POL-ITIEK CULTUUR. INDUSTRIELE CONJUNCTUUR ln NEDERLAND LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND. 3e jaargang inhoud no. 9 september J. F. BOS J

POL-ITIEK CULTUUR INDUSTRIELE CONJUNCTUUR lN NEDERLAND J. F. BOS

LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND J. PEETERS

3e jaargang Eenheid, geen verdere verdeeldheid, H. Sterringa pag. De industriele conjunctuur in Nederland, J. F. Bos .. Luchtbescherming in Nederland, .. J. Peeters De nieuwe kieswet van de S. U., .. G. van Praag Om oorlog of vrede, Mr. A. Jacobs .. De onvoltooide theorie van Jan Romein, .. Mr. A. S. de Leeuw

inhoud 513 517 526 533 538 544

no. 9

september

Foto's, eens en nu, G. van Kampen pag. 552 Brieven aan boord, K. van der Veer ., 557 De val van Redl, chef van de gene.. 560 rale staf, Egon Erwin Kisch .. 566 Uitzicht, Bobs de .Graaff Een vreemdeling onder mijnwerkers, .. 567 James Stern .. 571 Natuur-wetenschappelijk varia .. 573 Ontvangen-literatuur .. 575 Schaken, G. C. A. Oskam .. 576 Dammen, F. Raman

I I

1

POLITIEK EN CULTUUR maandschrift onder redactie van: K. Beuzemaker, J. W. d. Groot (arts), Mr.A. S. d. Leeuw, Uitgever .,Pegasus"- Hemonystraat 5 - Amsterdam-Z. tevens adres van redactie en adm. - Giro 173127 ~

Copy In te zenden voor de 1 Ode van ledere maand. Prijs per nummer 15 cent, per halfjaar f 1.-, per jaar f 2.Boekhandelsprijs 20 cent, per jaar f 2.50. Alles bij vooruitbetaling.

3de Jaargang No. 9

September 1 937

Verschenen :

Revolutionaire liederen uit Nederlands Verleden Verzameld ·en toegelicht door Dr. P. van Noord•an 188 bladz.- gebonden f 1.75 Dit boek bl'engt: GeuZienli,eder,e,n uit de Nederlands·e burgerlij~e revdutie der 16de 1eeuw'1 to·en het volk zich vrij \fiocht van de Spaanse feodal•e overhete·rsing, en Patriotten~iede11e11 ui.t de ·l'eViolutionaire strijd v.an de burg·eri,Uke democraten der 18e eeuw tegen de willekeur der 1'1e9'enten 1en tegen Oranj•e. Dit boek stelt de !'evolutionaire tradities van het NederJanaso v•olk in di·enst van de huidige strijd voor democratie •en vrijheid. Het bevat vel•e ·in'Leressante illustraties.

BIOLOGIE EN tv1ARXIStv1E door M.ardeJI Pren.ant (van de Serbonne te Parijs) uit het Frank vertaald door C. G. Le•eman 224 blz. - ingen. f 1.50 - geb. f 1.90 Dez·e Marxistische beschouwing ov;er de l,eer der l·evende wezens - duidelijk •en e•env·oud.ig geschreven, - zal ,ongetwijfeld in v;el·e kringen belangstelling trekk·en. T·e besteHen bij:

UITGEVERIJ "PEGASUS" HEMONYSTR. 5, AMSTERDAM-Z., GIRO 173127, TEL. 93761 bij Qnze boekwinkels •en bij de colporteurs.

EENHEID GEEN VERDERE VERDEELDHEID H. STERRINGA

"Het fasdsme, dat is de oorlog. Het roofzuchHge blok van de machtheb· bers van DuHsland, Japan en Italië streeft de V·erwerkelijking na van zijn roofplannen door: "1. een •eensgez:ind opt~eden der staten, die bij de vrede belang hebben, Ie verhinderen, "2. door de eenheid van acti·e der internationale arbeidersbeweging, de vorming van ·een machti•g, eensgezind wereldfront tegen fascisme en oorlog, ni•et toe te laten; "3. door sabotage, ondermijnings· en spionna9e-werk te verrichten in de Sow}e!-Unie, die de belangrijkste burcht van de vrede vorm'!:. "De Internationale arbeidersbeweging beschikt thans over voldoende krach· ten en middel·en, om het afbreken van de interventie der Duitse en ltali-· aanse fascisten in Spanje, het beëindigen van de invasie der Japanse mili· tairisten in China en de verzekering van de internationale vrede door te zetten".

S1ou1moedig, ja vermetel kl.in~en ons deze woorden van Dimitrow in de oren, wanneer wij todh re·eds maanden hert misdadig spel der Duitse en Italiaanse fa:scisilen in Spanjoe hebben kunnen volgen, en in de l.aatsile wd<Jen we,er 9etui9e zijn g·eweest van het oorlogsgeweld der Japanners in China, alles onder de w1elwiHende neutral·it,eit van de •grote mogendheden.

"Daartoe 1is echter noodzakelijk, dat de geweldi9e krachten en middelen der 1international·e arbeidersbeweging worden verenigd en op de werke· lijke en vastberaden strijd tegen fasoi•sm:e en oorlog worden g•ericht."

Dat is de Communistische lnilernational·e, die spt1eekt bij monde van haar secreta;ris Dimitrow. Een onv•erwoe·stba.ar vertrouwen in de krachten van de arbe·idersklasse1 di1e in staat is, door het imponerende ·en me,esl,epende van haar •eensgez·ind optreden de volksmassa aan te vuren 1en na1ar de overwinning op die volksviJanden te leiden. Daarentegen: "Voor de taak om een oorlog te voorkomen kan thans veel minder dan voorheen worden gerekend op de 'inlemational·e arbeidersbeweging."

Dat zijn de weinig bemoedigende woorden, neergel·egd in ·een rapport van de dommissi·e, di·e de bespt1ekingen o~er het militaire vraagstuk op het laats-te oongl"eS der S.D.A.P. voorbereidde. Een volkomen ontbreken van ~erlrouwen in de arbeidersklasse. Zij ademen •e•en g•eest, die van t•e voren re1eds da nederlaag als vrijwel zeker .aanvaardt. Twee stellingen, di·e hemelsbre,ed van 1elka.ar versdhillen. De twee l·eiden -loot ~ersohiHende ge.volgtrekkingen. De Spaanse •en de Franse .arbeidersklasse handelden ·in de geest van Dimitrow.

I

.

, I I

513

I

H. STERRINGA

EENHEID

Ziij <en hun sociaal-'democra+,ische en communistische parrtijën bezaten de moed, naar het wapen der eenheid te grijpen. In de strijd leerden sociaal-democrat-en en communi·sten elkaar kennen, begriijpen ~en v;edrouwen. De kracht van hun eensgezindheid hebben de kapitalisten en fasc,isiJen in Frankrijk en de Spaame, Italiaanse en Duiis·e fascisten voor de poorten van Madrid ondubbelzinnig te voelen gekregen. He-t gaf aan de arbeidersklasse van die landen zelf de moed, over nog grtofer stappen ie gaan denken en 'ae veren'iging van hun partijën op de dagorde te stellen. En nu de politiek, die de toonaangevende gro~p van leiders in de Nederlandse sociaal-democrati·e aan de arbeidersklasse van ons land heeft -toebedacht. Zij missen het onwankelbare verirauwen in de krachten der arbeidersklasse, dat ons communisten eigen is. Hei bovenaangehaalde citaat uit een congresrapport spreekt daarover boekdelen. J. van der W:ijk zegt daarover in "De Soc,:qai-Demoaaat" van 10 April: "Onze leiders hebben door de hevige crisis het vertrouwen in de politieke kracht der arbeidersklasse, dat bij sommi,gen hunner van te voren toch al ni,et zo .groot was, tijdelijk voor een goed deel verloren."

In de practijk komt het ~er bij deze groep op neer dat de leiding gevende rol aan de arbeidersklasse ontnomen werd. Zij zoeken het in onprincipiële pogingen iot toenadering met de burgerlijke partijën. Eerste V'oorwaarde daado1e is het van hun kant opjag~en van de broederstrijd der soc.-democraiische arbeiders tegen de communisten. Het uitsluiten der communisten uit de vakbonden behoort daartoe. He·! opnemen van vernielzuahti9e Trotzkistische elemeniJen, die de kolommen der arbeiderspers vullen mei giftige uitvallen tegen de Sowjet-Unie, maakt daa1rvan deel uit. In een debaH<egen den fascist Ruiter beroemde Ir. Vos zich nota bene voor het front van de boeren op de verdeeldheid der arbe~de,rs, door zijn stellige verklar.ing, dat de S.D.A.P. in geen 'enkele richting zulke feHe slagen uitdeelde als juist tegen de communisten. Zelfs de dr,eiging met verbreking van de inte,mationale verbindingen, ·in geval ~er samenwerking tussen Soc. en Comm. Internationale mocht komen, valt ·in het kader van dit politiek program. Als tegenhanger daarvan moei het aannemelijk maken van de sociaal-democra~ie als bondgenoot V'OOr de burgerl;ijke partijën opgeld doen. "Van ,arbeiderspartij naar volkspartij" ·i·s daarbij de leuze. Vurig·e kolen worden geladen op de hoofden van di·e sociaal-democraten, d1ie do,or hun methode van klassenstrijdvoeren de S.D.A.P. in het ·isolement zouden hebben gebracht. Het str,even naar volkse<enheid moet worden bevorderd. Veel ,en vrij algemeen g'epraat over de \"erbroedering der mensen treedt als theorie op de voorgrond tegenover de theorie van de klassenstrijd, die zioh in het pradische l~e\"en wiel Vler'soherpt. Met kunst en vliegWierk moet dez·e \"erbroedering 'er komen. Mede

514

H. STERRINGt.

EENHEIQ

door het aanhangen van het konin,.gshui·s en het de·elnemen aan Oranjefeesten. Zo staa-t het met het militaire vraagstuk. Terecht w1erd het oude standpunt der nationale ontw:apening vaarwel gezegd. Daarvoor in de plaats kwam echter ·een program van landsverdediging, zonder de vraag te stellen: w;elke regering de zeggi·ngskracht over het leger krijgt, - zonder ook z,ijn stem i·en opzichte van de militaire budgeHen onwrikbaar afhan~eltik te maken van de vraag: of het leger al of niet radioa,al van fascisten is gezuiverd. Dit alles is geen strijdbare tac·tiek van de arbeidersbeweging, als zij zich door haar hardnekki·ge en krachtige optreden tegen het fascisme en de readie sterke bondgenoten in de breedste volkslagen wil veroveren. Dit is ·een ontmannen van de arbei~ dersbeweging; d1it is haar dwingen tot c.apitulatie en.! zoals de sociaal-democraat Anema ten aanzien van de Omnj•everheerlijking terecht schreef: een zoeken naar volkseenheid maar ... ten koste van de arbeiders. Dit is het Wierk van jarenlang, systematisch, stap-voor-stap drijven in een bepaalde richting. E'en drijv,en, dat op tegenstand stuit, 'en wiaarbij aan al te heetgebak·erde Oranj.everhee·rlijking (als van Veen) de vermaning wJerd 9egev·en, dat zij moesten bedenken, "dat de partij te v•ergelij~en is met •een zw:aa,rbeladen Wiagen, die g·een scherpe bochten kan ma~en". Het resultaat van dit moe·i·zaam volbrachte Wlerk is neergelegd in de verkiezingsuitslag van Mei 1937. Stagnati·e van de sociaaldemocratie sinds 1918! De katholieke arbeiders z;ijn ni,et di-chter bij gekomen. Integ-endeel: •een slechte uitslag voor de S.D.A.P. tin het Zuiden~ in Limburg niet onbelangrijk verlies; de Staatspartij verenigt we•er de katholieken om zjch heen; de Kathoheke democraten V'erdw'i,jnen uit het parlement. Maar de communi-sten, di,e de stakende: textielarbeiders in Tilburg krachtdadig ondersteunden, winnen daar sterk. Heeft deze politiek de middenstanders •en de boeren aangetrok'kien? Neen! Zij z•ijn in grote getale van MusSiert gedes·erteerd, Wiaar zij bij de katholieken ren Col~jn beland zijn. De arbeiders'kla.sse boekte niet de w;inst van die fascistische nederlaag. Wat kan alleen het verdere perspectief van deze politiek zijn? Verdere aftakeling en verbrokkeling, - verzwakking der a:rbei'dersklasse in de strijd tegen de re9ei')Ïng-Coljjn. Het heeft e·r1 echter voorlopig alle schijn van, dat op de ·ingesla9en Wieg wordt voortgegaan. De strijd ~egen de communis'l!en 9a.at 'in versilerkte mate door. De silemmen der a.anhangers van het 'koning-shui·s vermenigvuldigen zich. De S.D.A.P., komt nu voo1r de voiJe consequen~i·es van haar militaire standpunt te staa)n. Zij is buiten de regering gehouden. De reactionaire politiek van de 1'1e9ering is uiilerst mil>ita,iristisch~. V~erdubbeling van de di-ensttijd, aanz'ienlijke verhoging van het soldaten-conting;ent, 1enrorme lasilen van mi·Nta,ir·e bud9eUen. Vorrink 'en Albarda 1en allen, di·e met ihien zijn, •gaap door met

515.

H. STERRINGA

EENHEID

het pressen der 9ehel1e pa.rfiij in hef!: door hen 'kl:aargemaakte keurslijf. In Friesland, Wiaar z,e op hevi9e tegenstand stuiten, hebben z·e 'een w,are chaos in hun 1ei9en partij a,angesticht. Voor het oog van de mogel.ijke, bondgenot,en der arbeidersklasse ontvouwt zich daar ni,et alleen het be·eld van iJeqensteHingen tussen de verschillende partijën der arbeiders, ma.ar zelfs door het drijven van V:orrink 'een verbrokk·eling· 'en dreigende uiteenspatting der S.D.A.P. Zulke botsingen kunnen in de t01ekomst ooi< in andere delen van het land ni,et uitbltiven. Het is de aHerhoogste tijd, daara,an •e•en •e·indre te maklen. Een moeilijke tijd Wiacht de arbeidersklasse. De bedoeling,en vap de nieuwe regening-Col.ijn laten aan duidel_ijkheid niets te wenserv ov:er. De arbeidersklasse van ons l,and toont haar str:ijdWlil ·in e:en gl'oeiënde 1en aanva!Hende sta'kingsbeweging. Zij kan in haar strijd ge•en enkel·e zo •ernsiige rem als dez·e pol.ihek der ve:rl:amming gebruik·en en he•eft haar onbel·emmerde 'eenheid me·er dan ooit nodi·g. Zow,el voor de zaak van haair directe lotsVIerbetering, hier 1in dit land, als voor haa:r si.rijd om die W'ede en de hulp aan de Spaanse kameraden. Gl'ote v•er:antw,oordelijkheid rust op de schouders van .i•eder arbeider, van .i,eder sociaal-democra:a:l: om me•e i1e helpen aan het bouw,en van de ,e,enheid; - van aHe communisten, nu wij met alle kracht onze pa.rtij, die onvermoe.id voortstrijdt voor de eenheid, snel moeten doen ,grol9!iën en haar zodoende snel e'en aanzienl!ike kracht moet1en vedenen.

516

DE INDUSTRIELE CONJUNCTUUR IN NEDERLAND

I

i

I I

I

11 . I

J. F. BOS I

In het Januarinummer schr.even W:e r·eeds, dat de Nederlandse bour9eoisiü optimistische verwachtingen had over de uitwerking van de devaluatie op de bedrijfsWlinsten. Uit ~el:e~ berichten\ blijkt op hei: og•enhlik, dat .inderdaad de i:oestand voor de ondernemers in tal van bedrijfstakken vooruitgaande is. In het overzicht over bedrijfsteestand en arbeidsmarkt in het ·eers~e, kwartaal van 1937, door het Centr:aal Bureau voor de Statisti·ek! sameng.esteld uit, van ondernemers ontvang.en rapporten, wordt vastg•esteld, dat de opleving ·in de nijverheid zich ble·ef ontwikkelen, vooral in •exportbedr\jven •en machinefabri,eken., maar toch ook in de meeste andere. Uitg.ezonderd daarvan waren in die maanden nog de bedrijven, ~elke voedings- •en .9'enotmiddelen fabriceren. Uit de omstandi·gheid, dat de opl.eving in de exportbedrijven het ,sterkst is, blijkit reeds, dat de i!o,enemende bed!'lijvi·gheid in Nederland ten nauwste samenhangt met de opleving in de groi:e kapitalis-tische landen en in de koloniën •en halfkoloniale gebieden, W.p;§lr de ondernemers voor de producten van hun bedrüf ruimer afzet kunnen vinden. Hoe lang zal die opl:ev,ing nog durlen? W1anne,er is een nieiUWEll crisis ie verwachi:en? Dat zijn vragen, waarop ge•en nauwkeurig antwoo1rd 1is te g-e~en. De economische pers van de bour9eoisi•e he,eft haar vroeger·e opi:imisme voor 'een qroot de.el verloren; teH
11

I

"Natuurlijk 1i·s het onmogelijk, nauwkeuriog. te voorspel!.en, wanne•er de nieuwe econom'ische crisis zal uitbreken: de statistische gegevens zijn te onvoldoende, er bestaan te V·eel ni·et geheel te peilen factoren van politieke :en sodale aard, die deze uitbarsting kunnen verhaasten of teg.enhouden. Maar •er tis e·en reeks van gege.vens, di·e .r.eden geven om te denken, dat een nieuwe crisis binnen ·een à twee jaar onmogelijk ·is. Even onmogelijk :i>S het te voorspellen, in welk land de nieuwe crisis zal uitbarsten: waarschijnl·ijk zal de cr-isis het eerst doorbreken in de landen, die vóór de anderen het di·epste punt van de crisi.s va'n 1929 overschreden hebben, namelijk Engeland en Japan. Maar de uitbarsting kan ook in een ander land plaats vinden, door deze of gene "toevalli·ge" pol.itieke oo.rzaak. De fasdstische heersers proberen het uitb~eken van de crisis te voorkomen door het aanstiChten van een nieuwe we•reldoorlog. Eén van de moti•even, di·e de oorlogs-,brandstichters aandrijven, is zonder

5171

J. F. BOS

DE INDUSTRIELE CONJUNCTUUR

twijfel de vrees voor een nieuwe c,ri,sis en de hOC!p op gerw:eldi.ge oorlqgswinsten."

