEUZEMAKER

T I I


rechten der volksmassa's reeds volledig uitgehold is, en het woord nog slechts als hef hoHe omhu 1~sel van het begrip, ,is over9ebl,even. Wie denkt daarbij ni,ei aan Dollfuss' overgang van democratie naar der.icaal-fascisme? Col_ijn stelt de zaak weer iets breder. Hlj wil ,een algemene samenwerking van alle burgerlijk!e ·groepen, om daardoor de arbeiderskl,asse, de S.D.A.P., in het bijzonder, buiten te sluiten, en re isderen. En men hoeft er nj,et aan te twijf,el·en: Co lijn is niet regel"ensmoe. Krijgi hij de kans maar even, dan bl.ijft hij, en z·et zijn noodlottige aanpassings-politiek voort, die het fascisme in de hand werk~, de democraiie ondermijnt, ·en Nederl,and tot steeds diepere buiging·en voor de Pruisi,sche soldaten!,aë;lrs dwingt. Voorwaar, de feestand is zeer ernstig! Van de zijde der readie wordt hard gewerkt, en aHe !"eserv,es worden in het vuur gebracht. Des te betreurenswaardige.r is het, dat dez,e kamerdebatten tonen" hoe zwak de positie van de grooiste arbeiderspartij van dit land, de S.D.A.P., is. Hei moei ook in sociaal-democratische kring·en een diep tel.eurstellende indruk hebben gemaakt, dat het opt.reden van Albarda in deZ!e be.grotingsdebatten zo weinig gewicht in de schaal he·eft gele.gd. De hel·e iactiekwijziging van de S.D.A.P. van stap tot stap door de reformistische leidende elementen voorbel"eid 'en doorgez,et, de ommezwaai naar de bourgeoisie op alle gebieden, het helpi a.Hes ni,et! De kamerdebatten hebben bewez,en, dat de Partij, die op het ogenblik als grootste arbeiderspartij, volledig in de aanva·l moest zijn, ondanks uiterlijke opgewektheid, zich innerlijk zwak voelt. Waarom? Omdat nog steeds hardnekkig wordt vastgehouden aan de fictie, dat men door te.gemoetkomingen, door het losl.aten van béginselen de !"eactionaire vleugel van de Katho
3

KO BEUZEMAKER


op de Tweede ~erstdag in het R.A.I.-g·ebouw door Louis de Visser in zijn grobe rede toegelicht, met geweldige ge,estdrift is be.groet. W.at ze,gt dit program? Hier is ook sprake van een wijziging der tacti.ek. Maar een wijzi,ging, die bete~ent het opstellen van ,een platform van e·isen, d'i1e het he~l.e volk tot 'e•enheid tegen fascisme en grootkapitaal kunnen verenig,en. Aan het program 'en aan de C.P.N. is "dubbelharbgheid" verweten. De dubbelhartigheid 'echher, vindt men bij hen, die de l,evenseisen en beginselen der massa's opaHeren aan tactiekwijzigingen ten bate van samenwerking met de bourgeoisie. Wat brengt het verkiezingsprogram? Niet een reeks communistische ·eindl,euz·en, maar de aanvaarding van de consequenties uit de veranderde verhoudin9en, t.en behoev·e van de eenheid en de strijd der volksma.ssa's. De lijn "democrati.e te9en fascisme" wordt in voHe omvang gevolgd. Dat betreft zowel het vraagstuk van de perspedi·ev•en voor •een democratische r~ge, 'ring, als de verdedi.ging van de onafhankelijkheid van het land te9en het buitenl,andse fascisme, de v'e·neniging van de Nederl,andse volksmassa's tot een vOlksfront, en de verdedi.ging der cuHuur ~en national,e waarden tegen het barbaarse fascisme. Al deze vr:aagstukk,en geven aanleiding tot diepere beschouwingen. Zij worden hi,er nog sl,echts aan9eduid. In de toekomst zullen zij nader 'en me•er ·g·edetaiHeerd in ons tijdschrift worden bespl"oken. Immers, de veranderde verhoudingen maken het noodz.akelijk ve,el i!e studer.en, ook in historisch opzicht ve•el van wat tot nog toe door de Nederlands,e Marxisten verwaarloosd is te doorvorsen. Voor aHes is 'ev,enwel nodi,g, grotere daadkracht, grotere activiteit, voor het weerhouden van de .gro.ei van het fascisme, voor het v·e·reni9en der volksmassa's opdat de komende v'erkiezingen met •een nederl.aag van de N.S.B. een .keerpunt brengen in de politi,eke ontwikkeling van ons land.

r

DE SPOORWEGSTAKING VAN 1903 D. J. WIJNKOOP

Reeds in 1935 verscheen bij Brill, te Leiden, een belangrijk boek van Dr. A. J. C. Rüber over de Spoorweg-st.aking van 1903, met de zeer juisi!e ondertitel "Een spie9el der Arbeiders-Beweging in Nederland". En verleden jaar werd ter g·elegenheid van het 50-jari,g bestaan van de Ned. Ver. van Spoor- en Tramwegpersoneel (1886-1936) e•en gedenkboek ui,tgegeven, getiteld "Van Lichten en Schift.en", geschl"ev·en door H. van Bra.ambeek, waarin natuurlijk ook de stakingen van 1903 met hun voor.geschiedenis en g.evolgen worden behandeld. Dit uiterst belangrijke knooppunt in de historie der Nederlandse arbeidersbeweging -·er werd, hoe dan ook, bij de herdenkings-plechtig•heid voor F. M. Wibaut aan herinnerd - komt dus niet alleen,

4

r I

D. J. WIJNKOOP

r

DE SPOORWEGSTAKING VAN 1903

D. J. WIJNKOOP GESCHILDERD DOOR S. S. VOSKUIL

r I

omdat het op een behoorlijke perspedi1ef-afstand van ons t~genwoordig geslacht beglint te liggen, maar ook om intrinsiek•e redenen langzamerhand in de belangstelling van werkers en wetenschap naar vofien. Het is daat"om me·er dan ooit nodig, Rüters boek in een der volgende afl.e~t~er:ingen van dit tijdschrift te bespreken, waarbij Braambeeks Gedenkboek, uit-teraard zij het ook niet enkel een kroniek, zijn diensten zal bewijzen. Voor;eerst zouden wij tot de l·ezers van "Politiek 1en Cultuur" willen zeggen: Interesseert u de oude geschiedenis van de Nederlandse arbeiders-beweging - en ze is zeker uitermate belangrijk om de moeilijkheden van het heden te leren begrijpen - leest deze boeken; voor de f,e.ilen zijn z,e van de grootste betekenis. Maar naar aanleiding daarvan publiceren we dan in deze aflevering een der verslagen, die in het "Rapport van de commissi,e van onderzoek betreffende het verweer teg•en de stakings-wetsantwerpen in Maart-April 1903" - het dusgenaamde Verraadrapport, hoofd-opsteller Jan van Zutphen - worden aangehaald, en wel het verslag van ondergetekende (Wp.) omtrent

5

D. J. WIJNKOOP


de spoorwegstaking in Twenie. Niet omdat hei op zichz·elf belan.grijker zou zijn dan ,een van de andere verslagen, maar voor·eerst omdat het ons toevalli·g voor de hand komt, ën dan omdat het wel zeer karakteristi,ek is voor een der vel~e taf,el'el·en, waarin zich het bedrijf der spoorwe,gstaking heeft afgespeeld. Bovendi~en kan men ~n het 9enoemde boek van Rüf,er l,ezen, dat de bewe.ging in Enschede vrij s~erk stond. In het versla1g kan men nu ûe.n - ~en dai i.s wel z,e,er inte!'essant - hoe Enschede er in conc!'eto vóór stond. Thans ,enkele woorden iler herinnering. Hoewel de verschrikkelijk~e arbeids-voorwaa!'den van het spoorweg-personeel, juist in het laats~e tiental jaren der XIX,e ,e,euw, de 'eigenlijke oorzaak van de beweging van 1903 zijn, is, zoals men weet, een conflid in de Amstel'damse haven de aanteiding geworden tot het ui-tbarsten van de eerste spoorweg-staking. "De trans.Port-arbeiders hebben de stoot tot de uitbarsting gegeven". Aldus van Braambeek. In Nov. 1902 was besloten, dat l~eden der te Amsterdam bestaande F~ede·ratie van Transport-arbeiders (ve,em-arbeiders, bootwerkers ,enz.) niet me,er met ongeorganise,erden mochten samenwerken. "Toen - het was 8 Jan. 1903 - aan een paar ongeorganiseerden van Blauwhoedenveem was opgedrqgen, goedel'en te ·gaan halen bij Müller en Co. en dez,e door georgan,ise.erden moesten worden af·gegeven, was het conflict er, en werden 'een paar man ontslagen." Er werd gestaakt1 ook door bootwerkers. De staking breidde zich in de haven uit. Politie gre·ep .in; er werd ~gevochten tussen stakers en onderkruipers. Postpersone.el en "Amsterdams Goedenenvervoer" mengden z.ich in de strijd, die .geleid werd door den Voorzitter van de bootwerkers-vereniging "~echt •en Plicht", Wessels. Op 29 Jan. - wij blijven van Braambeek citeren - moest op het rangenerrein der Hollandse Spoor "de Rietlanden" door den rangeerder Dil'k Vreeken een wagon naar het Vriessev·e,em worden .gebracht. Hij wei·gerde ,en werd geschorst. Te-vol'en was al op 27 Jan. door de Feder:ati·e van Spoorwe-gorganisaties beslot.en alle ondel'kruipers-arbeid te weiger·en. Nauwelijks was deze schorsing geschied, of - zo lezen we bij Rüter - het gehele personeel van de goedenenstations Rietf.anden 'en Oostenbur.gergracht, de machinisten inbegrepen, verklaarden zich met den ·geschorste solidair. De hele beweging, die zich over het Centraal Station uitbreidde, en dil'ede .gevolgen had voor Haarl1em, Amersfoort, Hilversum, Arnhem, Apeldoorn, Nijmegen, HoUandsche Spoor, en ook voor de Staatsspoorwegen, was van de arbeiders z,elf uitgegaan. Dit aHes had 'een haast mechanische l'eeks van ·gevol:gen, die bij de besp!'eking van Rüters boek zulilen worden behandeld, en di·e in het voorjaar van 1903 culimineerden in de r·eadionaire dwangwetten van het christellijk Ministeri,e-Kuyper (voorgang,er van Coliijn) ~en in de tweede algemene transport-staking in April 1903 uit afweer tegen dez,e weHen.

'

I

r I

D. J. WIJNKOOP


De spoorwegstakin,g van Januari. werd door de arbeiders over de hete linie gewonnen; de twe·ede staking in April volkomen verltoren. Over oorz1aken en gevolgen zu'nen we later spreken. Thans geven we de Twents·e episode, die we aankondigden, uit de tweede staking. De vergadering van Zaterdag·, 4 April, 9ehouden in het gebouw van de A.N.D.B., die de opdracht gaf, •en waarmee het versl·a,g begint, is de v•ergade,ring van vertrouwens-mannen genoemd bij ,Rüter op b!)2:. 491. VERSLAG OMTRENT DE SPOORWEGSTAKING VAN 6 APRIL 1903 EN VOLGENDE DAGEN VOOR TWENTE 1) D. J. WIJNKOOP.

r I

r I

Vol,gens opdracht van de vergadering van Zaterdag, 4 Ap61, gehouden in het Bandsgebouw van den A.N.D.B. te Amsterdam, ging ik op Zondag, 5 April, naar Enschedee. Dat ik in dit verslag niet alleen van dez,e stad, maar gede·eltel'ijk ook over het andere Twente zal. hebben te spl"eken, ligt aan, het ~ei~, dat de voor Hengelo •en Almelo aangewez,en gevolmachtigden (B. en L.), vooral. eerstgenoemde, grootende.els hun taak niet, en z.eker niet met a·l hun krachten, volvoerdien. Op de: Zaterdag gehouden vergadering was B.. s, afgetreden, maar nog ni,et v•ervervangen, secr. van de afd. der te Enschede.e nog bestaande Ned. Ver., bureaubeambte, naar ik meen, van de H.S.M., mij aangewez,en als persoon, tot wien ik mij te vervoegen hadi. Later werd' mij door het Bestuur der Alg. Ver. van Spoorweg,personeel. nog Br. genoemd, die in tegenstellil)g met B... s de aangewezen persoon bl,e·ek te zijn. Ik vervoegde mij te E. eerst bij B... s, en vernam van hem r·e·eds dadelijk ontmoedigende bericht·en. Evenwel: het stellen van den looneisch als tweede eisch, dee·d hem toen, evenals late.r vele anderen, meer van het slagen van de beweging hopen., Na hem trof ik Br., ook bureaubeambte van de H.S.M., en naar ik meen, bestuurder der afd. van de Ned. Ver.; deze w:as reeds aan het werk getogen om tegen 11 u. 's-avonds de vergade... ring van het spoorwegpersoneel te kunnen beleggen. Vel•en waren door hem reeds opgespoord, nadat de manifesten door een "handelsl"eizi·ger" uit Enschedee waren bezorgd. Om 10 uur hielden wij eerst vergadering van de bestul'en der beide, nog niet samengesmolten spoorwegvereenigingen met het Komitee v. Verweer en ongebeek1e nde. Aanwezig waren o.a. machinist M. (S.S.), voorzitter van de afd. E.M.M.; E., voorz. van de afd. Ned. Ver.; T. •en V. van het pl.aatselijk K. v. V.; Br., machinist A. (H.S.M.) en ondergeteekende. B... s kwam al.l<e,en om te melden, dat hij wegens omstandigheden, zijn vrouw 1)

De namen der deelnemende personen zijn niet voll·edig genoemd, d:aa1r verscheidene nog in l1even zijn! - Op verschiHende plaatsen zijn de stadsnamen a.f9ekort: E. - Enschedee, H. - Heng.elo, A. - Almdo,

7


D. J. WIJNKOOP

betreffende, ofschoon het hem pijn de,ed, ni,et den a-rbeid kon rneerfe,ggen. Wp. z,etfe zijn opdracht uiteen. Ook hier w:as men door het stef1lien van den looneisch bJUde verrast, ren met het oog ~p zichzel:f, èn met het oog op het welslagen der .staking. S,ejsprekingen werden gehouden, of ook de ljocaalspoor (de G.O.L.S.) bij de staking 'be.trokken moest wez!en. Men meren,de, dat di·e ·er niet zoo ~goed voorstond. Besloten werd, de uitvoering van het stakingsbesluit ook voor de G.O.L.S. te doen doorgaan. Op de vergadering van 11 •Uur waren 75 personen opgrekomen; er is bij beide Maatschappijën ongeveer 150 man, dus de helft Het Staatsspoorwegpersoneel verklaart, sterk te staan. De Hollander (G.O.L.S.) minder. Na ampel e bespl"eking, nadat V., Wp. en T. op uitvo·ering van het door het K. v. V. en de Spoorwegorganisatie genome'l besluit tot algemerene spoorwegstaking hadden aangespoord, wordt over de uitvoering van het besluit gestemd. 55 blijken voor uitvoering, dus staking, 11 tegren, 5 blanco. Er is dus tot staking besloten, ren uitvoerig worden, tot over dri,e in den nacht, de. maafl'egden ter uitvoering bespt'ok:en en gel"egeld. Maandag-ochtend 10 uur appèl. De opkomst beter dan gisteravond. Eén locaaltrein blijkt naar Oldenzaal te zijn gegaan (machinist d. W.),, die tegen 2 uur zal, terugkomen. Overigens is de Hollander beter dan verwacht was, ook doordat ~een paar machinisten door de 's-nachts aangerukte militail"en 's-morgens waren belet, naar hun werk te ;gaan, daar zij zonder bewijs van den chef wal'en, ~en dit evenmin volgens de militaire wijsheid mochten gaan halen. Minder goed stond het met de Staat. Wel was de machinist M. niet aan het werk gegaan, maar o.a. doordat Hengelo in het geheel dien Maandag niet staakte, ging het bij dez·e maatschappij dien dag voor de arbeiders niet naar wensch. Langzamerhand werd het echter, door de onvermoeide pogingen van der. machinist M. vooral, bet·er. In den loop van den dag bleek, dat den vorigen avond wel in Hengelo was v~er gaderd, B. ~evenwel. niet op post was geweest. (Trouwens, ook de voor Den Bosch aangewezen Br... s was daarheen niet vertrokken, wèl J. v. B. naar Deventer, en L. maar Almelo. Vandaar kwamen mèt L. zelf, die dus niet te A. bleef, de gunstigste, berichten omtl"ent de nachtvergadering en den eersten darg te Almelo). In verband met de verwarring te H~engelo, werd besloten, dat Wp. en Br. de tegen Maandag-avond 11 uur nogmaals uitgeschreven vergadering van spoorwegpersoneel zouden bjjwonelJ, - de eerste om vanwege het K. v. V. in plaats van B. de rede:nen van staking uit-een ·te zetten (B. had geen lust, tot s!ak,en aan te sporen; beweerde: wel, wanneer het eenmaal zoo ver was, te willen bemoedigen), de tweede om namens de l"eeds stakende Enschedeesche kameraden te spl"eken. In E. vergadert men weer om 6, en weer om 10 uur, zoowel 1

8

r

J

D. J. WIJNKOOP

r

J


om appèl ~e houden, den stand der staking na te gaan, als om de noodige maatregelen van uithouding 'en uitbreiding _(posten, huisbezoek, overreding) t'e nemen. Op de vergadering van 10 uur 's-avonds ontbreekt ondergeteekende, die inmiddels met Br. de één-à-twe·e-urige avondwandeling naar Hengelo heeft ondernomen. Op de dag-vergadering wordt besloten, Dinsdagavond openbare vergaderingen (twee) te E. te houden, de ééne met T., de andere met Wp. als spreker, om arbeiders ,en publiek in te lichten. De bakkers, die reeds dadelijk gist uit Duitschland per wagen moesten laten h.alen, hadden last met hun gezeHen, die deze "onderkruipende" ·gist niet wilden verwerken. Het plaatselijk K. v. V. besloot ·evenwel, te-recht vooreerst geen nieuwe staking. Daar E. reeds Ma,andag goed staat, wordt daar de schutterij opgeroepen. Te Hengelo aangeland, blijken daar ook B. en L. ter vergadering te zijn. Om 12 uur begint daar de vergadering, die om 1 uur al moet afloopen. Een machinist met zijn leerlif!g was daar reeds geschorst, omdat hij dien dag had geweigerd, ander dan zijn gewone werk {onderkruiperswerk dus) te verrichten. De voorz. v. d. B. opende de vergadering 'en gaf het woord aan Wp, die het besluit van het K. v. V. uiteenzette. Ook L. voerde het woord, en betoogde, dat men de reeds slakenden niet door niet-staken in den rug mocht vallen. Na ontzettend ruime bespreking wordt met 69 voor, 6 tegen en 4 blanco, besloten tot staking op Dinsdag-ochtend. Het personeel is kleiner in aantal dan te E., de opkomst en de stemming op dit oogenblik dus beter dan te E. den eersten avond. Voor stipte uitvoering wordtop Enschedeesche wijs gezorgd. Wpen Br. deef.en daaromtrent het een en ander mede. Evenals te Enschedee was besloten, zullen ook daar vergaderingen voor vrouwen worden gehouden, en de arbeiders 'en het publi,ek op de hoogte worden gesteld. B., die eerst de bezwaren tegen de uitvoering van het stakingsbesluit had gepoogd te doen rijzen, meent thans toBochvergaderen te moeten aansporen, wanneer, wat in Enschedee gevreesd wordt, de staat van beleg wordt afgekondigd. Hier-tegen verzet zich Wp, die aanspoort tot "onverz,ettelijkheid" in het niet-werken, maar overigens tot "tamheid" tegenover de autoriteiten op dit oogenblik aanra,adt. Daarna laat-nachtelijke wandeling naar Enschedee. Dinsdagmorgen, 10 uur, wederom appèl te E. V•ersla:g wordt uitgebracht van de H'sche reis. Enschedee blijkt gestegen van 75 tot minstens 120 stakers. Door den steun van Hengelo staan deze nu te-zamen sterk. In Enschedee verbod van samenscholing uitgevaardigd. Er is cavallerie van Deventer gekomen, die in de stad patrouiHeeren. Op alle mogelijke manieren wordt den stakers vrees aangejaagd door autoriteiten en maatschappijën, maar de Enschedeeers blijven onverzettelijk of worden met den dag kraniger.

9

D. J. WIJNKOOP


Nadat B... s nogmaals t~e-vergeefs is aangepord, wordt er om 3 uur v!"ouwen-vergadering gehouden met Wp als spreker. Een beste vergadering waarvan later de resultaten bleken. 's Avonds 6 uur vergadering in den Veldkamp, waar wederom Wp voor honde!"den en honderden bezoekers de staking besprak, en nauwelijks hoefde aan te moedigen, wijl er bij de E'sche spoorlui èn bij de andere, vooral textiel-arbeiders al'le moed en sympathie was. Overigens de gewone voorzorgs-ma,atregelen van den eersten dag: appèl om 10, 6 en 10 uur (bij al welke ver;gaderingen ook de gevolmachtigde Wp aanwezig was, ondanks de middag- en de avondvergaderingen), posten, huisbezoek enz. Men meende dan ook reeds rusti:g te kunnen gaan slapen, toen alweer Hengelo en thans ook Almel,o ons onze nachtrust benamen. Voor Hengelo had B. beloofd, den moed er-in te houden. Er bleek, dat het hem op een middag-vergadering te H. in het minst niet gelukt was, de reeds na enkele Ul"en sta,kens ontmoedigden af te houden van een, in elk geval midden in den heeten-strijd dom zich-collectief-aanbieden bij de S.S. Almelo bleek heelemaal' omgevallen, terwijl L., Airnelo's gevolmachtigde, rustig of niet te Enschede,e vertoefde, - naar ik msen voor zijn courant. Met het oog op deze dingen nemen de Enschede,eërs met ondergeteekende laat in den Dinsdag-avond spoed-maatregelen. Onder een heftig onweer met slagregen :en schichtig-makend weerlicht,endondergaan Wp en E. naar Hengelo per wagen. Zij komen er te laat om de Dinsda,g-avond-vergadering bij te wonen, die slechts tot 11 uur nacht-permissie had. 8., die per wagen door Almelo daarheen verzocht was, ging niet mede. De wagen keerde onverrichter zake terug. Onze fietsers, die hem nog beproefden in te halen, opdat Wp ten minste te Almelo dien nacht nog reddend kon optreden, konden den wagen niet inhalen, en ·zoo waren A. :en H. dien nacht ~en dien avond zonder de zoo noodige hulp. Evenwel: H. mocht niet LJeheel verloren gaan; zoo besloten o.a. E., Wp en de H'sche mannen S. enG. E. ,ging in dit hondenweer naar Enschedee terug ~en zou den pas daar slapenden machinist M. met Br. naar H. doen gaan, om persoonlijk de A'sche en H'sche machinisten midden in di,en nacht te overreden. Wp zou met den S.D. onderwijz,er K., die ook zich ~gaarne wekken liet, onderwijl doen, wa,t er te H. te doen viel, totdat eindelijk in dat ba,rre weer M. en kornuiten te Hengelo aankwamen. Toen, midden in dien zwaren nacht, zwaar van strijd en beweging in natuur en maatschappij, vergaderden Br., K., M., Wp e.a. in e~en met z,eil bedekten tentwagen; besloten werd: M. zou orders uitdeelen voor H., en zelf naar A. gaan; Wp naar E. gaan, om daar het ochtend-posten te verzorgen. In den vroegen Woensdag-morgen ga ik naar E.; overleg met machinist A.

10

r

D. J. WIJNKOOP

r


omtrent het posten, en kan eindelijk 6 uur 's-morgens •enkele uren gaan rusten. Wo en sd a g. Als ik hierna wakker word, verneem ik op de Enschedeesche ochtend-vergadering, dat aan Almelo ni·ets te doen is. Machinist D. is aan 't werk, en verdomt het op te houden. De anderen volgen hem trouw en onwrikbaa1r. M. he·eH daar dus van zijn opofferingen weinig plezier. Beter staat Hengelo. Vooral ook, omdat de Ma,atschappij het vriendelijk aanbod om aan het werk te gaan, gracieuselijk heeft afgeslagen, moet H. wel pal blijven staan. In Ensohede~e werkt weer één man minder dan den vorigen da1g. Wat er aan treinen loopt, komt óf door den reeds genoemden De W. en kornuiten, óf door den omtrek, óf door onderkruipers, die van andere plaatsen op ons dak worden gestuurd. Eén weten wij gister van het werk te houden, en naar zijn ,plaats Zutfen terug te zenden, Ook d!Cl hlein~ plaatsen in den omtrek worden door ons zoo best mogelijk, - maar het gaat niet goed bij het zware werk, dat wij ook voor H. en A. op ons nemen, - bewerkt. 's Middags hebben wij gecombineet'de vergadering met Hengelo aan den Broeierd (Halfweg H. en E.). De Enschedeeërs maken de Hengeloërs goed. Wp voert het woord. De zoo noodige voeling tusschen Hengelo en Enschedee zal blijven bestaan. Wp die in Enschedee oogenblikkelijk niet hoog noodig is, wordt verzocht naar Hengelo te _gaan, en voor-eerst daar te bltiven, wijl B. zich óf op de vergaderin.g niet vertoont óf zich achteraf houdt, óf niet den gewenschten invloed oefent. 'sAvonds vergadering te Hengelo ook voor de vrouwen, waar Wp, die dien Woensdag-avond te Hengelo de vrees en de peuterigheid (ook wegens Almelo) ziet opkomen, in bemoedigenden zin het woord voert. Weer worden maatregel·en genomen om de nog werkenden er-van-daan te halen. B. is aanwezig, maar voert niet het woord. Donderdag-ochtend komen volgens afspraak de Enschedeeërs te H. vergaderen, om later gezamenlijk naar Almelo te trekken, :en daar te doen zien aan de futloozen, dat er nog stakers in het land zijn. Terwijl nu in den breede maatregel,en worden beraamd om ook het zwakke Zutfen van Hengelo en Enschedee uit te bewerken, - verder om Neede wat sterker te doen staan, - en zelfs om, van Twenl:!il uit, Winterswijk op te poken, komt per fi·ets het bericht uit Arnhem, get. L..s, dat het K. v. V. de algemeene werkstaking heeft geproclameerd. Dit wordt onverwijld naar den voorzitter van het Enschedeesche K. v. V. bericht, naar T. Het in de H' sche vergadering aanwezige lid van het H'sche K. v. V. roept onmiddellijk het plaatselijk Komitee bijeen, en daar wordt beraadslaagd over wat den H·engeloschen arbeiders te doen staat. Inmiddels volvoeren 's-middags de Twentenaars, een 100 man, hun plan van wandeling, een ongeveer 3-uri,ge, naar Almelo;; waarheen men vooruit berichten gezonden had, om eerst ,e,en openbat'e •en daarna spoor-vel"gadering te bel.eggen. Ook D.