Het is dus op deze on~ek,el"e basis van de voorbijgaande interna:tional~e opl,e~ing,, dat ook de opl~evi,l']g in Nederland zich vol-

tr,ekt. We zuHen nu de binnenlandse opleving nqga.an aan de hand van enigre stati,sti<eken, overgenomen uit het Maandschrift van. het Centraal-Bureau voor de Statisfi,ek, de Nederlandse Con.., junctuur, het Economisch-StatisHsoh Maandbericht, de Economisch-Statistische Berichten, en beginnen met het m ij n bed r :ij f. Daar bij 'een v,erbetering ,in de c,otnjlJJnduur het beidnij-fsl,even n:teer indushi1e'kol,en nodi,g heeft, is het dujde!1jk, dat in dat. geval in het mijnbednijf een v'ergrof,ing ~an de productie zall opfreden, 'en de Wjerkgel1egenheid ~ergroof zal worden. Zo ,is het inderda.ad. De pl"oductie der mijnen is aanmerkelijk f-o,egenomen: Productie in 1000 ton Steenkolen en Steenkolenslik Cokes Steenkoolbriketten

I mnd. Laatste 5 1935

I I

5013 874 441

Eerste 5 mnd. 1936

Laatste 5 mnd. 1936

Eerste 5 mnd. 1937

5032 919 468

5665 973 471

5712 1013 557

Tev,ens zijn van aHe producten der mijnen sinds vorig jaar Maarf de prijzen gestegen. Tenslotte is sinds Juni van hef vorig'e jaar het aantal bD de arbeidsbeurzen ingeschl"even geheel w,erklroze mijnwerkers gedaald van 1678 tot 1103 in Juni 1937, en het aantal arbeiders;, dat in de kolenmijnen w,erkzaam i,s, gesteg,en: Aantal arbeiders op de 'eerste der maand.

I 1936 1937

1

Maart 28.900 30.000

I I

Juni 28.600 30.800

I September I December 1

28.900

1

29.400

Bovendi,en W(al"en er nu geen gedwongen verzuimdag,en me~er ing,elegd. V~ergel~ek,en bij 1936 is 1er dus ~el ~een verbetering in de werkgelegenheid. Maar bedenken Wre hii,erbij, dat in de e~erst1e 5 ma,anden van dit jaar me,er ste.enkolren en s~eenkol,ensllik is g•eproduceerd dan ooit tevoren, fler~ijl daa11enteg,en het aantal arbeiders in 1931 ongeveer 8500 ,groter was dan ,in b~gin 1937! Het aantal arbeiders ,in het ,eigenlijkce mijnbednijf w~s in hef 'eerste kwartaat· van 1931 n.l. g'emiddetd 35.900 en de produdi,e 3.190.000 t'On, in 1937 Wjas het 27.900 en werd 3.414.000 ton g<eproduce.erd. Dit geeft 1er Wiel ,e,en be1eld van, hoe sterk 'e'r in de mijnen is gera-tionaliseerd tijdens de crisis. De voordel,en van dez,e verhoogde arbeidsproducfi,viteit zijn ni,et aan de arbeiders glekomen. z,e gingen gedeeltetijk naar de bezitters :der mJ.jnen- de staat ,en enl.g~e .Parl1iculie·re ondernemingen 518

J. F. BOS

DE INDUSTRIELE CONJUNCTUUR

- en g:edé,eHe!ijk naar de v:erbruilçers van sieenk.ool. V·e!'9'el·eken: mei 1 Jan. 1931 w_,aren de mijnwerk·erslonen op 1 Jan. 1937 per, diensi g:emiddeld 14.4% gedaald, de lçosien van lev·ensonderhoud te Amsterdam met ong:eveer 12°/o. Hi:eruit volgt reeds, dat het reël:e l1oon per dienst g:edaald .is, waarbij bovendi·en de •kosten van het levensonderhoud in Z.-~imburg hoger zijn dan te Amsterdam. De mijnWierkers zijn :er dus z·ek!er met hun lonen ni·et op vooruitg:ega.an sinds 1931. Pas op 1 April 1937 is e:en eerstJe loonsverhoging van 5°/o tot stand gekomen, di·e echter aHeen de ondergrondse, niet de bov·engrondse arbeiders belro.f. E·en interessantJe bijzonderheid: de me:este arbeiders hebben van dez·e loonsverhoging in het geheel n,i.et geprofit:eerd. Door de l·oonsverhogil"!g Wterd namelijk voor vel.en :e·en bepaalde. gl"ens overschreden van de klasse, waardoor de bijdragen voor het Mijnwerkersfonds werden berekend. Daardoor k1'1e9en de arbeiders 5°/o meer 1:oon, doch moesten :e·en bijna. •even g·r·ooi bedrag meer aan bjjdrag:en betalén, zodat sommigen •er z·elfs bij te kort schi:eten. Bezi·en we nu enige andere bedrijY:en, di:e de:els werken voor de buitenlandse markt. Eén der bedrijfstakken, di.e de grootste terugslag hebben ondervonden in de afg:elopen depressi·ejaren, is de t ·ex tie 1- in d u stri :e, Vooral .in Twente g:in,g :een :enorme stijging der werkl,oosheid g:epaard met :een 'Of'\g,ebreidelde daHn.g der lonen. In het laatste jaar is het beeld van de toestand sberk veranderd. Daar W:e voor het textiel-bedrijf ni:et beschikken over cijfers voor de totale producti·e:, gebruiken we de, in Juni j.l. voor: del eerste keer door het Centraal Bureau voor de StafisHek g:epubl:iceerde producti.e-indices. Van de katoenspinnerijën Wiordt eens in het :kw;arlaal op9egeven het aantal ur.er:\r dat alle spinspillen g:ezame!jjk in bedr;ijf zlijn g:eWteest; 1929 is genomen als basisjaar; het aantal spinspil-uren van :i.eder kWiartaal wordt ui!g:edrukt in pl'ocenten van het aantal spinspil-uren van 1929. l·ets dergelijks g:ebeurl er voor katoenen W:eefsels, tricotag•e en wonen garens en -Wteefsels.

92 66 150

86 66 138

98 73 144

116 83 171

129 94 156

103

88

93

117

116

I !

I I

Productie-ïndices, 1000 /0 11e kwar-~2e kwar-,3e kwar-,4e kwar-~1e kwartaal 1936 taal 1936 taal1936 taal1936 taal 1937 in 1929 Katoenen garens Katoenen weefsels Gebreide tricot-goederen Wollen garens en weefseis (lOOOf 0 in 1936)

I .

Dez•e · cijfers g:ev:en de grootsi:e productievermeerdering over 1936 te zi,en bij katoenen g-arens :en, Wie:efsel•s. Dit hanigt hi·erme:e samen, dat de oplieving: van de Nederlrands:e texti:el-lindustrile voor een niet 9ering 9edeefite 9ebaseerd 1is op de ·opl1eving in Nederlands-Indië •en de pol1itiek der regering, die erop 9ericht is, een' 51~

J. F. BOS

DE INDUSTRIELE CONJUNCTUUR

s~eeds groter gede,el/f;e van de Nederl,ands-lndische markt voor de Nederl:andse en Nede.rl,ands-lndische ,industrieproduden te J"eserve!'len, - tot schade o.a. van de Japanse kapital1isten, maar 10o'k van de Indonesische massa, di~e haar katoentjes hri,erdoor duurder moet betal,en. We vinden de uitwerking van dez,e poH-J:i,ek: in onderstaande uitvoercijf,ers:

Eerste 4 maanden 1936 Kunstzijden garens in 1000 k.g. bruto Katoenen manufacturen in 1000 k.g. netto Waarvan gebleekt katoen Waarvan weer naar Ned.-Indië

Eerste 4 maanden 1937

2370

2840

3330 1790

6030 2630

1420

2480

Ook de w:erkgeliegenheid in de texti>el-industri,e is a.anmerkelijk toeg,enomen. In het bovengenoemde kwartaaloverzicht melden verschiHende texHel-bedrijven van uiteenlopende aard e'en toename van het aantal' arbeiders met van 10 tot 20°/o· .in één jaar. Een daling der w,erkloosheid blijkt ook uit het aanta.l geheel' werkloz,e ~extiel-arbeiders, ingeschreven bij de arbeidsbeur21en, dat van Juni 1936 tot Juni' 1937 afnam van 11.269 tot 6.590. Toch is het aantal overgebl,even werklozen nog zeer groót. Het z.g. werkl,oosheidspementage, dat is het aantal werkloosheidsda9'en van vakverenigingslieden, uitgedrukt in procenten van het aanta~ dag·en, dat door aHe vakve!"enigingsleden had kunnen worden gewerkt, bedroeg in Mei, nog bijna 19°/o. Voor on,georganiseerde arbeiders is dat z~eker hoger! In het l?Jizonder in de textiel-jndustri~e he,eft de verdringing van arbeidskrachten door machines ~een ,enorme omvang aangenomen. De lianen onderginqen in de crisis een on9ehoorde dalin:g (del officiël'e statisti,ek geeft over de l~onen in het ~exHelbedrijf in de laafst,e jaren haast geen cij~~rs!). In de l,aats~e maanden" nu de werkgel,egenheid weer toeneemt, is de strijdpositi~e voor de arbeiders gunstiger geworden. De eerst'e loonsv,erhogingen z,ijn reeds verkregen: 5°/o in Tilburg, v~erder uite~enl,opend1e percentages in Tw:ente. In vel~e landen was de met a a 1- in dustri 1e een van de sterkste factoren in de opleViing. De ,grondslagen hi,ervoor zijn de, tUdens de depressie uitgestelde vernieuwing ~~n uitbreiding van het productie-apparaat (machines, spoorwegmaileria.al, sdï,epen, betdrijfsgebouwen, enz.) ~en de bewapeningswedstrijd der ,imperi~a­ listische mogendheden. In Nededand was reeds e·erder dan in andere industriën de productie der metaal~-industrie in stijgende l1ijn, en dez,e opgaande beweging handhaaft zich nog steeds. De invoer van grondstoffen voor dez,e industri,e bedroeg: 520

I

J. ~- BO~

DE INDUSTRIELE CONJUNCTUUR

l

I

In mill. guldens 1937 1936

I

I

In 1000 ton bruto 1937 1936

Eerste halfjaar

188.1 18.9

114.1 12.9

Eenige ijzer· en staalsoorten Tinerts

15.2 23.5

5.9 12.7

Ook de productie-indices w'ijz·en op uitbreiding van de productie: geslagen Iten schroefbou· I I emaillew. & moeren klinknagels

1e 2e 3e 4e 1e

1929 1934 1935 1936 kwartaal 1936 . kwartaal 1936 . kwartaal 1936 . kwartaal 1936 . kwartaal 1937 .

100 77 98 92 79 92 131 137

rijwiel· nijverheid 100 91 89 91 125 132 71 75 143

100 100 95 92 113 102

100 92 91 95 121 116

Voorat in de scheepsbouw had ~een grote opl,eving plaats. De gezamenlijke tonnenmaat der in aanbouw z.ijnde schepen v'erme·erderçl'e snel : schepen in aanbouw (in 1000 bruto register ton) I 1934 I 1935 I 1936 I eind tweede kwartaal einrl. vierde kwartaal

I

I

55 48

75 104

I

148 151

I

1937 188

Daar in midden-1929 'en midden-1930 de in aanbouw: zijnde· tonnag·e r·esp. ,172 1en 187 w:as, wordt in 1937 het peil van vóór de crisis overschreden. Van 10 grote sche·epsbouwondernerriin9en i.s e·en opgave 9epublkeerd van het persone'e.ll, waaruit evene,ens 'een betere gan:gl van zaken bl,ijkt: eind Dec. 1936 13650

eind Maart 1636 10150

eind Maart 1937 16550

Door meer dan honderd ondememing,en in het meiaalbedrijf (waarin ook de scheepswerven begr·epen zijn) wordt op de ,e,erste van ieder haUjaar opge9eV~en, hoev,eel arbeiders zij in dienst hebben. Op 1 Jan. 1937 was dat 34.000, te9en 28.000 op 1 Juli' 1936 'en 24.900 opl 1 ,J,an. 1936. Het aantal: bij de arbeidsbeurz,en il"\gesc'hreven gehe,el; werkl:ozen in de metaalnijverheid nam af van 47.000 in Juni, vorig jaar tot ruim 33.000 in dit jaar. Ook he~ werkloosheidspercenta9e ,is st·erk 9edaald: Mei Mei Mei

1935 1936 1937

40,2 39.· 23,7

521

J. F. BOS

DE INDUSTRIELE CONJUNCTUUR

Uit het liaatst_e perc,entag<e• b~ijH, da.t het .a,antal. w:e·rkl·oz•en in 'de metaalindustri'e i!oc'h nog ze·er hoog is. Dit wH ni•et z,e.ggen!, dat! bedrijVIen nqg sliapte Vlertonen;. Door rationalisa,ti·e •en t01epassing< v:an .ande..,e w:erkmefhoden is voor op bepaa.lde wijz•e g·eschoolde arbeiders Wlerk in OVIervlöed te k~ijg•en~ t1erwijl 1 echter voor een gf1oot deel der metaalarbeiders de kans op Wle·rk nog si!eeds g<ering .i•s. Gedul"ende het jaar 1936 bl,eVien de !tonen: nog op het la9e peH, waarop ze in de cnisis wa·ren neer9edrukt. Onderstaande tabel i!oont 'gemiddelde uurin~omens van arbeiders in metaa.lbedrljven, aang·esl,oten b,ij de Metaalbond, volgens opg,aven· van de·z·e ondernemersorganisati,e. · GEMEENTEKLASSE I Geschoolden Ongeschoolden 85

1 Jan. 1931 1933 1935 1936 1937

GEMEENTEKLASSE III Geschoolden Ongeschoolden

65 59 53 53 53

77

65 67 66

49 44 44 41 40

70 63 58 55 52

Dez·e löondalil)_gen - van 18 tot 26°/o - wal"en bel•angrUk groi!er dan de dai·ÎQS in de kosi!en van lteViensonderhoud,. di·e z•elfs volgens de officiël·e index in dez.eHde periode sl,echts 12°/o bed..,oeg. Loonsv·erhogingen komen pas nu hier ten daar v·oor. Was de conjunctuur in de me•esi:.e bedrlifstakken.1 di1e voor de export werken, al· ong•eVIeter •e•en half jaar .lang vooruitgaand, later kwam de opl,eving in de bedrijv•en, di·e we·r~en voor de binnenl,ands·e markt. J::l·et b o u w b 'e d r ,ij f heeft pas in die: liaatsi!e _paar maanden een geringe verbei!e•ring ondergaan. T•e.rw,ijl in het eersi>e kwartaal' van 1937 het aantal begonnen wioning<en nog beneden dat van het eerste kwartaal van 1936 l1ag, is het in de· volgende maanden groter gewlorden: I Jan. I Febr. I Maart I April 1935 1936 1937

2660 2100

2400 2890

3030 2940

j

3480 2220 3120

Mei j Juni j3e kw.l4e kw. 3510 2510 3190

3080 1940

9740 6330

6900 7100

Ook het bedrag der .aanbestedingen i.s in de liaatste· tijd aanzi,en~ijk gestegen. Daar ~echter de gmndstoHenprij,z·en •eveneens gestegen zijn, .zij het ni•et in zo ste·rke mate, ge•eft dez·e verbetering in het bedrag der aanbest,edingen e·en ov·erdrev,en beeld van de opl,eving in het bouwbedrijf. Het aantal bij de arbeidsbeurz,en ingeschreven w:erkl,oz.e bouwvaikarbeiders w.as in Juni 1937 wel twintig proc.ent minder dan een jaar tevol'en, nli. ruim 61.000 teg\en bijna 76.500, maar het Is toch nog boven de 60.000! De Wlerkloosheid onder de georgase•erde arbeiders i·s 'evene•ens gedaald, gezi•en het Wlerkloosheids1

522

J. F. BOS

DE INDUSTRIELE CONJUNCTUUR

perc•entag·e v·o·or het bouw.bedr:ijf, dat g•edaald is van 40.2 in Mei: 1936 •op 33.4 in Me,i: 1937. De hierboven opg•enoemde ·kenteken•en. van oplieving verl·okten leen ider burgerl.ij'ke bladen tot de VIOorspelling, dat nu wtel meteen defil'l(iti.evle verbetering in het bouwbedrijf kan worden ,gerekend. Dez•e uitspraak: is, :alfhans wat de woningbouw bet!'1eft, enigszins voorbarig. Immers, de bestaande w.oningvoorra.ad is, voorall in de l1agere huurkl·assen, in vel·e pl·a.atsen nog vr;ij gl"oot. De prijz•en van de grondstaHen xijn een heel stu'k: gesile91en, en di·entengevol9e ook de bouw.prijs; de huren echter zij:n nog niet gest~gen 1 z.odat het vo.or het kapitaal; .wleinig. lonend i~, nieuwe woningen te doen bouwen. Wel J,s mog•el'ijk:, dat, nu het de bourg·eoisie Wleer 9'0•ed ga:at, 1er me.er liuX!e-woningen g·~zet zullen w.onden. Wat de lonen betreft: in het eerste halfja.a:r v,an 1937 zijn ,in iheij_ bouw:bedrijf nog ge:en gevallten van .loonsv.erhoging 9erapporteend, - Wiel•echter van lioonsv•el'l•agingen. Bij Vierle·n.ging van de l,andelijke C·oUedi•ev;e arbeidsover.eenkomst zi}n n.l. een aanta•l gemeenten in •e•en l,ager bet;aalde .g>emeenteklasse g.epl.aatst. De schoen-indu:stri>e, di·e in 1935 bîjna g•eheel voor de markt Wlerkte, gaat nog zeer slecht. Het .aantal géhe,el werklozen, ingeschreven bij de arbeidsbeurz•en, w.as 3405 in Juni 1937, teg•enov;er vorig jaar 3803. Het pementage werkloosheidsdaqen; w.as in Me.i (27.5) •echter we·er gt"oter dan in April (24.4). E·en ;kort bericht in de "N.R.Crt." van 14 Juli, Ochtendbl,ad, meldde, dat vrijw.el all,e schoen~abri·eken zo goed als gehe•el van o!'ders v;er-. stoken w:anen, •en dat di•enileng•evolg•e het .aantali werkl·oz•en ,in! en'kel·e geme•enten ernstig toenam.