11

D.

J. WIJNKOOP


was speciaal gewaarschuwd om op de vergadering te zijn. Nog trok A. vooruit op, om D. ·en anderen persoonlijk te bewerken. Wp, de S's, G., veie machinisten e.a. kat1ego6eën gingen mede op de lange tocht naar A. We trokk•en vier aan vier, bij prachtig weer, door Borne, waar de v•eldwachter op den loop ging, soldaatjes acht1er on·s aan wandelden, ·en de tel•egraaf onmiddellijk in, werking werd gebracht, - en Zenderen naar Almelo, waar wij bij troepjes .ingingen. Vol moed en zingend deden wij deze wandeling. Door de berichten me•enden wij, dat half Holland achter ons stond. In Almelo hielden wij •eerst een openbare vergadering, door meer dan 1000 man bezocht. Wp voerde onder applaus het woord. Daar vervoe_gde zich de bootwerker M. als boodschapper bij ons. Zijn schriftelijke berichten luidden best. Het Almeloosch K. V. V. besloot op een vergadering, dat de bakkers ten-minste den Vrijdag zouden gaan staken. (Er is nooit ie-ts van gekomen.) Toen de spoor-vergadering. D. wil niet komen, wat moeite A., S. e.a. bij hem ook deden. Hij was aan 't werk en legde het niet neder. Inmiddels kwam een ander;e boodschapper uit Amsterdam: L.. r die van 6 uur 's-avonds nog schitterender berichten omtrent hel heele land bracht (schriftelijk) dan die van M. waren. Hoewel op de spoor-vergadering L. eerst, toen Wp en L.~.r met kracht voor de staking spraken, en op het in-den-rugvallen van Twente, wat de Almeloërs door niet-staken deden, wezen; - hoewel wij daar met ons honderden levende getuigen van de Twentsche staking bleven; - hoewel wij den gansehen nacht op waren •en de A.ers trachtten te beletten aan het werk te gaan in den vroegen Vrijdagmorg•en, - het mocht niet baten, vooral daar de voorzitter D. niet eens na afloop van zijn late werk op de vergadering dorst verschijnen. Zoo gin9en wij dan in den vroegen Vrijdag-ochtend naar Hengelo en Enschedee terug. Vrij d a g. Toen ik dien dag •ettelijke uren geslapen had en we•er ontwaakte, was de eerste onaang.ename gewaarwording de g.edachte aan de onverrichte zaak te Almelo. Ik ging naar de ver.gaderin.g, wetende, dat H. nog g.oed stond, hetzelfde van E. vernemende; maar tevens kwamen de bulletins van "Handelsblad" ·e.a. couranten melden, dat de al.gemeene staking was opgeheven. Hoewel noch H. noch E. aan dezen oproep had willen .gehoor geven (uitgezonderd de Enschede·esche typografen voor een deel), - de textielarbeiders niet, omdat z_ij van oordeel waren, dat voore·erst het groot percentage Christenen toch bleven doorwerken, ·en tweedens door den, we.gens stop-zetten van het goedel'en-vervoer ontstanen kolennood de fabrieken binnenkort vanzelf niet meer zouden kunnen voort.gaan, - konden wij toch niets van de opheffing der algemeene staking 9elooven, om de mooie bericht·en, die wij nog den vorig.en avond hadden ontvan9en, en omdat wij 9e·en bericht ontvin1_9en. Ofschoon ik persoonlijk moeite de.ed, metAmsilerdam

12

r

I

I

I

r

D. J. WIJNKOOP

r

I

I

I

r


A.N.D.B. ongeveer zes uur Vrijdag-avond te spl"eken, kon ik daar geen gehoor krijgen. Wij ver9aderden dus te Heng<elo, namen onze maat11egelen, dat ~er Zaterdag niemand aan het werk zou ·gaan {met het oog op de afbetaling), ook omdat Sterk juist dien dag bij den chef omtrent het aanvoeren van een ketel geïnformeerd had', hetg·een wij meenden te kunnen en moeten voorkomen, - en 1n,adat all.es omtrent pos-ten enz. was geregeld, gingen wij Vrijdag-avond uiteen in de meening, dat het nog staking was. Daar lazen wij 's-avonds nog het "Dagblad van Twente" met de ontwijfelbaar echte proclamati~e tot opheffing der staking van het K. v. V. Hoewel wij geen officiëel bericht ontvin.9e,~, meenden wij toch, den Voorzitter ·en Secretaris der Hengeloërs uit hun slaap te moeten wekk·en, om hun het treurige, ontwijfelbaar ware nieuws mede te deelen:r ·en -te bel~etten, dat Zate•rdag-morgen nog weer meer slachtoffers zouden worden g<emaakt. Wij zonden ook bericht van onz·e meening {later juist gebleken) naar Enschedee en ontvingen lat,er vandaar bericht, dat aldaar ·evenmin officiëel .bericht was ontvangen,, doch reeds collectieve aanbieding op Vrijdag-namiddag had plaats gehad; tevens het verzoek, dat Wp Zaterdag-morgen weer te Enschede,e zou zijn. Zaterdag-ochtend vernamen wij uit "Het Volk" het stellig•e bericht. Hoewel bijv. L. nog een poging deed, ter wille van e1en te Amsterdam nieuw opgericht K. v. V. de staking te doen voortduren, verzetten zich Wp en de meeste spoorlui daartegen sterk. Men was bijna al·gemeen van oordeel, dat waar men trouw op bevel van het K. v. V. aan het staken was gegaan, men1 eveneens ordelijk op teek,en van het K. v. V. de staking moest opheffen. Men had te-voren aan het Komite1e ~een opdracht gegeven; men kon naderhand de daden van het Komitee aan een oordeel onderwerpen. Een .enkel anarchist uit het plaatselijk K. v. V. riep van "verraadt', maar Wp wees ·er-op, dat het verraad hem had gezeten niet bij een of meerde11e vooraanstaande personen, maar eenvoudig in het zwakke der organisatie, waarvan bij lange na niet alle leden hun plicht van staken hadden opgevolgd. Men hief dan ook de staking op, zond bericht daarvan naar Hengelo met verzoek, hetzelfde te doen, en had reeds te-voren E. naar Amsterdam gestuurd, om van het hoofdbestuur der Spoorwegorganisatie te V3"'îemen, op welk!e wijze men best zich aanbood bij de werk eh 3' ~ Aan het eind van dit verslag, hoezeer het ook niet openbaar wordt, past ·een woord van warme hulde aan de mannen M., A., E., Br., de twee S.'s, G. en V•el·e andere ongenoemde Twentenaars, die pal op hun post waren in den hachelijken strijd. Amsterdam, 20 April 1903. Volg.ens gehouden dagboek.

.....

13

economische kroniek TWEE MAANDEN DEVALUATIE J. F. BOS

Vóór of tegen devaluatie: dit was in het laatste jaar een der belangrijkste punten van openlij,~e strijd tussen de V•erschillende groepen in het kamp der Nederlandse bezittende klasse. Wat is devaluatie? En waarom ·ging de strijd? Vóór de devaluati'e was de Nederlandse Bank bereid, voor doeleinden van buitenlandse handel 6,048 gram goud af -te geven voor i'edere f 10.-, aangeboden in Nederlandse munt of bankbiljeUen. (Zij deed dit •echter niet aan dien a1rbeider, die, uit vrees voor devaluati,e, zijn spaaroen,ten aan het loket van de bank in goud wilde omzetten.} E\'eneens wisselde b.v. de bank van Frankrijk een vast gewich-t in goud uit tegen iede11e 100 francs. Daardoor ontstond een vrijwel vaste verhouding in de ruilwaarde van gulden ·en franc. Immers, ~een betaling van Nederland naar Frankrijk kon nu desnoods ·gebeuren door aankoop van goud bij de Nederlandse Bank en verkoop daarvan aan de Franse Bank. Deze zogenaamde gouden standaard· bestond vóór 1929 in vele landen. Hij is sindsdien langzamerhand ov·er de hele wer·eld afgebrokkeld onder de stormen van de wer~eld-crisis; de val van het En,gelse pond in 1931, van de Amerikaanse dollar in 1933 'en van de Franse franc twee maanden 9eleden vormden de knooppunten in deze ontwiikkelil"l9· Het is moe.ilijk, in kort bestek de oorzaken .en 9evolgen van deze ontwik'keli,ng te bespreken. Wij wiHen daarom hier slechts bezi·en de verschuivingen in de binnenlands'e verhoudingen, di.e in een klein land als Nederland uit devaluatie voortkomen. De we11eld-crisis bracht een voortdurende inkrimping van de wereldmarkt, een -teruggang van de winsten der kapitalisten, en daarmee •een verscherpte concur11eniiestrijd op aHe markt·en. In i·eder land trachtte de bezittende klasse zijn inkomen te hand.ha\'en door de lonen der arbeiders ie drukken, en door het arbeidstempo op te veel'en zonder loon-compensatie. De belanghebbenden noemen dat aanpassing. Dit streven vindt echter zijn g11enz·en in het opk,omend verzet der arbe·iders'klasse. Er blijft voor de bourgeoisi'e dan nog •een derde middel over om langs een omweg van de arbeidersklasse te hal·en, wat in dil'ede strijd ni~et meer verk11egen kan worden: devaluati,e van de munt. Nadat de Nederlandse Bank op 26 Sept. 1936 (de laatste in de rij der landen!} besloten had, de afg·ift.e van goud te weigeren, Claalde de 9ulden ten opzich-te van de grote wereld-valuta's - pond sterling en dollar - met ongeveer 20°/o. Als gevdl:g stegen hier ie lande onmiddelllik de prijz,en voor de grondstoffen der industrie, - ·prijzen, welke vrijwel aU.e op de we11e:f.d-

14

TWEE MAANDEN DEVALUATIE

J. F. BOS

markt worden bepaald. Dit weerspi:egelt zich duidelijk aan het indexcijfer 1 ) voor grondstoHenprijzen in guldens (N.R.Ct. 8 Dec. '36, Av.) Indexcijfer voor grondstoffen-prijzen in guldens in goud

I

I

r

Sept.

'35 43 43

Nov. Jul·i

'35 45 45

'36 47 47

Aug.

'36 48 48

Sept.

'36 48 48

Oct. Nov.

'36 59 46

'36 60 49

Ter vergelijking is toegevoegd het indexcijfer voor dez·elfde prijzen, uitgedrukt in de oude goud-guldens. Het toont, dat de prijzen op de wereldmarkt in de laatsile maanden vrijwel gelijk zijn gebleven. Hi·eruit volgt, dat ieder bedrijf zijn buitenlandse grondstoffen ongeveer (60-48): 48 of 25o;o duurder moet betalen dan vóór de devaluatie. Evenwel kan voor ondernemers van bedrijven, die aan het buitenland worden geleverd, :een in dez.elfde verhouding gesilegen prijs in guldens worden bedongen. Voor ondernemers van bedrijven, die voor export werken, is dus de devaluatie een V·Oorde,el. Want waar ~nkomsten stijgen, gaat slechts een deel der uitgaven mee omhoog - di·e voor grondstoffen - terwijl de uitgav•en voor lonen, en eventueel voor rente van kapita,al, v.oorlopig dezelfde blijven. Zij 'kunnen bovendien, door iets van hun gestegen winst op het product te laten vallen, de buitenlandse afz,et vergroten. In verband hiermee bestaan er bij de bourg·eoisie optimistische verwachtingen ov.er de uitwerking van de devaluatie op de bedrijfswinsten. In de eerste plaats blijkt dit uit de aandelenkoersen. Een aandeel is een bewijs van finantiële de·elname aan een onderneming. Zo'n aandeel kan aan de beurs worden verhandeld, •en de prijs (of koers), die de kopers bereid zijn daarvoor te betalen, weerspiegelt in de eerste plaats hun v:erwachtingen omt.l"ent de toekomstige winsten van dit bedrijf. Door het Centraal Bureau voor de Statistiek zijn voor verschillende groepen van ondernemingen indexcijfers v.an aandelen-koersen berekend. Daaruit blijkt (Nwe Rott. Crt., 1 Dec., Ocht.), dat de gemiddelde koers in November ten opzichte van die in September een stijging vertoont van voor aandelen van de 52 o;o industri·e 380/o ongeveer 100 o;o 44o;o 520/o 34 o;o

banken scheepvaartondernemingen a:nde~e Ned. ondernemingen Indische ondernemingen pemrol:eumondernemingen

Deze koers-stijgingen zijn alle aanmerkelijk groter dan over-een 1}

....

Een indexcijfer is een verhoudingscijfer; het indexcijfer van gwndstoffenprijzen geeft aan, welk percenta:g:e deze prijzen in het gemiddelde bedra9en van de prijren van dezelfde goedel'en in een zeker grond'jaar, het zog•enaamde basi:sjaar.

15


J. F. BOS

zou komen met de warardevermindering van de gulden len opzichte van het goud. Voor •een met 20°/o ·gedevalueerde gulden kan men zove·el goud :kopen aJs vóór de devaluatie voor 80 ct. De goudprijs is dus slechts gestegen in de verhouding van 80 op 100, dat is met 25°/o. Als direct gevolg v:an de devaluatie heeft de bez'ittende klasse dus ·reeds •een 'enorme winst o_p haar a.andel,en-bezit gemaakt. Met deze cijfers voor ogen, zal men zich misschien afvragen: waarom was er binnen de Nederlandse bourgeoisi·e zo langdurig en krachtig verz·et t•egen dev.aluatie? O_p het stuk van devaluatie van de munt kan •echter de bou~geoisie allerminst als één geheel wordien beschouwd. Ten ·eers~e kan devaluatie e•en nade·el zijn voor de ondernemers in die bedrijv,en, die hun product aan den binnenlandsen verbruiker moeten afzetten. Want voor deze bedrijv,en stijgen de prijzen van de _grondstoHen bij devaluatie veel meer dan die van de eind-producten. Uit het opgegeven indexcijfer van gmndstoffen,-prijzen hebben we afgelezen, dat de gemiddelde stijging dezer prijz,en van September op November (60-48): 48 = 25°/o bedroeg, - dezelfde stijging als de goudprijs vertoonde. Het indexcijfer voor afgewerkte producten is (N. R. Ct., 8 Dec. '36, Av.) Sept. Nov. '35 '35 67 67

Juli '36 66

Aug. Sept. '36 '36 66 66

Oct. '36 71

Nov. '36 72

r I

en geeft dus van Sept. op Nov. 'een stijg'ing van slechts (72-66): 66 = 9°/o. Het is niet te verwachten, dat deze verslechtering van de winstkansen voor bedrijven met binnenlandse afzet 'kan worden goedgemaakt door overgrote omzet. De devaluatie raakt nog 'een tweede tegenstelling binnen de bourgeoisie, die van schuldeisers tegenover schuldenaars, of van gelden erediefgevers tegenov•er ondernemers. Immer~, devaluatie betekent v·ermindering van de reële waarde (de waarde in goederen) van de bedragen der schulden. Deze beide tegenstellingen maken duidelijk, waarom een handels- en exportstad als Rotterdam een centrum van devaluatie-propaganda vormde, terwijl in de bankstad Amsterdam meer i.e.genstanders aan het woord kwamen, een verschil, dat tot aan universiteit en L,o9eschool waarne·embaar was. h was het verzet tegen devaluatie onder de heersende klasse ... -: zo ernstig gemeend al<s het .leek. Het was me,er e~en strijd om kader of langer uitsteJ van de devaluatie. De befaamde "aanpassings"-politiek werd gevoerd onder de leus: voor het behoud van de gave gulden. Toen een situa~i·e ontstond, waarin de ~J.evaluati~e aHe·en nog kon worden voorkomen door maatregelen, die zich tegen de beziHenden richten (doeltreffend optreden tegen kapitaal-vlucht, heffing op de vermogens), toen was het uit met de aanbidding van de gave gulden. Zo werd er een indirede loonsv:erla,ging gest.apeld op de vele dir·ede, to:\: welk·e de "aanpassings"-politiek had geleid.

16

i

•.


Nu dez:e slag geslagen is, ziet de bourgeoisie de toestand lichter in. De kans op winst is v,ergroot. Een schrijver in de "Economische-Statistische Berichten" stelde re,eds vast, da
Jan. Febr. Mrt. Apr. Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. 476 465 429 416 393 379 376 381 390 394

'tZelfde. van seizoens- 412 invloeden bevrijd

r

i

•.

417

414

424

419

417

414

418

424

411

Van September op October is het cijfer in de tweede rij gedaald van 424 op 411 duizend. Dit betekent dus, dat de werkelijke stij:ging van het aantal ingeschreven Wjerkloz,en {van 390 op 394 duizend) minder bedraagt dan met de normal,e toename der seizoenwerkloosheid ovet"een zou komen. De afname van de werkloosheid is het sterkst in de metaal-industrie en in de téxti,elindustri,e, die beide ook voor de devaluati:e al min-of-me·er in opgaande lijn waren, - wat de metaal-industrie bett"eft ni,et zonder verband met de oorlogs-toerustingen. Het is moeilijk, nu te beoordelen, of dez,e verbetering in de werkgelegenhe'id zal aanhouden. Een waarde-vermindering van de munt-eenheid gaat meestal samen met ,een opl·eving van de productie, omdat men algemeen tracht, van de prijs-stijging te profiteren door voorraden in te slaan. Voor de arbeidersklasse overwe.:gen de nadel.en van de devaluatie voorlopig v,erre de voordelen. ledere arbe,iders-vrouw begint nu te ondervinden de daling van het reële loon tengevolg<e van de stijging van de kleinhandelsprijzen. Deze zet zich eerst langzamerhand door. De stijging der voedingsmiddel,enprijzen is slechts tijdelijk geremd door gedeeltelijke intrekking van de "landbouw-steunmaatre,gelen", beter gezegd van de belastingen op de verbruikers ten bate van de landbouwsteun. Maar reeds dringen de bakkers aan op verhoging van de broo.prijs 'en stijgen de prijzen van verschillende grutterswaren. De prijsstij·ging is al sterk aan de gang bij kleding, schoenen, meubilair en andere artikelen, waarin buitenlandse grondstoffen zijn verwerkt. In een volgend artikel zullen wij over deze prijsstijging nadere gegevens brengen. De bourgeoisie hoopt, dat de arbeidersklasse dez·e prijsstijging geduldig zal dragen. Het moet voor de arbeidersklasse echter geen verschil maken, of het loon direct wordt verlaa,gd of dat

17

J. F. BOS


dit langs e•en omweg gebeurt door verlag,ing van de prijz•en. De eis moet nu zijn: bij prijsstijging ook loonsverhoging. Wordt voor die ~eis gestreden, dan zal blijken, dat de heersende klass•e de strijdbaarheid der arbeiders te laag heeft aangeslagen.

ANDRE GIDE EN DE SOWJET-UNIE Mr. A. S. DE LEEUW

A n d r é G i de, de vermaarde Freme schrijver, he·eft de SowjetUnie bezocht, en e•en boekje gepubliceerd: "Terugkeer uit de U.R.S.S." Voordat het nog verschenen was, hadden de burgerlijke pers, benevens het Italiaanse Telegraaf-Agentschqp er zich al van meeste.r gemaakt; Gide, de grote schrijver •en vriend van de Sowjet-Unie, de aanhanger van het Volksfront en bestrijder van het fascisme, wa:s "teleurgesteld", •en zijn reisverhaal zou ·een afscheid en e~en aanval zijn ... Het boekje versche,en, en de reactionaire pers, van het soort van de Parijse "Ma:tin", de•ed er zijn voordeel mee. Bij ons was het naast de burgerlijke ·pers ook "Het Volk", dat zich met Gide bezig hield. Wij geloven ni·e•t, dat de belangstelling voor Gide's ni•euwste avontuur van lange adem zal zijn; daarvoor i·s zijn relaas toch te oppervlakbg. Maa:r aan 1de andere kant: "Retour de I' U.R.S.S." 'is een uitdaging;' en het kan zijn, nut hebben, de oorzaak van zoveel misverstand of wanbegrip na Ie speuren bij een schrijver, die nog kort ge,leden het Communisme en de SowjetUnie voor zijn ide,aal verklaarde, al had hij ook noch de Russische revoluti•e, noch de strijd van de Franse arbeiders-organisati,es van binnen uit me,egeleefd. I.

GESCHIEDENIS VAN EEN SCHRIJVER

Wie is André Gide? Die vraag moet men in Nederland, .als men voor een wat breder pubHek schrijft, eerst beantwoorden. Want j,emand kan te boek staan a.ls een van de beste (zo niet de beste) Fran9e schrijver van zijn gene:rahe, en toch in Nederland voor het l1ezende publi·ek een vreemde zijn. Het uitgevers- en boekhandelaars-bedrijf is in ons land namelijk zo georganiseerd, dat de prullen uit Frankrijk, Engeland, Duitsland of Noorwegen l•etterlijk bij honderden per jaar worden vertaa.ld en uitgegeven, maar werkelijk belangrijke boeken of schrijvers, di'e i.ets buiten de slechte middelmaat vallen, z,ellden of nooit. André Gide is lange tijd alleen in een kleine vriendenkring verstaan ·en gewaardeerd; maar de roem kwam voor hem loch 11eeds vóór de oorlog, en zijn positie onder de eerste schrijvers van Frankrijk is sinds vele jat'en onbetwist. Men verwacht van ons hier geen beoordeling van zUn artisti·eke gaven; maar om de jongste wending van deze avontuurWke en grill!.g.e geest te

18

r

Mr. A. S. de LEEUW

r

A. GIDE EN DE SOWJET-UNIE

begrijpen, is het wel nodig, i:ets te zeggen over zijn afkomst, omgeving en persoonlijkheid. Gide's famili:e behoorde tot de gegoede Frans•e bourgeoisie, en wel tot de Protestantse minderheid daarvan. Dat bet1ekende zeer veel voor h:em; ni·et alleen, dat hij nooit materiële zorgen heeft gekend, maar ook, dat ~jj in zekere· zin buiten het vo!ksl·even stond. Want in Frankrijk is het Protestantisme een kleine, zelf-bewuste :en af,gesloten minderheid, di·e zich van haar afzondering ten aanzien van de overgrot:e meerderheid, die óf katholiek, óf ongelovig is, ze•er bewust is, en di:e bovendien, althans in André's omgeving en tijdens zijn jongensjaren, nog veel van de oude Puriteinse steilheid in z·eden en famili·eleven had bewaard. Het is inte~essant, in Gide's herinneri:ngsboekoen de l·evenswijz,e van deze nazaten der Hugenoten te bespi·eden. Zozeer Gide tegen de Pu6teinse moraal in opstand is gekomen, zoze·er is hij toch .altijd de "protestant" gebleven, - •een woord, da:t in een land met grote katholieke meerderheid nog meer van zijn oude betekenis heeft bewaard; en nog in z)jn laatste boekj:e gaat hij prat op de titel van "non-conformist", wat de· naam is van een Prot·estantse stroming, .en waarmee Gide-zelf den mens bedoelt, wi·ens mening altijd, :en als-het-ware in principe, van di:e der meni9te afwijkt ... Deze nei9ing werd nog versterkt door Gide' s persoonlijk·e geaardheid, di:e hem in ~een uitzonderings-positi:e dron9, en door zijn wanhop'ig verze•t tegen de beklemming van het burgerlijke Franse fam•ilieleven, dat "huis ZoOnder vensters", dat bij de rijke protestantse bourgeoisie het toppunt van enghartige afg:esldenheid bereikt. Deze thema's klinken in Gide' s werken t:elke:ns weer op: het protest te9en de "cellulai·re gevang:enis" van de burgerlijke familie, uitgebreid tot het protest tegen ·elke autorit:eit, van welke aard oüok; de lof van de vrijë, van alles los-staande _persoonlijkheid, die ook zich zelf niet aan banden legt, maar alle mogelijkheden .aangrijpt om zich uit te leven; ·en die er een eer in stelt, aan ge:en enkele opvatting of overtuigÏf"19 vast t:e houden, omdat zelfs dàt •een band is. Daarbij nam Gide, tot in d'e laatste jal"en, aan het politieke of openbare leven van Frankrijk nauwelijks deel; buiten het particuliere, le:efde hij alleen in de papieren wereTd van de Parijse literatuur. Deze schrijver nu is, •evenals vele van zijn coll:ega's, in de laatst.e jaren mee.gesleept door d'e geweldige stroming tot •eenheid der democrati·e ·en afweer van het fascisme, die in Frankrijk het beste de:el van het intellect he·eft aangegrepen, vooral sind's in Duitsland het fascisme aan de• macht kwam. Wij twijfelen ·er geen oügenblik aan, dat Gide oprecht was in zijn mede-strijden met het Franse Volksfront, in zijn openlijk-uitgesproken sympathie voor het communisme en voor de Sowjet-Uni•e. Zijn voorbeeld is voor ve.le intellectuei!,en •een signaal gewe•est;

19

Mr. A. S. c::o LEEU\V

A. GIDE EN D!:: SOWjET-UNIE

zijn naam en zijn woord misten hun uitwerking niet. Maar men kan niet geheel verge.ten, dat Gide zich ook voorheen al _geneigd had getoond, modestromingen te volgen, om ze dan weer, ·ei·genzinnig, in de steek t,e laten; zoals hij op de rand van de bekering tot het katholieke geloof he-eft gestaan, toen de bekering ondier de jongere Franse literatoren •een tijd lang in de mode was; of zich, in 1914, liet me-esleuren door de vloedgolf van de imperialistische oorlogs-propaganda. En terwijl hij aan de machti•ge •e,enheids-beweging, die vooral in de laatste twe•e jaar de meerderheid van het Franse volk he.eft veroverd, de·elnam, bl,eef hij toch ook nu bui-ten het leven van die organisaties staan. Gide, di·e met het communisme leerde sympathiseren, heeft noch die C9mmunistische Partij, noch enige andere vanbinnen-uit, in haar eigen activiteit en organisatorisch l~even, !,eren kennen. Men kon vermoeden, dat een 67-jari·ge, met zulk ·een ontwikkeling achter zich, niet de meest geschikte zou zijn om de SowjetUni'e •en de Sowj·et-maatscha,ppij, na een kort bezoek. te be'grijpen; ·en wi,e dat had verwacht, he.eft gelijk gekregen ... 11.

EEN PSYCHOLOOG VONNIST

"Ik heb geen verstand van soóa.l-e vraagstukken. Ik heb geen verstand van t.echni,ek. De politi·eke vragen behal'en niet tot mijn ~errein. Ik ben alleen psycholoog, all-een moralist" ... Deze ve·rzek·ering·en kel"en in Gide's reisverhaal i!elkens terug. Het verhindert hem intussen niet, over de meest 9ecomplioeerde economi·sche, social,e, politieke vragen zijn kate.9orisch oordeel ui•t te spreken. Men moet ni•et denken, dat Gide alle·en maar aanklaagt of veroordeeH. Op zijn minst de, helft van het boekje is gevuld met ontroerde, uitbundige, ja overdreven loftuitingen. Wij zouden pagina op pagina kunnen aanhalen, maar het lust ons niet. Want deze lof is al te duidelijk bedoeld als t~genwicht en _opvulsel. De kern van he·t werkj·e ligt in een crihek, waa,ruit een merkwaardi·ge haatdragendheid spreekt, die ste·eds met opzet het kwetsende woord ki•est. Het is, alsof Gide, die ni•et gaarne wordt geïmponeerd, zijn wrok l·ucht, omdat hij door het oommunisme en door de Sowjet-Uni·e zo sterk •geïmponeerd is ,gewe.est; en ook bespeurt men in zijn .geschrift de behoeHe van den protestant om te "getuigen", •en de wens van de literator1 om te yerrassen ... "AII·een de psychologische vragen behoren tot mijn gebied; met de,ze wi·l ik mij hi•er vooral, en bijna uitsiU!itend, bezig houden. Als ik indirect ook social·e vragen a.anroer, d.:~n zal ik mij toch nog op psychologisch gezichtspunt plaatsen" (25). "Ik ben geen technicus en de economische kwesties inte~esse~en mij vanwege hun psycholo9ische weerklank" (51 ).

Gide wil alle,en psycholoog zijn, aiHe,en kenner van mensen en stemmingen; maar hoe is het mogelijk, de geest van den Sowjetmens te beoordel,en, zonder zijn ma.atschappelijke, economische e.a. verhouding•en te begrijpen? Dan moet men wel afgaan op

20

r

Mr. A. S. de LEEUW


oppervlakkige, ongecontroleerde ·en daarom misleidende indrukken, - vooral als men ook de ta.al ni•et verstaat. En Gide is oppervlakkig; hij is hier ·en daar zelfs boosaardig. Hi,er is een st~aatbeeld in Moskou: .,Een buitengewone eenvormighe·id heerst in de klecl.ing; zonder twijfel zou zij ·in gelijke mate in de 9ees·t·en v.erschijnen, als men di·e maar zou kunnen zien." (37).

Zonder twijfel!! Wat zegt men van den psycholoog, die zonder nader onderzoek de ge·estelijk·e ·ei·genschappen van de bevolking ener millioenenstad afl·eidt uit de snit van hun kleding; en de zi·elkundige eenvormigheid constateert, naar a.anl·eiding van het ~eit, dat de Moskouse "lichte industri.e" nog ni·et zove•el v·erschillende modellen lievert, als de v·erfijnde Parijse "couture"? Er zijn meer voorbeelden van deze haastige psychologi.e. Gide klaagt over de geringe k·ennis van het buitenland onder de Russische jeugd. Die critiek laat zich horen; gehel·e bevolkingen, die pas sinds ·enkele jal'en uit de donkerste onwetendheid en het analfabetisme zijn ontwaakt, kunnen niet alles tegelijk !.eren. Maar Gide schrijft er ook hier op los. Hij komt in een pioni.erskamp, en de meisj·es, met wie hij pra.at, "verwonderen zich ze.er, als ik haar zeg, dat Russische films als "Tsjapajev" en "Wij uit Kroon stad" in Parijs veel succes hebben gehad. Men had haar toch verzekerd, dat alle Russi,sche films in Frankrijk verboden wal'en" (55). Deze anecdote moet dan tot bewijs di·enen, dat de Russische bevolking met opz•et onwetend wordt gelaten omtrent al, wat er in het buitenland geschiedt. Maar die conclusie is onzinnig. Best mogelijk, dat de kinde11en, met wie Gide sprak, zich verbaasden over de vertoning der Sowjet-films in het buiben.land; dan hadden zij blijkbaar geen kranten gelezen; want ik herinner mij, in de "Prawda" en de "lswestja" ni·et eens, maar minstens vijf maal opgetogen verslagen te hebben gevonden ove.r het succes, dat juist de genoemde films in Frankrijk •en elders oogstten. Dat werd volstrekt niet v·erborgen gehouden; waarom ook? Als Gide daamaar nu eens geïnforme•erd had . . . Maar het moest klaarblijkelijk bij de "psychologie" van het toevallige gesprek en de vluchti9e indruk blijven. Het kle.ine boekje krioelt van de teg•enstrijdigheden. Op . de ene plaats betreurt Gide, na een bezoek in een collectief bedrijf, dat ·er zo weini·g verschillends of individue·els is in de eigen woningen van de boe,ren-families; en er volgt •een roerende kl.acht over de nei•ging van da Sowjet-mensen om alles gemeenschappelijk te doen, - in de club, het cultuur-park, of de eetzaal. Maar een paar bladzijden verder constateert hij dan juist de omgekeerde ontwikkeling, in de richting namelijk van me·er individuel'e welstand, een versterking van het famili,eleven enz.; en dan kl.aagt Gide over het terugwijken van het "samen-delen" en van het l·even in de gemeenschap ... Maar wij willen ons niet in e·en discussie van deze grot·e vragen begeven, wijl het àl te duidelijk is, dat Gide niets grondig he·eft 1

r

Mr.

A. S. de LEEUW


onderzocht en ni,ets hedt doordacht. Hi,er is het sl~echte humeur aan het woord, en ook die Vl'e·es om voor ni,et voldoende "onafhankelijk" door te ·gaan. Want Gide behoort tot de l'eizi'gers, di·e ~een heidense angst hebben om "beïnvloed" t,e worden, ~en di1 e vrees doet hem spo~en ziren ~jj klaarlicht,e daq. En bovendiren: André Gide· he·eft nu lan9e tijd, ja, langer dan 1een jaar, het communi·sme v~erdedi,gd ·en de Sowjet-Unie verheerlijkt; wordt het ni1et tijd, weer te veranderen? Kan hij, di·e ~een mening vasthoudt, wel trouw blijven aan zich zelf? In de toekomst wenk,en nieuwe ontdekkinrgs-reiz,en van de geest ... 111.

DE TOAST OP SPANJE

Er i's e~en episode in dit boekj,e, die door de t·ergenstanders van het communisme in het bijzonder is aange_gl'epen; bij ons heeft de soóaal-democmtische pers ~er zich aan te goed 9edaan. Het schokkende feit betreft de "toast op Spanje"; het is a.lle1en belangrijk, omdat het zo duidelijk èn Gides oppervlakkigheid, èn zijn on;gelijk bewijst. Het schijnt, dat Gide en zijn metgez,ellen te Soechoem aankwamen, heel aan het begin van de fascisten-opstand. in Spanje. Jef Larst, die Gide v~ergez,elde, dronk op de overwinning van het Spaanse Volksfront. "Men applaudisse·erde w,arm, hoewel met een z~eke11e schroom, scheen ( !) het ons." La~er drinkt Gide op de politieke gevangenen, in Duitsland, Zuid-Siavië, Hongarrijë. "Men applaudisseerde ditmaal met een vrijmoedige geestdrift" (70). Dat is alles; •en, uitgaande van een feilbare persoonlijke indruk, bouwt Gide op het onbetekenende feit eren _gehele politieke theorire. Lees maar: "Men wist immers, welke houding men moest aannemen ten a.anz·i·en van de slachtoHers van het fa.soisme, in Dui·tsland ·en elde·rs. Wat de troebelen ·en de strijd in SpanJe betreft, wachtte de algemene mening en ieder persoonlijk de directieven van de ,.Prawda" af, dli·e zi.ch nog niet had uitgesproken. Men durfde geen uiting ·te. wagen, voor dat men wist, wat men moest denken. Het was pas enkele dagen later (wij waren in Sebastopol aangekomen) toen ·een on,tza.gg.elijke golf van sympathli·e, van het Rode Pl·ein uit, zich over de kranten ui,tstortte en ove,ral vrijwilli·ge inzamel.i'ngen voor de sbeun aan de aanhangers van de Spaanse ~~e9e·ring werden georganiseerd".

Nietig als het is in. zich zrelf, is het mogelijk, aan dit kleine voorval belangrijk'e vragen ~e verbinden. De communisten van Soechoem zijn schuldi'g; waa~aan? Aan onvoldoende gevoel van solidariteit met de ~paame democratie? Neen, want ze hebben hartelijk ·geapplaudisseerd. Maar 'er is een seconde van aarz,ezeling geweest, e·en ogenblik van bedachtzaamheid, en dat is aan het al-ziende· oog van den psycholoog niet ontsnapt ... En àls dit nu z.o was, - wat dan nog? Als een groepje vri.enden in een Parjjs café op de Spaanse !'evolutie drinkt, dan is dit een f,eirf zonde,· belang en zonder gevolgen. De Franse l"egering bekommert ·er zich ni·et om (en de Spaanse wordt er niet beter

22

..

Mr. A. S. de LEEUW


van). Zo lucht men zijn gemoed. Maar het i~s niet pl'lecies hetz·elfde bij de ontmoeting tussen de l~eidende leden van ,e,en !l'1eget'1ende partij (zij het ook plaatselijk) ~en 'een del,egati.e, bij welke zich de bekendste schrijver van Frankrijk bevindt. Dan kàn er een incident ontstaan, en het kàn gevolgen hebben. En het is te begrijpen en te bi,llijken, dat er een ogenblik van omzichtigheid was bij mannen, die een veranttwoot'1de1Jjkheid drogen; ~en wi·er taak het niet is, op ~eigen houtjoe in het openbaar buitenlandse politiek te maken. En hier begint nu pas het le,errijke deel van de discussie. Want wij horen het antwoord al: Gide had dus toch gelijk! De "lijn" is alles, en de "lijn" wordt uitsluitend van-boven-af gedicte,erd. Men durfde zich pas in het openbaar te uiten, toen de "P11awda" het wachtwoord had gegeven ... Zulk een conclusi e getuigt van e~en volkomen wanbegrip omtrent de wijze van werken ~ener communistische partij, zoals bij André Gide ook niet verwonderlijk is. De voorstelling is e·en caricatuur, alsof de leden van een communistische partij slechts hebben af te wachten, wat hun door de leiding wordt voorgeschreven, zonder eni·g recht qp initialief of eigen .gedachten. Het te9ende·el is waar; en geen communistische partij kan werken ot groeiën, zonder dat het nadenken 'en de politieke rijpheid van ~elk hal'ler leden met alle middel,en wordt bevorderd. Maar het is waar, dat een communistische partij hand eI t, en moet handelen, ~als één geheel, als een bliek; en dat de .eensgezindheid, deze voorwaarde voor tieen werk,ejijk~e discipline, het resultaat moet zijn van de, ~gedachten-wisseling, hoe ini:ensi~ef ook gevoerd, tussen leden 'en leiding. Het doel van onze beraadslagingen is de e·emtemmigheid. Is dat on-democratisch? Ik zou niet weten waarom. Maar ik weet wel, dat de democratie in. West-Eu!"opa, in de benarde _positi~e, waarin zij zich bevindt, deze, 9e1est van de onvoorwaardelijk~e aaneengeslotenheid-in-de-actie, die de geest van het bolsj~ewis me is, nodig heeft als brood. Het is ~gebleken in Frankrijk, het is 9eblek~en in Spanje, het zal blijken in elk land, waar het tot de beslissende strijd met het fascisme komt. Lenin schreef lang geleden - het was nog aan de vooravond van de stichting der bolsjewistische partij - aan het adres van de toenmali9e reformis~en in de Russische sociaal-democrati:~, die precies op dezelfde manier als Gide nu, opkwamen tegen de geslotenheid van de partij ~en voor een anarchistische vrijheid van critiek: 1

"Wij gaan als kleine groep lang.s een steile en zware weg, en houden ,elkaar s\,evig vast. Wij zijn aan aHe kanten door vUanden omringd, en moef,en bijna aHijd onder hun vuur voorttrekken. Wij hebben ons verenigd, na ~een vrijëlijk genomen beslissing., juist om te~g.en de vijanden te strijden e-n ni·et om af te trekken naa1r het naburig-e moe'na<s, waar de bewone,rs ons al van het begin af aan hebben berispt, omdat wij ·een bijzonde,re groep hebben g<evormd en de we~g van de strijd, ni,et de weg van de verzoening hebben g.ekol'!en. En daar beginnen sommig.en van ons te

..

23

Mr. A. S. ds LEEUW


roepen: l·aten wij naa-r dat moera's gaan! - en als men er schande van spreekt, dan antwoorden zij: "Wat zijt gij een achterlijke li,eden! Hoe schaamt ge u ni,et, ons de vr;jheid te ontzeggen, u toe t'e roepen, een betere weg in te sl,aan !" - 0 ja,, he~en, ge zijt vrij, niet alleen om te r·oepen, maar ook om te ga,an, waa.rheen ge wilt, al was het naar het moeras; wij vinden zelfs, dat uw eigenlijke pla,ats juist in het moeras is, en we zijn. bereid, u a,ll.e mog·elijke hulp te V·erschaHen, opdat gij daarheen verhui.st. Maar l·aat dan aU.een onz·e handen los, griJ~t u :niet aa:n ons vast, en besmeurt het g~ote woord vrijhe,id niet, omdat wij immers ook "vrij" zijn om te gaan, waarheen wij willen, vrij om t.e strijden, niet aH.een teg'en het moeras, maar ook tegen al·l•en, di1e de r.ichting naa1r het moeras inslaan".

Dat zijn woorden, die ook Gide iets tJe zeggen hebben. Zonder de wil, die daaruit spreekt, hadden de bolsjewiki nooit kunnen overwinnen, noch ook de overwinning behouden. Het is dez,e !geest, die Gide ni·et begrepen heeft, zoals uit elk van zjjn woorden blijkt; en waarvan de communisten, die hij te Soechoem of elders ontmoette, tot in iedere vez·e~ en tot in el~e uiting van waakzaamheid of omzichti.gheid doordl"ongen waren. Het is de gees}, die bij alle critiek en alle discussi,e, ni,et zal toelaten, dat vijanden van het socialisme of agen~en van het fascisme zich de vrijheid aanmatigen om propaganda f,e maken, onder welke v·ermomming ook, voor de terugkeer tot het kapitalisme, vrijheid, die Gide hun schijnbaar wil schen~en. En thans hebben wij aan de "toast" wel genoeg eer bewezen, ·en er valt nog maar één ding te zeg9en: men kan niet nalatJen, zi·ch ie verbazen, als men l·eest, hoe de Nederlandse sociaaldemocratische pers, na alles, wat de Sowj.et-Unie voor de strijd van het Spaanse volk 'heeft ·g e d aan, en na alles wat de soci.aaldemoc~atische partijën en ministers van West-Europa voor diezelfde taak, die hun nog veel nader st.aat, 'hebben n a g eI at e n , - men verwondert zich, hoe zij over Gide's toast-verhaal kunn,en schampenen, zonder zich te schamen ... IV.

MOSKOU EN MADRID

Er is één zin in het boekje, die de 9ehel·e !"est in het gezicht slaat; het is, toevallig, de laatste. Want André Gide eindigt met de woorden, geschreven na zijn terugkeer: "De hulp, die de Sowjet-Unie zo-even aan Spanje heeft gebracht, toont ons, tot welk een gelukkig herstel zij in staat blijft. De Sowjet-Uni'e heeft niet geëindi,gd, ons te onderrichten en ons te verwonderen". Het is de enige plaats in dit geschrift, waar ~een begin van begrip voor de politi,eke realiteit doorbreekt; zodat men onwillekeurig verzucht: Als Gide daar nu ni,et mee geëindigd, maar liever be,gonnen was ... De Sowjd-Unie he,eft nog niet opgehouden, ons (en onder ons ook André Gide) te onderrichten, - ongetwijfeld; maar te verwonderen? Haar houding tegenover de Spaanse Republiek kon alleen hen verrassen, die noch de Russische revolutie, noch het tegenwoordige Sowj·etland kennen of begrijpen; of hen, die zich door de

24

Mr. A. S. de LEEUW


laster van haar ergste vijanden, Tl"otzkis~en of anderen, li,eten beïnvloeden. Dr. van Blankenstein, de bekende specialist op het gebied der buil!enlandse zak·en, schreef op 12 December in de "Ni,euwe Rott. Ct.", naar aanleidin,g van Spanje's be-roep op de Volkenbond: "De Russ·en he·eft de !'legering van Val·encia ni,et voor zich te winnen. Van de Russen kunnen zij niet meer verl-angen, dan zij reeds voo.r hen doen.'' Daa.rme'e kan men he·t eens zijn i ·en het is t-e-gelijk ,e,en veroordeling van de democraUe _van West-Europa, van de houding van Léon Blum of de passiviteit van de Labour Party, - ook al heeft de schrijver het zo niet bedoeld. Er is eens e·en boek 9eschrev,en ov-er de "beslissende veldslagen van de wer-eld-9eschi,edenis" i welnu, de slag aan de Manzanares behoort daar toe. Met het lot van Spanje, ligt ook de vrUheid van geheel West-Europa voor Madrid in de waagschaal. En a.ls Franco, met zijn Mo!"en •en Vt'le,emdelingen-l·e·gioen, zijn Duitse tanks 'en Italiaanse bommenwerpers, de hoofdstad van Spanj·e nog ni-et is binnengetrokken, - als hij zelfs e-en maand lang in het Casa del Campo en in de ruïnes van de Universiteits-stad is teg-en-gehouden, .zonde·r een st.ap vooruit te komen, dan is dit te danken aan de ol"ganisatie van het verzet van het Spaanse volk, waar bij de Communistische Partij in de eerste rijën stond, - en aan de moed van vel'e vrUwillig.ers, gekomen uit alle windstreken1 'en behorende tot vel,e richtingen i - maa,r deze voorlopige uitl"edding is mogelijk gemaakt, (het is geen geheim), door de steun van de Sowj,et-Unie, geschonken qp het ogenbl,ik, toen de meest-belanghebbenden, in een politiek van vreesachtig.e kortzichHgheid, de Spaanse Republi,ek aan haar lot overli·et,en. Het is ~een histori,sch feit, waarvan de 9evolgen nog niet -!Je overzi-en zijn i had Gide er., in pl,aats va!n aan het eind, aan het begin van zijn boek het oog op geri,ch~, alli-cht dat hij zich mi:nder bezor.gd had g.emaakt over het gevaar, dat de t'levol,utionail'le, socialistische 9eest in de Sowjet-Uni,e zou verdwijnen ... Maar wat te z·e9gen van hen, di·e geme,end hebben, hi,er te lande Gide's wespen-steken voor hun partij-poli,tï,ek te kunnen uitbuiten? Wat hebben zij gedaan, de-z,e grote democraten en socialisten, voor de redding. van de Spaanse democrati-e in haar hoogste nood? Hoe was het hardnekkige défaitisme van de journalistische beschouwingen in "Het Volk" -er-op gericht, elke hoop ,en elk,e wens tot adiv-iteit te verstikken! Hoe voelde men achter ·elk van hun wool"den het g,ehe,ime verlang•en naar de nederlaag! En dat z_ijn de· Jieden.r di,e Gide's V1erhaal over de maaltijd i·e Soechoem aanhalen, alsot h-et de Sowjet-Uni'e was, die in solidariteit te9enov·er het belaa:gde volk van Span}e tekort was 9eschoten, ~en ni,et zij zelf! Het is waar: - de pioni,ers van ",Art,ek" wisten ni·et van de Parijse bioscopen i ·en di'e ene arbeider, di,en Gide te Moskou ontmoeHe, had nooit van de "Métm" gehoord i en zijn kame-

25

Mr. A. S. de LEEUW


•raad dacht, dat men in de Franse schol•en de kinderen slaat; de muurkrant t·e Soechoem was te Ia.at met het Spaanse ni•euws; en de Russische meloenen zijn ni,et zo smakelijk als de Perzische; - Gide z•e·gt het, •en het is allemaa.l heel ·erg; ma a r w i ·e he •e f ~ tot he d ·en, M ad r i d ge red ? Het 9evaar voor Madrid en daarmee voor Spanje, en daarmee voor g>eheel Europa, is nog niet geweken. Jui,st nu dit wordt geschreV!en, concentreren Dui.fsland ·en Italië, woedend wegens het gel,eden echec, massaa!S solda~en, vli·e,gtuig•en ·en munitie in Sev'illa en op de Balea.ren. De zwaarste beproeving in Spanjes strijd tegen het ve11enigde fascisme staat nog te wachten; en het zijn n'iet de kracht·en vian de Sowjet-Uni,e alleen, die de do.orslag t~n goede kunnen geven. Als de democrafi.e van WestEuropa zich-z,elf ni,et Vierdedigt, kan ni·emand haar redden. Als zij, in plaats van tijdig te handelen om de oorlog te voor komen, a.ls gebidoge•erd het naderende gev~aar aanstaarj, en de fascistische aanvallers de· vrijë hand laat, dan (en aHe•en dàn !) zijn ni·euwe oorl·o9en onvermijdelijk. Daarom zouden de sociaalen andere democraten, goed doen, het voorbe·eld van de Sowj·et-Unie te volgen, en op te houden met .e.en politï.ek, di'e aan de weHi9e• regering haar rechten onthoudt, ten believe van een •eenzijdige "non-interv,entie", di·e in-~eite het fascisme begunstigt De 9ebeurtenissen \lian de laatste tijd hebben bevestigd, theot"etisch reeds lang duidelijk was: dat de democrafi,e Europa, wil zij standhouden te9en de fascistische aanval, het bondgenootschap met de Sowjet-Uni·e is aangewezen. En dat was •een reden te meer, waarom wij aanvallen als vjan André Gide, niet zonder we·erlegging wilden laten. Want als wij de Sowjet-Unie Vierded~gen, verdedigen wjj zelf.

wat van op die ons

indonesie INDONESIE ONDER DE DREIGING VAN JAPAN 1 ) AHMAD SALEH IV.

POLITIEKE PENETRATIE

Voor de bevestiging van zijn invloed tracht Japan zich ook een basis onder het volk te v·erschaHen. Japan doet zich voor als de goede Aziaat, die hulp biedt tegenover den blanke. De goedkope waar is bovendi,en een goede introductie. De houding van den Japanner te.genover den Indonesiër is die van een gelijke, 1

26

}

Slot. Voorgaande gedeelte in December-nummer 1936 van P. en C.