;I I

Samenvattend kunnen Wie z•egg•en, dat •er ·e·en duideljjke ~pl.eving in de Nederl.andse industri!e is ingetl"eden. W:ij houden ons hi.er ni·et in het bijzonder met de .andel"e bedr~fstakken _(tran~port1 handel, bankwezen, l;andbouw) bezig. Terloops mag ·e·r op geWiezen wor:den, dat de drukte in het t r .a n s p ·o rt b •e d r ij f, in de havens voor.al, bijzonder groot is. Het aantal schepen i•s bel.angrijk gestegen, •evenals het .aantal takien der havenarbeiders. De schepen z·ijn thans gehe·el met goede11en g>el.aden, en met grot~ deklasten, terwijl •er in 1936 nog '.'e•el• in hallast gevar·en werd. De lossing geschi·edt da,g ·en nachi, omdat er gebrek aan scheews!l'uimte is. Voor!.opig trekt •om verschiU·ende !"edenen de bezittende· klasse van de opl:eving de grootste voordel,en. Ook b:ij ;g.el•ijk-blijvende prijz•en •en l,onen be-tekent de ee.rste opl,eving ulit de dep11essi:el vo9.r de •ondernemers •e•en voordeel; hij kan daal"door de vaste 'kosten van zijn bedr;ijJ over me•er _pl"oduden verrekeneln,, Daar'~j komt, dai:,, -terwijl. de pr'0z,en, mede als .9•evojg van de deV!aluatie, st.ijgende z:ijn, de e•erste loonsVIerho.gingen ·eerst sinds kort, •en op zeer bescheiden schaal,, tot stand iijn g•ekomen. De devaluafi.e is daa.rbjj in het bijzonder in het voordeel van da

52l

J. F. BOS

DE INDUSTRIELE CONJUNOUUR

beziHers der bedrijven, di'e voor de ~e;x:port wer~en, welke bedrijven ook het me·est in de opl,eving dee,lnemen. De beurs he~eft We'er mo,ed gev;at. De aandelenkoe1rsen van de Nederlandse nijverheid s~egen sinds Sept. 1936 met gemiddeld 50 pCt. Ook het verbruik van luxe-go~ede11en neemt sterk toe, zoals de invoer van sommige artikel,en aange~eft. Jan.-Juli Automobielen voor personenvervoer 1) Delen v. automobielen Radioartikelen

in 1000 ton 1936 1937

in mil!. guldens 1936 1937

6.1

6.7 2.2 3.3

5.0 1.2

7.6 5.5 1.5

9,5 3.0 4.4

Het boterverbruik is ges~egen in het eers~e haHjaar van 1937 ten opzichte van het ,e,erste !halfiaa.r 1936 van gemi;Ç!deld 719 ton per week tot gemiddeld 739 ton per we,ek. Voor de arbeidersklasse staan de z;aken anders. Het ~otaal aantal ingeschreven werkloZien l,i,ep van omstreeks 380.000 in Juli 1936 terug tot 310.000 in Juni 1937. De bijna 70.000 arbeiders, die .in dez;e tijd werk kl"eg~en, verme·erderd met :een aantal jol'!ge arbeiders. di,e voor het ,e,erst in het bedrijfsl,even ~w:amen, gingen ongetwijfeld als gehe·ef in inkomen vooruit. Het is voorali door de verbeterde posiHe van dez1e gl"o,ep, dat oök het VleJ1bruik van goeder,en van massa,consumphe gest:egen is. In consumptie gebrachte suiker in 1000 ton

Margarine in tons gemiddeld per week

51.6 72.8

956 1135

1936 1937

Voor di,e arbeiders, di~e tijdens de depr.essi'e hun werk hebben behouden, is in het [aatste jaar over hielt. g(ehe:el genomen heib geldloon per uur ~ongeveer gelijk 9ebl,even. Door de stij.ging der 'kosien van l~evensonderhoud met nu reeds ruim So;o is duSt dei 11eël:e beloning voor het werk gedaald. Sommigen hebben dit kunnen vergoeden, doordat hun geldinkomen is gestegen als gevolg van het w:egvaHen van V'erzuimdagen of door overwerk, - waarmee 'ecMer hun arbeid, na aHe raHonalisati,e, di~e de crisis he·eft gebracht, nog meer verz:waard is. Tegenover dez1e nadelige factol'en staat echier een belangrijke gunstige verandering: de v·erbetering van de strategische positie van de arbeidersklasse. De vergl"o~e winstmogelijkheden voor den ondernemer bieden een goede kans voor die strijd voor betere arbeidsvoorwaarden. Het komt er nu voor de vakbeweging ~op aan, Vlan dj,e kansen ~e·en juist gebruik ~e maken! 1)

524

In 100C stuks.

DE INDUSTRIELE CONJUNCTUUR

J. F. BOS

Tenslotte zij, die nog werkl1oos z,ijn. Zij, hebben het zwaarst van de prijsstijging te lijden - meer nog dan de werkenden, daar juist bij brood 'en aardappelen de prijsstijgingen het sterkst waren. Daa!'om is nu de strijd voor v:et41oqing der steunnormen bjji iedere toename van de duurte punt één o•o het program van actie voor de werklozen. En di~ de;s 'te :~neer, omdat ook de ver... beterde rijks-inkomsten verbetering van de steun uitvoerbaar. maken. Hetzelfde geldt voor de werkverschaffing, di:e tot e1en blijVIend insMuut is gemaakt. Terwlijl de vermindering van het aantal werkl1ozen en de toenemende staats-inkomsten ,e.en verbetering van de werklozenz org mo:gel_ijk máken, stuwt de teg<enwoordige l'eg·ering integende,el aan op ,e,en v~ersl,echt,e·ring', en OR het .afschrijven van wat Col1ijn he-l: "r.esidu" der langdurig-werklozen heeft g·enoemd. De strijd hi,ertegen, ~en de opmars van de vakbeweging naar l,oonsverhoging zuHen elkaar wederzijds ondersteunen. De kansen zijn ,er - ~en er is g·een doelt11eHende:r bestrijding van de reacti>onair;e politi,ek van de ni,euwe regeriing1 dan dez,e!

I

I

I

I

1

I

i

i I

I I

LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND J. PEETERS

In dit artikel wiHen wij in het kort nagaan, welke maat11egelen op het •ogenblik worden aangep11ezen en offi·cië·ef g•epropag•e·erd ter bescherming van de bevolking teg•en "het gevaar uit de lucht". Dan zuHen we de doeltreHendheid van de.z•e maatreg·elen beschouwen •en daarna de uitvoering hi·er t.e lande. ACTIEVE BESCHERMING

Hi.eronder verstaat men de zuiv·er militai~ ma.atregel·en: - vijandelijke •eskaders kunnen beschoten worden met lucht-doelgeschut; wlonderen Vlan techniek, dJ•e honderden ko•geltj.es per minuut .afschJet:en •en automatisch rich-ben. Ve:rder: jagers en andere snell.e gevechtsvli·egtuigen ·Om de aanvall.ers uit de lucht te bestoken. Netten, aan baHons opgehangen, worden soms genoemd. Niet-militaire maat.regel1en, door de burgerij te: nemen, nqemt men passi·eve luchtbescherming. PASSIEVE, COLLECTIEVE BESCHERMING

De bescherming kan pas fundionenen, indi1en de aanvaHende vliegtuigen g •e m •e I d, de bevolking ge a I arm e·e• r d is. Elk·e minuut vertraging brengt het moordend toestel 5 km. dichterbij. Een net van tel~efonisch v·erbonden uitkijkposten, e·en voortreffelijk werkend alarmsysteem is nodig . .9P z'n minst zijn vloer lh;en, d~e zich i:!ijdens de aanval op s~ra.at of in openbare gebouwen, gl'ote magazijnen, bioscopen e.d. bevinden, s c h u i I keI der s nodig. Dez·e moeten sterk genoe.g zijn om in geval van instorten van het gebouw •elr-boven de1 schok ·en de puinvracht te weerstaan. Z·e moeten ga.sdicht zijn, van gassluiz·en bij de ingang voorzien. Er moet ·eien apparaat zijn Vloor het y;erV~ersen van de lucht; medische hulpmiddelen, water, gereedschappen moerten klaar li~ggen; ·evenzo chemicaliën voor het z.g.n. ontsmetten (l.e•es: onschadelijk maken) van met giftige stoffen bespatte 'kler:en, die laat b,innen gekomen pe;rson•elri dragen. Zeer uitvoerige maatr:egel·en worden aanbevol•en om ook in woon h u i zen 'kamers zó in te richten, dat z.e gasdicht zjjn, niet instorten door de luchtdruk van •een bom, die bij de buren ontploft, •en geen granaatscherv.en doorla-l!en. Zoals -wij nog zuHen aantonen, is zulk 1een bev•eiliging in die oude·re stadSiwoningen volslagen - , :en in de me•este "nieuwbouw" van de; laatste 20 jaar nag•enoeg ondoenlijk. Om het uitbreken van talrijke hran den te voorkomen, teng·evolge van de vel1e kl,eine, maar groi!e hitte ontwikkelende brandbommen, die voornamelijk op de bovenste verdiepingen zuU.en blijven liggen, is het ttijdig ontruimen van de zolders volstrekt nodig. Er moet gere·edschap aanwezig zijn •om de brandbom in •een bak met zand over te bneng.en, waar ze, k:a:n uitbranden1 e:n

526

J. PEETERS

LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND.

verder blusmateriaaL De vl·oer behoort met e•en zandl.aa;gj•e' ~~­ dekt te zijn; •om dez·e last te dmgren, z,al· vaak ~ersterking van de z.g.n. dekken (zdd1eringen, Z·eggen wij) nodig< blrijkien. In eUe-capacii!eit van de betr·effende fabri·eken op de hoog~'e zijn gesteld, - eren pl•an moet voor de productie zijn uitgewerkt. Bijzondere maatregelen dienen genomen te worden ter beveiliging van dijken ·en sluizen, van de machines van onmisbal"e bedrijVIen (eledrische centralres b.v., mijrnschachilen enz.). Een grote plaats wordt in de officiël1e geschriften ingeruimd .aan de z.g.n. verduisterings-maa~regel•en: met behulp van donker papier voor de ramen, kappen om. de .auto:- ren fi,etslantaams,t. lichtsluizen voor de 'café-ui-tgangen, uiterste beperking van straaiverlichtin9 enz., moeten .steden 'en dprpen z ..g.n. onvindbaar worden gemaakt voor vliegiujgen ,(des nachts dan altijq). PASSIEVE, INDIVIDUELE BESCHERMING

Ten behoeve van hen, di·e niet in gasdich-te vennekken kunnen schuilen (afgezi,en van militairen), bevati!en .aHe me·er uitvoerige geschriften ui-teenzettingen ov•er gasmaskers. •en gaspakken. Een gasmasker is een g,asdichte kap, di·e om. hei ge·zicht ,Past, met kijkglaz•en ·en ·een toevoersl.ang voor der in te .ademen lucht. Onderaan dez·e slang is •e.en bus geschroefd met kool~ en soms nog chemicalriën, wfel'ke de ingezogen lucht mo,et passeren, ren waarin de giftige s-toffen ac:hterbl,ijv,en. BJU gas-dichtheden, zoals die in de buurt van •een on-tplofte bom z·ijtn te v~erwachten, is de busvulling van de z:eer.goede maskers na 'enige uren verzadigd met giH •en totaal onw:erkz,aam ..geworden. De goedko9pste· maskerbusjes ve!'oorloven, juist de straat over te steken. Het mees-t te vrezren •en aHe·!'ee·rst te V·e·rwachuen gas, n.l. mosterdgas, werkt echter op de gehele: huid~, en wi'e gevaar loopt, •ermee bespat ie worden,- in dk geval dus het ontsmettend en verplegend persone·el,- kan aU,een beschermd worden met •een gasdicht pak. Behalve kostbaar (de •enkel,e, d1i'e niet g·ehee·l onbruikbaar bleken, kosten ca. 100 gulden) is de dracht he,el onaangenaam: na •e•en uurtj·e tapte i'emand reen kopj•e z:Wie1et uit de mouw van zulk •een jas. De :handen moeten beschermd wordren door ·gummi handschoenen, die vaak verni•euwd moeten worden, omdat mos-terdgas rubber aantast. Het dragen van ·een masker moet tevoren ga:ed 9eoe~end worden. De onderd1el,en z:ijn van rubber, zodat het bew:al"en ervan:

527.

J. PEETERS

LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND

met veel zorg •en onder deskund,ige l•e·iding moet gebeuren. Kleine kinderen, zieken ~en ouden van dagen kan men geen pa,ssend masker opzetten. Voor hen worden kappen aanbevolen, waaronder met ~een handpompJe een overdruk wordt onderhouden, zodat giftige lucht niet binnendringen kan. In iJegenstel.ling tot de maskers en pakk,en heeft men met dez,e uiterst noodzakelijke bescherming nauweltijks •enige ·ervaring opgedaan. Daar volgens de officiël,e opvatting alle mensen - behalve de entsmeUers •e.d. - geacht worden, wel in gasdichte vertrekken te schuHen, - ook al' volgt u~t d131 technische uiteenzettingen zonneklaar, dat die vertrekken er ni~et kunn•en zijn, - wordt het aanschaHen van maskers, pakken e.d. door de massa der bevolking onbesproken gelaten. Zij het onvoHedig, toch geeft deze opsomming een denkbe,eld van wat "men" ons aanprijst. Over v~eel wat nodig is, wordt gezwegen: over de bescherming van kunstschaHen leest men weinig; naar maatregelen iJegen bacter.iologische strijdmiddel,en zoekt men nog teVIerg•e,efs. Het •opgesomde dient ~ecMer ook naar onz·e mening te worden beschouwd als volstrekt noodzakelijk, indien men de schadelijke gevolgen van luchtaanvaHen tot het uHerste, dat te bereiken is, wenst te beperken. De propaganda voor deZJe zaken wordt!: ~echter in ~een vorm gekleed, di,e om twee J'1edenen misl·eidend is 'en daardoor buitel')gewioon gevaarlijk. Ten •eersiJe wordt de b ·e p ·er kt e doeltreffendheid Vlan de meeste m\iddel·en v·erzw·eg.en, ,of in ·een afzonderlijk hoofdstuk behandeld, zodat men zich i:en onrechte beveiligd waant, wanneer men op zijn hoogst minder onveiligheid bereiken kan. Ten twe·ede stelt men ae bevolking voorlduretnd gerust met ie leren, 'dat kelders, maskers enz. zo'n goede be·scherming 9even, doch men v 'e r z u i m t 'er bij t·e z,eggen, dat door kelders •en maskers die •er n i 'et zijn, •en er ook niet ka..., men, wanne·er ~er riiet veel geld aan wordt besiJe,ed, n.i e mand' beschermd is. Niet aHeen van Wat i:echnisch mogel;ijl< is, maar van w'at werkeiUk is ui1g·evoerd, di,enen wij de massa op de hoqgte te brengen. DOELTREFFENDHEID

De beperkte doeH11effendheid is ze,er onlal")gs bestude,erd door een commissi•e, ingesiJeld door de Ned. Chem. Vereniging, bestaande uH ·e·en doctorandus, 4 dodoren en 2 hoogl,eraren in de chemi~, bijgestaan door ~een in9eni•eur en e·en kapit,ein, tev.ens, den adj. in~pedeur van de regerings-luchtbeschermingsdi•enst, - nageno~g a Hen deskundjg. Wij c.i.teren enkeie Vlan de conclusies [nzake oorlogs-chemische kwesties, gepubliceerd in het "Chem. Weekblad" van 17 Juli 1937 (ni·et bepaa.ld e·en massaaf gelezen periodi,ek, zoals U begrijpt): "Dat 1in een komende oorlog zonder twUf·el aanvall·en ui~t de lucht op de burg.erbevolk,ing te wachten zijn .••

52$

J. PEETERS

LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND

Afweer daartegen door m'iddel van ja9ers en afweer9eschut

v-e~rmoedelijk.

onvoldoende ... Bescherming te9en voltreffers van bri,sant-granaten uitgesloten. Schedv~ijë kelders sl~echts in ·een deel der huiz,en m:ogelijk. CoU,ecHeve séhuilplaatseni ~evenmin veilig tegen volt~effers ..• Bescherming van huizen tegen kleine brandbommen misschien mogelijk, tegen grotere (5 kg. en meer) zeer waarschijnlijk ni~et ••. Tegen het •indringen van de bij een aanval te verwachten gassen in de huiz-en zijn maatregelen mogelijk, die slechts effect zuHen hebben, indien ni,et iegelijk door brisant-bommen vernieling of beschadiging der huizen plaats heeft ... Goede gaskleding is niet beschikbaar, daar nog geen materiaal, dat aari alle eisen voldoet, gevonden is ... . . . Piaatsel,ijke besmetting van kleine bevolkingsgroepen is mogelijjk doordat vijandelijke handlangers water .... •infecteren ... bovendien verspre·iding: van pokken en ... longpest. Dat de voorz·iening met ontsmettend materiaal tegen mosterdgas (voorna,melijk chloor, kalk) (lees b!~eekpoeder, J. P.) zeer waarschijnlijk onvoldoende zal zijn ... "

Commentaar? Lai:.en wU ~een goede bescherming eisen en de strijd tegen de oorlogsaanstichlers met verdubbelde kracht voortzeHen. VERWERKELIJKING Hoe staat het nu in Nederland met de verwerkelijking van ,al de Vloorgestelde maatregel,en? Het tot stand gebrachte blijkt een' uitermate droevig beetje. Wat ons met bewondering vervult, is slechts de w'ijz,e, waarop de heersendie klasse haar 'eigen belangen weet te behartigen: . . Aangepakt, energiek, wordt de Vloorbere,iding van de bescherming van ... grote bedrij v•e n. De Limburgse mijnen b.v. spreiden een eigen net van alarmposten over de provincie uit. Phil1ips, in Eindhov;en, Werkt plannen uit, waarb_ij ël;an de verzorging van de vluchtkelders in de fabriek en aan de bescherming van de machines (op zich zelf natuurlijk weer ze!er noodzakel
I

I

.

:' I! I

,

J. PEETERS

LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND

Haag, als sec!"etaris van de Ned. Studi,eve11eniging voor Luchtbescherming, en het adresboek de heren J. •en A. Duiker als groot..,. handelal"en in gasmaskers. Dez·elfde heren grossi·eren ook in telefoonapparaten, tezamen met een Duitsen firmant, terwijl op hetz,elfde adres o.m. het advii·es-bure~u "Nedinsko" isgevesti~~· Deze Neder!. Instrumenten Kompagme staat bekend als een filiaal van de Duitse firma Zeiss en l·ev·ert apparaten voor de oor• logsindust6e. Onder de commissarissen van Nedinsko troffen w~e het lid van de Alg. Raad van .,Ons Leger", Ir. M. C. E.Honga:erts aan, dien we tevens ontmoetten als commissaris van de Intern~ Gew!apend Beton Mij. In de Alg. Raad van "Onze Vloot" (samenstelling Maart '3~) hefet zitting .ex-vice-admiraal L. J. Ouant, voor wien "Nationaal Herstel" nÖg niet nationaal genoeg was, en di.e volg•ens Ni·el"op & Baaks boek der Naamloz·e Vennootschappen in 1931 commissaris werd v'an de ·el·ectrische-apparatenfabri:e'k Hazemeyer (Duitse dil"edeuren), - tt"ouwe adverteerders in de militaire pers. Den Heer Ir. F. E. J. de Kok viel ni·et sl.echts de eer te beurt, Deterding als ,President van de "Koninklijke Petrdeum" op te vol•gen1 doch dit nieuwe opperhoofd van Neerlands machtigste concern werd ook bereid gevonden om als voorziHer op t~ treden van het Luchtverdedigingsfonds, van het Nationaal Luchtvaartfonds en het Fokkerfonds. Gaat het de luchtvaart goed, dan gaat het de olie (waaruit immers de brandstof voor de motol'en gewonnen wordt) viast niet slec.ht. Al.le nationale toewfijding V'an de "Konin'kl·ijk.e" V•ertege:nwoordigers mag ·ons ·er •echter niet van we•erhoudetn_, te V·ermelden_. dat in 1931 een belangengemeenschap werd opgericht door het Engelse chemie-concern, de "Imperia! Chemica!", de twee grootste petroleum-concerns "Standard Oil" ·en "Koninklijke", •en het Duitse chemi·e-ooncern "1. G. Farbenindustrie". Het ni,euwe lichaam heet Intern. Hydragenation Comp., welke tot taak kree:g: vervaardiging van olie uit steenkool. Zoals wel bekend is, is deze bereidingswijze in de 1e·erste plaats voor Duitsland e·en l·evens- (of Hever oorl•ogs-) belang, wijl dat land wel over st•eenkool, doch ni·et over oliebronnen van betek·enis beschikt. Zo organiset"en de bezitters de afwe·er tegen het Duitse fascisme: - tezamen met de Duitse oorlogsindustri·e g1even z_ij voorlichting ... 1en notel"en de orders, - orders voor h u n bedrijven:. Voor al het andel"e - zo V'er'klar;en z•U -is ge,en geld beschikbaar. Schril steekt de behartiging van de ondernemersbelangen af bij hetgeen wordt verricht om de 'eigenlijke bescherming van de> bevolking tot uitvoering te brengen. Wel is men bezig, door middel van ·e·en r.eeks van g·eschriften en het oprichten vran verenigingen _(Ned. v,er. voor Luchtbescherming, plaatselijke verel')i_ging.en van di·e aard, Nat. Luchtv,erdedigingsfonds ,enz.} grotere groepen van de bevolking met het luchtgevaar vertt"ouwd te maken, waarbjj men het ondanks all.e

530

J. PEETERS

LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND'

:zakelijkheid nooit kan laten, de zaak nog Vle:el "be ·onsch~ldig voor te stellen. Komen we' echt.er toe· aan de uitvoering van da aëJngeprez·en plannen1 dan is het uit met de vo,ortvarendheid. .Hier immers kan aJI.een de overheid doeltreffend bouw1en, organiseren, persone·el schol1en. Hi•er gaat het om VIerstrekking van 9oede en goedkope máskers, kl~edingstukk·en, biHijke verbouwingen. Daar zit geen verdienste aan. Ter uitvoering worden! uitsluitend di·e maatregelen aanbeV'OI.en, di·e de overheid wleini.g geld kosten. Over het inrichten van schuilkelders voor i~edere•en, zelfs in de 9emeenten, die tot de 'eerste "geval'enk·lass•e" gel'ek·end w•ord:en, wordt niet gepraat. Liever laat men een groot warenhuis •en e·e:11 rijken industriëel een modelkelder bouwen en maakt daarme·a dan een reclame, alsof men ons wilde laten geloven, dtaJl d!EA ganse bevolking hi·er toevlucht zou kunnen vinden. . Thomson en Pe·ei:ers 1), de schrijvers van het bekende: boekje "Het Gevaar uit de Lucht", laten gasmaskers T5.- kosten, terwijl men •een goed •exempaar in de winkel met f 30.- moet betalen. Bomvrijë kelders kosi:en volgens de deskundigen ong. f 300.- per persoon, maar de minister vindt - de memorie van antwoorO op de luchtbeschermingswet - f 18.- per persoon voldoende om aan ·een schuilkelder te bes!•ede:n. Het aanlegg.en van chemicaliën-voorraden werd door d:en bedrijfsleider vian de Hem1brug, Ir. der W,eduwen, van de hand g.ewezen ... vanwege de kosten. De mensen, die verstand hebben van maskers •en dus weten, wai het zou kosten, indien men ze zou uitdel·en, bewel'en, dat maskers niet nodig zijn, als men •een goede schuilkelder heeft. Maar een deskund[g·e in schuilkelders {van L'eeuwen} neigt iot de mening, dat ·er van voldoende kelders toch g,e,E;ln sprake kan zijnî (vanwege 't geld?), zodat hi_: dan nog aan maskers d:e voorkeur geeft. w.e hebben nu het een nóch het .ander. De heren Koremans & v. d. Sluys g.enel'en zich echter ni.et, 1ee:n, schoolboekje uit ie geven ten di·enste van de luchtbescherming en daarin aan te bevel·en: ~én masker per g·ezin aan te schaHen. Men kan dan om beurten worden vergast. Des te kwistiger daareni:egen is men met acHes, welke z.e,er w:e:inig kosten, of nog geld toe opl·everen: v,erduisi:erings-proev·en zijn ·een geliefd programnummer op "luchtbeschermin_gsdagen", hoewel de deskundigen het erover ·eens zijn, dat de ve·rduisilering het vinden van ,een plaats vanuit de lucht w:el enjgszins bemoeilijkt, maar volstl"ekt niet onmog·eiUk maakt. De wateroppervila'kte van ons kanalen,.,ijke J.and laten ook in 'een strte·ek zonder 'kunstlicht snelle oáentati·e toe. Als mren .in he,el Fri,es·la:n'd die oliepitjes he·eft laten uitdraa.iën, juicht de p!ers, d:af de "bescherming" is geslaagd. De kantonrecMers z·etten met hog.e boete1n vloer overtreders de kroon op dit Werk. Later ),ez,en we in ,cLuc:.htlgevaar" (Mei '36), dat He·er.enveen aHe·en maar door 't lj•euke1)

Niet de schrijver van dit artikel. 531

~J(PEETERS

LUCHTBESCHERMING IN NEDERLAND

meer werd ontdekt. Ovier bom-aanvaiflen 'OP klaarlichl:•e dag wordt g~ezwe9en. Het national~e luchtv,erdedigin_gsfonds "zou het" (let wel: :het :z,o u nog slechts) "toejuichen, indien per jaar 25000 Nederlander een gulden oHerden" ... Elk jaar zou men dan het 7000st'e deel van de bevolking ~een goed masker kunnen 9ev~en. De voortreHelijkste beschermingsplannen laten de bezitters door hun hooa- :en zeer-qeleerde deskundigen uitwerk,en, m.aar ·hun onwil, de overheid daarvoor de 9elden ~e verstrekken, demonstreert men door elke beschouwing over de kosten achterweg~e ·te laten: - De bovenaangehaalde commissie van de Ned. Chem. Vereniging voert hte 10e punt "Zijn de maatregelen betaalbaar", van haar agenda af! Ni,et de ov<erheid, doch het "Particuli,er lnitiatilef'' moet hier helpen, zo is de l~eus. D.w.z.: zij die zich met auto's op hun villa in 'een Vleilig oord kunnen i:erugtrekklen, laten brav~e burgerlieden ,een potj~e sparen en de grote massa blijft als tevoren: ONBESCHERMD.

532

DE NIEUWE KIESWETVAN DE S. U. G. VAN PRAAG

Op 9 Juli 1937 ~ijn de re9els g'epublioeerd, volgens welke de• verkiezingen voor de Hoge Sowjet der U.S.S.R. zullen worden gehouden. In het navolgende willen wij de voornaamste bepalingen uit deze Kieswet bespt'leken en verge~ijken met de! overeenkomstige in ons land. Zoals onze Grondwet in het "Derde Hoofdstuk" de samlenstelling en de bevoegdheden der Nederl.andse volksvertegenwoordiging regelt, - bepaalt wie en op welke wijze de J,eden van de Kamers worden gekoz,en, geschiedt dit zelfde in Hoofdstuk XI van de, op 5 D,eoember 1936 ,aang'enomen Grondwet van de U.S.S.R. in de artikelen 134 tot en met 142 1). Daar wordt bepaa·l'd, dat de vterkiez.ing van de afge1va.ardi.gden \o1oor de Hoge Sowjet der U.S.S.R. (de vol'ksvertege111woordi9ing dus) geschiedt door de kiez,ers op grondslag van het algemene, gelijke ·en directe ki-esrecht bij geheime silemming. Verder, dat aHe burgers der U.S.S.R., die het 18d'e J,ev,ensj.aar hebben bereikt, onafhankelijk van ras en nationaliteit, godsdi,enst, graad van opvoeding, domicilie, sodal,e .afkomst, v~ermogenstoestand en werkzaamheid .in het ~erlfeden, gerechti,gd zijn rOm ,aan del vlerkiez.i.ng·en de1e~P i!e n1emen ,en in de1 Hoge Sowjet i!e wof'ldein gekozen. Reeds in de~e gl"ondwettelijke bepal.ingen zi•en wij ,e,en belangrijke uitbreiding van de volksinvloed in vergelijking met de bepa.lingen van b.v. de Nederlandse Gt'londwet, zoals deze in de Kieswet nader zijn uitg,ewerkt. Volgens ,art. 81 van de Ne,derlandse Grondwet moet men, om ki·ezer i!e zijn voor de Tweede Kamer, o.a. hebben bef'leikt 'een ~eeftijd, di~e ni,et beneden de 2 3 ja ,ar mag zijn, i!erwijl de Kieswet dez•e l'eeftijd bepaald heeft op 2 5 j aar, ·en 'daarmee 1e1en ni,euwle beperking heeft ingev\Qierd. In de Sowjet-Unie is de Ki·eswet volkomen in overeenstemming met de bepal~ngen Vlan de Grondwet. Ja., daar z•ijn - zoals wjj nog zuJII.en zien - de grondwettel.ijk 9egrevlen reehiJen .in de. nadere uitwerking nog belangrijk uitgebreid. Op gf'lond daarvan zal. men dus in de Sowjet-Un:i,e ni·et de dwaze situati~e krijgen, die in ons land kan voorkomen, dat men door de kie~ers bekwaam wordt geacht om hun belangen in de Gemeenteraad i!e verdedig,en ~en te hehartig·en, maar nog ni·et als rijp genoeg wordt beschouwd om z,eJ.t als kie~er op te treden. Om ge ko z ,en te kunnen worden als lid van de Geme,enilef'laad, behoeft men niet ouder dan 23 jaar i!e zijn, iierw'ijl de minimumJ,eeftijd voor k i 'e z •e r s 2 5 j a a r ,is! Zoals bekend is, moet men, om ,in ons land lid van de Kalmer te Wot'lden, de J,e,eftijd van 30 jaar hebben ber.eikt. Klaarblijkelijk zat bij onze wetgeVIers de angst voor, de j1eugd verantwoordeHjkheid te doen drag·en. In de Sowj,et-Uni'e ne·emt de j~eugd in het 1)

I 1

I

I I

I

' I I !

lire: "De Grondwet van de U.S.S.R...., uitgeg.ev·en bü Pegasus, '37,f 0.25.

533

G. VAN PRAAG

DE NIEUWE KIESWET VAN DE S.U.

economische j,ev,en 'een grloile pl,a.ats 1in. Tairijk zijn de jeugdige personen, die l'eiders zijn van gro~e bedrijven. En •er bestaat geen vrees, ook voor de jol'"]geren de w~g ~e openen tot het bestul"en van het l,and. Een bel,angrijk, grondweHel,ijk gewaarborgd . recht is nog, dat Cle burgers V'an de U.S.S.R., di'e' zich .in de t"ijën v:a11), hebRod,e Leger bevinden, hetz,eHdte !"echt om te bez·en en g~ekoz·en te worden genieten al's alle burg•ers. Onz·e Gt"ondwret daarentegen sèhrijft voor: "De wet bepa.aH, in hoeverl"e de uHoe~ening van het ki.esrecht WIOrdt geschorst voor de mil:itairen bij de ze,e- ~en de landmacht voor de tijd gedurende w,el•k•e zij zich onder de wapenen bevinden." En onz,e Kieswet bepaalt, dat voor de di,enstplic.hfigen, die .in gevaJ van "oorlog, oorlogsgevaar of andere buitengewone omstandigheden" onder de W!apenen worden gehouden, hei kiesrecht "voor het gehel1e Rijk ,of voor een bepaald gedeeHe (kan) worden geschorst." Het Tweede Hoofdstuk van de Sowjet-Ki1eswet bepaalt de wijze, waarop de kiezersl•ijst wordt vastgesteld. In de ki,ezerslijst worden aHe burgers opgenomen, die het kiesrecht bezitten en die (blijvend of tijdel,ijk) op het tijdstip van de opma:king der tijsten op het gebied van de bet!"effende Sowjet wonen en op de dag van de verkiezing het 18de j,evensjaar hebben bereikt. Dit ·is een buit,engewoon soepel•e bepa.ling, di'e het ieder in.gezetene van het rijk mogel•ijk maakt, aan het bestuur de,el te nemen. Geen ingewikkelde be.Palingen, zoals onze Nederlandse wet l•aat zien, waardoor men bij l·.ezing steeds het gevoel krijgt, dat de invloed van het volk beknibbeld wordt. Vergelijk deze bepaling maar eens met de regeling in de Nederlandse wet, waarin staat, dat ki,ezer is de ,~ngez,e~ene" des rijks. Ingezetenen van het Rijk zijn zij, die hun woonplaats In het rijk hebben en haar "gedurende de voorafgaande achttien maanden" in Nederl·and of de koloniën gehad hebben! Deze bepaling betreffende het domicilie onthoudt dus aan vele Nederl·andse staatsburgers het recht tot de,elname aan de verkiezingen. De Sowjet-wet ge,eft V'erder de w:ijze aan, waarop k~ac:.;hten 'enz. kunnen worden ingedi·end en behandeld betreffende deze lijsten, 'en uitvoerig wordt in de vol:gende hoofdstukken de werkwUze der kieskringen ·en kiesdistricten 'en van de ki.escommi[ssies vast:gel·~gd.