AHMAD SALEH

INDONESIE ONDER DE DREIGING VAN JAPAN

wat scherp afste·ekt tegen de gebruikelijke Europese 11J•ethodes. Bovendien past hij zich aan bij .oude gewoonten, bij de godsdienst en bij het gevoel van haat tegen den Westerling. Sommige Japanners wod·en zelfs Mohammedaan, om gemakkelijker het vertrouwen der inheemse bevolking te winn,en en de gedachte te vest~gen,, dat de bev•rüdi11g va11 Indonesië van vre•emde overheersing alle,en mogelijk is door de samenwerking met andere Aziaten, in de eerste plaats de Japanners. Een Japanse professo.r, Okudo, he.eft 1in 'een studi·e over de Indonesische godsdiensten de bet~e~enis van de Islam geschetst als e•en grondslag voor een heilige oorlog. Hoev•el•e opstanden zijn er in de loop van de koloniale geschi·edenis in lndon,esia al ni.et ~gen het Nederlandse geza;g geweest onder de vl~g van "Perang Sa bil" (de heilige oorlog)? Waar Indonesië één van de sreunpunt•en van de Islam is, zal de sluwe methode van Japan op dit gebied niet z.onde·r uitwerking blijven. Bewust streeft Japan er naar, steunpunten te krij9en onder de intellectuelen en de studenten. Er bestaat onder hen gmte ontevl"edenheid over de werkloosheid en de e•goïstische koloniale politi·ek van het Nederlandse geza:g. Als ,e,en grondslag voor zijn activiteit op dit gebied, is Japan begonnen, scholen te openen en anderen daa,rbij te ondersteunen. Op de school van Douwes Dekker (den vroegeren leider van de Nationale· Indische Partij) te Bando1eng wordt b.v. Japans geleerd. Verschillende middelbare schaHeren •en studenten zijn a1angemoedigd, in Japan hun studie te voltooiën.. Een buro voor buitenlandse betrekkingen zorgt voor deze studenten, waarvan er verscheidene geldelijke ondersteuning genieten. Terugg.ekeerde Maleise inteHeduel•en worden uitgenodigd, propaganda voor de studie in Japan te maken. Zo he·eft een Dr. Samsi na zijn Japanse reis v·erklaard, dat men in Japan leven en, stude!"en kan vo,or 20 à 25 gulden in dei maand, terwijl de studie in Japan sneller en practischer is dan di,e Jn NE1ée~land. Deze propa,ganda heeft zov·e·el succes, dat thans reeds te To'k1io dubbel zovee·l Indonesiërs studel"en als in Nederland. Zo kwe1e'kt Japan ~een Maleis inteHect, dat gehee•l, op Japanse opvoedingsmethodes, cultuur, industrie en handel is ingesteld. Bovendi.en tracht Japan de inheemse pers onder zijn invloed te krij.gen. Japans kapitaal moet re·eds achter verschillende kranten staan. Een aantal lndqnesische journalisten zijn voor een verblijf in Japan uitgenOidigd, ~en bjj hun terugkomst drukken ze hun voldoening uit over de' goede ontvan:gst, de grote· successen van de Japanse industrie enz. Artik!els verschijnen in de kranten, di·e de geschi.edenis van Japan bewiero~en, als de opkomst van de eerste Aziatische grote mogendheid. Dez·e soort van propaganda laat niet na, diepe indruk te ma~en op sommige nationalistische leiders, bij wie de hoop ontstaat, da1t Japan hun strijd tegen de Nederlandse overheersing zal ondersteunen. Zo tracht Japan ook voet te krijgen in de Indonesische nationale beweging. Het is weinig bekend, dat het in 1924 hierbij reeds

27

AHMAD SALEH

--


zo ver is ·gegaan, a,an de toen tot 1e·en massa-partij gegroeide Communistische P.artij van Indonesië ge·ld voor samenwerking aan te bi·eden. Dit is toen met verontwaardigiii"J•g afgewezen, doch hi·er-·en-daar in het burgerlijke 'kamp zijn sinds-dien gewilliger oren •gevonden. De tegenwomdige politieke toestand is daarbij voor Japan gunstig. Nationale padijën als· de Partindo en de P.N.I. zijn door ·e·en vergadeNerbod getl"offen, waardoor zij ni.et kunnen fundioneren en in staat van ontbinding zijn geraakt. De Indonesische bourgeoisie he.eft reeds vaak getracht, zelfstandig iets te bel"eiken, maar telkens is ze politiek •en ook economisch door het Nederlandse gezag onderdrukt. De aristocraten en intellectuelen uit de kriingen van de ~eodale regel"ende klasse {sultans, reg·enten enz.) zijn vaak gedemoralise•erd. De leider van de P.N.I. Mohammed Hatta iis, na e•en reis naar Japan, door de Nederlandse l"egering geïntemeerd. Hij vond bij zijn propaganda. levendige wee.rklank bij kooplieden en middenstanders, die bij de handel' met Japan belang hebben. Dr. Soetomo, de vroegel"e leider V"an de P.B.I. t·e Soerabaja en thans van de in 1935 opge~ichte Partij lndonesia Raya (Parindra - de partij "Groot-Indonesië") heeft onlangs een reiis naar Japan ondernomen, van waar-uit hij voor Japan gunstige artikelen in de Indonesische pe•rs schre·ef. Deze artikelen van Soetomo hebben a.anl·eiding gegeven tot eein polemiek in de Indonesische· pers: - moet men in Japan in de eerste plaats zi.en "de dmger van het oosberse geloof in de strijd tegen de westers•e overheersing", of het imperialistische land, dat Azië voor Japan opeist? Speciaal •een Maleis-Chinese joumalist heeft hi•erover biHere woorden geschreven. Hij meende dat Soetomo tegenoV1er Japan niet "fier •en z.elfbewust" meer was. De verbannen nationalist Dr. Tjipto Mangoenkoesoemo heeft evene·ens teg·en de artikelen van Soetomo geprotesteerd. Ook de verbannen leider van de Partindo Ir. Soekarno he·eft zich in-der-tijd scherp uitgelaten tegen hen, di·e in Japan "de strijder voor de onderdrukt·e Aziatische volk·eren'' zi·en. De Jap. regering, die in •eig.en land de vrijë vakbeweg.ing onderdrukt, •en nog in September de Japanse Va'kver·enig.ing der staaharbeiders na9enoe.g he·eft vernietigd, zi·et er ni,et tegen op, voor dit jaar ·een Aziatisch Arbeids-congl"es te Tokio bij-een te l"oepen, waarvoor o.a. ook de inhe·emse vakcentrale van overheidsambtena11en P.V.P.N. is uit.genodigd, onder mededeling: dat afgevaal"digden op Japanse boten 50°/o reductie krijgen. Door het Congr·es van deze v.akcentra.le op 1 Juni 1936 te Semarang is inderdaad besloten, het volksraadlid Soe!"oso naar Tokio af te vaardigen. Ook is be'k·end •geworden, da1t de bij een vlieg-ongeluk omgekomen schatrijke diredeur van het invloedrijke persburo Aneta., BereHy, finantiëel .z~e·er nauw met Japan was verbonden.

28

:·

:·

AHMAD SALEH


V. ENKELE CONCLUSIES

Ongetwijf,eld zijn er burgerlijke int·eHectue!f,en, die eerlijk geloven, dat de strijd: voor vrijheid in Indonesië gevoerd kan worden met hulp 'en st.eun1 van een sterk land a,ls Japan. Het dood-lopen van de nationaal-reformistische bewe·ging, als gevolg van de Nederlandse onderdrukkings-politiek en de twe·eslachtigheid van haar ·eigen houding, za.l velen nader tot het Japans·e imperialisme breng•en, omda•t z.ij daarin een vijand van hun vijand: het Nederlandse imperialisme, zi·en. Zij beseHen ni•et, dat het sterke Japan zich niet laat "gebruiken" tegen het Nederlandse imperialisme, maar dat dit Japan wel de burgerlijk-nationale beweging in Indonesië wil misbruiken om de poli.fi.ek van Japan t.e doen zegevieren. Hier-te.genover zal de taak van de Indonesische be:vrijdingsbeweging en van ieder, die dez·e op11echt st•eunt, moeten zijn: de bedoelingen van Japans politiek te onthullen. Aan het Chinese volk, aan het volk van Mandsjoerijë en van Ko11ea1 behoeft men dit niet me,er duidelijk te maken: - daar li.ggen de ~eiten reeds te duidelijk. In deze laniden is de strijd tegen het Japan van heden het bindmiddel voor allen, die vooruitstrevend zijn. Het Japanse imperialisme streeft •er naar, in Indonesië, zoals het dit ook in Korea ·en in China heeft gedaan, met behulp van corrupte el·ementen uit de he·ersende klassen van di·e landen zelve, zijn heerschappij te vestigen, om dan door de ongehoorde uitmergeling van het volk de machtige heersers-lli.eken van Japan te verrijken. Is Japans vazal Henri Poeji in Mandsjoerijë zelfs niet een afstammeling van het Chinese keiz,ershuis? Het binnendringen van de politieke invloed van het huidige Japan in lndonesia is een ernstig gevaar voor de ontwikkeling van de zelfstandig scheppende kracht van het volk Het Nederlandse gezag heeft in de politiek tegenov;er de volksbeweging, die in het bijzonder de periode van den zo juist afgetreden goeverneur-generaal de Jonghe heeft gek·enmerkt, het ontwikkelen van e•en weerstand in het volk zelf tegen de Japanse beïnvloeding verzwakt. Ni·eHemin zal deze weerstand zich ontwikkelen. Zoals in het W·esten allen, die vrijheid en democratie lief hebben, zich tegen het fascisme moeten verenig,en en in het bijzonder tegen het agressi,eve Nazi-dom, zo ve11eist in het Oosten de strijd voor de vrijheid en de welvaart het 1eensgezind opt11eden der volkeren tegen het agressi,eve Japanse imperialisme en zijn steunpunten in elk land. Tegenover het "Pan-Aziatisme" van Tokio bestaat er één scherp wapen: de eenheid van alle Oosterse volke!'en tegen het Japanse imperialisme. Ook van Nederlands standpunt bezien, is de gl'oeiënde invloed van Japan ·een gevaar. Het i.s een belang van het Nederlandse volk, dat het Indonesische, volk zijn vrijheid verkrijgt en op voet van gelijkheid in verbinding' 'kan t11eden met het vroege11e moederland, tot heil van beide volkeren. Een nieuwe onderdrukker in Insulinde schaadt ~owel het Indonesische als het Nederlandse volk.

29

AHMAD SALEH


Waar het Japanse imperialisme met zUn_goedkope wat'len als de weldoener van Indonesië en met zijn Pan-Azi,atisme als de bevrijder van de Aziatische vol~eren en als de hoeder van Azië's godsdienst en zeden optreedt, daar is het dubbel· noodzakelijk, het lndiQinesisohe volk over de aand van de Japanse koloni.ale politiek voor te lich~en. De gedachte, door Japan ingeblazen, aan een zelfstandige Indonesische staat, onder protectie van Japan, is de gedachte aan een zeHde slavernij, als waaronder het volk van Mansjoekwo en Noord-China zucht. Japan brengt niet de vrede, maar oorlog en bu~ger-oorl~g; Japan brengt niet de vrijheid, doch in pl·aarf:s van de Europese, de Aziatische koloniale onderdruk'king. Hoevele zonen van "het Chinese volk zijn niet reeds afgesi
30

• I

AHMAD SALEH


Het valt nog niet te zeggen, ·in hoeve~~e dit beri-cht van het conservatiev~ blad waarheid bevat. Zeker komt het ·in zijn strek!king overeen met de feil·en van Japans opdring.en naar de "Zuidelijke zeeën", zoals di·e in het voorafgaande artikel geschetst zijn. 26 November 1936.

DE VAKBEWEGING IN INDONESIE ALIARDJO

• I

Nadat de regering in 1926 de rode vakbonden heeft onderdruKt, is er geen ernstige poging meer gedaan om d:e Indonesische vakbeweging op een klasse-basis re organiseren. Het verbod van de Communistische Partij van lndonesia ontnam de vakbewegin,g de revolutionaire leiding, die haar tot grore bloei had gebracht. De vakcentrale "Rood Arbeiders-secretariaat" (Persatoean Vakbond Merah - P.V.M.), die van 1922 tot zijn ontbinding bij de Rode V.akverenigings-lnternationale was aangesloilen en di,e zulke krachtig·e organisaties had omvat als de V.S.T.P. (de spoor en trambond, met 25.000 leden), de Sarekat Boeroeh Bengkel (de met:aalbond, met 18.000 l~eden), de S.P.P.L. (hav•ena1rbeiders en zeeHeden), de z,eer strijdbare drukkersbond S.B.T. en andere, werd ontbonden. De vakbeweging vi·el in handen van leiders als Soeroso, Soeri,opronoto, Salim, di,e zich geheel bij de t·err;eur-methoden van het Nederlandse gezag neerl~den. De ot;ganisaties werden doorz·e.efd met pe.rsonen, di·e in opdracht van de potitieke politie to,~zicht uitoefenden en door deze instantie voor hun inlichtingen werden betaald. In 1928 werd e,en nieuwe vakver;enigings-central;e: Sarekat Kaoem Boeroeh lndonesia (S.K.B.I.), opgericht, die in korte tUd een bel,angrijke invloed onder de arbeiders van verschillende bedrijfs-takken won. De leider van deze z.,g. onafhankelijke vakverenigingen, ·qe vroegere afdelingssecr.etaris van de postorganisatie te Soerabaja van vóór 1926, Marsoedi, bleek echter een provocateur en r·egerings-agent te zijn. R,eeds in 1929 werden de leiders van deze vakver;enfgingen gearresre•erd en vele naar Digoel verbannen. Marsoedi z.eJf werd voor de schijn ook verbannen,, doch keerde spoedig terug en heeft thans
31

ALIARDJO

DE VAKBEWEGING IN INDONESIE

Ook de leiders van de Partindo hebben vakv·el"enigingen georganis,e·erd, waarvan ~eveneens ni~ets is overgebl.even. Dergelijke vakve11eni9ingen organise~erden de strijd ni,et, hun oprichters waren in wez·en beangst om te d,icht met de, tot het uiterste uitgebuite arbeiders in contact te komen, vooral gedu!"ende de crisistijd. In deze situatie van voortdur.ende loondruk en ontsla9en zou 'ernstig organisatie-werk dil"ect strijd hebben betekend. De Partindo-l~eiders spraken wel vaak links, over "internationalisme", doch deze soort vakv·ereni.gingen werden beperkt tot Indonesiërs, di·e hun onmacht en onwil om de klassestrijd tegen de bourg,eoisie te voe!"en, v·erborgen achter een campagn:e tegen "vm1emde" arbeidskrachten. Strijd tegen de Ol'}gehoorde loonsv·erlagingen, di~e soms tot 60 pCt. in-eens gingen, werd ni,et !gevoerd. De ~enige vak-centrale, die zich handhaafde, is di.e van de regeringsbeambten. Deze centrale, onder voorzitterschap van het lid van de volksraad Soeroso: P.e·rsatoe.an Vakbonden Pegawai Ne,geri (P.V.P.N.), is dus de enige, thans in Indonesië bestaande inheemse vakcent~ale. Zij wordt door de l"egering geduld en is volmaakt loyaal te~genov·er het Nederlandse gezag. Soeroso z,elf, een aristocraat, is nauw met de 11egering verbonden. Zijn schoonzoon werkt bij de politieke politie-dienst. Volgens het verslag van den secretaris Djojohardo, dat we vinden in "Pewarta Deli" van 26 Mei 1936, had deze centrale in het begin van 1935 in totaal 22.238 leden, wat begin 1936 gedaald was tof 20.690. De da.ling wordt V·eroorzaakt door het uittreden van de bond van opium-re,gie-personeel op Java en door de vel,e ontslagen, pensioneringen .en andere crisis-gevol9en. De volgende bonden zijn bij dez,e P.V.P.N. aangesloten: 1. Vereniging van inlands personeel bij de irrigatie, waterstaat en waterschappen, met 2038 leden; 2. Persatoean Goeroe lndonesia (inlandse onderwijzers), met 13.000 leden; 3. Landelijke inkomsten-bond, met 436 leden; 4. Per.satoean Pegawai Algemene Volkscredietbank, met 1.375 leden; 5. Vereniging van middelbaar personeel bij de post-, tel,egraaf·en telefoondienst "Midpost", met 620 leden; 6. P~erserikatan Kaoem Sekerdja Boswezen, met 900 leden; 7. P~erserikatan P~egawai Pegadaian Boemipoetr:a (pandhuisdi~e~st-beambten) P.P.P.B., di~e onlangs z.ijn 20-jarig bestaan he,eft ~gevierd, met 1.174 leden; 8. Persatoean Peg.awai Mijnbouw, met 76 leden; 9. Opium Regiebond (buiten Java: en Madoera) met 495 leden; 10. Kadasterbond, met 226 l~eden; 11. V~ereniging van ambtenaren van middelbare opl,eiding bij de landbouw en aanv,erwante vakken, met 150 leden;

32

11

•

J. j'

I

ALIARDJO

11

•

J. l' I


12. P·erhimpoenan Kaoem Verpl.e·gers, V·erpleegs~ers dan Vroedvrouwen, met 600 leden; 13. Perhimpoenan Pega.wai Spoor ,en Tram (de z.g. sociaaldemocratische bond), met 900 !,eden. De Vakoent~alte P.V.P.N. heeft op 31 Mei ·en 1 Juni van dit jaar te Semarang haar laatste, congres gehouden. Hi•er werd o.a. besloten, Soeroso als afgev.aardigde naar een arbeidscangres in Tokio te z•enden. In 1934 was nog een poging gedaan om ,een onafhankelijke vakbond onder het spoor- en tramwe.gpersoneel op te richten:; een ex-conducteur van de Oost-Java-trammaatschappij te Soerabaja nam het initiatief hiertoe. Deze bond verkreeg ook invloed in Midden- en West-Java onder de spoorwegarbeiders van Semarang en Cheribon. Hij o~ganiseerde e•en staking, om zijn erkenning af te dwingen, en tegen het ontslag van !,eden van dez·e bond. Eisen werden tev.ens gesteld tegen de loonsverlaging. De staking scheen een gunstig verloop te nemen, doch de leiding weifelde. De arbeiders echter toonden grote moed. Tenslotte werd d~ beweging met wapengeweld onderdrukt en de bond werd officiëoel verboden. Ook de "Partij lndonesia Raja" (Parindra) verkl.aarde bij haar oprichting in 1935, dat zij zich ten doel stelde, de arbeiders te or·ganiseren. Maar in de practijk komt ze niet v.erder dan de Partindo-l·eiders kwamen. Zij beperkte zich tot de instelling van een "advies-buro", dat aan ontslagen arbeiders adviezen geeft, hoe te handelen om aan achterstallirg loon te komen, of wat zij moeten doen in geval van ontslag zonder opzeggings-termijn, zoals zeer dikwijls voorkomt. In ~eite geeft het juridische adviezen. De religieus-nationalistische Partij "Sarekat Islam", vóór de opkomst der Communistische Partij de enorme massa-partij (op haar Kongres van 1919 te.lde ze 2 millioen leden), had een sterke invloed op de arbeiders, die in S.l.-vakvereni·gingen werden georganiseerd. Door de corruptie onder de leidende personen heeft deze partij ten zeerste aan invl,oed verloren; de 5.1.v.akv·el"eni,gingen ging,en in activiteit achteruit, en practisch controlreed de S.l. geen enkele vakv·e!"eniging me·er. We~ bestaan er nog talrijke, meest kleine vakverenigingen, gewoonl,ijk onder goev.ernements-beambten, die bij ge•en vakoentral,e zijn aangesloten. In 1935 werd het totaal aantal leden van dergeUjke verspreide vakvet"enigingen op ongeveer 20.000 geschat. De bel,angrijkste 1hiervan zijn de bond van inlandse binnentands-bestuur-ambtenaren (P.P.B.B.), onder leiding van het volksraadslid Soeta.rodjo, de bond van gevangeni~personeel, de bond van inl,ands gemeente-personeel, de Rcegentenbond. Deze bonden "doen niet aan politi·ek" en staan loyaal tegenov.e•r de l"egering. De voorzitter van de P.P.B.B., Soetardjo, die onder Japanse invloed staat, heeft onlangs getracht, in concurrentie met zijn mede-volksraadlid Soeroso, een eigen vakcentral.e te stichten. Onder zijn leiding vond een bijeenkomst te Buitenzorg plaats,

33

ALIARDJO


waar tol de oprichting van een nieuwe "federatie van Indonesische or;ganisati•es van overheidsdienaren" (F.I.O.O.) werd besl.oten. Naast de P.P.B.B. zijn toegetreden: de v.erenigi:ng van Indonesische Academici, de Indonesische Artsenbond, de vereniging van Indonesische Veeartsen, de Schrijversbond, de bond van ongediplomeerde inlandse bestuurs-ambtenaren en nog een .ambtenal"en-orga.nisatie. Te Soerabaja bestaat ook nog een vakvereniging onder de arbeiders van de British American Tobacco Company met on.geveer 150 leden. Deze bond staal: los van de invloed van nationalistische partijën. Te Djokjakarta is onlangs een typografenbond opgericht, waarbij zich de typografen van 10 drukkerijën hebben aangesloten. In deze plaats is dit jaar een maandbl.ad verschenen, de "Soeara Boeroeh" (Arbeidersstem), dat speciaal propaganda voor de ontwikkeling der vakbeweging maakt. Een aantal andere bonden bestaan meer in naam dan in werkefijkheid, zoals de bond van inlandse doeane-ambtenaren (P.B.P.I.). De regering oefent namel:ijk een scherpe controle op deze bond, waa11door het verenigingsl:even wordt verlamd. Te Djokjakarta bestaat een, bond van ·een bijzonder ~ype n.l.: de bond van arbeiders en boeren van het su'litanaat van Djokja, geteid door een prins. Hij heeft in dit gebied zeer veel leden, maar het lidma.atschap heeft in de practijk een gedwongen karakter. De Europese arbeiders en beambten hebben hun aparre vakverenigingen en hun apa.rte federatie. De belangrijkste bonden onder de blanke beambten zijn: de suikerbond, de postbond, de spoorband, de bond der planters, de bond van onderofficieren, de bond van politie-opzieners, die der zee-officieren, der doeane-a:mbtena11en, de bond der Europese pandhuis-beheerders enz. Deze bonden will.en doorgaans niet met de inheemse bonden te mak•en hebben en steunen ov·er het al·gemeen de regering·. Practisch kan dus worden vastgesteld, dat de arbeiders uit de belangrijkste bedrijven - z·eer uitgebuit en onderdrukt - zoals de rnetaalbewerkers, de haven- en fabri.eksarbeiders, de zeeU,eden, de arbeiders van de plantages en de suikerfabriek•en, di·e vroeger in de grore rode bonden onder de actieve l·eiding van communisten waren georganiseerd, thans niet in vakorganisati.es zijn ve11enigd. Als gev·olg hi,ervan staan de Indonesische arbeiders nagenoeg weerloos te.genover de geweldige aanvaHen op het l'evenspei.l gedu11ende de crisis. In de Volksraad is toegegev.en, dat in de gemeenten de lonen van het inheemse personeel in verg.elijkin~ met de vóór-crisis-jaren met 80°/o zijn gedaald. De Bataafse Petroleummaatschappij (Deterding) kondigde in het begin van 1936 een loonsverlag.ing aan van in-eens 60°/o. Deze betrof aHeen de inheemse en Chinese arbeiders en beambten, rerwijl de blanken hun lonen on.aang.etast behielden. De regering voerdie de loonsv.erlagingen gel·eidelijk in, en thans bedraagt de loonsverl.aging in totaal niet minder dan 75°/o. Er

34

ALIARDJO


wordt gezegd, dat de tegenwoordige maximum-lonen overeenkomen met de minimum-lonen van twintig jaar geleden. Als een voorbeeld V·ëllni de loonsverlagingen noemen we het loon van plantage-arbeiders. In 1932 was een normaal dagloon 32 cents, in 1933- 16 cents, in 1934- 14 cents, in Januari 1935 13 cents en in December 1935 - 11 cents. In de stad, waar het leven veel duurder is dan in de dessa, is vaak de loonda.ling nog ernstiger. Zo wor:dt voor zware arbeid in rn·etaalfabri·eken, bij een werkdag van, 8 à 9 uu~:.r bij een werkwe·ek van 3-4 of 5 k:lagen, 5 tot 10 cents per uur betaald. Vroeger we!'den hier lonen van f 7.50 per dag beta,ald. Geschoolde typograf,en, die in 1929 en 1930 f 3.50 per dag verdienden, krijgen nu niet meer dan 50 à 60 cents per dag. Sinds twe,e jaar bestaat de gehate "loon-belasting" van 4o;o. Deze vervangt de inkomsten-belasting. De ondernemer is verantwoordelijk voor de inning dezer belasting en iedere arbeider, die zijn mager loon ontvangt, moet onmiddeUijk 40fo van dit loon weer afstaan. De regering, nog ni.et tev!'leden met de hoge graad van "aanpassing", door haar bereikt, heeft thans een nieuw middel tot loondruk ontdekt in de vorm van een zogenaamd "l'egionale loonregeling". Hierbij wordt de hoogte der goevernementsIenen in ieder district verschillend en in over.e,enstemming met paatsellijke voorwaarden. Naar wordt verwadht, zullen bij de invoering v·an dit stelsel de particuliel'e ondernemingen volgen, wat een ni1euwe golf van loonsverlagingen dreigt in te luiden. De aankondi1ging van deze regionale !"egding heeft toteensterke bewe.g'irng onder de beambten' gel.êid. In vele plaatsen zlj.n daartegen vergaderi,f1gen g~ehouden, gel·eid door beambten, di·e echter ste·eds het karakter hadden van smeek- en klaagmeetings. Een werkelijk ,protest werd ni,et gehoord, want het goevernement steekt zijn voornemens nie~ onder stoelen of banken. ledel'le beambte, di1e het zou wagen, op ,een derg1elijke me·eting een protest te doen horen, kan van zijn onm1ddellijk ontslag verzek,erd zijn. De zwakke stand van de vakbeweg'ng, bij gelijktijdig sterke aanvaHen op het l,evenspeil van beambten en arbeiders, wijst geenszins op gebrek aan klasse-besef. Ondanks de passiviteit v:an de natï.onalistische l~eiders, ongeacht de verschrikkelijke druk vani de re.gering, die niet schroomt, stakingsleiders zonder vorm van proces naar Di.goel te verbannen, braken op verschiHende plaatsen herhaaldelijk korte stakingen uit. Staking wordt als Vierboden beschouwd, hoewel vol.g.ens het beruchte artikel 161-bis stakingen nog wel zijn· toegestaan en alleen het aanzetilen of agiteren tot staking strafbaar is. De stakingen:, die uitbreken, vinden dan ook plaats zonder leiding of zonder zichtbare l·eiding. Het straffe gezag der regering, gepaard gaande met een onzegbal'le uitmergeling van het wer~ende volk, za1l op de duur ni,et in-staat zijn, nieuwe uitbarstingen van Vierzet te voorkomen.

35

cultuur en maatschappij DE BURGERLIJKE MUZIEK-OPVATIINGEN VAN WILLEM MENGELBERG Dr. P. van NOORDEN

Willem Mengelberg, de dirigent van het Ams~erdamse Concertgebouw-orkest, staat, niet alleen bij de Hollandse bourgeoisie maar ook bij di·e van geheel Europa en Amerika, in buitengewoon hoog aanzien. Zijn autoritei.t op het gebied der muzikale weergave is bij de burgerij der gehel·e we11eld onbetwist. lndi.en Mengelberg deze wereld-roem geni•et, dan berust deze niet alleen op de zuiver technis~he en muzikal·e bekwa·amheden, di·e hij bezit, dus op orkest-routine, het tegen elkaar afwegen van klanken en klank-groepen van het orkest, de suggesti·eve uitdrukkings-kracht enz. Dat hebben anderen ook. De oorzaak ligt veeleer hierin, dat Mengelberg ve·el zuiverder dan andere beroemde dirigenten een uitgesp11okèn burgerlijk muziek-gevoel en zuiver burgerlijke muziek-opv.aHingen he·eft, die hem in staat stellen om burgerlijke muziek zo uitnemend te vertolken. Mengelberg heeft zijn opvattingen over muzi·ek meermalen geuit. Het uitvoeri.gst in zijn inaugurale l"ede bij de aanvaarding van het bijzonder hoo,gleraa•rschap aan de Universiteit te Utrecht in December 1934. Om het karakter van Mengelbergs muziek-opvattingen in te zien, moeten wij vóór alles kort uit-een-zeHen, welke V'erschillende taken de muziek in de loop der tijden te vervullen heeft gehad, en welke plaats ze ten slotte in de burgerlijke maatschappij innam. In de oer-communistische maatschappij was zingen en spelen de gemeenschappelijke uitdrukking van innerlijke spanningen, met geen ander doel dan ontspanning, magisch-reli.gieuze bezwering of zuiver vreugde en vermaak. Alle mensen namen daaraan gelijke.lijk acti·ef deel. De e•en was niet "muzikaler" dan de ander. In de feodale maatschappij - in het oude Egypte of in China zowel als in het middeleeuwse Europa - is de muziek di•enstbaar gemaakt aan de belangen van de heersende klassen. Zij dient om het Hof glans te verlenen en tot onderhoudend tijdverdrijf. In de officiële· godsdienstige cultus is zij ·eveneens een middel tot f·eodale machts-ontwikkeling. In dit stadium der ontwikkeling he·eft ·een arbei·dsverdeling plaats. Muzi,ek wordt tot "Kunst". Zij wordt door bij het Hof of de. Kerk vast aangestelde beroeps-musici g.ecomponeerd en uitgevoel"d en door een lek·en-publi·ek aangehoord. In de bu!"gerlijke maatschappij is ieder mens aan zi·ch-z·elf overgelaten. De dagelijkse harde strijd om de gl"ootste winst bracht de noodzakelijkheid van uitrusten, van ontspanning met zich

36

Dr. P. van NOORDEN

DE BURGERLIJKE MUZIEK-OPVATTINGEN

mee. De bes~e afleiding van de moeilijkheden des daags biedt de prikkeling der zintuigen. Als uitste~end middel tot dez,e zinnelijke bedwelming di,ende :nu de muzi.ek. Men geni·et muzi1ek om het dagelijkse gehaast ,en gej.aag te V1emeten. De muzi,ek is een aesthetisch genotmiddel. Muzi1ek is koopwaa·r en handelsobject. De maatschappelijke V10rm, waarin deze fundi·e van de muziek tol uibng komt, is het openbare concert. Deze functie van de muziek bestaat in zijn vrijë vorm e~erst sedert een kleine 150 jaar. De XVIIlde ~eeuw beslis-be de strijd tussen hel Absolutisme - het eind-stadium van het Feodalisme - en de burgerlijk~e maatschappij ten gunste van de laatsi:e. T~e~gelijk met de ~economische ~en social~e opkomst van de burgerlijke maatschappij in de loop der XVIIlde eeuw groeiden de behoeften der bour;geoisie aan muzikaal genot. Dus werd de aaneensluiting der bourgeoisie in de concedzaal, waar dez·e behoeften bevredi,gd konden worden, noodzak,elijk. Deze ni·euwe wijze van muzi·ek-verbruik maakte 'een verde11e arbeids-verdeling nodig: de productie en de uitvoering van muzidc moesten worden gescheiden. Tol ongeveer 1750 waren alle musici, zowel componisten ,als uitvoerenden, gebonden aan een dienst-verhouding bij het absolutistische Hof of bij de Kerk. Alle muziek werd voor be~paalde gelegenheden gemaakt. Muzi,ek was gebruiksmuziek. Sedert 1750 werd muziek gecomponeerd om een oneindig aantal malen in de openbare concertzalen der gehele burgerlijke weneld uitgevoerd te worden. Gelijktijdig met het concert ontstond ~e·en nieuwe groep van beroepsmusici, di,e zich uitsluitend aan de reproducti~e wijdde, dus aan de voortdurend herhaalde opvoering 'in de concertzaal van dezelfde muziek-werken. De componist 'echter trok zich eigenzinnig op de troon van zijn vrijë persoonlijkheid terug ~en maakte zijn werk door middel van de drukpers toegankelijk voor de gehele burgerlijke maatschappij. Zoals op ~economisch gebied de handel ~en de industrie zich van alle ketenen van absolutistische voogdij bevrijdden en tegen 1800 de onbeperkte handels-vrijheid van het burg,erl_ijk-kapitalistische individu werd verkondi,gd, zo maakte de handel in muzi.ek zich vrij van alle dienstbaarheid aan een Hof of e~en Kerk, en tegen 1800 werd ook de handels-vrijheid van den muziek-producent ~een feit. Het kapitalisme van de XIXde e~euw bracht tot verhoging van de producti~e ~een voortdurende verbetering van de techni~ek en een groeiënde arbeidsdeling. Evenzo in de muziek. De groeiënde behoefte aan ~genot van de bourgeoisie bracht een voortdul'ende verbeilering van de techniek 1en ,e,en sbeeds grotere arbeidsdeling in de reproductieve muziek mee. Het virtuozendom groeide in onvermoede mare. Het spedaliseerde zich ni1et alleen op dirigeren of het bespelen van ~een of ander instrument, of het nu piano of contrabas was. l~edere virtuoos beperkte zich tot ~een speciaal ~gebi,ed, de e~en werd Bach-spder, de andere ·een Debussy-speler.

37

Dr. P. van NOORDEN


Mèt het eind-stadium van het kapitalisme he,eft nu ook het virtuozendom in de muziek zijn hoogtepunt en teg,elijkertijd zijn einde bereikt. En Mengelberg is de verpersoonlijking van dit burgerlijke virtuozendom. Voor de burgerlijke economen was de persoonlijke handelsvrijheid de grondslag van alle O.Pvattingen. Zij vergaten, dat hun standpunt door tijdperk ~en klasse werd bepaald, en hieltden de weHen der kapitalistische economie voor eeuwige narf:uurwetten. Bij de uitvoerende musici vinden we overeenkomsfi,ge opvattin,.. gen. Sedert ongeveer 150 jaar, dus sedert de tijd van de oudere Haydn en Mozart, en van den jong·en Beethoven, vormde de handels-vrijheid van den componist en van den concerterenden musicus als individu de grondslag van alle opvattingen. Ook Mengelberg bouwt zich van dit standpunt uit zijn burgerlijkidealistische voorstelling van de f.e~i~en der geschi.edenis op. Zijn voorstelling is juist dáárom zo karakteristiek burgerlijk, omdat zij zeer bijzonder de nadruk legt op de verhe,erlijking van de vrijë grote persoonlijkheid, om zijn ·eigen vrijë persoonlijkheid zover mogelijk op de voorgrond te schuiven, en door een sprookjesachhge glans te omgeven. Voor Mengelbe~g is de vrijë ,persoonlijkheid in het a!.gemeen en zijn eigen ,persoon_ljjkheid in 't bijzonder een heilig evange1i,e. Zijn zuiver burgerlijke opvaHingen over de vrijheid van schepping past Mengelberg ook toe op vóór-burgerl_ijke tijden. Hij geeft daarmee natuurlijk de geschi·edenis verkeerd weer. Zo is het, naar zijn mening, steeds de grote persoonlijkheid, het genie en zijn geest g~eweest, di·e de ontwikkeling van de muzi,ek bepaalde. Zeer oppervlakki·g, beschouwt hij de gehele W~est Europese muziebgeschiedenis als een strijd tussen "ZuidelijkLatijnse" en "noordelijk-Germaanse geest". Een synthese tussen deze beiden wordt pas door "het wonder der zogenaamde klassi,ek,e muziek", dus door Haydn, Mozart en vooral door Beethoven tot stand gebracht. AHes wat daarvóór bestond, was volgens Mengelberg slechts ·een voorbereidings-stadium. Deze eerste burgerlijk-vrijë school van componisten bracht dus in de muziek "de universaliteit van uitdrukking" voort, di.e later de 9ehele XIXde eeuw beheerste. Zoals het de 9eniën zouden zijn g,eweest, die de ontwikk,elingsgang der muziek bepaalden, zo waren het volgens Mengelberg ook geniën die de persoonlijke scheppings-vrijheid tot stand brachten. En wel diez·elfde· burgerlijke "Weense school": "Be·ethoven is het genie, dat, voortbouwend op Haydn en Mozart, bewust de keten verbl'1eekt, di·e de toonkunst kluisterde aan andere machten". Hij schrijft geen g~el,egenheids-muzi·ek meer in dienst der kerk of in opdracht van vorsten en ondernemers; hij schrijft alleen krachtens de ingeving van zijn genie." Het ~een voudige feit, dal sedert Heethoven de muzi·ek e·en vrij handelsartikel in de kapita·listische waren-ruilhandel wordt, zo als

38

Dr. P. van NOORDEN


bloemkool of badkuipen, betekent voor Mengelberg het begin van het tijdperk der gelukkigmakende vrijheid: "Omstreeks 1800 maakt de muziek zich zelfstan~di.g, zij bev~·ijdt zich uit den dienst van een bepaalde g>eme,enschap of klasse der maatschappij". Op dez.e mani·er ontstaat omstreeks 1800 het zogenaamde "absolute rijk der toonkunst", - dat paradijs, waar iedere burgerlijke eenling doen en laten kan wat hij wil. Dat dit "absolute rijk" alleen voor de kapitalistische burgerij absoluut is, en dientengevolg-e volkomen door de klasse wordt bepaald, zal Mengelberg, die zich in het onbeperkte bezit van zijn persoonlijke vrijheid verheug~, natuurlijk nooit kunnen inzien. Deze idealistische feiten-verdraaiïng wordt pas volkomen, als Mengelberg ook de vorm van het burgerlijke muzi·ek-verbruik, het concert-leven, tot een vrijë daad van vrijë persoonlijkheden verklaart: "Door de omvattende geest der scheppingen dezer meesters (Haydn, Mozart, Be.ethoven) en hunner o,pvolg·ers ontwikkelt zich het autochthone muzikale leven". En nu hel: hoogtepunt: "In deze muzikale wereld nu speelt de reproducerende kunstenaar •een belangrijke rol. Hij is feitelijk dege·en, die dez·e geme·enschap vormt ,en samenhoudt". Wel-is-waar hebben, naar Mengelbergs mening, de grote g-eniën Haydn, Mozart en Beethoven het concertleven mogelijkgemaakt, doordat ze voor ,e,en "denkbeeldige gemeenschap" van toehoorders schiepen. Maar het zijn de conoerte11ende virtuoz,en, de Mengelbergs, die de "muzikale wereld" in werkelijkheid veranderd hebben: "De !'eproducerende kunstenaar is die bemiddelaar tuss.en het kunstwerk en het publiek en als zodani.g is hij de kracht, die een opbouwend paedagogisch en sociaal werk ve rri eh t". Hier zet Mengelberg nu werkelijk alle feiten qp hun kop. Niet de opkomende en zelfstandig wordende bourgeoisi·e he·eft zich in de XVIIIde eeuw langzamerhand tot ·eigen muzi·ek-beoefening 'en tot gemeenschappelijk muzi·ek-genot aan-,een goesloten in de concertzaal, - •en niet de grootste scheppers van deze beweging, de We.ense klassici, hebben door hun werk de behoefte van de burgerij bevredi,gd, - neen, volgens Mengelberg zijn deze geni,ale scheppers het uitgangspunt; deze hebben "krachtens de ingeving van hun genie", zonder zich om hun omg,eving te bekommeren, muzi,ek geschreven, die nu door de l'eproduoerende kunstenaar wordt uitgevoerd, welke laatsten daardoor pas een "nieuwe collectiviteit", n.l. "de massa der ontvankelijken" vorm,en. De concert-virtuoos wordt dus, vol·gens Mengelberg; een sociale hervormer: "De muzikale uitvoering krijgt een opbouwende, maatschappelijke, ja sociale betekenis"! Volgens Mengelberg, waren dus niet de behoeften aan genot van de bourg.eoisi·e de aanleiding tot het concert-leven, maar, naar zijn mening, hebben de grote concert-virtuoz·en de "muzikale wereld" uit vrijë wil opgebouwd. En deze "muzikale wereld" wordt in

Dr. P. van NOORDEN


Mengelbergs oog tot ,een volkomen zelfstandig, van aHe uiterlijke omstandigheden onafhankelijk ding: "Dit muziekleven he,eft zijn eigen groei, die sl,echts indir·ed met de 'eigenlijke wordingsgeschiedenis der muziekwerken samenhangt"! Als ,een zelfstandige planeet zweeft dus "de muzikaJ·e wet~eld" in het he,elaL Mengelberg ziet het muziekleven als •e·en Z1elfstandige, in zichzelf besloten wet~eld binnen de hurgerlijk·e maatschappij. Hadden, naar zijn mening, vroeger de conoert-virtuoz·en deze wereld geschapen, tegenwoordig is hij het, Mengelberg zelf, di·e in deze wereld de heerschappij voert. Daarmee k!"oont Mengelberg zichzelf tot koning. Doch dat is hem nog ni·et voldoende. Mengelberg heeft eens de muzi·ek de "menselijkste openbaring Gods" genoemd. De "vertolking" der muzi.ek wordt dus "tot •een missie". Als de muziek goddelijke openbaring is, dan is dus Mengelberg de paus, die Gods woord .aan de "muzikale wereld" mededeelt. Zo groeit uit •een concert-dirigent .een koning en paus te:-gelijk! Onder de reproducel'ende kunstenaars heerst in 't algeme1en een tegenzin tegen het discussiëren ov·er hun beroep •en hun plaats binnen het muziek--gebruik. Dat is verklaarbaar, omdat iedere specialist zich in dit beroep weer onder-specialiser·en moet, en zijn spedaal gebied al groot genoeg voor 1een geheel lev,enswerk is. Meng·elberg is e·en van de zeer weinigen,, die ov•er zijn beroep nadenkt om dat beroep en zich-zel·f te verafgoden. Ja, Mengelberg gaat zover, dat hij spedaal voor de "studie der reproductieve toonkunst" ,e,en bijzonder hoogleraars-ambt aan de Universiteit te Utrecht voor zich laat insbeHen! Daarmee geeft hij zijn idealistische muziek-opvattingen een wetenschappelijk tintje. Zij worden daardoor openlijk •en in alle pl·echtigheid van staatswege goedgekeurd. Dat het Mengelberg niet zo ze·er om de verdere wetenschappelijke uitwerking van zijn opvattingen gaa~, als alleen om de professorstitel •en de 'erkenning van staatswe.9e van zijn opvattingen, vol•gt alleen reeds uit he·t feit, dat hij sedert zijn intrée-rede, twee jaar gel1eden, in het geheel geen voordrachten of coHe,ges aan de Universiteit hee.ft gehouden! Voor Mengelberg i·s muziek de vrijë uitdrukking van de persoonlijkheid, de uitstorting van su~jectieve gevoel·ens. Hij zi,et niet in, dat dit sl·echts één van vele mogelijke muziek-opvattingen is, - juist de zuiver burgerlijke, van de tijd van Mozart en Beethoven tot ongeveer Gustav Mahl•er :en Richard Strauss, dus tot ongeveer 1914. Voor hem is de uitdrukking van subjectieve gevoelens de absolute wet van de muziek en de muzi·ek van de vóór-burg•erlijke tijden slechts .een strijd om dez·e wet langzamerhand te bereiken. De componist drukt, vol9ens hem, in het werk, dat hij schrijft, zijn hoogst persoonlijke gevoelens uit. Degene, die dit werk in de concertz.aal ten gehore brengt, moet nu de, in het werk neerg·ele.gde .gevoel·ens weer zo intensi·ef mogelijk uitdrukkenJ wat alleen mogelijk is door •e,en onbewust vermogen tot navoe-

40

Dr. P. van NOORDEN


len. Pas door ·een gevoels-uitdrukking van den r~produoent kan een gevoels-indruk bij het ,publi·ek te-we·eg worden gebracht. Hoe sterker nu de uitdrukkingskracht van den concert-virtuoos is, des te beter is hij - volgens burgerlijke opvattingen natuurlijk. Het is dus volkomen logisch, dat Mengdberg als de meest kenmerkende ·eigenschappen van den dirigent "de vrijheid van voordracht, het improvisando, het herscheppen uit de ingeving van het ogenblik" noemt. Al het andere: de technische volmaaktheid, de preciese opvolging van de aanwijzingen, he·t afwegen van klankgroepen, het doordachte opbouwen van de, in de muziek ne•er9elegde spanningen •en ontspanningen, is voor hem slechts iets, dat van-zelf spreekt. Alle,en het onbewuste en onopzettelijke doorvoelen, "dit improvisando is het, dat de partituur eerst doet leven, doordat het het vuur ontsteekt in de harten der hoorders". Nu bereikt Me:ng·elberg met dit "improvisando" de hoogste mat·e van .gevoelswerking. Extatisch doorvoelt hij iedere klank, di·e hij aan het orkest ontlokt. Voor alle muziek, die de extatische uitdrukking van subjectieve gevoelens is, is Mengelberg dus een uitstekend ·diri9ent. De muziek van de vrijë geniën, van Be,ethoven tot Gustav Mahler, dus b.v. de muzi•ek van Schumann, Berlioz, Liszt, Wagner, Brahms, Bruckner, Debussy, vereist dit improvisando, dat Men9elberg in zo hoge ma~e bezit. Daardoor komt het, dat de burg·er[ijke Meqgelberg voor de burgerlijke muziek van de XIXde e•euw ·e·en uiitnemend dirigent is en door de gehele burgerlijke we!"eld wordt gevi•erd. Voor alle muzi.ek ·echter, die niei de zuiV1erste uitdrukking van subj·edieve 9evoelens is, is Menge·lberg de meest ongeschikte dirigent. Daar Men9elberg de uitdrukking der subjecheV1e .9evoel,ens .als "absdu~e" wet van aHie muziek aanneemt, kan hti alle muzi·ek van vóór 1750, a!ile muziek tot Bach en Händel, onmog·elijk begrijpen ·en uitvoel"en, want hij brengt ·er subj·edieve gevoels-uitdrukking bij te pas, die er helemaa.l niet in zit. Bachs muziek b.v. is obj-ectieve uitdrukking :en weerspieg.eling van absolu~e macht; zij moet dus zonder subjeehef gevoel, zonder Men9elbergs "improvisando", worden uitgevoerd. Mengelber_gs Bach-interpreta1.ie is dientengevol9e 'een volmaakte onmogeHjkheid, ofschoon zij van zijn beperkt bur9erlijk gezichtspunt uit de enig juiste is. Ook voor Haydn en Mozart (ongeveer tussen 1750 en 1800) is Mengelberg niet de geschikte man. Hij z.iet ze nog g.een van beide voor vol aan. Ze gelden ~Ü hem als voorbereiders i:ot de "vrijë" XIXde eeuw van Heei:hoven; hij maakt beuzelachtige Rococo-muzikanten van ze, wat ze in werkelijkheid 9eenszins waren. Van zijn burgerlijk standpunt uit is ook Mengelbergs innerlijke afwijzing van aHe nieuwe muziek sedert Mahl·er en Strauss te begrijpen. Zeker, hij g·eeft Strawinsky, Schönberg, Barl:ok en Hindemith, maar al!.een om ook de modemen eens aan het woord te laten komen, - aUeen als een zijsprongetje nu en dan. Van Mengelbergs standpunt is Gustav Mahler de laatste van de z·eer

41

Dr. P. van NOORDEN


grote meesters. Dat is ~olkomen juist. Mahl,er is de laats~e geweest, wien het met enorme krachts-inspanning gelukt is, door de subjectieve 9evoels-we•ergave in zijn symphoniën e~en al-omvattend spiegelbeeld te scheppen van de kapitalistische wereld in haar verval-periode. De vooruitstrevende muziek van de jonge!'1e generahes gaat di·e subjectieve gevoels-weergav'e welbewust uit de weg, en bewe·egt zich in de richting van een objedi·ef, gedeeltelijk speels ontspannend klank-be'lieven. Door Mengelbergs eigenzinnig "improvisando" wordt deze muziek verwekelijkt, subjeehef gemaakt, verwrongen. Evenals de nieuwe muziek objediever wordt, zo zijn er ook moderne diri·genten, di,e, in volkomen teg,ensbelling tot Mengelberg, de subjectieve gevoels-,expressie, het "improvisando" afwijz·en 1en slechts het objedi·eve klankbeeld laten sprek,en. Toscamini en Klemperer b.v. trachten hun •eigen persoonlijkheid bij het musiceren uit te schakelen en ·geheel terug te wijken achfier het werk van den componist. Zij zijn derhalve uitermate geschikt voor de muzi,ek vóór Mozart en na Mahler. Toscanini is in deze richting zó v>er gegaan, dat hij bij het weerg•even van het objecti·ev>e klank-beeld een weergaloze nauwkeurigheid en louterheid heeft bereikt. Maar juist door die weergaloosheid is hij we•er een, bij de bourgeoisie hoog in aanzien persoonlijkheid. Zijn terugwijk,en achter het werk slaat hi·er di,aledisch om in een naar voren treden van zijn persoonlijkheid. Mengelberg bestrijdt natuurlijk scherp de richting Toscani,niKiemperer. Hij verwüt hun, dat zij "van het wezen der muziek en van de muzikale vertolking ni,et het juiste begrip" hebben. Voor hem kan er - naar zijn begrip van de souvereine vrijë scheppende persoonlijkheid slechts één muziek-opvatting bestaan. Hij moet zich dus wel scherp kanten tegen de modeme, met name door Klempet'er verdedi9de opvatting, dat Bachs "MaHhäuspassion" zo objectief mogelijk, en het origineel zo trouw mogelijk volgend, dient te worden uitgevoerd. Van zijn burgerlijk standpunt uit heeft Mengelberg volkomen 9elijk, wanneer hij zegt, dat "zulk een uitvoering elke levende schoonhe,idsontroering zou missen". Maar "ontroering", m.a.w. subjectieve gevoels-aandoening, behelst Bachs muziek in het geheel niet. Bachs objectieve muziek en Mengelbergs subjedi,ef "imp1'1ovisando" passen nu eenmaal niet bij elkaar. Samenvattend kan men zeggen, dat Mengelberg als het type van 'een burgerlijk dirigent kan gelden. Zijn door de kla1sse, waartoe hij behoort, bepaalde opvattingen ov;er de vrijë scheppende kracht der persoonlijkheid generaliseert hij tot e.en na,tuurwet. Hiervan uitgaande, komt hij noodzakelijkerwijs tot idealistische geschied-vervalsingen. De hele geschiedenis is voor hem slechts een aanloop tot de vrijë XIXde eeuw. Productie- en consumpti-e-toestanden op muziekgebied worden, mag men hem geloven, door vrijë scheppende geniën op beslissende wijze beïnvloed. En zijn speciaal beroep, dat van den hersch~ppenden virtuoos, kent hij een overdreven bet,ekenis toe. Op alle ma-

42

Dr. P.

van

NOORDEN


nie~en vergoodt hij zich-zelf. Doch als dirigent bl)jven zijn

capaciteiten beperkt tot de XIXde e,euw ·en de ·e·erste jaren der XXste. Wanneer in de toekomst een nieuwe muûek ontstaat op een ni·euwe maatschappelij~e grondslag, dan ontstaat tev·ens e,en ni·euwe taak voor de muzikale we·el"gave. Voor concert-virtuoz.en als Mengelber.g ~echter, .met hun bu!"gerlijk-idealistische muziek-opvattingen, zal er geen plaats meer zijn. De tijd zelf zal ze in hel niet doen verzin~en.

liED VAN DE SPAANSE SOLDENIER FREEK VAN LEEUWEN

Zij zeiden: Beeft ge da•n niet voor uw onsterfelij~e ziel? Zie, rondom hebben z.ij onze kerken verwoest En de stola van onze Priesters hebben zij niiet ontzien. Doch hij antwoordde: Ik zag de bevolking, die op de pl,einen werd vermoord, En :tussen de torenvalken en de vl,eermuiZjen Nestelden :z.ich de mitra,illeurs, in de tol"ens van de kathedraal. En zij zeiden: Zaagt ge niet, hoe zij het Heiligste hebben onte·erd? Op de rokende puinen wenen de kloosterl·ingen ... Doch hij antwoordde: Ik weet, dat z,ij hun goud: tegen het volk hebben gekeerd. En hun kloosters hebben z,ij versterkt tot forten. En z.ij zeiden: Vreest ge dan niet voor uw ·eeuwig Heil? Doch hij antwoordde: Zie, ik weet dat Christus de tempel he·eft verlaten En in de stmten gaal hij voor het volk Als •een rode vaan ...