Hoe interessant en !·eerzaam dez·e· bepalingen ook zijn, die niet minder dan 48 artikel·en, •en soms ze,er uH:VIa<er.ige, bevatten, en volledige waarborgen bieden, dat inderdaad de wil van hei: violk tot z'ijn t"e(iht komt, willen wij. ons hier alle·en bezig houden met de l"ege'l'ing Vlan de c,andidaats~elling voor de Hoge Sowjet der U.S.S.R. Want juist op &~ punt trekt men vaak het democratisch !karakter van de Sowjet-Kie'swet in tw:ijfel1. Laat ons nu dan all:ereerst dez1e bepalingen nader bekij~en. Vol9ens ad. 141 van de Gt"ondwet der U.S.S.R. wordt het recht

534

G. VAN PRAAG

DE NIEUWE KIESWET VAN DE S..U.

om candidai!en te steNen voor de Hoge Sow],et gewaarborgd aan de maatschappelijlçe organisaties •en de verenigingen der werkers. Dit zijn de communistische partij-organisati,es, de vakverenigingen, de QoÖperati·e·s, die organisatites \flan de j•eugd, de culturelet verenigingen ·en andere op wettelijk voorg•eschrev·en wijze g:eregistreerde .organisatites. Art. 57 vlan de Ki,eswlet bepaalt, dathet recht om candidaten te steHen zowel wordt g·ewaarborgd aan de c,•e n tra I •e .organen de•r bovlengenQemdle maatschappel:ijke organisaties ·en verenigingen als ook aan hun verschinende afdelingen, maat· •evlene,ens aan de alg•emene v•er,g.adlerir]:gen van de arbeide·rs in die bedrljvlen, aan die Rood-armisf.en in de dellen' vlan het l•eger,en óók aan ,de al9emene vergadieringen van 'de boeren in de coHectieve bedrijv·en en van de arbeiders en ambtenaren der Sowjet-bedrijven. Dit is dus een zeer ruime uitlegging van de grondwettelijke bepalingen. Geenszins een inkrimping van de grondweHelijke voorschriften, zoals wij dat in ons land waarnemen bij het bepalen van de l•eeftijden der bez·ers. Ook in dit opzicht is de Sowjet-ki·eswet heel wat democratischer dan die in ons land. Kiesrecht hebben nag·enoe.g aHe bur;gers der Sowjet-Unie en het merendeel van hen is werkzaam in de fab6eken, collectieve l.andbouwhed~ijven enz. ·· Een klein peroentag.e is sl,echrf:s l.id vlan die Communistische Partij. Volgens bovien aangehaalde· bepalingen is die candidaa~stelling buiten de Comm. Partij dus zeer ruim genomen. l·edere algemene vergadering van arbeiders, werkzaam in een bepaald bedrijf, kan candidaten stellen, en uitvoerig wordien in de "Bepalingen omtrent de verbezingen voor de Hoge Sowjet der U.S.S.R.'' de waarborgen omschreven, dat dit inderdaad ook geschieden kan; - en het wordt, zoals wij nog zullen zien, aan de werk,ers in de Sowjet-Unie gemakkelijk·er g'emaakt, hun candidaten te steHen, dan in ons land. Aan de verkiezingen neemt sl•echts één politieke partij deel --' de Communistische Parfij. Dit vloeit voort uit de omstandigheid, dat er ook maar één politi-eke partij in de Sowjet-Uni•e bestaat die dan ook in de G.nond'- •en Kieswet als •een realiteit wordt erkend. Eerlijker dan b.v.. in ons l.and, waar de wet net doet, ·of er geen polifi.eke partijën bestaan, terwiJl de werkelijkheid toch is, dat de politieke partijën practisch de candidaten stellen. Door de historische ontwikkeling is in de Sowjet-Uni•e de Communistische Partij (de Bolsjewiki) de eenheidspartij van het pro~ letariaat geworden. Eén arbeiderskl•ass·eJ één partij, - di1 ideaal is in de Sowjet-Unie verwezenlijkt. AHe •e•erlijk·e en bewuste strijders voor het socialisme zijn in deze partij verenigd. ln de Sowjet-Unie is de overwinning op het k~pitalisme behaald met de arbeidersklasse als leidende klasse. Het is dus begrijpelijk, dat de politieke partij van de arbeidersklasse de leidende politieke partij werd. In de klassenstrijd, waarin het proletariaat oVIerwlon, verdwenen mèt de burgerlljk~e klmsen ook de burger-

535

0. VAN PRAAG

DE NIEUWE KIESWET VAN DE S.U.

lijke partijën. Zulke parl'ijën zijn dan ook onbestaanbaar ·en onnodig in een maatschappij waar geen kapi-talisten meer zijn en 1geen grootgrondbeziHers, ·en waar de grenzen tussen de klassen verdwijnen. Zoals Stalin het uitdrukte: "In de U.S.S.R. zijn slechts twee klassen: arbeiders ·en boeren, wier belangen niet alleen niet vijandig zijn, maar integendeel kameraadschappelijk. Bij ·gevolg is in de U.S.S.R. ge•en bodem voor het bestaan van verschillende partijën aanwezig en dus ook niet voor de vrijheid van zulke partijën." Dez·e enige partij in de Sowjet-Unie heeft het socialisme naar de overwinning gevoerd en - zoals óók weer blijkt uit deze Kieswet - de meest voHedig·e volksregering mogelijk gemaakt. l·edere andere partij zou in wezen een kapitalistische partij z.ijn - vijandig aan de bresta.ainde Sowjet-maatschappij. En het is geen beperking van de democrati·e, dat zulk een partij ge•en vijanden in haar ·eigen rijën duldt. Integendeel - het is eein. waarborg voor de democratie, dat dez·e partij de grootsl:e waakzaamheid betracht tegenover all>en, di·e de grondslagen van de Sowjetstaat zouden wiHen aantasten. Om een candidaat te steJI.en, is niets anders nodig dan aan de kiesoommissie de volgende documenten af te geven: Het verslag van de vergadering of bijeenkomst, waarin de afgevaardigde candidaat werd gesteld, ondertekend door de leden van het presidium met opgave van hun leeftijd, woonplaats, de naam van de organisatie, die den candidaat heeft gesteld, opgave van tijd en plaats 1en Vian het aan'bal de·elnemers aan die vergadering of bijeenkomst, waarbij dan nog moet worden opgegeven de famili·enaam, voornaam, vadersnaam, l•eeftijd, woonplaats, •eventueel partijlidmaatschap en beroep van den candidaat. Ook moet worden overgelegd 1e•en verklaring van den candidaat, dat h~j het met zijn candidatuur e·ens i·s. Aan iede!'1e organisatie, di1e 1een toegelaten candidaat heeft gesteld, •evena.ls aan iede11en burg•er der U.S.S.R., wordt volgens art. 70 van de Kieswet het recht g~ewaarborgd, overeenkomstig art. 125 van de Sowjet Grondwet on b 1e I •e m m 1e r de agitati.e voor dezen candidaat te voeren. Stel t·eg•enover dez·e, waarlijk 'democratische wijz•e van candidaatstelling de bepalingen in onze Ki·eswet, waarbij vóór de indi.ening van •een candidailenlijst voor de Tweede Kamer elke beskring een waarborgsom van f 250.- in 's Rijks kas moet worden gestort. Dient dus een partij in 1e I k e kieskring 'een candidatenlijst in, dat bedraagt de te storten waarborgsom 18 maal f 250.- is f 4500.-. Behaalt ·een st;el gelijkluidende lijsten of •een lijstengroep minder dan 3/4 °/o van het totaal aanta.l uitgebrachte stemmen, dan vervalt de gestorte waarborgsom aan de staat. Waardoor dus de bepaling, dat een candidat•enlijst door minstens 25 bevoegde ki•ezers kan worden ingediend, als z.e niet over het vereiste bedrag beschikk·en, tot 'een ficti·e wordt.

536

G. VAN PRAAG

DE NIEUWE KIESWET VAN DE S.U.

De stemming en het teHen ~an de stemmen is in de Sow'j·et-Kieswet zó uitgewerkt, dat ·er een z·eer democratische regeling is to~ stand gekomen ·en alle waarborgen zijn gegeven om iedere poging om de uitslag te vervalsen onmogelijk te maken. De Kieswet bepaalt in de art. 23 en 24, dat het openbaar maken van de kiezerslijsten t·egel:ijk zal plaats vinden met het vaststellen van de dag der verkiezing. Dez·e bezerslijst moet 30 dagen vóór de verkiezing ter algemene inzage en onderzoek worden gelegd. Het uit~oerend Comité de•r Sawjets is verpl'icht, i•edere aanmerking over onjuistheden in de kiezerslijst uiterlijk binnen 3 d a 1g •e n te behandelen. Het laatste woord daarin is aan he~ Volksgerecht dat ook v •e r p I i c h t is, binnen 3 dagen de aanmerkingen ~an den burger te onderzoeken en wiel: in openbare gerechtszitting met dagvaarding van hem, di·e de aanmerking heeft gemaakt, •en •een Yer-begenwoordiger van de Sowjet. Dez·e uitspraak van het Vdksgerecht is bindend voor de betreffende Sowjet. Ook de .9eheime· stemmi~g W'ordt,pracHschg•ewaarborgd door de bepaling van art. 76, dat de afgifte van e•en stem zó <]'_eschi·ed:t, dat de kiez·et het stembi,lj.et in g •e s liot•e n ·en~eloppe in de s-bembus werpt. BoVIendien wordtvoorhet invuHen van 't stembiHet •e·en bijzonder ~er-brek ingericht. Volgens art. 77 i·s het V•erboden,, dat gedurende 't stemmen b •e h a I v •e d •e k i •e z •e r •een ander persoon zich in dai vertrek bevindi, wie het ook zij, z•elfs de l•eden van het stembureau niet. St·embiljetten, di•e zonder •envel.oppe, of in enveloppe anders dan van het voorgeschrev•en model, worden a~g~geven, zijn volgens art. 90, ongeldig. Zoals Jakowl1ew het in zijn !'1eferaai ov·er de Ki•eswet op 7 Juli '37 uitdrukte: "In overeenstemming met de l·etter en die ·g•eest van de Grondwet, die op Stal•in's ini·tia.t.ief .is tot stand gekomen, bepaalt het ontwerp van de Ki·es.weill zkh niet •tot het vasHegg.en van de fo~mele redhten der burg.e•r's., maa1r< l•egt •iede, a~tikel getui9enis af van de zorg voor de f.ei.telijke verwe~en­ lijk•ing van deze rechten."

Natuurlijk is mei het bov·enstaande nog ni•et aHes gezegd, maar onze korte opmerkingen wat'1en toch al voldoende om te tone11, dat..geen lan? "duideljjker d,an de SoVo!.iet-Unie laat zi•en.~ wat ~~r­ kelijke Yolksmvloed, regenng cloor het volk - wat werkeliJke democratie betekent. De Sowjet-Kieswet he·eft 9ebruik gema.akt van het beste, dat 'de burgerlijk-democratische landen op dii gebi·ed hebben voortgebracht •en bovendi·en maaki zij ~de formel•e !"'echten . van de burgers tot w·e rke I ij k•e materiël.e !"'echten; dit was eersi mogelijk door hei opheHen van :de uiibuiting van den enen mens door den anderen •en van het privaatbezit op de producfi.emiddelen. fvlaar ook forme•el is het ki•es!"echi van de Unie al:gemener ~li democratischer ~dan b.v ..in ons land.

buitenlands overzicht

Otv1 OORLOG OF VREDE Mr. A. JACOBS

De zomermaanden van 1937 hebben de klove die de mensheid in twee paden scheidt, V1erdi·ept. Veler gedachten zijn gevlucht in •e•en soort vacanHe-s~eer; zó groot is de macht van de traditie der seizoenen: .zó groot was bovrendi.en bjj ons in Nederland de politi~e~e moeheid na de V1erki•ezingsstrijd. En zo wilden vel.en het dieper worden V1an de klove ni•et zien •en ni•et l.a-!:en doordrin9'en tot hun bewustzijn. Zij deden denken .aan de mensen, die! midden in de wereldoorlog "speldj.es" dro·egen, waarop te lezen stond: "Praat. me niet OV1er de oorlog", - doch de oorlog wo.ed~ er ni·et minder wr·e·ed om. De herfst V1an 1937 be.sint, en hoe staan wij •er voor? De ge·estige Engelse sch~ijV1er Aldous Huxl.ey laat in één van zijn in Italië ,.sp·el•ende" noveHen 1e•en l.ady op naiëve en openharti~·e' wijze de ld der fascisten ziqg·en. "Zij houden de l~gere standen zo goed in toom", ~egt zij. Sedert 1922 V1ervulde het fascisme [deze taak, de waakhond te zijn van het kapitalisme, in Italië. Sedert 1936 tracht het deze taak internationaal te vervuHen, •en nimmer he·eft het daarvran schaamtelozer •en vrijmoediger bl.ijk gegeV1en dan juist in di·e maanden, di.e achter ons liggen. Het heeft, met medewerking vran Spaanse volksverraders, - met hartelijk·e medewerking ook van de fascistische regimes in Duitsland ·en P·ortugal, - het Spaanse vrolk besprongen, ·eenvoudig omdat hei democratisch regime, dat dit vrolk zich gegeven had, en dat in de naam "republi·ek der werkenden" werd saam_gevrat, den heren niet bevriel. Een burgerlijke republi·ek met •een burgerlijk-democratische regering werd fluks V1oor een Sowjet-Spanjoe uitgekret·en, - •en dan is immers aJJ,es geoorloofd? Dat men tevens de kans kreeg, Britse 'en Franse rijks-belangen te schaden en ~ostbare grondstoffen in de· wacht te slepen, - dat was det tweede vlieg, die in di•e éne kl,ap geslagen kon worden. Het fascisme he·eft die aanV'al op Spanje straffeloos (althans in diplomatiek opzicht straffeloos, - in militair opzicht was •er Guadalajara) kunnen V1olvoeren, en daardoor is het steeds ongegeneerder geworden in zijn O,Ptneden. Op het qgenblik, dat ~·ij dit schrijv•en, he·eft het ·e•en ruwe intimidatie-campagne geopend tegen de koopV1aardij in de Middellands•e Zee. Haliaanse bommenWerpers, Italiaanse• duikboten, ltali,aanse torpedobootjagers V'ernielen dag-in dag-uit vreedzame handelsschepen, onverschillig of ze al dan niet op weg naar Spaqje zijn. De schrik moet er in komen; dat is het simpele, duidelij~e doel van deze terreur,

538

Mr. A. JACOSS

OM OORLOG OF VREDE

Clie •even onbekommerd wbrdt uit9eo•ef·end als de "onbeperkte duikboot-oorlog" der Duitsers tijdens de wereldoorlog. ALMERIA

Het Duitse fasósme, 'ervaren in bruutheid, doet me•e. Er was een tijd, dat het bombardement van •een open havenstad als Almeria 'een kreet van verontwaardigd verzet zou hebben doen opgaan, niet alle.en bij doodgewone fatsoenl,ijke mensen, maar ook bijl de regeerders in ,elk land, dat geen ze,eJ10V·e,rs-maniel1en 9ebruiken kan in zijn politlieke linven1aris. E1n thans? Te11echt ko,rf Span}e's president Azana, in z.ijn rede op de ·eerste v'erjaardag: van de burgeroorl,og spre.kende ove.r "het harbaarse schandaal: van het bombardement van Almeria", zeg9en: "Maar nu weeil de wereld dan ook, dat <elk eskader een kuststad kan pl,atschieten zonder dat het iets overkomt. Een l,evende er~aring, di,e z,eke,r, gevol9en zal hebben". In zijn intervi·ew met den Amerikaansen dagblad-eig·enaar Howard heeft Stalin anderhalf jaar geleden gezegd: "Te9enwoor:dig pl•ee•gt men 9een oorlog meer te v·erklanen. Men begint ·e,envoudig oorl.og te voenen". Een jaar na de ~ervaring in Spanje {~en tevoren zag men het re·eds in Abessinië) zi.et de wereld in China,; hoe waar dit woord van Stal,in iS!. E:niig·e l
Betekent dibl'ltes nu, dat wij on v'e r m ,ij de I ijk naar'een twe·ede, wereldoorlog .afgl!ijden? Ne·en, dat bet•ekent het 9eenszins. Oor-

539

Mr. A. JACOBS

OM OORLOG OF VREDE

l:og is 9een onontkoombaar noodlot Oorl1og ·i·s •en blijft e•en werk: van mensenhanden, •en kan door andel"e mensenhanden worèl<en •gestuit. Zij, die de vrede winen handhaven, k'unnen, als hun houding energiek genoeg is, dit doel, be,.,ei~en, en daardoor t•ev:ens bijdmgen tot de bevrijding van het Duritse, het ltal:ia,anse, het Japanse volk van de fascistische tynanni·e. De t.aak, welke de niet-fasöistische, vnede·-wiU.ende stat•en in dezen hebben, is bijzonder duidel.ijk uireen9ezet in de· woorden, welke Volksdommissaris Litwinow tot den Zweedsen (soci.aaldemocr,atisc'hen) m.inist.er van Buitenl:andse Zaken Sandl,er richtte, tijdens diens bezoek ,aan Moskou. D.i•e woorden VJerdi·enen me·er eandacht dan zJj indertijd hebben g>ekr·egen, en wij willen z.e hi·er dan ook herhal:en: .,Wij weten, zo sprak Lilhvinow, dat Zweden ·een van dioe l:mden is, diie, bezamen met de Sowjet-Unie, strijden te.gen het denkbeeld van de ve·reeu~ wi•ging van de afschuwelijke instelling, die oorlog heet, en vo01r het bij.-' leggen van •inf.ernational·e geschillen uitsluitend door vreedzame midde·l·en .. Het aantaf van die landen is groot.. D:e krachten, zowel· aan mensen a1ls aan materi•aal, welke zij vertegenwoordi.gen, zijn ontzaglijk en ga•an in wime mate de vereni.gde krachten te-boven van di·e stat.en, die openlijk s·treven naa.r het ontketenen van e·en oorlog, en van di•e staf.en, welke hen daarbij half-openlijk helpen. Maar helaas zijn de krachten, di•e de vred8i willen, minder vastberaden, minder ·energiek, minder eensgezind: dan dei krachten, die zich tegen hen verzetten ·en di·e, voor niets terugdeinzend - ni•et voor bluf •en ni•et voor chantage, niet voor bedrog en niet voor •ri·sico's van ·een avontuur -'de hel.e werdd nu al een reeks van jaren in een toestand van groei•ënde beduchtheid en voor-o•orlaogse koortsigheid 'houden." "Het gaat er ni·et om, militake verbonden en coaiHi·es te vormen teneinde de krachten van de ene groep op het S•lagveld tegenove·r die van de, an-; dere groep te plaatsen. De taak van het ogenblik bestaa.t ons inzi·ens in de verstevi·ging van het "wedes-potentiëel", als ik het zo noemen mag. Dit potentiëel bestaa·t ni·et alleen in de weerkracht de•r vredenl•i·evende staten, ma.ar •in ruime mate ook in factor.en als het Volkenbondspad, het antioorlogspad, de reg•iönal.e pacten van wederzijdse bijstand, de begrippen coll.ecHeve vei!i.gheid en ondeelba,re vrede, de uiting•en van sol1idaritei.t der vreddievende landen •en hun bekwaamheid om .elkander te verstaan. Het totaal van dit "vr.edes-;potentiëel" spe·elt ·een geweldiog.e rol bij het vertragen en sl.uHen van aanvalszucht . De V'erzwakking v
540