43

DE BRIEF FREEK VAN LEEUWEN

Ik zit hier in mijne kamer, ,en voor m_U ligt ·een brief, die een: oud Vla,amsch moederke schre·ef aan heuren zoon, die als vrijwilliger gega,an is, naar het roede leger in Madrid. De letters kriewelen lijk r·egenwormen en herfstspinnen ove•r het papier 'en sprlingen plotseling op een wonderlijke manier onder en boven de lijnen uit ·en vaak zijn zij half verwischt en moet ik mij over het pap;ier bUigen om z,e lezen te kunnreJn,, Zie wat z.e hier schrijft, zie·. Ze schrijft: Mijn innig geliefde Zoon!!!, met drei uitroepteekens e[n met een vlek nqg bovendien. Drei uitroepteeke.ns, die beduiden, hoez,eer zij hem bemint, en een vlek, die beduidt, hoe ze,er zij om hem 'weent. Het is 'nu herfst, sdhrijft zij, ·en de bla,deren regenen in onLe~n hof. En het regent in mijn hart, als ik peins, hoe of ik u schrijven zal. Het is 'al zoo lang g·eleden, sinds ik den laatsten maal geschreven heb en ·ik zijn niet g·ewoon va,n te schrijven. Morgen is het 'Allerheiligen, ~en ik peim op uw vader en op uw dne:ii broers, di·e :gestorven zjjn. Qp uw vader, die g•evallen is aan den IJDer, ~en aan Cha,rel, di·e gevallen ls aan den IJz,er, en aan Lowieke, die gestorven is aan de tering, en aan ons Joske, dat gestorven ~s a,an de tering ·en ik pein1s op u, dat ge nu verrie zijt ·en soms peins ·ik, of gij ook gestorven zijt en of ik u niet w§ler za:l zien. Voor mij li.gt de _gazet, en ik heb hem zoo vaak gelezen, dat de letters verwischt en de randen zijn gescheurd om dichter bij u te zijn, a,ls ·ik lees, van die Vlaamsche vrijwill.igers, die bij lrun in de voorste ,gelede11en ,gestreden hebben. En ik peins, da1t gij daar bij geweest zijt misschien en dan zijn ik fier op mijnen zoon ~en ik sta op en doe mijn werk, lijk allen datg 'en ik vaa,g de zo~gen uit mijn hart, lijk als de zon daar buiten de regen wegva:agt, van het stukske blauw, dat uitge·eft op mijnen hof ~en het begint te blinken, zoo ah die afgevallen bladeren, met iets ·rood ·en met iets va!n goud ... Dit •a!lles schrijft zij, iie, en met tusschen de lijnen nqg van a'lle·rhanden meer, aan angst ·en verdrï.et 'en aan hoop en a 1an liefde· ;en dat ·in woorden niet neer te schrijven is. En ik zie naar de letters,, die zoo wonderlijk onder en boven de lijnen •uitkruipen, lijk herfstspinnen en regenwormen. En ik zie naar de inktvlekken die tranen en naar de uitroepteekens, die · l.iefde bedu'iden. En ik ken deze moeder n:iet ~en ik ken de andere moeders niet, die brieven schreven, die a:Hen anders 1en toch allen hetz:elfde zijn, :lijk als de deze. Maar ik peiins, dat het, nu bladeren regent, in uw hof ·en in mijn hof, maar dat het weer lente wordt en dat die lente schoener zijn zal, als ooit een lente was. En dan eindig ik hier, met mijnen brief, aan dez,e Vlaamsdhe moeder en aa,n1 ·geene Spaansche moeder ~en aan aHe anderen moeders, die; uit zien over deze bedroefde wereld. Antwerpen, November 1936. 1

44

boek-bespreking "STIEFMOEDER AARDE" Dr. A. WILLEMSE V·oor twe·e ja-ar verscheen van den jongen Fniesen schrijver Theun de Vri•es, die al E_ler.qer na!a·Tfl. had gemaakt met zijn Rembrandt-boek, een roman "Eroica", eèn .revolutie-roman, met gejUiich begroet in het kamp, waar men a.\ zo lang uitzi·et naar het jong•e Nedetlandse talent, dat de wer.e!d eens ande,rs a,ankijkt dan van ui•t de be.sloten wereld der int.e\!ectue\en. Het boek bl·eek een teleurstel\1ing. Misschien had de titel ons kunnen waarschuwen. Diot naar-voren-hal·en toch van het heroïsche in de be·vrijdi•ngsstrijd der arbeiders is kenmerkend' voor den buitenstaander, gegrepèn door eerbi·ed voor de mensel'ijke grootheid, di·e in die strijd aan de dag treedt, zonder de wezenl•ijke inhoud er-va,n te k·ennen. Wel=is-waar speelde het boek "·er9ens" in Oost-Eur-opa en !tiet het zich dus niet .aan e•en bepaalde werkel1ijkheid meten, maar dit complex van "Putsch" en intrigue bl•eef vreemd a.an de werkel 1ijke krachten der arbeidersbewe9ing. Legt men naast "Eroica," de Vries' laatste boek, "Stiefmoeder Aarde" 1 ) dan is het haast onbegrijpelijk, dat hij binnen zo korte tijd e•en zo schilterende revanche wist te behal·en. Maar bij i·ets nader bezi,en, wijkt die onbegrij·pe\tijkheid, ja blijkt •een va,n de grootste bekorin9en van dit boek de helderheid, waatrmee zijn qua,\,iteiten aan de dag treden. Men kan het boek een hdstoni.sche roman noemen, maar dan ni·et in di·e Ziin, dat hier ·een stuk geschi·edrverha,al tot een roman is verwerkt, maar dat een stuk sociale geschi.edenis - de Friese boeren in de XIXdie eeuw - ,in het \,even van •een aantal ficti•eve gesta'\ten is uit9ebeeld, waarbij slechts terl·oops een enk!el·e historische persoon - o.a. Domela Nieuwenhuis - optreedt. Het behoort tegenwoordig tot de· redame-middelen van de boekhandel, de .auteurs voor hun putb!tiek te laten opheden om verantwoording af te le.ggen van doel ·en opzet van hun werk, en de belangsteiltenden een blik te \.at,en slaan in die keuken van he•t bedrijf. De Vri•es behoeft di·e blik nie·t ·te v~ezen; hi·er vatl!en geen koksg.eheimen te verraden, men proeH onder het lezen de zuivere elementen van dit werk. Alle~ee.rst: de Vries kent zijn onde.rwerp. Ni·et op de wijze de·r razende· reporterij, maa,r uit .afkomst en ervaring. Hij voelt ûch g.ewortelcl in het Friese land. Nu is dez·e g.evoels-gebondtenheid aan ei9en verleden en "he,imat" ook de bron van zo menig werke\ 1ijk jeugdv·erha.al en van de gevaariijke mystiek der nieuwste Duitse boeren-roman. De V~ies echter he.eft door een de9e~ijk·e histor,ische stud're, a.fsti31nd g.enomen tegenover z'ijn .stof. En daarbij beschikt hij - we w.isten dat ·~eeds uit zijn vo~ig.e romans - over ·een gevoeltig~kloek proZia en over •een sterk evocatief vermogen. Het resultaat van dit gelukkig samengaan van qua•\iteiten is een boek, 1

)

Stitefmoede 7 Aa·rde, roman door Theun de Vries. Van Loghem Slat•erus' Uitg. Mij., Arnhem, in 't ja.a1r 1936.

45

Dr. A. WILLEMSE

.,STIEFMOEDER AARDE"

waarvan •Ons aller•eerst de gaafherid, de hechte bouw, de org.anische voeg.ing treft. Hier geen .,sodal·e roman", di.e in weZ"en ni·et ande·rs i1s dan e·en huisei'ijke familie-roma,n met hi·e·r~eh-diaar e.en b'lrik door het venster op de sodaJ•e woelingen da,a.r buiten, - geen .,historische roman", die in fe•it·e slechts een persoonHik levensve·rhaa,l ge·eft, onderbrok•en door paragraa,fjes uit een of ander handboek der geschiedenis. Zonder ooit z'ijn structuur te verbloemen, laat de· Vrires ons nergens tegen he•t naakte geraamte varn z'ijn verhaal aan kijken. Zijn mensen, door •en door menselijke en levende mensen, z'ijn jurirSt ,in hun menselijkheid de V•erte·genwoordigers van hun klassen, niet door !heoriën en leurz·en, die de schrijv·e·r hun in de mond ,J,eg!, ma.ar door hun db,en en denken. Door e.en knarp-opgezette ·intrigue, die den g.eboren romanschrijver verma.dt, plaatst hij de boeren21oons Tjalling en Jarig Wiard:a achtereenvol·gens •irn verschillende mil.ieus: tussen d1e kleiboe·ren van hun afkomst •en de woudkers van de zandgrond, tussen landarbeide·rs en !urfg.ravers, en overarl legt hij een !weevoudig.e wisselwerking open: de mens, zoals hij dloor afkomst en opvoedirng werd, l·egenover het milieu, waar hij in te-recht komt en de readie van indlivdliu en _groep op de grote verschuivingen in de eerste pl,aa1ts va.n de Frirese boeren op de grote landbouw-crisis van de jaren tachtig en van de l·andl- en veen-arbeiders op het doordring-en varn de sodalistische g.eda.chte. In de beschrijving van die twee· g.r.o!e sociale g-ebeurtenissen in de tweede helft van het boek, doors!a1a.t de schrijv.er de vuurproef van zijn talent; ook •in deze ontwikkelingen loch, die niret all·een marar g.ez·i·en, maar ook theoretisch begrepen willen wordien, verbreedt de episch:e toon zkh ve.ele·er dan dat hij :z!OU verzwakken.

M~n .schijnt trouwens de· .,eenzijdlige" blik van den marxist ie moeten hebben om dit l.aa1tste te zien. En·ige· va,n on21e li!erairre critici althans, dle:Zielfde, die zich zo •ergeren aan het damesg•eschrijf de,r famiJ.ie-romans, aan de knusheid van onze .,ve·rburrg.erlijkte" literatuur - hebben de g.e•legenheid .niet verzuimd om te laten blijken, hoe verstard automatisch hun oordeel op bepaalde woorden rea.ge·e·rt.. Het •eerste de·el van "Stiefmoeder Aardle" - natuurlijk, daar zijn we het over eens: prachtig, prachtig. Maar he~t tweede, waar de schrijver zo over kl:assenstrijd en soci.alisme begint en zo'n ve·rtroebel.ende propa.ga:ndi,sten-figuur als Domela Nieuwenhu1is 'invoerrt, nee, in het Frans l:arart zo i.ets :21ich misschi~en lezen, maar over gewone Friese landarrbeiders?! - zwak hoor, heel zwak! Wij verheugen er ons oprecht over, dart die lezers biUkbara.r anders over dit gezond a en sterke boek denken: een paar maande·~ na het verschijnen bierek reeds een tweedie druk nodig. Van harte wensen w,ij het een ·afzet toe, dli·e binnenkort een goedkope uitg.ave mogelijk ma,akt.

46

"BRIEVEN UIT SPANJE". REDACTIE Jef last v,erfoef\ sinds October in Spanje en skijdt daar in de militie tegen de fa,scistische overweldigers. Hlij heeft zijn ervaring,en in een aantal, door hun ongekumte!dheid treffende brieven neergelegd, die in een bundelitjei zijn verzameld. 1) Van bijzonder interesse is daarbij het onderhoud mot den katholieken dichter Bergamin, die g,ehe,el a'an de z'ijde van de R,epubM,ek staat. Deze reportage 9eeft wel een g,eheel ander beeld van het Spaanse· katholicisme en de krachten di•e ook onder de Spa'anse katholii·ek,en tegen het fascisme worstel,en, dan men gemeenliijk uit "De Tijd" of "De Maasbode" ontvan9t! He,t ,is 'een goede brochure geworden, di,e W'ij g,amne aanbevelen.

MAATSCHAPPEliJKE GRONDSLAGEN VAN DE NIEUWE GIDS-BEWEGING

Onder deze titel he,eft Dr. J. A. A. Knuttel in het "Tijdschrift voor Nederlandse Taal en LeHerkunde" een interessant artikel gepubliceerd, waaruit wij ons veroorloven, enkele passages over te nemen, die natuurlijk van het gehele opstel slechts een onvolkomen idee kunnen geven. Hier is bij ons weten voor het eerst gepoogd, de "beweging• van 1880" op concrete wijze in verband te brengen met, en te verklaren uit de gehele ontwikkeling van Nederland in de jaren 1860-1880. Schrijver gaat uit van de wereld'besc:houwing van de leiders der beweging, zoals die onlangs door Dr. Zijderveld is geformuleerd. Dit was de "identiteitsfilosofie" van Hartmann en PiersonJ berustend op Hegel ,en Spinoza, die de stoHelijke wereld noemt "veruitwendiging der wel"eldz,iel", "de zichtba,re geest". Hij betoogt, dat dez,e wereldbeschouwing, waarin het "ik" "opeist van het eeuwige ·en absolute, van de idee, van het hoo_gsi:!e wat men zich denken kan, nliet zozeer een dee~ als wel een' verschijningsvor!m te zijn", ,en die de 'eigen geest als het ware vergoddelijkt, een typische beschouwing is van intellectuelen. Door hun werk·en met ~geestelijke krachten, doord'at hun aan:z.ien daarop berust, zijn zij .genéigd; ja, hebben zij vaak dE1 behoefte: de geestelijke fadoren en vooral hun eigen ik aanmerkelijk ~e overschatten . .,Wanneer nu in de wereldbeschouwing der tachtigers niets ligt, waaruit zou 'blijken, dat zij optraden als woordvoerders/ of echo van een andere klasse dan die. der intelleduel,en, dan volgen daaruit twee dingen: dat wij de nieuwe verhoudingen, waaruit de Ni,euwe Gids-bewe.ging vo1ortkwam, in eerste instantie onder de intellectuelen hebben iJe zoeken, en dat wij aanstonds reeds als ~ymptoom van die áieuwe ver:houdir)gen ont1)

.

Je! Last: "B~i,even uit Spanje". Uitg. "Contad, Amsterdam. FL 0.25.

41

DE NlëUWE GiDS-SEWEGiNG

moeten het besef, dat de intellectuelen een e·igen _groep van betekenis wa·ren gaan vormen, die haar eigen dingen te zeggen had en een zelfstandige mi dacht te gaan spelen". Het kenmerk·ende van de beweging der "tachtigers" lag immers in de eerste plaats in de heftigheid, waarmee z.ij voor hun levensbescho•Jwing streden en de alleen-geldigheid er-voor opeisten. "Niet in die zin ,dat ieder haar moest aanhangen of althans aanvoel·en over het bevattingsvermogen van het grobe publiek maakten zij zich niet de minste illusie. Maar alleen degenen di:;; het konden,, hadden het recht van meespreken e~n waren het toespreken waard. "Twee overtuigingen dus: dat men dingen te zeggen had van het uiterste belang, want van de schoonlheïd, en dat er een, publiek was voor dez.e dingen, nu nog klein en verspreid .. , ... Waa~ werd dit publiek gezocht? Niet in de menshe.id in haar geheel ... ma.ar in de geestelijke elite, onder de wijssten, wat geconcretiseerd neerkomt op: onder de intellectuelen. Qp deze kwam het aan, deze schenen van geno·eg betekenis om de alleenheerschappij q:er beweging te verwezenlijken." Deze enorme zelfverz·ekerdheid "is de weerklank onder de dichters en schrijvers van een ontwakend nieuw zèlfbewustzijn onder degenen, wier woordvoerders zij z'ich voelen, een symptoom van een stroming onder de intellectuelen, die een bredel"e, een leidende plaats in de maatschappij voor zich, voor haa.r klasse opeist" ... "Zijn er nu in de Nederl.andse samenleving en de po,sitie 10f de vooruitzichten der intellectuelen daarbinnen, in de jaren vóór '80 zulke veranderingen ingetreden, dat zich daaruit dit gezwollen zelfbewustzijn, deze hoge a·anspraken in hun midden laten v•erklaren? Ongetwijfeld. ' "De intrede van de nieuwe {echniek had :grote nieuwe behoeften aan kundigheden me·egebracht. Ni·euwe categoriën van intellectuelen kwamen op en moesten opgeleid worden; oude ondergingen numerieke uitbreiding, veranderden ten del.e van functie en karakter. Dit komt scherp to·t uitdrukking in een algehele vernieuwing en herziening van het onderwijs en de onderwijswetgeving in de jaren van 1860-'80. Van het meest essentieel belang voor de veranderingen in het kader der inteUeduelen zijn daarbij de instelling der Hogere Bu~ger scholen en de uitbreiding der "Delftse Academie" tot "Polytechnische School", beide in 1863". Een tweede factor z.iet K. in de groeiënde betekenis der pers, waarvan de afschaffing van het dagbladz.egel in 1869 een symptoom is. "Men kan ZJe.ggen dat na 1870 de pers een macht wordt". Vóórdien was cle geestelijke leidin~ ook wel in hande.n van intellectuelen, maar 'z.eer ov·erweg.end van één van ouds talrijke categorie: de theologen. Het ging er nu om, hun we.t"eld en l1evensbeschouwing, clie niet meer bij de economische ontwikk·eling paste, te ~ervangen door een andet"e. De l·evensbeschouwing van de theologen was in hoofdz.aak ethisch en

48

DE NIEUWE GIDS-BEWEGING

daardoor in voortdur·end conflict met de eisen van de bestaansstrijd, practisch ondoorvoerbaar. "Zo moest ·een ni·euwe idealistische l·ev,ensbeschouwing om aan het eeuwig confl.ict te ontkomen en ta·lloz,e belemmeril}_gen voor een intens en vrij !:even op te ruimen, •een andere gezichtsho·ek hebben en •er waren behalv·e dez,e negatieve factor ook posi·tieve, die als zodanig aanwezen de aesthetische. Deze _positieven waren de met de toeneming der hoofdwerkers z.ich uitbreidende cultuur, de toenemende behoefte a·an luxe door den groeiënde welstand der burgerij, gepaard aan di•e. aan afleiding, ook wel door bredere interessen, van de intensi,eVJe arbeid in het bedrijfsleven. Reeds bele.efde de schilderkunst een bloeitijd, - bracht Cuypers zuiverder, schoon nog niet moderne inzichten in de bouwkunst; - weldra kwam het Concertgebouw-orkest tot stand. "AIIard Pierson, die een kunst wilde, die de synthese zou z.ijn van religie en wijsbegeerte, en in de kunlst de ware to·lk deir hoogste filosofie zag, was hier de baanbreker, en het ligt v:oar de hand1 dat de jonge dichters •en schrijvers zich met •enthbusiasme als profeten opwierpen van de nieuwe wereld- en levensbeschouwing, die z.ulke wijde perspectieven voor hen openden. En geen wonder dat zij met bijzondet1e heftigheid den strijd voerden tegen de dominees in de litenatuur, - die dominees met wie de strijd ging, niet enkel. om letterkunditge opvattingen, z.elfs niet enkel om de leiding der geeste,n PP: aesthetisch gebied, maar door de verkondiging van e·en aesthetische levensbeschouwing om de ideologische leiding in haar geheel en om een nieuwe vrijheid van voelen en leven".

HET WERK VAN AGNES SMEDLEY NICO ROST

I. Wie deze vrouw eenmaal ontmoette en ha,ar ogen zag, zal ze nimmer vergeten. In deze ogen was het lijden van alle vernederden en onderdrukten te lezen, doch vlamde tevens een vuur, dat onverwoestbaar zou blijken. Zó :z;_ijn haar ogen ·en zó is ook haar boek "Daughter of Earth" 1 ), dat haar roem zou vestigen. Agnes Smedley vertelt ons in dit werk de geschiedenis van haa,r leven, dat vol ontberingen was, mam van strijd voor een beter·e toekomst tevens. Zonder ook maar het geringste sprankje geluk was haar j>eugd. Haar moeder moet zich afjakkeren voor e•en man, die het karige loon, dat hij in de mijnen van de Colorado Fuel and Iron Company v·erdient, Zaterd~gs ui1g·eeft aan whisky en haar daarna, wa.ar de kindel'en bij zijn, in zijn dronkenschap mishandelt. 1)

Een Nederlia:ndse verta,lïng- hi.ervan verscheen onder de titel "Een vrouw ,alLeen" bij de "Arbeiderspers" te Amsterdam.

49

NICO ROST

HET WERK VAN AGNES SMEDLEY

Agnes Smedley's broers en zust·ers leden ook honger, werden óók geslagen, konden ook niet nam school, omdat hun kleren te versleten waren. Toen ze plotseling be_gl"e•ep, dat millioenen mensen zo moeten leven, opdat enkele anderen kunnen profiteren, kwam in-de-beginn.e ·een ijskoude ·eenzaamheid' over haar. Eerst probeert ze, ·er zich toe te bepal·en, haar moeder met tederheid te omringen, maar dan beseft ze, dat men moet weten - leren moet - om van dit bestaan iets dragelijks te ma~ken. Ze gaat voor onderwijzeres studer·en. Onder wàt voor ontberingen! Hoeveel te9enstand moet ze overwinnen! Als een "?pgejaagd wild woont ze nu hi·er dan daar. Een tijdlang wordt ze ondersteund door een zuster van haar moeder, di·e haar lichaam verkoopt ·en het geld daarvan aan ha·ar zuster zendt, zodat deze met haar kinderen in het Amerika: der Prosperity ni:et behoeft te verhongeren. Is het een wonder, dat Agnes Smedley e·en diepe haat in zich voelt groeiën tegen dit systeem? Ze doet ha,ar exameri als onde.rwijzeres, ontmoet mannen, van wi·e •enkel•en een tijdlang haar leven bepal,en, maar daama verdwijnen en me•estal een lidteken nalaten, waaraan ~ij telk·ens in stilte moet denken. Een droevig lachj·e als afscheid en dan gaat deze vrouw haar we·g verder - een vrouw aHeen. Zij is in deze jaren hulponderwijzet1es, dan correspondente op e·en handelskantoor, dan weer stenotypiste of inspectrice in e•en fabriek. St·e·eds duidel,ijker wordt het ha.ar, dat ze den mensen, bij wie en voor wie ze werkt, niets heeft te zeggen en de·ze mensen haar ook niet Op een goeië morgen, als z•e het universiteitsgebouw wil verlaten, ontmoet ze een Indiër. Dez·e ontmoeting is beslissend voor he·el haar verder leven. Sa r d a r Ra n 9 i t Si n g h ,(van Eeden heeft destijds over hem gesch.l"even) vedelt haar van de strijd der Indische bevolking voor onafhankelijkheid. Ze he.eft nu i•ets, waaraan ze haar krachten wil .geven, en vat het besluit op, in Indië met de Indiërs voor hun onafhankelijkheid i:e strijden. Maandenlang bezoekt ze bijna dagelijks Sarc:i.ar :Sing'll en Teert door hem •en andere Indiërs, die ze in New-York ontmoet, deze beweging kennen. Ze wil er àlles van weten. - niet toevallig aan deze strUd meedoefl, niet plotseling •een neiging vol9en,, doch, nu z.e eenmaal het besluit genomen heeft, welbeslagen in het srrijdperk verschijnen. Ze le,ert dus niet all:een de taal en d:e geschiedenis van het Indische volk, maar bestudeert tev;ens de :godsdienst der Hindoes, hun wijsbegeerte en de sociale verhoudingen, waaronder ze leven, hun schilderkunst en literatuur. Na een inbensiev·e studi·e van :enige jaren is z•e in staat, het werk van de dichteres Na i d'o e (di:e in de Indische beweging e•en grote 1101 speelt) in de oorspl"onkelijke tekst te l·e·z·en en te begrijpen. Dan bre•ekt de we11eldoorlog uit. Agnes Smedley is Amerikaanse. Haar beide broers sneuvelen en zelf wordt z·e gearresteerd, daar ze het waagt, met Indische nationalisten te sympathiseren. Men kan in de passa.ges, die ze in haar boek aan ha,ar arrestatie wijdt, ve·el leren over de praetijken der politi:eke poliHe in Amerika -

50

NICO ROST


Gods own country ... Ze wordt l~evend begraven in de donkerste oei der gevangenis, zodat geen kre,et naar buiten door kan dringen. Haar oei is donker en 'ijskoud, wordt nimmer gelucht en zij zelf vergaat van honger en dorst. Wat men van haar wilde? De adressen van een paar Indiërs. De Amerikaanse politie vergiste zich echter ,wanne,er z.e in de mening verkeerde, dat Agnes Smedley de geheimen van haar vrienden prijs zou geven. Toen men na een paar weken begre,ep, dat er toch geen woord uit haar was te hijgen, gaf men het op. Maandenlang lag ze in een ziekenhuis. Het verblijf in de gevangenis h·ee.ft intussen haar gevoel va:n solidariteit met andere vernederden en onderdrukten verst!erkt. Nog sterker beseft ze het onrecht, dat de ene klasse de ande·ne aandoet, en de schrikbarende onwetendheid der grote massa hieromtl"ent. Haar horizon wordt wijder - haar strijd zal in het vervolg niet alleen een strijd om de nationale bevrijding v:an Indië zijn. Ze volhardt echber in haar besluit, na,ar Indië te gaan en er als journaliste, verpleegster of onderwijzeres haar brood te verdi·enen. De Engelse regering verbiedt haar echter de toe9ang. Ze verbiedt ook het boek, waarin Agnes Smedl,ey haar l~even beschrijft, en laat haar .gezant te B·erlijn- als de Duitse uitgave verschijnt - zelfs moeite doen om de publicatie van dit werk te V1erhinderen.

11. In 1920 had Agnes Smedley Amerika de rug toegekee!'d. Een half jaar reisde z,e door de Sowj.et-Unie, daarna ging ze naar Berlijn, waar z•e enige maanden l1es gaf aan he·t Engelse seminarium der universiteit. Haar verdere plannen - het Indische volk te leren kennen 'en te helpen in zijn strijd voor ~echt en Vrijheid - mislukk·en, daar de Engelse aiUtoriteiilen haar de toegan.g tot Brits-Indië weiger:en. Ze vertrekt hierna - in opdracht va:n de .,Frankfurter Zeitung" - naar China en Mandsloerijë ~en ontwikkelt zich daar tot een reporter, - wi:er naam voortaan in één adem met die van Larissa ~eissner, John ~eed, Michael Koltsow en Egon Erwin Kisch moet worden genoemd, - toteen groot kunstenaar •en •een der belangrijkste onder de schrijvers, die strijden voor de verdediging van de cultuur ~en het behoud van de vrede. Bijna vijftien jal'len he.eft Agnes $medley tham in China - vaak met gevaar voor haar !:even - voor dez,e ideal,en op de b!'les gestaan. Indien we thans enigsz,ins georiënileerd zijn omtrent de ~;Ociale, politieke en culturel~e problemen van het Chinese Rijk en onze kennis van het prol.etariaat in het Verre Oosten groter is geworden, danken we dit hoofdzaketijk aan haar reportages. Weken-tang is de schr.ijfster te voet door Zuid-China gewandeld en in 1930 t!'ekt ze enige maanden door de provincie Kwantaeng om de oorzaken van de ondergang der zijde-industrie te leren kennen. "Er w.a1 r~n 'lijden", schreef ze .in een van haar arHkelen, "waarin
51

NICO ROST


we,rd1en ,a,ls di.eren op de op.enba,re weg vermoord, - ook ta;lrijke i.nte[L l·edu.el.en h.a1a,ld>e men uit d(e universiteiten of 's~natchts uH hun bedden, ~e w.f:!.rden ·g•e.f.olterd ,en ·Ointhoofd. Velen mijner vrienden kwa 1men op di,e ma;nier om het leven".

Maar ondanks dit alles, - ondanks het feit, dat de "Frankfurter Zeitung" haar natuurlijk als medewerker ontsloeg, - ondanks de dr·eigemente:n van de handla:ntgers der Kwomintang- en der Japan~e r•eg•ering, ha.ar te zuHen ~ermoorden, ondanks e·en hevige pers-campagne,, - ondanks het ~eit, dat ze herhaaldelijk van spionage werd beschuldigd, - ondanks dit alles blijft Agnes Smedley op haar post. Behoeft het re verwonde11en, dart zowel de Japanse als de Duitse regering moei.te deden om haar om te kopen, •en dat de Nanking-regering - door dez·elfde motieven goedreven - haar de betrekking van refe11ent in het Ministerite van Arbeid aanbood? "China blutet" •en "China kämpft" heten de beide werken, die thans bij de Malik-Verlag t·e Londen in eten Duitse vertaling verschenen - twee delen ,elk van ongeveer 400 pagina(s, met ongeve·er veertig van h.aa,r beste reportages. lil. Laten we het eerlijk bekennen: hoeveel moeite we er ook voor gedaan hebben, - nimme·r hebben we een juiste voorstelling gekregen van hetge·en de laatste jal"en in China plaats vond. Nu pas begrijpen we het. In 1925 sti·erf Soe-Yat-Sen, een l'evolutionaire demokraat, die de keizerlijke regering van China ten val had gebracht en de Kwomintang-partij had gesticht. Hij was de bevrijder van China, - werd door de arbeiders ·en boeren meer geëerd en bemind dan ooit een Chinees staatsman vóór hem; - zijn aanhangers zetten na zijn dood de strijd tegen het feodale China der landeigenaars en generaals voort, maar (men kan het in de uitstekende biografie van K. A. WitHogel nalezen) de Kwomintangpartij werd een reactionaire partij, zodat zelfs de weduwe van Soen-Yat-Sen spoedig door de reg•ering in de ban werd gedaan. In 1926 propageerden de communisten: De grond voor de arbeiders en boeren! Weg met de belastingen! De beweging werd sterker, - vooral in Kanton, dat in December 1927 zelfs achtenveertig uur in de macht der Sawjets was. Maar reeds was de contra-revolutie begonnen, de drang naar vr:ijheid ·en menswaardig bestaan van haar teg•enstanders met behulp van machinegewe!"en, zweepslagen, terechtstellingen en folteringen te onderdrukken. Waarschijnlijk hebben de arbeiders en boeren nergens meer ellende gel·eden en was de nood en honger nergens nijpender dan in China. Deze toestand wilde de l'eadi·a handhaven - ten profijre van de rijke landeigenaars en generaals. De achturendag werd weer afg•eschaft, de vakverenigingen ontbonden, scholen in kazernes veranderd en alle linkse bladen v.erboden.

52

NICO ROST


"China kämpft" bevat het relaas van de heroïsche strijd der Chinese boeren en arbeiders tegen de~e re,actie, d1,e 3 Januari 1928 in Sjoejko-Sjan - een mijnwerkersstad - begon. Dri·eduizend arbeiders namen de politi:e de wapens af 'en to.gen op weg om zich in de bergen van Kiangsi bij de vrijscharen van Tsjoe-Döh i:e voegen. Deze Tsjoe-Döh was commandant in het Kwomintangleger geweest, had zich tijdens een communistische opstand bij de arbeiders aangesloten en zich, toen de opstand werd onderdrukt, met zijn re,giment in de bergen terug gtetrokken. Toen hij hoorde, dat de 3000 mijnwerkers uit Sjoejko-Sjan waren vertrokken, marcheerde 'hij hun tegemoet. In de stad Leijang ontmoetten de troepen elkaar, en spoedig waa.ide de rode vlag boven deze stad. Steeds meer solda1ten voegden zich bij dit l,eger, zodat Tsjoe-Döh' s troepen in 1931 uit 350.000 man bestonden. "Ze zijn sterk als een tijger en vrezen de dood ni,et", vertelden de Chine~e arbeiders ,en boet"en, als ze over deze soldaten spraken. Maandenlang marcheerden de rode troepen door de bedreigde provincies; ze versloegen de legers der Kwomintang-militie1 veroverden wapens en munitie, maakten propaganda onder de soldaten der Witte Legers; steeds meer overlopers uit de rijën der vijanden kwamen zich bij hen voegen, en honderdduizenden vrijscharen uit de rijstvelden en de fabrieken in de grote industrie-steden. In de dorpen en steden bele.gerden ze de burchten der rijke landeigenaars, die dikwijls door de Witte Garde hardnekkig verdedigd wet"den. Zodra een stad of dorp in bezit was genomen, werd het land onder de landarbeiders verdeeld, en scholen, ziekenhuizen, drukkerijën ~en bibliotheken opgericht. Tsjang-kai-sjek liet intussen geen poging achterw~ge om de rode legers der landarbeiders en boeren te vernietigen. Er is deze jaren veel bloed gevloeid; dui~enden rode soldaten z.ijn gesneuveld in dez·e strijd voor ,e,en betere samenleving; v·el,e steden werden door de Witben heroverd, 'en ste,eds werd hetgeen de rode organisaties hadden opgebouwd, door de witte gardes verni·etigd. Massa-executies vonden pl.aats, maar vaak sloten zich honderdduizenden boeren en arbeiders bij de i:erugtrekkende Rode Legers aan, om met hen ,enige maanden labe.r het land, waar z,e gewoond hadden, te heroveren. Vrouwen en kinderen werden soldaten 'en marcheerden, vochten en stierven met de mannen. Op elke nederlaag volgde een overwinning. Het Rode Leger groeide tot 'een machtige politieke eenheid van soldaten, ot"ganisator,en en propagandisten. 28 Juli 1930 bezweek -na e1en zware strijd -de stad Tsjangsja aan de Jan-t~e-kian. In de ,eerste nacht sta!k het Rode L,eger drie gebouwen in brand, di,e tot de grond afbrandden: de gevang'e'nis, het hoofdbureau van politie ,en het belastingkantoor. Geen enk,el ander ,gebouw werd opzeHel,ij!k vernield. Maar 30 Juli arriv,e,erden ,enkele kanon:neerboten, die hel:e stad'r wijken in brand schoten, en tegelijkertijd marcheerden zes divisies wiHe tt"oepen naar Tsjangsja ~en dwon9en het Rode Leger,

53

NICO ROST


de stad te ontruimen. ledret'een, van wi,en men meende, da1t hij met het communisme sympa~hiseerde, werd op 'bevel van generaal Ho-kian eenvoudi.g terechtges~eld, mannen, vrouwen, kinderen, arbeiders, professol'en en winkeliers. Hij verde,eilde de bevolking in groepen, elik van vijf families, ~en voor iedel'e 'v'erdachte moest·en alle leden van zijn famili,egroep sterven. Ho-ki.an l.iet de huizen ~en openbare ,gebouwen., die op zijn b e v 'eI door zijn vliegers in brand waren gestoken, en de ma.ssatel"echtstel'lingen, die hij op zijn 9eweten had fotograferen, en hij zond de foto's naar de redacfi.es der bul"gerlijke bladen. "Offers der rode bandieten" stond siJe,eds onder de foto's. Agnes Smedley heeft ons in twe'e bundels reportag<e SowjetChina le11en kennen. Na lezing van "China blutet" en "China kämpft" .schijnt de weg van ·een troep gewapende arbeidersmilitie tot ·een Rood Leger, van 'enkele bevrijde dierpen en .steden tol een demokratische staat van arbeiders en boerenJ di:e dit deel van het Chinese rijk in weinirge jal'en heeft afg·elegd, geen sprookje, maar een historische noodzakelijkheid. Het verschijnen van dez·e beide bundels - ik geloof niet te overdrijven - is een gebeurteni·s van ni:et geringe cultu!"ele be,tekenis, daar de schrijfster onz·e 'k,ennis omt11ent een volk van honderden millioenen he,eft vergroot, - onze kennis van die wereld, waarin we leven verdi·ept, en ons op-ni:euw het besef 9eeft, dat onze strijd voor een betere samenleving een strijd' voor de verdediging van de cultuur en voor het behoud van de Vrede is.

.

natuur-wetenschappelijk var1a DE OPBOUW VAN DE MATERIE H. van REINVELD INLEIDING

Het vraagstuk van de aard en opbouw van de materie (de stof), dus van alle material,en, vloeistoffen en ·gassen, die wij kennen, is re·eds van vele eeuwen vóór Christus af één van de meest bestudeerde en bediscussiéerde gede,eHen van de natuurkunde (physica). Hoewel men ne:eds toen intuiti·ef theoriën ·en veronderstellingen (hypothesen) maakte en verwoed hi.erover redetwistte, en ook l.ater nog tal van meer-of-minder gelukki_ge theoriën heeft opgesteld, gelukte het pas in het eind van de vorige e~euw, experimenten (p11oeven) uit te voe11en, die proefondervindelijk een eni9szim duidelijker beeld van de bouw van de stof gaven, en die het moog[ijk maakten, een keuze uit de verschillende theoriën te doen.

54

H. van REINVELD

DE OPBOUW VAN DE MATERIE

Sinds~di.en echter is de oplossing ~an het vraagstuk, dat het

brein van de mensen een vijf-en-twintilg •eeuwen re·eds had bezig gehouden, plotseling met ze\'enmijls-laarzen vooruit 9edrongen. Hel was als een sneeuwbal, die een berg afrolt: eerst klein en nieti,g, maar dan steeds sne'lller en snell.er aangroeiënd tot een lawine, een gewelldenaa.r, d,i.e met donde11end lawaai het dal in stort, aHes, oud en nieuw. meesl.eurend en vernietigend. Experiment na exper,iment werd ui·tgevoerd, oude theoriën verworpen, ni•euwe opgesteld, die z'ich ech~er ook maar kort handhaafden en weer plaats moes~en maken voor andere. Doch dez:e laatsie gav·en weer aanl,eiding tot nog •geraffineerder experimenten11 die op hun beurt weer de tekortkomingen van hun moeder, de theorie, aan het licht brachten. En nieuwe nog nauwkeuriger theoriën werden opgesteld,, die weer aanleiding gaven tot nog meer verbeterde experimenten. En de kringloop gaat verder; experiment en theorie werken ten nauwsl!e samen en terwijl• oude theoriën en ideën ov•er de stof worden weggevaagd, voHrekt zi.ch de revol,utie in het physische (natuurkundi·ge) brein der mensen •en met duizelingwekkende vaart dringt de mens door in de v~erste geheime uithoeken der materi·e. We stell.en ons voor, te trachten, in een reeks van artikelen in "Politiek en Cultuur", ook den l·eek enjgszins een beeld te geven van de resul·taten van de bov.engenoemde navorsingen. MOLECULEN

Zoals reeds werd opgemerkt, V·erst.aan we onder de "materi,e", of de "stof", de verzameling van alle materialen, viloeistoffen en gassen, die we kennen, z:oals ijzer, zil\'er, zand, glas, staal, diamant, water, stroop, lucht, lichtgas, waller-damp enz., enz. De vraag z:a.l zi·ch dus nu aan ons voordoen, of we wel werkelijk van "de" opbouw van de ma:teri1e ,in het al,gemeen kunnen spreken, of m.a.w.: of werkelijk de millioenen vormen, waarin de materie ûch aan ons voordoet, .gel,ijk of alfhans ongeveer g•elijk ~uilen zijn opgebouwd, of dat men alle stoff.en practisch ni·et met elkaar kan \'ergelijken. We kunnen ons immers ener~ijds z,eer goed voorstellen, dat ,aHe staHen totaal verschillen, ook a:l belkijkt men er slechts nog zo kl·eine deeltjes van, terwijl het toch ook ilen slotte niet uitg·esbten behoeft te we:yen" dat al de staHen opgebouwd zijn uit uiterst kleine, gelijke bouwsteentjes, die echter geheel anders gerangschikt of op ·elkaar g•estapeld' ztijn, waardoor wij, di'e alleen een staaf ij:yer, 'een kl,omp(je) zilver enz. be'kij~en, dus het g-ehe·le bouwwerk, •een g-ehe,el v·erschillende indruk ~an di·e stof krijgen. Zoals we bijv. van het g-ebouw van de Handelmaatschappij ook een geheel andere indruk 'krijgen dan ~a:n een verva.Hen arbeidershuisje, terwijl beide toch van bakstenen g-ebouwd zijn. Wanneer men het 9ebouw van de Handelmaatschappij z.ou afbreken, en ook het arbeidershuisj~, dan houdt men van beide slechts bakstenen over en, afg-ezien van de kwaliteit, zal men, aan di,e bakstenen afzienderlijk niet kunnen zien, waarto-e zij

ss

H. van REINVELD


hebben gedi,end, of Zie ~een ~tukj,e Handelmaatschappij, dan wel een stukje ~arbeiderswonirng Zlijn. Maar alvorens we de vraag beantwoorden, of de materire al of ni,et uit 9elijke bouwsteentjes, zij het dan ook onvoorstelbaar kleine, is opgebouwd, moe~en we ons ~eerst de vraag steHen: of de verschillende staHen wel überhaupt uit bouwsteentjes ~ijn op9ebouwd. Staan we bijv. aan het strand, dan ZJal di~t zich als één geheel aan ons voordoen; maar Z(ien we nauwleHend' toe, dan blijkt het opgebouwd te :Z!ijn uit harde zandkorreltjes. We kunnen het strand dus ,gemakkelijk verdelen tot aan dezre zandkorreltjes, maa1r daarna z;a,l een v'et,dere Vierdeling heel wat meer inspanning kosten. Bez.ien we ech~er de zee, die zich ten Westen van ons uitstrekt, dan komt deZJe Qns ook a,ls één voor. Doch ook deze laat zich ,gemakkelijk onderverdelen in druppels; maar elk druppeltje kunnen we weer verder verdelen in druppeltjes 'enz;. Zo op het eerste geûcht komt het Qns onwaarschijnlijk voor, dat als we deze onderverdeling verder VOQdzeHen, er een ogenblik zal komen, dat men, evenals dat bij het onderv.erdelen van het strand het geval was, op harde korreltjes stuit, di'e men niet meer, Qf althans zeer lastig, verder kan verdelen. Di't voorbeeld ,nu, raakt de vraag, waarover reeds de Gri<ekse en Romeinse filosofen in de ;grijz1e oudheid voch~en,, n.l. de vraag: Qf het strand, dan wel de .zree het juiste beeld geven van de opbouw der materi,e. Reeds omstre,eks 500 jaar vóór Chr. verdedigden de fiiQsofen Leucippus, Demócritus, Lucretius en Epicurus de opvaHing, dat het strand het juisbe beeld z,ou geven van de gehele opbouw der materie. Dat men dus de siof, in welke gedaante ze zich QOk aan ons voordoet, niet steeds verder zou kunnen Qnder-verde,fen, doch dat men o_o een gegeven ogenblik z1ou stuiten op ontzettend kleine deeltJes, korreltjes, di·e Qnmogelijk verder konden worden onder\!lerdeeld. De:z;e "korreltjes" zouden dan dus de eigenlijke bouwstenen voorstelf.en. Dat wij van dez1e ukorr·eltjes" in het dageli}ks leV'en niets merken, behoeft ni,et tegen dez,e theori'e te pl,eiten, daar deze zo klein wuden zijn, dat ze onmoge,lijk met onze zintuigen afzonderlijk z.ijn waar te nemen. Ook 'later is veel over deze vraag gestreden; z,o heeft bijv. de grote Engelse natuurkundi,ge Newton (1693-1727) dez,e udiscontinue theorie der materie" (de "korreHjes" -theorie dus) met grote ijver verdedigd, terwijl Kant, Schelling ~en Fichte d:e mening war,en toegedaan, dat het beeld van de zee meer op de materi,e van toepassing was, - dat men dus, mits uitgerust met goede instrumenten, de mailerie steeds verder z,ou kunnen onderverdel,en. De in de achHiende en negentiende eeuw opkomende scheikunde deed echter hoe langer hoe me,er de waarschijnlijkheid van deze "korreltjestheorie" in het oog springen, ~en eindelijk g~elukte het in het eind van de ne1genti1ende eeuw, de juistheid van dez!e, aanvankelijk dus intuïüef geopperde theorie te bewijzten.

56

H. van REINVELD


Een van de consequenties van dez·e "korrel-theorie" toch zal dat men zich ook ni1et ·e•en willek·eurige dunne laag van de ma~erie kan voors~ellen. Bestrooiën we bijv. een vel papier met Zland, dan zal dit het vel v·olkomen bedek~en, als •er aPthans korrel·tjes genoeg z;ijn om de laag op zijn minst één ~orrel dik te mak•en, z1odat in da,t geval de korneltj•es dus jui.st allen naast elkaar li.ggen. Het Zla.l •echter onmogelijk zijn, met de hei'ft van de bovenbedoelde hoeveelhei.d het papi1er te bedek!<Jen, daar dan de laa,g de dikte z1ou moeten hebben van een halv·e korl"el, wat natuurlijk ni·et moge,lijk is. We Z'jen dus., dat een zeer dunne laag geheel andere eigenschappen zal moe·~en hebben dan een dikke!'e. In 1890 nu vond Lord Ral•ei·gh dit verschijnsel bij olïelagen ~er dikte van een mi·llioenste mil'liimete•r. Tal van ande!'e experimenten bev.esti•gden1, dat el~e stof uit "korreltjes" bes-taat, waaraan men de· naam van mol·eculen gaf. Nu blijkt ·echter, dat de molecul,en nog ~teeds de eigenschappen van de betreffende stof hebben. Bl"e·ekt men ijzer af tot aan zijn moleculen, dan vindt men mdecul·en, di'e nog steeds de eigenschappen van he•t ijzter dragen, enz. Dus ni•et als in het geval van het gebouw van de Handelmaatschappij •en de arbeiderswoning, waarin we deztelfde bouwsrenen vonden. Daar er mil~i oenen soorten van stoffen op de wereld zijn, vinden we dus ook millioenen soorten van moleculen. De grootte van de moleculen kan men berekenen op verschill,ende manie·ren,- waa,rop we hier, voorlopig althans, niet in kunnen gaan, - .en ook proefondervindelijk bepalen. Ze blijken ontZ1eHend klein te zijn, hetgeen uit de volgende voorbeelden kan blijken: De doorsnede van één water-molecuul bedraagt 0,000.000.047 cm, en in een li~er wat·er zijn 3.500.000.000.000.000.000.000 of, anders geschl'even, 3,5 x 10 25 mdeculen aanwezig. Wanneer we dez1e allen naast ·elkaar zouden leggen, zou de zo gevormde keten, ondanks de geringe doorsnede van één molecuul, 400 millioen maal om de aarde •gelegd kunnen worden! En ook het volgende voorbeeld demonstreert het geweldige aantal mol;ecul·en, dat in één liter water aanwez,_ig is. Wanneer men één liter gelijkmatig over al het land van de aarde Z!OU verdelen, zouden er nog 32 millioen per vierkante cm komen! Wanneer men anderz~jds een liter wa~er op zou bel'gen in een vat, waaruit door een klein lekje een millioen mollecul·en per sec. zouden l•ekken, dan zou het 1,1 billioen jaar duren, voor het vat helemaal leeg Z\OU zijn. Laten we dit eerste gedeelte besluiten met nog één voorbeeld van de kleinheid der moleculen. Wanneer men in Duitsland één ons suiker eerlijk Z!OU verdelen over alle inwoners van het Derde Rijk, zou iedere inwoner drie-duizend-billioen moleculen suiker krijgen. En dan kl.agen de mensen nog ... ! ~ijn,

57

tijdschriften-bespreking Uit het Nov·ember-numm·er van "De Stem" komt men te weten, watt voor zonderl 1ing•e en beden~elijke wezens de communis~en zijn. Dirk Coster schrijft hi·er onder de titel "Op d·e bres" over de rechten van de geest. Hij doet ·een treffend rel,aas van een kruideni·er, di·e e.en innig ontzag toont voor een prof,essor, hoewel hij van diens wetenschap niets begrijpt. En dan ·gaat hij voort: "Dit lijkt 'een absurd verhaaltje. Communisten zuHen, al,s zij zich ooit verw.aardigen zouden di,f te l·ezen, ·erbij brallen: "een poging om de kleinen klein te houden, en al wa.t de pen voert, is de l,akei van het kapitaal. Maar wij kunnen deze heren verzoeken, hun vriezerig-kil standpunt 'even te vergef,en en hun vingers even van hun denkbeeldig speelgoed, hun revolvers, a1f te houden. Dit is geen kleinigheid, di't is de psychische werkelijkheid, die deze maatschappij bijeen houdt." Communisten spr·e~en nooit, zij bral'l,en altijd, ~en ze hebben altoos een denkbeeldige revolver in hun vingers. Wie zou het wa,gen, deze diepe gedachten van Dirk Coster te beshijden? Maar we citeren verde·r: "Het is het communisme, dat ge·en ge·este!.ijk meerder of minder meer erkent, en dit intellect het recht op een ei.gen levens,a,tmosfeer tracht te ontnemen, e'i.gen ·r,eacties op eigen gevoeligheden - da,t meent, dat de grondwerker en de professor ·in de subtielste wetenschap of de schepper van het meest sublieme kunstwerk in dezelfde omstandigheden tot de volle ontplooiing van hun energie zull,en kunnen komen (terwijl toch reeds zo verschillende geesten dbor anders-bewerktuigde lichamen gedragen worden)." Er is nog meer van die aard, maar dit proefje zal wel genoeg zijn. En nu mogen wij Dirk Coster misschi·en vragen, welke communist deze baarl[ike onzin gezegd of geschreven heeft, en waar en wanneer? Het zou ons werkeliik inter,esseren te vernemen, waa,r ,;het communis-

58

me" betoogd heeft, dat er geen geest·elijk "meer of minder" bestaat of dat de geestelijke a,anl·eg bij alle mensen precies gel.ijk is. Mogen wij opmerken, daf het de goedkoopste, maar ook de minderwaardi,gste vorm van pol•emiek i.s, aan den tegenstander opvattin9en toe te dichten, die hem nog niet ·in zijn droom i'ngevaHen zijn; en dat Dirk Coster, di,e zich opwerpt al~ de k.ampioen van het fa.tsoen in die Nede·rlandse l,etf.eren, goed zou doen, di,t in gedachten te houden? In het December-nummer van "Groot Nederland" bespreekt Menno ter Braak 't Marxistische boek van Luppol ove.r den Fransen 18-eeuwsen schrijver .en denker Diderot. Naast waardering, is er veel hoon voor "gelovige Ma,rxisten", en Darwin en Ma1rx heten "twee wetenschappelijke menS!en, die, hoe groot overigens hun verdienste ook moge zijn, gemeen hadden, dat zii c~itiekloos a·chter abstracte woorden aanl,iepen". Daar vo!gt dsn blijkbaar een onvoldoende begrip voor den genia:ien "dil,ettant" Diderot uit, en Marx krijgt he't v~erwijt te horen: "het was trouwens niet Marx, maar Goe.fhe, die dit geschrift (Didlerot's meesterwerk "Le neveu de Rameau"1 ontdekt·e en vertaalde." Er zijn al veel zonderlinge beschuldigingen tegen Marx geri·cht, maar dit verwijl, dat hij Diderot of "De ne·ef van Rameau" ni,et waa~dreerde, is we! het vreemdste. Diderot was nameHjk Man' lievelingsschrijver; de di,aloog over Rameau's familielid noemde hij "di,f enige meesterwerk"; en toen hi_i er in zijn boekenkast een tweede exempi,a,ar van ontdekte, zond hij di,t dadelijk aan zijn vri1end' Eng·el,s in Manchester, met een lang cita,at uit Hegel erbij, di'e ook e1en bewonde~aa1r was. (De bri,et is van 15 April 1869.) Ook valt he,t ni,et in te zien, waarom Marx het stuk van Dide·rot moest ontdek~en, al•s Goethe da,t al voor hem bezorgd had. Zou het ni,et kunnen zijn, dlat Marx, die toch blijkbaar niet zo dogma,tisch was, of hii kon Diderot wel bewonderen, minder in de ban van abstrac-

te begrippen stond, dan ter Hra.ak meent? Hij yerwa.rt Ma1rx met sommi9e Ma~rx li•sten, di·e op dat punt inderd.a1ad ni>et zonder zonde zijn.