Mr. A. JACOBS

OM OORLOG OF VREDE

tot andere pacten ,die beögen, de zaak van die wereldvr,ede en de heilig'-, he,id der afzonderlijke stalen te dienen". "Er bestaat thans voor grote en kleine landen geen belangrijker en edreler laak dan, naar de male van hun ,kraqhten, de organisatie, de versier"' k:ng en de onaantastbaarheid van het ~gehele "vredes-polenliëel" te steunen." VEROUDERDE BEGRIPPEN

Een belangrijke en edel1e taak. Maar vooral ook een moeilijke taak. Hoe komt het, dat het ideaal: hechte samenwerking tussen de vredes-fadoren, een samenwerking zó hecht, dat de oor-" 'logs-stokers erdoor in toom zouden worden 9ehouden_, nog ni.et is verwiezenlijkt? Dat komt voornamel,ijk, doordat dwars door de meeste niet-fascistische landen de di-eper-wordende klove loopt, die de mensheid in twee parten scheidt. De niet-fascistische landen worden in hun vredestaak bel:emmerd door hun e~gen fascisbische volksverradende onderdanen, die een niet te ondetrschatten macht zijn in menige staat. De mensheid moet, om •een Duits ,en bijkans onvertaalbaar woord te bezigen, "uml,emen". Zij heeH jarenlang mensen en dingren bij verk,e•erde namen genoemd •en zij moet leren, ze bij de juiste namen te noemen. Begrippen ,a[s . "nat,ionalisme" en "vaderlandsloze kerels" steken diep ;in ons. Wij zijn het gewoon 9eraakt, lieden, di1e de mond vol hebben van national,e saamhori,gheid en nati,onal.e liederen, - li1eden, di•e te pas ~en te onpas met de vl.ag zwaaiën, al.s vaderlandsl.i,evende Heden te beschouwen. En de gehel,e burgerlijke opvoeding ,is ~erop gericht gewèest, de strijders voor het soóal:isme, om hun :hecht-_gefunde•erd inter.., national:i,sme, te beschouwen als dat, wat 'ex-keiz,er Wi-lhelm "Vaterl.andslose Gesellen" heeft genoemd. De J?radijk des dagerlijksen levens dwingt ons, deze denkbeelden te herz,i-en.li,en wij het niet vóór ons! dat de diepste, wez,ennjkste national~e be•la.n,g·en veil:iger zijn biij ,e,en Sowjet-bewind, b'[j 1een Frans en bij e~en Spaans Volksf11ont, dan bij e~en Trotzki, 1een Doriot, ~een Franoo? Wij hebben dit g•el.eerd: Niet di,egene:n zijn de beste patri,oHen, die een verderfel,ijk-g,eworden en ,in wez·en r,e,eds afsterv,end stelsel (het kapital.isme in zijn laatste faze} met g'eweld en eventueet met graag-aanvaarde buitenlandse hulp willren bestendigen; maar diegenen z_ijn de beste pahiotten, di'e met hartstoch-t;, toewijding en offervaardigheid strijden voor e~en maatschappeiUI< bestel, dat het gehel.e volk (en niet slechts •een dunne Ïaag} zoveel mogel•ijk welstand •en wez,enlijke beschaving kan brengen. Wij zien 'het voor on~e oglen: - Z0i~ d:i·e de v:aderl'andsli,efde in pacht bewe11en -l:e hebben, ontpoppen zich, bij de grote spanningen ~en confliden van onZJe tijd, maar al -!Je va-ak als belastingvluchi!elingen, als besnoeiërs van de naHonal~e rijkdom, als heu!,ers met de vijanden van hun v:olk. Dierbaarder dan de ware bel.ang,en van hun v:olk, dan de handhaving van de vrede, dan de vooruitgang der menshe,id, zijn hun: hun beurs, hun port,efeuiUe, hun sa~e-lo:ket. Zij wiHen (wij zi·en het vóór ons in Spanj'e en in

541

Mr. A. JACOBS

OM OORLOG OF VREDE

China} l.iever geringel,oord worden door "volksvre.emde" fasósten dan geregeerd door democrat.en van hun ·eigen volk, om van de sociaListen van hun eigen volk te zwijgen. Ja, wij moeten de oude begrippen herûen. Egoïstisch, aHeen op eigen bez,it ,en geri·ef bedacht, staan daar de reactionair·en aHer landen als volksverraders of pot·eniiël~e volksverraders voor ons, ~en beweren parmantig: Wij Z'ijn de naHon.alen. Wij wei:en nu: dat is niet waar. Wij Wle~en nu: dat di,e "vad:erl.andsl,oz'en", di'e in de loopgraven voor Madrid $panj,e's vrjjheid vel'dedig•en te,gen de fascistische invasi'eJ de .echt'e verdedigers, ook van die nationale w!aarden z·ijn. DE CONSEQUENTIE W~ij

hebben gec.onstatererd: de ni~et-fascistische landen, wier samenwerking Litwinow zo terecht bepl,eit, worden in hun vredestaak belemmerdL doordat hun •eigen fascistische onderdanen zulk een machtsfador zijn in de staat. W,at is daarvan de consequentie? De consequenti~e is, dat de anti-fascisten ernaar moeien streven, in de staat 'een groter, een sterker machtsfactor te worden. De consequentie is, dat het door Spanje gegeven voorbeeld: innige samenwerking tussen sodaal-democrat·en, communisten, vrijzinnige democrat,en ~en christelijke democraten (de katholieke natuurlijk incluis, •en wellicht voorop}, •een voorbeeld moet zijn ter navolging ·elders. De consequentie is: Volksfront. Litwinow sprak tot Sandler als minister tot minister. H_ij kon het dus uiteraard sl·ehts hebben over de taak der st .at ·en bij de verdedigin.g van de vredeJ ~en ni,et over de i,aak van b~pa.alde bevdkingsgroepen: - boeren, inteHeduel~en, kl.eine burgerij, en met name, l·eidin_g gevend: de arbeidersklasse. Over di e taaJ
542

Mr. A. JACOBS

OM OORLOG OF VREDa

den gerkht op de doeHreff.ende ·en onwrikbare slrfijd te9en fascisme en oorlog". IN NEDERLAND

Wij weten, dat ook in ons land v.elen voor zulk .een brede poli.tiek van anti-fascistische samenwerki119 zijn te vinden, - ~:elen onder de sociaal-democraten., onder de democratische katholieken, onder de christen-democraten, wellicht ook onder d91 burgerlijke democraten. Wij weten ook, dat er, helaas, onder. de leiders - ·en wij denken hi·erbij met name .aan de sociaa~­ democratische leiders - velen zijn, di·e voor zulk een bredE!t politiek terugdeinz•en. Zij zijn v·e·el,a.l zo g-ewend, te denkern in. direde voordeelfi'es en nadeeltj•es; z·ij menen slimmigheidj·es te ruiken, ·en zijn simpel-weg ba11g, in de luren te worden gel·~gd. Men vr.aagt zich af: Is het dan nqg ni·et tot hen doorgedrong.eq, dat dit geen tijd is voor kl·eine poliHek (waarme·e de bete~enis van kleine verov•eringen in de strijd van aMe dag niet word~ onderschat}? Heseffen zij nog altijd niet, dat het bestaan van vrijë volken de inztet is geworden van die strijd, •en dat thans bovenal nodig is: ·e·endracht •en moed? Niets mag ons afhouden van het eerst- •en dring•endst-nodige: de samenwerking -vol -vertrouwen, di·e onontbeerlijk is voor het verslaan van het fascisme, voor het uitbannen van de oorlogsdreiging.

543

DE ONVOLTOOIDE THEORIE VAN JAN ROMEIN Mr. A. S. DE LEEUW

I.

De nieuw!e bundel Vian J. Romein, die onder de titel "Het onv o I tooi d ver I'eden" verschenen is, legt getuigenis af van de veelzUdige kennis ·en de ruime bel.angsi!elling van dezen his1 toricus ). W'U vinden hier opstellen en studies, zowel over de onder9ang van het Romeinse rijk, als over de kunst van het Byz,anfijnse; omtl'ent het dagelijkse leven in de Middele:euw!en en de geschiedenis Vïan Nederland; over de cultuur van de Sow'jetUnie en het onts"faan van het Communistische Manifest van: Marx ·en Engels. Z'ij bevatten •een interessan{e en f.ee,rrijke lectuur, in het ,algemeen ook Vioor de niet-specialisten geschikt, al is ·een opstel, zoals dat over "het ontstaan van het oriëntalisme in Nederland", naar onz.e mening toch eer op de belangstelling Vïan den vakman dan '~P den "aJgemenen lez·er" berekend. Bel:angw:ekkend ·en actueel is het stuk ovier de oud-germaans~ kunst, met z'ijn fnaaië illustraües. Ziehier het beeld, dat het 9e1eft vian de Germaanse gl'oten in de :eeuwen van de volksv•erhuizing: "Trotse heersers over hun volk - al·s de adelaren op hun gespen, maar sluw, ,g:esl·epen - als hun kleud9e :edef,gesteenten, wanneer het e•rom g.ing, te machtige mededingers uit de weg; te ruimen, en kruipe·rig wneedl - als hun a:ûa!ische draakslangen en roofvogelpa:a,rden, wa:ar z,ij hun) w~aak vreesden of de gunsf zochten van den Keizer te Byzan~iurn . , • Heerszucht, !,i st, wreedheid •en vleierij: brak!erbrekken, die voorzeker bij het ·ideale beeld der oude Germane.n sf,echt passen, maar die volkomen begr:ijpef,ijk worden ,in alleenheersers, wier he:il·igste tradlit:iën teruggingen tol h.et half-Azia!ische RiUk aan de kusten van .de Zwarte Zee". ·

Dat is nog eens W:a.t anders dan de ~/edele Glermanen"1 di:e elk n:ummer v.an "'tolk en Vaderland" ons tegenw'oordig opdringt! En dan te moeten Viememen, dat de oud-g•ermaanse cultuutt helemaal niet 1 ,nordisch" w'as, ni,et uit !het Noorden kwam! maar .uit de richting v.an Constantinopel ·en Zuid-Rusland ... (ritussen is het niet onze bedoeling, de bijzondere onderWierpen, wtaaraan de meeste v'an deze opstellen gewijd zijn, te bespl'eken. En wiij zouden met ·een .aanbeveling kunnen volstaan, wa..,e het niet, diat Romein zich ook aan onderzoekingen van meer talgemene, theof'1etische aard he·eft gewaagd, di·e ni:et alleen tot n1adenken, maar ook tot criti·ek prikkelen. Hij doet dat o.m. in een discsusi•e met den meest 9evi,erden onder de Nederl,andse burgerl'ijke historici, pmfessor J. Huizing:a. In zijn besp..,eking van diens "Cultuurhistorische Verkenning:en" (1929) schrijft Romein: "Prof. H. >is in z:Un I,engend leven al zo vaak •geprezen, dat schr. dezes, 1 )

544

Jan Romein, "Het onvoLtooid verleden", Kultuurhistorische Studies. Amsterdam. Ouer.ido 1937.

Mr. A. S. de LEEUW

DE ONVOLTOOIDE THEORIE VAN J. ROMEIN

z:ich gerechtigd acht, z::ijn l-of voor het grootste dar hier gebundelde artikeLen te verzwijgen en .uitsluitend zijn critiek erop te laten horen, die hem, juist door die vedgeprezanheid, te noodzakel~ijker voorkomt."

W'ij zeggen op onze beurt, dat de verdiens~en van Romein als historie-schrijver, ook in dit t_ijdschrift, reeds meer dan eens uit~ eengezet werdeni •en dat wij ons daarom thans willen beperken tot een critische besrreking. van ~ommiqe van de in z'i\n "Onvoltooid verleden" meer geschets~e dan uitgewerkte theoretische opvattingen.

11. Romein wierstelt in dit boek met het probl:eem van de objectiviteit van onze historische kennis. Kcennen w:ij het verl:eden, zoa.ls het werkelijk gewees·t is? Of hebben wij er alleen e:en subjectiev·e voorstelling van? Ten aanzien van dez·e, kernvraag neigt Romein, in dit boek althans, tot een v·er-gedreven subjectivisme. W,ij citeren: ,,Wat w'ij van het verleden kennen, :is slechts een be·elc:l ervan in dei mens:el.'ijke g·eest. En waar deze n:i·e·t is een •eenmalig gegeven, maa·r een veranderend proces, verandert dus ook het bedel\ van het verleden, naarmate die geest verandert .... Bke generatie schtijft de g.eschiec:lenis opnieuw, elke: tijd, elke klasse, en• z.elfs elke groep he·eft haar e:i·gen beeld van he·t verl·ec:len ....

Dat is uit de "inl:eiding". En verderop, in de criti,ek op Huizinga:

, I

"De geschi-edenis" krijgt pas zin door haa:r beoefenir;tg' . l .. (68) het on'v'e·rmijddijk subjectieve in elke ge•schiec:lschrijving ..... (72) geen enke!•e historische conc~ptie kan objectief zfijn" (83).

,

I

:

I

I

Vooral die l:aatste uitspraak - ge:en 1enkel•e historische conceptie kan objectief zijn - l1ijkt wel hee.l radicaal; •en het zou als Romeins laatste woord in dez·e mateáe te beschouwen zijn, konden we niet ook uitlatingen van hem aanhal·en, waarin hij voor de beoefening der geschi·edenis toch we·er een objecti:ef doordringen in het verleden, zoals het werkel·ijk gewe•e·st is, poogt te redden. "Ofschoon wij voor ons geneigd zijn een objecti1eve kennis der historie althans in theorier •en bij benadering voor magel-Uk te houden" ... zo l·ezen w'ij in "De Lag•e Landen" (7). Van de geest, die uit dez·e woorden spre:ekt, kunnen wij in Romeins laatste \Merk weinig of niets te.rugvinden. Dit is ni:et de 1enige tegenstrijdigheid. Zo wordt op bl'adzijde 86 het begrip "ontwikkeling" in de :g:eschi·edenis eenvoudig gelijkgesteld met "verandering" zonder me-er, zonder bepaalde strekking of nichting, - ten·vlijl het gehel•e ·eerste opstel als "bijdrage tot het ontw'ikkeltingsbegrip in de: geschiedenis" tot bedoeling heeft om aan het beg11ip "ontwikkeling", in de vormî van "vooruitgan_g", ~een c-oncrete tinhoud te a·ev·en! Naar ons gevoelen l•egt dit boek •g1etuig•enis af van wat wij he:li Z\1\Jevende in Romeins theol"etische l:ijn zouden willen noemen. Hij komt niet tot een vast-oml:ijnd resultaat, nti•et tot een voli!ooide

I '

!

i

I I

I

1'

!

I I

I I I

I

I

I. !I i

,1': I

5451

Mr. A. S. de LEEUW

DE ONVOLTOOIDE THEORIE VAN J. ROMEIN

theoretische concepili·e. Daarom kan hij ·ook ni·et gehe.el het verwijt ontgaan, dat hij zelf tot zijn leerme·e,ster richt: "Huizinga heeft zich hier in een "dair-obscur" (ha:lf-duis!er) teruggetrokken, alle scherp-om:rijnde, strenge opvattingoen prijsgevend en daarmee het recht op l·eiderschap verbeurend ...." (99).

111.

Kan de geschiedenis ons objedieve kennis geven? Een absoluutvolledige en vlekkeloze kennis van het verl·eden is natuurlijk niet mogelijk; het gaat hier naar de Marxistische opvatting om e•en benaderen, een ged:e·elteiijke kennis, die daarom ni•et minde.r objectief is 'en in de breedte en de di·epte groeiën kan, juist als bij andere wetenschappen. Bezitten wij zulk een kennis van het verleden? Wat is geschiedenis eigenlijk? Met welk doe.l houden wij ons met het verl·eden bezig? D.ie vraag hebben zowlel Huizinga als Romein zich gesteld; en de ·eerste beantwoordt haar als volgt: "Geschiedenis is de g•e•estelijk'e vorm, waarin een cultuur zich rekenschap geeft van haar ve.rl·eden". Romein onderW!erpt dez.e, def,initie aan zijn criHek; zijn slotsom is een nieuwe definitie, die in wez,en toch maar weinig van haar voorbeeld afwijkt: "Geschied-beoefening is de vorm, waarin e•en cultuur haarheden tliacht te verstaan, door z.ic'h rekenschap te geven v.an het haar toegankelijke v•erl,eden" (77). Wij l,aten het vele, dat over beide def,initi·es te z:eggen zou zijn, terzijde, om voor één punt 1aandacht te vragen. Huizinga ge.eft het vak, dat hij beoefent, tot taak: he.t V•erl·eden te doorgronden; Romein: om door middel· van het v·erl.eden, het h •e den ile verstaan. Maar hoe staat het met de to ·e kom .st? Hebben de ervaring, de kennis en studi·e van het verl·eden ni-et te aHen tijde in de eerste plaats g.edi·end om de toekomst te vormen? Waarom anders heeft de mens aller tijden zich (hetz1ij in naïeve of wletenschappelïjke vorm) met de g•eschiedenis bezig gehouden, dan om er I ·es s ·en uit te trekken, - als men dat wt'oord niet in z'ijn schoolse zin wil verstaan? De mensheid l,igt ni·et 's-nachts wékker om peinz•end uit ile· roepen: .ach, wist lik sl·echts, wie in het jaar 811 bisschop in Utrelcht is geweest! Dat doen alle,en ,enkel•e spec.ialisilen. En het komt ons voor, dat z:owtel de definiHe van Huizinga, als die. van Romein naar de lamp Vlan de stude·e·rkamer ri~ek•en; ,en dat ~ij ni,et voldoende rekening houden met de pr.act,ische betek.enisgroot, niet ile overschatten, onvervangbaar - di·e de k·ennis van het verl·eden al~ijd voor het pr:adische l~even, voor de maatschappel'ijke daad, voor de polit.i·ek in het bijz.onder, heeft gehad. Waarom bestudeerden de revolutionairen van het .eind der XVIIIe •eeuw de geschi·edenis van de oude Romeinse republi·ek? Om •er l.ess·en uit t·e putten voor de _i:ohg•e Fr:ans•e; daaraan ve·r:andert ook het 'feit ni·ets, dat zU' die geschiedenis van '&ome.