Wij ontvingen no. 3 van de jaargang 1936 van het Russi1sche t·ijdschrift

"Tichiej O~eaan'' (De Still·e Oceaan}. r·ij~e inhoud is voor een g.root dee~ g.ewijd a.an v~a.a.gstuk~en, waarbij ook Indonesië betrokken is. Wij noe-

Oe

men de studi·e van lrwin ov·er Singapor•e •en de En9e\1s-Japanse betrekkingen - Mil·gram over de nationa1le bevrijdings-bewegting in de Nederlandse koloni1es - benev·ens de artikellen van lwanow, Popow en Bori~sow over Japans uitbreidings-st·~e ven naar de Zuidel·ijke Zeeën. Het nummer vormt ~een ni1euw bewijs, hoeZ"eer de wetenschappel·ijke bel.angste\l.ing in de Sow}et-Uni•e zich ook ook op dez.e vragen richt.

schaken Mr. G. BOOMSMA

Het is nog niet zo zeer lang geleden da·t het schaakspel in Nederland voora·l, indien niet uitslui.tend door de economisch bevooorrechte klasse werd ge~pee\d. Een Prins van Oranje werkte, in 1873, mede aan de oprichli·ng van de Nederl·ands.e Schaakbond, en in de scha·akgeze\schappen van die tijd ontmoette men de bloemen der aristocratie, van de grote financiële wereld, van de academische kringen. Men speelde met stuk~en van ivoor en van ebbenhout, op ingel•egde borden van palm •en palissander. Het waren de "deux cents families" die ons spel beoefenden, en daarbuiten was het niet veel. Het schaakspel van toen was het golf van thans. Niet da·t die schaakclubs gesloten waren voor de bourgeoisie of voor het pro\.etariaat, maa.r de burgerij en de arbeiderskl•asse was onbekend

met het spel; men speelde kaart en men speelde dam. In Ams~erdam hebben die beide van Fore·esten en Tresl·ing .goed werk tot v•erbneiding van het schaakspel gedaan, a.\ was hun oogmerk niet op propaganda gericht. De Utrechtenaar Van Wennakendonk wenkte doelbewust aan de V·erbre·idling mede, en het was de rondgang van J. r. Heemskerk ·en N. W. van Lennep, die tussen 1890 en 1895 het schalakspel aan de burgeri.i bekend maakte. Omstreeks 1900 wa1ren er wel 2000 schaakspe!1ers in Nederland, die ni•et me·t twee pionnen tegelijk begonnen! Er waren geen arbe·iders.schaakclubs, maar in het V.A.S. wa1nen toch enk·el1e spelers van besche.iden pl.aais in de ma~atscha:ppelijke ranglijst, die zich echt1er op de vereni9ingsranglijst hoger wisl·en te plaatsen dan de her.en. Docendo Discimus bleef lang deftig, al maakte ook de pr·esident Mr. S. van Houten den binnenkomenden derde-stande.r de omgang zeer gemakkelijk. Gaande.weg we.rden die schaakclubs tussen 1900 en 1920, en meer nog tussen 1920 en 1930, k\asseloz·e·r, het schaakspel V·erove•rde zijn plaats in al!.e lagen der bevolking, ·en in de vereni.g
59

het schaakspel v,eroverde, was er in de bestaande schaakclubs plaa,ts voor een ~iegelijk. Nedlerl.and telt thans, ww geschat, 40.000 schaakspe,\,ers, die ni~et meer met twee pionnen legdijk beginnen. Men ~peelt op bo~dien van wa~doek of papier met stukken die f 0.80 per stel k~osten even goed als vroe9e•r met kostba1r,e spe\\,en op luxueuse borden. Het schaakspel is een de,el van onze cultuur geworden, wij hebben ·een plaats in iede~e krant, we hebben onze radio-u~en, ministers en burgemeesf.ers openen onl!e wedstrijden. Het schaakspel heeft de functi,e in het .socia'l'e en intell·eduele !~even, die aan he,t schaakspel toekomt. Wil menen dat in .. Politiek en Cultuur'· althans één bladzijde per nummer gewijd mag zijn aan het Schaakspel.

.. Fast all~e Spi.ele sind schädlich und ärgerHch, aber dan Schacbspiel i~st rühmlich und nützlich" (bijna alle spel,en zijn schadelijk en ergerlijk, maar het schaakspel is 1noemvol en nuttig). bethi'e'r onze .eerste schaakrubriek, die ni~et één \,efter of cijfer heeft van he.t abacadabra der ande~e schaakrub6ek,en. Onze woondien van heden zullen ma,andelijks gevol·gd wonden door twee kolommen van

4. Pg1-IB :

+±

0-0-0

de 9eUefde symbolen v.an kr.acht, ruimte ·en tijd, zullen voorta,an niet vergeefs in ons tijdschrift 9ezocht worden.

dammen F. RAMAN lot onze vreugde heeft F. Raman, oud~damkampioen v·an Nederland, Z!ich beneid verkl.aa,~d, de dam-mbriek van .. Pol>itiek en Cultuur" te verzorgen. Onze bedoeHng is een gene,gelde damrubriek in ons maandblad op te nemen ~en we spr·eken de, wensch uit dat de·z,e rubriek bij onl!e lez;ers e~en warm onthaal moge vinden. We zien gaarne blijken van belangstelling in de vorm van probl•emen, openingsstudies, middenspelposiHes, ~eindspe l,en, enz. f.egemoet Wat even geschikt is, wordt geplaa~tst! Om een zo breed mogelijke leze~rs k~ing f.e scheppen, zullen we, aHhans V·oorlopig, onze pla,atsruimle in tweeen ve~de!en. Ten ee~rste voor beginners •en voor hen die he,t spel willen l~er,en, ten tweede voor de, gevorderden en meer ,ervaren spelers. Ho~e

leer ik ·dammen?

Ons damspe·l wordt gespeeld op een bord van 100 ve,!den, beurteHngs zwad en wit gekleurd. Men drage er steedis zorg voor, het bord zo ne·er te !~eggen, d:a,t links bovenaan zich een wit vakje bevindt. Gespee!d wordt op de donkere velden. Deze zijn genummerd van 1 tot en met 50.

60

Bij de aanvang ener partij plaatse men de zwa,rte schijven op de nummers 1 tot ~en me,f 20 en de witte schijv·en van 31 tot en me1! 50. De nota:!1ie van het bord kan men zich na enige oefening gemakkelijk e~igen maken. Alle recht ondier elkandle,r lig9ende velden ve,rspringen met 10 numme,rs. B.v. 1, 11, 21, 31, 4 î en 6, 16, 26, 36, 46 enz. Het is slechts ~een kwestie van ev~en doorzetten! Men notere steeds de gespeelde padij, opdat bij het na:spe,len uit de gema,akt,e fouten lering kan worden 9etrokken. Bij he~t noleren van de zet gaa,f men als volgt te werk: men note.ert het veld wa:a,r het stuk vandaan komt en hel ve,Jd waarnaar het gespe·e,Jd wordt. Speelt wit dus 33 naar 28 a:ls aanvangsze,t, dan nof,eert men: 33-28. Speelt zwart nu 19-23, dan moel wit slaan, hetgeen als vol9t genoteerd wordt: 28X19, w,c:,a.rna zwart slaat 14X23 of 13X24 na,ar keuze. Voor e~en zet note'r'e men dus van (?) streepje naar ( ?) ; voor e,en slag een kruisje. Het aa,n!,eren van d:e notatie is hel eenvoudigste mam toch gewichUg begin, wa,a,r "onze \.eerlingen" zich deze maand me'e bezig gel.ieven te houden. (Wordt Vervolgd)

'

'

Probl2em No. 1 Auteur F. Raman, A'dam. Eersle Publicatie

Opbss.ingen wotdlen gaarne ingewacht Tot slot laten we nog die nieuwste "Haadem~e slag" in d:e opening volgen. 1. 33--28, 18--23; 2. 34--30, 20--24; 3. 40-34, 14--20; 4. 30-25?!, 24-29??; 5. 25X14, 29X40 (Op 9X20 v·olgt 32-27

enz.); 6. 45X34, 9X20;

7.

28--22, 17X28; 8. 34--29, 23X34; 9. 32X25!!!

Be,fangwekkend.

buitenlands overzicht DE SPAANSE MAZEN VAN HET BRUINE NET Mr. A. JACOBS Ham He!lerman, 27 jaar oud, geboren te Schwelm in Westfalen, ma.g aanspraak maken op onz,e erkentelijkheid. Wie is deze Hans? zult ge vrag·en. Zi.ehier zijn beknopte biogr·aHe: l•ag·ere school, H.B.S., werkloos, op 20-jarige f,eeftijd bij de Nazi's, 'enkef,e jaren late•r S.A.-Sturmführer te Schwelm, di,enten9'eV·Ol9'e voortdurend ruzie met zijn vader, beg.in 1933 naar Barcelona, als "oud nationaal-socialist" af.ras l·eider van de ,,Ortsgruppe" der partij, 90ed org-anisator, April· 1936 bevorderd tot "Lande.sgruppenl,eiter", d.w . z. op 26-jarige leeftijd f,eider van all.e Dui.tse nat.ionaalsocialisten ·in Span}e, ·en a•ls zodani.g de machti•gste Duitser in Spanj·e·, machtiger, invl.oedrijker dan de gezant-zèlf te Madrid. En waarom mag hij aanspraak maken op onze erkentelijkheid? Omda1t hij in zijn kantoor -- schijnbaar een ordente.lijke handelsza,ak in de Ca\le Avino te Baroelona - zo keurig •en overzichtelijk a.lle paperassen der "Landlesgruppe Spanien" had bewaard en z.e daar, vast vertrouwend op het snelle succes van Franco's, door Duitsland en Italië .aangestookte muiterij, rustig had \.aten li.ggen. Toen eind Juli Ba,roelona van nationaal>socialisme had gezuiverd, bracht de Catalaanse mil.itie ook een bezoek aan het "lmporthaus Helle.rmann und Philippi" in die CaHe Avino, en vond er de bruine import: honderden compromitterende documenten. De belangrijkste van die documenten zijn thans, met een saambindend •en verduidelijkend relaas, afgedrukt in een, ook voor Nederland ze·er inlichtend boek (F. Spie,\hagen, Spione und Y·erschwörer in Spani•en), dat dezer dagen bij de "Editions du Canefour" te Parijs is verschenen. De Duitse belangstelling voor Spanje datee•rt ni·et pas van de aHerlaa!lste tijd. Zij bestond reeds vóór de wereldoorl.og (Bismarck z,ei al: Zet de '

'

61

Mr. A. JACOBS

DE SPAANSE MAZEN IN HET BRUINE NET

Spaanse vlieg op F~ankrijks nek), en zij kwam tijdens die oorlog o.a1. tot uiting in een onomwonden ruil'-aanbod: ~indfi,en Spanje mee gaat oorlogvoeren aan de zijde van Duitsland, kan he1! na de overwinning Portugal krijgen plus Gibraltar, de Britse rotsvesting aan de ingang der Midde~l la.ndse Zee. Tot driemaal toe werd tus,en October 1915 en Maart 1916 dit aanbod herhaald, doch andere ~invloeden waren sterker, en Spanje bezweek niet voor Ge~rma.nia's i~etwa1t plompe verleidingskunst. FORSE METHODEN Het stuk speelt twintig jaar later. Het Duitse doel ÎIS hetzeHde gebleven: een bondgenoot vinden aan Frankrijks Zuidgrens en Frankrijks verbindingen met zijn koloniën in Afrika ..;,e~br,eken. De middelen om dit doel te bereiken, zijn ongegenee,rder, forser, gevaarlijker ook geworden. Het Duitsland van Wilhelm 11 speelde zijn spel in de kanselarijën, met hoogstens als indir~ect pressiemididel daamaast: het omkopen van pe~rs-organen. He,t Duitstand van Hitl~e,r heeft een he,el wa~ rijker geschakeerd apparaa:t in werking gesteld. Behalve de diplomaten ~en de consuls, wier ni1et zo lkht doorzochte bure~aux de bergplaa~tsen worden van gevaarlijke papieren {zo b.v. krachten!> str,eng-verkouwelijke bevelen van de landesgruppenleiter d.d. 8 Januari en 18 Februa1ri 1936), komen de vel~e insfanHes der Nazi,-parfij, en met name de door Bohl,e gdeide Auslands-Organisation, in voHe adie. De methode is tweeledig. Ten eerste streeft men naar de gelijkschakeling der in Spanje levende Duitsers, die - voorzover nodig - net zo lang door spionage ~en in!imidafi,e onder druk worden geze,f, tot zij, murw ge~ worden, 1in de (geestelijke) uniform slappen, die de partijleiding voor hen gereed houdt. Ten tweede, intrigeert men, ten ,gunste van het Spaanse fascisme, op alle manieren tegen de, door de mee,nderheid van het Spaanse volk gesteunde Volksfront~regering, met het duidelijke, ja uifg,esproken doel, 1in Spanje een parlij aan het bewind te krijgen, di'e een willig werk_, tuig zou zijn van de Duits,e buitenlandse politi~ek. Spielhagen's boek toont dit alles met de stukken aan, en die stukken zijn mede hierom zo belangwekkend, omdat niemand gdooft, dat de Nazimethoden, welke zij onthullen, uitsluitend' in Spanje werden en worden toegepast Zij demonstreren, hoe de, Nazi's te we,rk gaan in de landen, die zij kneden willen naar hun wil, ter meerdere macht van het nationaalsocialismE: en van het Dui,tse Rijk. Dat tot dlie landlen ook Nederland behoort, weten wij maar al te goed'. De tyrannieke oontróle op de Duitsers in het bui>tenland - dat is {zij he,t zonder directe invloed op de grote poli~i,ek) een drama op zich-zelf, e~en drama van mensenroof en broodroof 'en zeHs dood-simpele geldroof. Uit de bij Hellerman gevonden documenten le·r~en wij de arbeidsmetboden kennen van "Hafendlienst" en "Rückwanderer-Amt". Wij lezen, hoe een anti-fascistisch student met behulp van de Spaanse poliüe aan boord van een Duits schip wordt gedreven ~en naar Hamburg ontvoerd. Wij lezen de verderf-brengende verklaring van ~een klikspaan, "da1t de Duitser Willy Kremers, wonende te Madrid, zich in het restaurant Edelweiss op zeer krenkende wijze ov~er de Duitse ·~e9'ering heeft ui1!9'elaten". Wij zi,en, hoe een heel apparaat in adie j,s om te constate,ren, hoe twee Duitse Jodinnen, "zonder reden (!) bang 9eworden en 9evlucht", zich in haa1r pensionnetje

62

Mr. A. JACOBS


te Granada g.edragen, en of zij soms anti-Duitse propaganda ma~en. Duitse matrozen, die in Spaanse havens aan het passagie·ren zijn, worden bespionneerd (een matroos Vian de "R:heinlancl" is, o gruwel, te Barcelona in ge!lprek met een Jood gez·ien); ook die vl.i,egers van de Lufthansa staan onder strenge controle: is de piloot Leiding wel geschikt om op een buitenlandse lijn te vliegen? hij i,s vredesvri,end en zou dus het "Deutschtum" niet in de gee·st der .reg•ering vertegenwoordigen; gra.af Berolding·en, Ieidier der Lufthansa te Ba.roelona, krij9t opdracht, ove•r Lei~ ding te rapporteren. Een klein legertje vcan spi10nnen en "19ents-provo~ oateurs staat gereed om Duitse mensen in het ongeluk te jagen - in Spanje; ... niet alleen in SpanJe. Doch naast de adie tegen Duitsers (een actie, die laagharti!g is, doch voor de wereld v.an beperkt belang) ·is er, veel gevaarlijker, de adie ter verov.ering van Spanje voor het fascisme en voor de Duitse. doe·leinden in West-Europa. Uit de documenten van Barcelona kan men leren, hoe de generaai5-'0pstand van j.l. Juli van DuHse zijde (door staat en partij be,ide) werd voorbereid en gesteund. PERS EN STRATEGIE "Een blik op de kaart toont Spanje's strategische bet,ekenis bij een oorlog va., Duitsland tegen Frankrijk". Dit is geen zin ui,t een of .ander mili•ta>Ï'r handboek. Neen, met de,ze zin begint de pers-chef vcan de LandesgruppeSpanje der Nazi.-partij een memorandum over de inrichting van een artikelen-agentuur. Bij het stichten vcan die a9entuu1r we,rkten de Duitse legati,e, het Duihe reisbureau en die, pe.rsdi·enst broederlijk samen. W.a:t is het doel? De Spaanse pers voora,l ook die kleinere provinciale bladen me~ nationaai-socialistische propaganda-arrtikelen vol te stoppen; arrikel>en, waarvoor s>lechts in naam (te.r ca,mouflage) honora•rium moest worden betaald, maar waarvoor in werkelijkheid de Spaanse redacteuren, die ze opnemen, nog e•en flinke fooi kregen. Zo slaagde men er b.v. in, in S~.Pf.ember 1935, tijdlens het Nazi•-congres te Neurenberg, 145 artikelen en ve·rsla,gen in de Spaanse pers ondier te brengen, waarvoor die be·trokken jouma·listen met ruim 22.000 pes•etas werden omgekocht. Ook in omgekeerde ·richting we·rd g.ewerkt. Men bestelde bij Spaanse journalisten artil~elen voor de Duitse· pers, •en bet•aalde hun flinke honoraria. De artikelen we•rden dan vaak niet eens geplaatst. De omkoperij was de hoofdzaak. Omkoperij was ook het hoofddoel van sommige adve·rten1ie,contracten, waarmee men zich van de pro-Duitse houding van het desbetreffende blad verZiekerde, of waarmee men b ..v. anti-semietische blaadjes in stand hielp houden. De ·grens tussen deze pro-NaZJi~adi·e en de agHati>e teg•en de Spaanse, op e•en forse verkiezings-ov·erwinning steunende Volkskont-reg•er·ing is maar vaag, •en zij is gauw overschreden .. Eén ogenblik ·is men bang·. Dat is vlak na de Volksfront-zege van Februari 1936. A!l.e brie,fwissel.ing tussen de parlij-instanties wordt stop-gezet; a,li\.e archieven wordien verpakt en verzegeld opgeborgen bij de leg·atie en de consulaten, onschendbaar., Doch als de .eerste schrik voorbij is, als de Spaanse ~e.gering lankmoedig is gebleken en niet de hele Nazi-hendie bij het nekvel heeft gepakt en het land uitgesmeten, dan herva1t men, opg•elucht •en me·! verdubbelde bru~a l,iteit, de agitati.e tegen het "ga.stvolk".

63

Mr. A. JACOBS


DE LAATSTE STOOT Anti-Volksfront-pamlleHen in de Spaanse taal wordien in Duitsland gedrukt en per vliegtuig en schip (ook douane-beambten zijn omgekocht) naar Spanje gesmokkeld, voor die propaganda onder de Spaanse fascisten. In Spaans-Marokko wordt de agitatie onder de Arabieren tegen Frankrijk •en tegen de Joden, nog versterkt. "Vriendschapsbanden" met hoge milita,ken, a.s. muiters, worden nog inniger gemaakt dan zij al waren. En in de eerste dagen van Juli begint de beslissende adi.e: in kleine café's te Madrid en Barcelona krijg! de handel in "aardappelen" (hel woord, waarmee oorlogstuig wordt aangeduid) ·een zeer g•rote omvang. Reeds in Maart en April waren van Spaans-fascistische zijde flinke hoeveelheden van die "aarda.ppe!1en" in Duitsland besteld; in Jul·i werden het ontzaglijke quanti·teiten. En 18 JuH begint de muiterij. Zo werkte en zo werkt he·t na.tiona•al-socialisme ·in Spanje. En waarlijk ni·et all,een in Spanje. De vondsten t·e Ba.rcelona hebben een betekenis, die inderdaad ver boven het pl·aatselijke uitgaat. Zij laten nie·t sl•echts zien, hoe Duitsland - staat en partij te-zamen - •in Spanje heeft gestookt tot er de opstand op vol·gde. Zij ·gunnen ons een bLik in de a I 9 e men e werkmethoden van het nationaal·-socia.l.isme. Men behoe.ft er geen ogenb\.ik aan te twijfelen: -de intriges 1in en teg>en Spanjoe zijn een onderdeel van een geheel, een pa'ar maZ!en sl,echts van het bruine ne,t, dat over Europa wordt v•ersp~e.id. Zoals er in Spanje is gewerkt (hier ·in samenspel met ltal.ië) om er een r·egime aan het bewind te helpen, d!at in horighe,id be1reid is, tegen volkswens en landsbelang in, de Duitse zaak te di·enen, - Z!O wordt e·r ook in Midden-Europa gewerkt en in de Oostzee-l'anden, en stellig ook in de Lage l.anden bij de Noordzee. En de onthulling van het DUiits gewroet in Spanje zij dan ook het Nederlandse volk tot •een waarschuwing om diegenen op de vin9ers te zi.en (èn te tikklen!), di,e, in di·enst van Duitse Nazi·belangen, ons land tot een vazalstaat zouden wii!len maken.

64

~c ~·

on tv a ngen-1 iteratu ur Van enige dezer boeken zal in een volgende aflevering een bespreking worden opgenomen. Deze boeken kunnen bij .. Pegasus", Hemonystraat 5, Amsterdam, worden besteld.

Het Volksfront in Frankrijk Uiig. Agentschap ,.Amstel" - 24 blz. f 0.05 Spanje Uitg. ,.Pegasus", 77 blz. f 0.25. Jef Last Brieven uit Spanje Uitg. ,.Contact", 48 blz. f 0.25 A. Poeskin Jubileum uitgave Uiig. Boucher, 372 b:z., f 4.20 5. Fowler-Wright Ondergang van Praag Uiig. Arb.pers, 279 b 1z. f 2.50 Zij koml!n er niet door Uiig. ,.Pegasus, f 0.25 Spanje kalender Uiig. ,.Pegasus", f 0.30 ,.Neerlands verleden", eerste afl. Uiig. ,.Pegasus", 16 blz. f 0.10 Edith Thomas Le Refusl Uiig. E.S.I., 253 blz., f 1.70 W, I. Lenin ui~ zijn werken Ui1g. ,.Pegasus - 469 blz. - f 2.50

J. W. StaJin Ui·t zijn werken Ui•tg. ,.Pegasus' - 212 blz. - f 1.50 Uiig. Lawrence ltd Londen Correspondence of Marx and Engels 551 blz., f 2.50 Poverty of Philosophy 214 blz. f 1.30 F-undlamen.tal Probl.emes of Marnism 145 blz. f 1.30 Anti Dühring 364 blz. f 2.50 Georffrey Trease Missing from Home 208 blz. f 1 .80 Comradles for the Charter 149 blz. f 0.50 William Callacher Revo't on the clyde 301 blz., f 1.30 Brian O'Nei!l Ea•ster Week 95 blz. f 1.Upton Sindoir William Fox (Leben eines Filmkönigs) Uiig. Malik Verlag, 592 blz.

Het eerste nummer van de meuwe jaargang. "Politiek & Cultuur" is vergroot uit de werfcampagn,e getreden. Thans in plaats van 48, 64 pag. per nummer.

Dit is het eerste voordeel voor de abonne's Evenals het vorige jaar wordt weer tegen vergoeding van porto en administratiekosten de inbindband gratis ter beschikking gesteld.

Dit is het tweede voordeel voor de abonne's. De administratie he·eft vanaf 1 Januari 1937 een boekenstichting in het leven geroepen, met als doel: het de vas{e l,ezers mogelijk te mabn goede en goedkope literatuur op een ·gemakkelijke wijze aan te schaffen. (Nadere büzor.derhed'Jn vo:•ge:-~).

Dit is het derde voordeel voor de abonne's. ALS TEGENPREST ATIE WINT IEDE~E ABONNE IN JANUARI EEN NIEUWE ABONNE. ''

.. , Mr. A. Jacobs ..

TZ;;r

125 126

A

z0

m N m

~

)> )> iO

0

Y·e rschenen

INDONESIË VAN DE VROEGSTE TIJDEN TOT DE WERELDOORLOG S. J. RUTGERS en A. HUBER Dit boek behandelt de Hindoe-periode, de Islamisering en het ing11ijpen van het kol.o niale kapitaal in de periodes van de Vet"enigde Oost-Indische Compagnie, het Cultuurstelsel, de opheffing van dit Cultuurstelsel, om ten slotte de overgang naar de Imperialistische periode der koloniale uitbuiting kort te behandelen. Bij de behandeling is de Marxistische methode toegepast en gepoogd, de samenloop tuss·e n politieke en economische ontwikkeling duidelijk te maken. Gebonden f 1.50 176 bladzijden

Met 16 prachtige illustraties

m

UITGEVERIJ ,,PEGASUS"

()

Hemonystraat 5 - Amsterdam-Z. - Giro 173127 - Tel. 93761

I

0

c

-c

0

z c -

Verschenen:

"PEGASUS" VREEMDE WOORDEN-BOEK samengesteld door S. VAN PRAAG Zowel in de courant als in wetenschappelijke boeken kan men ieder ogenblik stuiten op woorden van vreemde herkomst, di·e voor de l·e zer óf geheel onbegrijpelijk z.ijn, óf die men nader toegelicht wenst te zien. Om aan dit begrijpelijk verlangen te-gemoet te komen, zijn wij er toe overgegaan, e·en vreemde woorden-tolk voor zeer lage prijs uit t·e geven, waarin de meest voorkomende vr·e emde woorden kort maar duidelijk verklaard zijn. Wij r:aden iedereen, die op politieke en wet•e nschappelijke scholing prijs stelt, ten dringendste aan, zich dit handige, goedk~pe boekje aan te schaffen. Het is een onmisbare gids. 180 blz.

Geb. f 0.90

UITGEVERIJ "PEGASUS" Hemonys,raat 5 - Amsterdam-Z. - Giro 173127 - Tel. 937 61 ledere abonne, die de twaalf coupons welke In de jaargang 1 937 opgenomen

worden, Inzendt, ontvangt gratis de

Geheellinnen stempelband voor jaargang 1937.

Vraagt

aan den colporteur Inzendformulier. Pastabonne's ontvangen formulier van de adm.

POLITIEK CULTUUR SPOORWEGSTAKING VAN 1903 ANDRE GIDE EN DE SOWJET UNIE. 3e jaargang inhoud no. 1 januari D. J. WIJNKOOP

Recommend Documents