546

Mr. A. S. de LEEUW

DE ONVOLTOOIDE THEORIE VAN J. ROMEIN

dikw!ijls verkeerd hebben be·grepen •en ·av•et"echts toeg~epast. Waarom verdiepen W;ij ons, om ·een ander voorbeeld te noemen, in de g1eschi,edenis van de .arbeidersbeWiegin_g? Niet aHe•en, of in de eerste pl.aats, uit belang•stelling in het ~erl·eden op zich zelf, - maar om uit de •ervaning te lel"en, om f.oui:en te vermi}den •en oamweg~en a.f te sn:ljden,. En zo is het .altijd gewe·est, mei! de naïefste kroniek, maar ook met den 9el•e,erdsten prof.eoSsor. Rcomein gleeft er zelf de belangwoek~endste voorbe,elden van, hoe de in sch'ijn "reinste" g!eschied-schrijving over l.ang-g·eleden i.~jdperken nietlemin pr:adische bete~enis of zelfs politi-eke· beldoelif!_g•en heeft _gehad. Natuurl\ijk g~eldt v•oor den beoefenaar der g·eschiedenis (en dat is niet alleen de vakman maar ook de. belangstellende) i.ets derg~elfijks, als wat Struik zo terecht .in het Juli-nummer van dit tijdschrift van den w•iskundige schreef:

i I

i i

I

I

I

"De noodzaak om! te werken met g~ote .g.e.tal.len leidt tot .een trots op ei·gen bedrevenheid, tot de ontwikkel.ing van •een bekwaamheid', die behagen schept .in het rekenen om zich zeMs w.il en ·in het zoeken naa.r onpractische vraagstukken, om de ma•cht der methode te beproeven".

I'

Ook de beoefening! V'an de g·eschi•edenis l·eidt tot •een be·lan:g . . stelling ,in het verleden om-z1 ijn-~elfs~wi.l; om v!an de trots des v!akmans .en het zoeken naar onpradische •en Vler-afg~el,egen vraagstukken maa.r te zwijgen. Het is de g•ewone ontwikkeling v:an 1een idedog.i•e, di,e •een z·eket"e, doch aHe·en relati·eve z.elfstandigheid v·erkrijgt. Het is ook de groe!i van leen spe.ci;al.isten-dom, met zijn onmisbare voordel·en en ni,et-te-onderschiatten nadelen. Maar dat neemt nitet weg', d:at de beoefening: vtan de gesch~edeni•s fundamente·el. uit practische· behoeften: VJoortkomt .en pr~cti!sch nut heeft; mee.r dan dat: als wapen ,inJ de maatschappel,.ijke strijd wordt g'ebrusjd. Geschiledenis is •erViar~ng', ·en uit ·ervaring l•e•ert men. Dat is het in de grond van de: zaak, waarom de menshetbuiten de kennis van z\ijn veáeden niet ktan stellen. Ziet Rome.in dit niet ook? Hij schrijft terechf: "Dre ,g'l"otle ge:~ schiedschrijv.ing i.s strijdmiddel, .of toch strijdhaar g.etuig~enis, geen spel". Juiste woorden, Wia•arop. hU ·e~enwel laat volgen<: "Zeg me niet, diat dit •eenzijdig is; ik we•et het •en ik wil het zo: die ware e•enz·Udighe.id beseft zichz,e.l.t .als de alzijdigheid" (97). Wat voor verontschuldiging is ·er nod!ig, als men het onbetwistbiare feit coanstate·ert, dat de 9eschi·edschrijving a,l~jd strijdmiddel is geweest, •en ge•en ~pel of lant·iquarisohie nieuwsgi•erigheid!, .en wat voor "eentijdiglh!e.id" kan daarin schuil·en?

! i

I

i

I

I

I

'

I

I

:

11 I

!'

IV.

I

Maakt men ernst met dit .inzich~, dat de beoefening; van de ,g.e·~ schiedenis, de kennis \l!an het verl•eden •een pr:actisch doel •en practische betekenis hebben, dan werpt dit, vergissen wij ons ni.et, ook licht op het vrtaaqstutk, dat Rome.in ni:et losla.at. Want aiS· men uit het ver1l•edien w\il •·e r•en, d:an moet men het kennen, z ·o ,a I s .h •e t g •e w ·e e st i s. Wïnen wij l•enen verstaan, hoe he~

I

I

547

'

Mr. A. S. de LEEUW

DE ONVOLTOOIDE THEORIE VAN J. ROMEIN

verl,eden v.an een land of een klasse zich in hun heden g•el'dend maakt, dan hebben wij de feiten nodig, en gteen 11oman. Juist~ wanneen het g•eschiedkundige onderzoe1< materiaal heeft aan te dragen voor de pradische activiteit, juist dan is de hoogst-bereikb.are objectiviteit dubbel noodzalkel·ijk, - precies zoals een ingenieur, die een dijk aanl•egt, of een archjted, w'anne•er hij e1en huis bouwt, zo juist mogelijke gegevens en bere~eningen nodig hebben, op de kans af, dat het hel•e gevaarte b1ij de ee•rste storm in elkaar zakt. Om tot ons voorbee'ld terug te keren: als wij uit de geschiedenis b.v. van de Nederl.äindse arbeidersbeweg-ing conclusies wiHen trek~en~ die voor onze practijk enigle wa:arde zullen hebben, dan moeten wlü die geschiedenis k·ennen, zoalls ze werke:lijk is g~eweest en niet ·e•en of ander fantasiebe,eild. Want gaan w'ij op dat l,aats~e aJ en gedragen w:ij ons emaar, dan za:l onz,e practijk een mislukkiing1 z~ijn. De practijk zou dan de theori,e we,erleggen. Hier kan men nu de tegenwerping makten: is het dan niet V•/aar, dat "·el~e generatie, elk'e tijd, elke klass•e, •en z:eHs •e,lke. groep" haar eigen hee,ld van -het Vlerleden, ha.ar •e1igen geschiedschrijving. heeft? Het 1is volkomen Wlaar; 'het behoort z1elfs to'il het a.b.c. Vlan het Marxisme. Maar men zou verketerd doen (en zeker niet in d!e g<e,est vian Marx), hiteruit sceptische óf subj.edivistische condusies te t11ekken •en met Pil;atus te vra9en: wat is waarheid? E11 bestaat een burglerl!ijke: en e•en proletarische g.eschiedschrijving, - ook een socialistische en een katholi•eke, zoals Huizinga zegt, ·en ze zjjn onderlin_g zeer Vlerschillend. Maar daaruit volgt nog l:ang niet, dat er1 voor 1ieder dier gesohiedschr,ijvingen ooi< e·en 1eig.en "wjaarlheid" bestaat, zodat men de ,ene niet boven de andere zou kunnen steiloen in objeativi~eit. Wij verdedigen de stelling, dat de prol•etarisdhe geschiedsch!iijv,ing in beginsel juister, objectieVIer is, de wierkdijkheid dichter benadert, dan de burgedij~e. En waa.rom is dit zo? Omdjat de kl,asse-posi~ie• van den, in burgerl1ijk·e opvaHingien bevjangen gel.eer1de hem bepe.rkingen opl•egt, ge•estel:ijke oqgkleppen, wlaarvan hiij, die Z!ich op het standpunt van h'et pro.l.etariaat steH, bevrijd is,- met hiet g·evolg, dat hij meer, beter en objectiev;eri k:an z.ien .en onde.rsohleiden. w,af is het, dat men Vian het burigle~lijjlçe standpunt ni·et ziien kan en m;ag? Het is de· noodz.ak,etijk·e ondergang van de 8Jig.en klasse, de •eigen kl:asse-matats(jh!appiij, •en me;er nog: de OVierw(inning van het prd,efraria:at, de1 komst Vian het socialisme. En dat maakt ookl blind~ voor 1al de historische feiten, die op dez;e ondergang e111 deze ov;erwinning wijzen. W:ij nemen een voorbeeld uit de Marxistisch/a economi•e, die· immers ook 'een ~istorische W(e~enschap is. Omdat Marx zich op het stand;punt van het pr.ol,etariaat sielde, kon h'ij in het verlteden 'e'f1i het heden van het kapi~al.isme. .al de ~eHe:n •en tendenties onder.., scheiden, die naar de noodzakd~jke ondergang van dit s~elsel wez.en. De burge,rlijke 'eoonomite verl·oor haar onbevangenhe,id

548

Mr.. A. S.. de LEEUW

DE ONVOLTOOIDE THEORIE VAN J. ROMEIN

met de opkomst vtan h{et prol:etari.aat als zelfstandige ren ~e:volu­ tion,aire maaht, zoals Marx o.a. in het voorvvbord b'ij de tweedie uitg;av:e van z•ijn hoofdWierk hereft uite.engezet. De Marxistische economie bouW(d:e· op de ktrassieke burgerlijke •economie voort en overwon h,aar tegel;Ukertijd, Zij konJ juist door haa.r klasses~andpunt, objectieve~, WJeile:nschapperijker zijn dan haar voorg,angster, - terw·ijli ook e•en Ad,am Smith of Rioardo, v:an hu11 burgerl'ijk kl:asse-st.andpunt uit, de •economische W~erkelijkheid reeds in z:ekere m,~te, binnen bepaal;de grernz•en, hadden benaderd. Of om tot het gebied V:an de geschiedenis in engere zin ilerug te ke11en: hebben de historie-sahrl!jvlers v,an vroeger •eeuwen zich1 niet meest,al tot d~e gesah~i·edlenis v[an koning•en •en V•eldheren, gevechten en hof-intriges beperkt, ·en kwam hun klasse-standpunt daarin ni•et tot uitdrukking? Het was - de wleinige Ulitzonderingen diaargel!aten - e·en gjeschi·edenis van en voo.r da hogere st:anden". Het opkomen van eten prolletarische Wietensahap heeft t_ot gevolg g~had, dat voor het •e•erst :een nauwlet"' tende studie w:erd gev-{ijd ~aan de rec,onomrische en soci.alie l·ev.ensoms~andigh,eden v:an de grote massa. Ook dit betekrent Rcomein z.al het toeg•e\lien, •en misschi~en ook Huizinga -·een vooruitg:ang in de z.in v:an re•en grotel'le• obj•eativiteit b:U de kennis v;an het v;erl:eden. Wij spreken ook v;an "obj·ediviteit" ais :e·en reig:ensch.ap van qe ond.er21oekende g•e•est. W.at is daamnder te verstaan? Wij zouqen die obj.ectivite.it wil:len definiënen !als de be!'leidheid om on!aangename waarheden te erkennen. (Aang·ename waarheden i:e zien, is 9een kunst.) M,aar :e·en gerest, moedig genoeg om der feiten V:an hed:en ·en verl1eden :nuchter onder de ogen i!e z.ien zonder zich .il:lusies te m:aken, en in ovene·enstemming daarmea -te h1andel:en,- di·e .is bij ViO•orkeur te vinden onder de vrertegenwool'idigers v.an ·eren kl.asse, di·e zrek.er kan ziijn van haar histor~.. sche toekoms~, ren dj·e daa11om 9een tijdelijke nederl,agen of teg•enstagen bleho·eft te duchten. "W1j drinken mo·ed geno:~·g uit naakte waarheid•', dichtl:e Henriëtte Rol:and Holst e•ens - lang, tang is het gelreden ... M:aar wiij z:ijn zeLf aanwezig .in ons onderzoek, schrijft RomeÏnj het is toch •altijd de persoon v,an den onderzoeker, :z:ijn subjeciiv.iteit, die ~et resul~aat beïnvloedt. Maa.r dat heho.e.ft de objectiv.iteit v:an het onderzoek niet te schaden, als de onderzoeker blekvviaam en waarheidliev;end is. Een tegiengestelde opvatting p 1ast aUeen in di·e philosophi·e, volgrens Wlelke het menselij~e kenV•ermog•en niet •een open vrenste.r op 1ere:n bl.l(ite:nwiel'leld~ maar 'een doodl:opend sl,op is, w\aanin de ;gre•est voor aliijd •en onherf!Oepeltijk h'nnen zijn ·e•ig:en gl'lenz•en geblann:en blijft. Ma:~r verw:erpt Romein 1in z,ijn lnl~ic~ing. dez·e· vorm v!an "idealis.tische" phil1osophie dan niet? Ook de m(an-van-de wetenschap staat, bewust of onbewust, op een 'khasse-standj:mnt •en in dli·enst v.an •e,en klasse-bfel.af'lg; maan dit behoeft niiet tot misl1eridin9', ZJelfbed11.og of bekrompenheid1

i

.1

I I I

, I I

I

· I I

I. I I; I

I

:

!

'I

I

I

I I

' i

549

I

DE ONVOLTOOIDE THEORIE VAN J. ROMEIN\

Mr. A. S. de LEEUW

- het k(an ook tot 'grtoteqe ob}edivifJeit l1eiden, indien z,ün klasse b:ekang heeft bij de· w;a.anheid.

V. \IY1ij heb'ben de g•eschiedenlis ,e,en prtactische wetensch9p genoemd. Zij st13at niet op zkhz.elf, is ni~et zich z.elf haar) eigen doel,, m:aar voldoet ,aan ee1n b:ehoeHe van het maatschappe·lü~e l'ev,en, zo;als ook ander;e wetenschrappen dat doen. Maar andere· wetenschlappen laten zich toe.tsen ,aan de hand van de pnactijk. Is da!f! ook met de gesahiedenis mogelljk, hoewel immers het v•oorwer'p v13n haar onderzoek voorb:ij is, in het ve,rlieden ligt? T~oil op zekere hoogte, ja. Zo l:ezen w.ij bij Romein b.v. over de iheor.i'e vian prof. Geyl, dat België ~en Nederland b:ij elkaar heho~en en d1at de scheuring in de, XVIe eeuw: ,"een blett'lekkel:ijk toevallige, gebeuntenis" wias. Hoe kunnen w.ij de juiisiheid van di~e theorie coniriêler,en? Door 'een n~arstig onde~rzoek van documenten en gebeuntenissen , ~~it ve.rvlogen •eeuWjen, onge~wijfeld. IVljaar ~·e toekomst he.eft h1el( ook e1en w;oord me~e te sp!'e:k,en. De theenet van Geyl is ~er 'een, W1aarvan de p~actische bei:ekenis voor de; !hand ligt Uit de theorie ov,er hei bij<e,en-behoren van de be1ide "lage l~anden" kan :en zal men politi·eke c10nclusies trekk~en; dez•e zuU.en hun rol spelen in de politie~e str:ijd, z,ij zuHen daarin ov~er­ wlinnen- of v·erli·ezen. Niet sleahts de fei·ten van het v1erl,eden p!,eiten voor of te1~ gen de theorie vian prof. Geyl; ook die! vierdiel'e ontwikkeling. V\an de verrhouding -tussen Nederlan,d ~en België zal aan het licht brengen, of z1ij indet"daad, zo n,auw bij1een beh:ol'en, als hij me·ent. Zo k1an de p~actijk de historische theori~e bevestigen, of we~er­ leggen. De _geschieden,is van de toekomst werpt licht Q:P det geschieden1is v:an het verleden 'en historische theoriën worden~ everials andere, aan de p~act1ijk geto.etst op hun geldigheid. Romein he·eft naar onz•e men1ing te sne1 het standpunt prtijsgegeven, d,at ook de geschiedenis ons 'e c 'h ie kennis kan geven, hoewel dan geen absolute of volmaakte, ·en dat ook op\ haar gebied ~een groe•i in objectiviteit 'en waarheid mogelijk is. In pl.aats daarvan stelt hij geen eigen theori•e, maar een aantal; vingerwijzingen, sl!ggesties, uitspraken, g'edeelteWk met elkaar in strüd en die geen g.:,h·e·el vormien. Als htij het doel van. zijn boek ;aang,eeft met het woord van den B~elgischen historicus Pirenne: "L'essentiel est de f.aine réfléchir" - "het komt e~r op ;:~an, tot nadenk,en te bew1eg~en", dan is hij' da.arin z1e~e~r g'es~aagd; maar dat nadenk,en moest, w.at ons b1etreft, in e1en critie I< op de voorn;aam:ste strekking van "Het onvoltoo-id verleden" uitlopen. Wij hebben sl·echts de uiterste orri;lrekken ;aangegeven v.an een vr1aagstuk, dat een veel uitvoer'iger bespreking zou verdienen dan hier mogelijk is, en WJill<en alleen nog .aanstippen, waarom het juist. nu v,an zoveel belang 'is, op het obj,ecti,eve in onze kennis en wetensch1ap de Idemtoon ~e I'E!:99en. Huizinga citeert een merkw.aardig ~en profet:isch woord van Goethe: "AII<e t'ijd1

550

Mr. A. S. de LEEUW

DE ONVOLTOOIDE THEOR;c VAN J. ROMEIN

per~en, die n:.;tar ,achteru'itgan.g 'en verv11ordiflg n1eigen, zijn subjectief, daarentegen hebben alle voorwraa,rf;sschrijdende tijdperken een objectieve t"ichting". Zo ooit, dan geldt dat voor onze tijd v,an het ondergaa,nde kapitalisme en voor de heersende kl,asse van dit ~ijdperk. Zij g·ev,en zich :inderdaad over aan het "subjectie,ve" in zijn ui-berste vorm, tot .aan de fascistische "mythe", die van de bewtuste leug-en niet meer te onderscheiden :is. Tot gedrochrelîjke verschijning·en !heeft dit gele:id in de l.anden, Wlaa\t' de grondslagen van hetl k;apital·ism'e het diepst z:ijn aangeta,st en Wjaar ·een he·ersendei kl;asse na.ar de fascistische dictatuur grijpt om zich met het ui-berste v.an geweld en bedrog staande te houden. N.azi-Du'itsland! Daar predikt Alfred Rosenberg "de m1ythe van ide XXe ·eeuw(' voor elk schoolkilljd, en het irr.ationeie vi,en' hoogtij op de pl.aats van de 'h1_etenschap. Het fa.scismte :is die· m:eest 9'ec,onoentl"e'erde vorm v.an kapit.aliistische readi·e 'en hef heeft ~olkomen opgeruimd met het !ideaal v,an critische kennis 'en objedieVJe wa1arheid, dat ook dal!: van de burgerlijke weilenschlap is g!eWe·est (en nóg, :in haar beste vter-begenwoordig~er~)l en dlat ook de arbeiderskLasse n:iet kan nilisSien. De arbeidersklasse, di·e "~oorwaarts wil schir;ijden" :en die· in hiaar ontz1agwekkende taak om dez·e kapitaliistische chaos tot ~een socialiistische orde om te schepp~en, de moed tot obJediv.iteit nodiig h~·eft en kan bezitten.

I

I

I

I

I

I: i I,

I

I

I

, I

i!

I,

!

i ! I· I I '

l !

I

I

I , I I

I

551

I i I

I I

FOTO's .... EENS EN NU G. VAN KAMPEN GeschreV'er. naar aanle·iding van de tentoonstelling "Foto '37" in he,t. Stedel,ijk Museum te A'dam, 9eorganiseerd door die fotogroep van de Bond van Kunstenaars ter Verdediging der Kulturelerechten B.K.V.K.,

Het atelier van den ~otograaf van 50 jaar geleden. De eni.g'e lichtbron is het daglicht, hetgeen ingewikkelde gordijn-installati•es nodig maakt Als middenstuk ,een ,enorme statief-qamera 'en minstens de helft van het atelier ingenomen door de noodzak•elijke attributen van een "goed" portret, als daar z:ijn: gebeeldhouwde stoelen, rustieke banlçen en hekjes, bootjes en zuHen, plus achtergronden met vergez,,ichten op pal!eis-park,en, woelige baren of Griekse tempel-ruïnes. Dit al:les was noodz,ak•elijk om de slachtoffers de gel,egenheid +e g'eV'en .een natuurlijke houdin_g aan te nemen, een natuurlijkheid, di1e dan een kwart of halv,e minuut onbeweeglijk en z,onder met de ogen te knippel"en moejst worden volgehouden. Zo ontstonden 'de portretten, die nog heden ten dag,e de zwlat"e leren albums vullen, die in vel,e fami,li,es worden bewaard en op gez,ette tijden een bron van ~ermaak vormen voor het jongel"e geslacht. Dez•e vrolijkheid ,is •echter all-een ge!"echtvaardigd waar het de compositie bet!"eft; voor de ~echni,ek van vele foto,'s uit die tijd kunnen wij, gez1ien de technische middelen waarover de toenmalige fotografen beschikten, alle,en bewondering hebben. Omstreeks de eeuw-wissel.ing begonnen z:ich amateur-fotograf,en-v,et"enrgingen te vormen, di1e er o.a. v,eef toe hebben b.Ugedragen dat met de oude sleur çtebroken werd, terwijl• ook die techniek met rasse schreden vooruit ging. Allerl•ei :t•. g. kunst-procédé's werden beoe~end ~en misschi•en keken de kunst-fotografen uit die tijd wat al te veel naaw de schilderkunst. Het wia',s aJ ee,r,, grote vooruitgang dat de portret-fotograf,en hun pilaren •en consoles aan kant deden, aJ sla,gen zielfs nu nog vel•e we,reldburgers beneden het jaar •er ni•et in, te ontkomen aan hun noodlot, op een wit vachtje in hun hemd te worden geziet. De "nieuwe z,akelijkheid" ruimde de laatste restjes op, maakte zich meester van de zeer v•erbeterde techniek •en begon opni•euw, w4aarbij zij zicth begrijpelijkerwijs aan overdrijvingen te buHen ging, en ,in haar critiek op de oudere collega's soms "1Srgat da~ vele van haar uitingen, bijv. de "grote koppen" met de ouds statief-camera met lange brandpuntsafstand niet of althans z;eer moeil_ijk te maken waren. Zelfs van de fouten die de nieuW~Sre techniek he~eft meegebracht, bijv. de perspecrl:ivische v~ertek·ening bij de zeer korte brand... puntsafstand en het plotselinge Vierlies aan di•eptescherpte bij de uitermate lichtsterlçe l1enz1en, maakt de hedendaagse foto,graaf .(de zakelijke, zowrel• als de niet-zak•eHjke) gebruik om bepaalde onderdel,en te accentueren. De geringe diepile-scherpte, bijv. wordt toegepast in de portretten der vergevorderde ama-

552

G. VAN KAMPEN

"FOTO's, EENS EN NU

teur-fotografen, vertegenw.oordigd op de foto-salons, die de laatste winters _gehouden z,ijn. Veela! Z!ijn op dez·e, portretten alleen de ogen scherp; re~eds de~ oren ~en het puntj~e van de ne,us v~erliezen zi,oh in nevelachtige onscherpte. Dikw'ijls ook worden dez,e effecten nog versterkt door he,t gebruik van z.9. sàft-focuslenz,en. Al'> ~een dergelUk portret dan nog wordt afgedrukt op een z1eer zachtw1erkende papiersoort, liefst mat en grofkorrelig, dan verkrijgt men een p!'oduct dat de merkw:aardige e1igenschap heeft, sleohts met de allermodernste hulpmiddelen te kunnen· worden vervaardigd en toch uii:erst onmodern 1 althans onz,akelijk aan te doen. Een frisse tegenstelling hiermee' vormen de vele koppen op de·, door de B.K.V.K. in het Stedelijk Museum te Amsterdam,.geo~ga­ niseerde tentoonstelling "Foto 1937". Haarscherp, afgedrukt op glad, glanz,end papier, verdoezelen ze niets ~en iijn ook psychologisch van een grote, sorns zelfs van een wrede helderheid. De vraag dringt zich ~~p, of wel alle hier qeportrette;erden blij zullen zijn met deze onbarmhartige voorstelling van hun uiterlijk schoon, en stellig Z1ullen dez~e fotografen het als portretfotograaf, qommerciëel gesproken, niet zover br>engen als vel,e hunner .in de mode ziijnde oolllega's, die erin slag,en, van ieder lel Uk e,endje een zwaan te maken. Vooral vele vrouwen vinden het nu een-

I

!I

I

I I

I

i

I I

I

I

I

•

I

'

I.:

De harde belichting doet groeven en rimpels, het karakteristieke van deze kop v. een Spaansen boer scherper uitkomen.

'

I

Foto: Geoflren en Dahl Calling.

I

553

I

i

I I

I

G. VAN KAMPEN

FOTO's, EENS EN NU

Alles is geoorloofd in de moderne fotografie, zo lang de middelen om een bepaalde indruk (troosteloosheid) te versterken, zuiver fotografisch zijn. Foto: Cas van Os.

maal niet pl·ezi·erig, ieder·e "v,ergrote porie" no_g •eens enkele malen vergroot onder de neus geduwd -be krijgen. Retouche beperkt zich immers strikt tot het verbeteren van kleine fo-totechnische fouten. Toch is het de vraag of de m:ai.l~ v-an sche("p-be, di•e sommige! ten]oongestelde portretten v•ertonen1 no_g w1el z,akelijk te noemen is. Immers, niemand, die er niet specia,al O.P l•et, Zlie·t toch zó duideljjk de huid-struduur van de mensen wraarmee hij spre,ekt of die h'ij observeert. Anders w1ordt het geval, als bijv. de, rimpels het karakteristieke. in een gezicht vormen. Dat de psychologische fador steeds een grote rol z!al bf1ijven1 spelen hij het tot sland komen van een goed portret, beWJijz,e!n de 8 à 10 foto's, door de verschillende expos,erende fotografen gemaakt van hetzdfde jonge meisj·e. De foto's uit dez·e serie, die door verschillende bezoekers als de besten WJerden beschouwd, z:ijn gemaakt door de fotografen, die haar persoonlijk het beste, kenden. Een sterk bew\ijs ook alwe,er, hoe buitengewoon moeî!jjk het werk van den beroepsfotograaf is, di·e in een zoer beperktel i·ijd portreUen moet maken van personen, die hij vaak voor he~ eerst z,iet. Het is een typisch verschijnsel van dez1e tijd, dat het vroeger zo grote onderscheid tussen "kunst" - en .pers-fotograaf b;ijna

554

Een typisch .,nieuw-zakelijke" foto. Het detail, van locomotief o n d e r st e I, vroeger voorbijgezien, tot hoofd-onderwerp gemaakt. Foto: N. J. d. Graal!.

geheel is vervallen. Tal van krantenfoto's z,ouden qp een tentoonstelling geen kwaad figuur slaan en vele kunstfoto's vormen een voortreffelijke fotografische reportage. De Russische foto's die verleden jaar aanw:ez,ig waren op de Internationale fotosalon in Arti {de parachute-springer~, het gehoor op een vergaderi~g en een klasse-lokaal) w:aren hiervan goede voorbeelden. En hetzdfde geldt voor de industrie-foto's. In de eerste tijden van de "ni·euw1e ~qklelijkheid" wielrp meni zjch met w:are ha rtstocht op het fotograferen van luciferdoosjes, aardappelen en ·ijze,rkrullen. Nu vormen deze, artikelen onget·Nijfeld een prettige afwisseling op de v;roeger z,o g.ewilde gemberpotten, koperen kandeiaars en ant!ek'e sjaa.ls, maar toch is dez.e erkenning van hei: principe "de kunst om de kunst" moeil'jjk te verklial'1en in een fijd, wlaarin op vrijwel ieder kunstgebied .(literatuur, film, schilderkunst, toneel) het onderwerp aan belangrijkheid be~int te winnen. Zoals ech~er hierboven reeds werd ge,z,egd, zijn tegenwoordig vel;e industrie- en reclame-foto's zo buitengewoon mooi van compositie, belichting ·en uitwerking, dat z;e zonder enig bezwlaar tot de moderne si:il.levens gerek.end z,ouden kunnen wlorden. De _grens tussen _"riieuwe z,akel'ijkheid" en toegepaste kunst is hier moeii:Uk te trekk:en. Bleef de fotognafie vroeger b~perkt tot de portreHoto_grafie, de il'lustraties voor briefkaarten en de reÇ>ortage-foto's voor de geillustreerde wleekbl,aden, teçrenwoordig is er vrijwel geen tak v:an wetenschap of industrie, die niet van de fotografie ars hulpmiddel gebruik maakt. 1

555

G. VAN KAMPEN

FOTO's, EENS EN NU

Men behoe'ft sl·echts •e·en blik te sl,aan op de prachtige Microfoto's en Röntgenfoto's ·op de ilentoonstelling, om te beseffen, wat zulke foto's voor de medische wetenschap betekenen. Belang~ijk is ook dat de fotografie soms in staat is, dingen weer te geven, die voor het menseliijk oog, zeHs ;als het gew~apend .is met de beste kijkers •en tel·escopen, onz~ichtb.aar blijven, omdat z1e st~al.en uitzenden, waarvoor het oog niet gevoelig is. In de 1eerste plaats vallen hieronder de astronomische foto's van hemellichaam en nevelvlekken, die uitsluitend of in hoofdz,aak ultraviolet l.icht uitstralen en waarvan men dus het bestaan niet vermoedde voor zle zich op de fotografische plaat manifeste·erden. In de tw·eede plaats moet dan genoemd worden de infrarood fotografie, van groot belang o.a. voor de aviatiek. Mist en nevel n.l. die l.ichtstr:alen e;n ultraviolette stralen tegenhouden, laten infrarode stralen door. Een aviateur dus, die in dichte mist blind moet vliegen •en over •e•en infra-rood-installatie beschikt, kan zich door middel v:an .infrarood foto's orienteren. Ook uit strategisch oogpunt is deze tak van de fotografie van bel,ang, omdat voorwerpen •en landstl"eken op ze•er grote afstand voor de inT~a.rood~ plaat niets van hun scherpte verliezen door atmosferische invloeden. Foto's van de Franse kust genomen van de En9else kust af, maken de indruk alsof sl·echts een rivier beide kusten scheidt~ Voor de opsporing van falsific-aties (schilder'ijën, bankbiljetten, enz.) is de fotognaf.ie onmisbaar •en ook hierb'ij wordt van verschillende sinalen gebruik gemaakt. En tensl,otte kunnen w'ij nog :noemen de toepassing v.an de fotognafie b~ij het indentificeren v:an mens·en _(pasfoto's, politi,efoto's) en dingen. Eén voorbeeld uit vel·e: laan het •edelsteenkundig labonatorium te Leiden wlorden bij ieder echtheids-oertificaat van een bepaalde steen twle•e fotogrammen gevo·egd van de figuren, gev.ormd door de str,alen van ·een puntvormige •en van e.en cirkelvormige lkhtbron, die door de steen worden gevoerd •en op de f,acetten z'ijn gebroken. Dez·e figuren zijn voor .iedere ste•en anders, e~enals de vingel"afdrukken blij den mens. Een v,an de aardige dingen van de ~.K.V.K.~Itentoonstelling is gew(eest, dat z'ij niet slec.hts de werken van haar leden en andenei Nederlandse •en buit·enlandse fotogra~en he·eft laten zi·en, maa.r tevens een beknqpt overzicht heeft 9ege"Ven van de ontwlikk·eling der fotografie, van de famili·e-albums af tot en met de modernste W:etenschappel'ijke toep.assingen.

556

BRIEVEN AAN BOORD K. VAN DER VEER

Het regende, toen de "WiHem" de !laven van Duinker~en binnens1oomde, - zo'n miezerig, vies mo1reg•entje. De bootsman mopperde, omdat nij in die r·eg•en zijn volk niet a~n de.k kon laten werken; het volk mopperde, omdai 't •er op l·e·ek, :alsof zij in di·e regen 's-av.onds de w.al op zouden moeten. Op de brug mopp•erden de stuurlieden en de kapii:ein ·en de loods, omdat het reg•ende of om iets a1nders; .in de machinekamer mopperden de machinisten. Ze mopperden en ze bl,eVIen mopperen, toen de boot de haVIen binnenstoomde •en toen de boot aan de k.ade g•emeerd Vl.1erd. z,e mopperden pas n iet meer, toen •er een klerk v:an den ag·ent .aan boord kWJam met brieven. - Briev1en! schreeuWI,de de v.i•erde stuurman. En de bootsman schreeuwde : - Briev1en ! De matrozenjong·en en de stokersjong•en, die met elkaar hadden staan pr.aten ovle.r het schot tussen de matrozen- •en de stokersschafthut heen, verg•aten wtat ze hadden staan praten. Ze ver9aten ook hun vuile bakjes en bral.ies •en hun afwtaswai:er, da:f koud was geworden. Ze sch:reeuwden: - Bri•e\flen! net zo ha.rd als de bootsman en de vierde stuli!rm,an dat g•eschreeuwtd hadden. Vóór h;ij in z'n hut V'eirdwteen om z:ij n brieven rustig te l•ezen, commandeerde de bootsman nog: - Maken jullie ruim één •en ruim vier losklaa1r, mannen! En dan de stell•ingplanken voor-. gaa1s halen; Wie gaan de witte rand, buitenboord, soppen! Maar niemand trok zich ie-ts aan van wat die nog te comm.ande.ren. had. De matrozen en de lichtmatrozen doken óók wteg- in de schafthut of in hun VIerblijf of in het kabelgat! - om óók hun brieVIen te lezen. Er w'lren er, die geen brief g•ekregen hadden. De b:aas-timme:rman niet; di·e kreeg• n o o ·i t •een bri•ef. En Rooië Jan niet, en de• Kale niet. - Wjj konden wel alvast bij ruim één beg•innen, of de stellingplanken Vloorgaats h~alen, stelde Rooië Jan voOr. De Kale keek h1em minachtend ,aan. Géén bri•ef1 en dan ook nog dadelijk aan 't werk gaan? De Griek had er wteer e•entje met •e:en foto· ·en •een haarlok. - Dat een meisje zo\fleel haar -be missen heeft? merkte Ro:o:ië Jan schamper op. De Griek sloeg er geen acht op. De Kal·e gromde als een w,ildl geworden dier. Grommend h.ielp h:ij later de steiMngplanken optuigen. - W,ij g•aan bij elkaar, Rooië! - Goed stemde de Rooië toe. Ze waren wel geen wach~smaats, de Kale en h:ij, maar ze zouden toch maar samen wèrken, - omdat zfjj beiden geen brief h.a.d'den. Samen scholden ze ook op meisjes, die nooit schrev•en, hun meisjes teinm.inste niet. 't Was, dat ze er geen postz•egel

I i

'

I

i

I I

I

I

i

I

I

I

I

I I

I

I

I I I

I

i i I

,

I

II I

I ~

551

I

I

I

K. VAN DER VEER

BRIEVEN AAN BOORD

~oor

over hadden, andeirs zouden z']j h u n wtèl eens een brief op poten stur·en. 's-A~ond.:; zaten ze same;n vo·or h,un kooiën, 'en ze w.isten ni,et goed, wai ze moesten. Ze begonnen een blauwe bmek uit te Wli"lSsen en eien pa.ar sokken te stopp~
558

K. VAN DER VEER

BRIEVEN AAN BOORD

I

I

houden, 'knipoo·gde hjj teg.en dat meisje, ·en het le1ek een bleetj•e, alsof het meisie teru.9 kq:ipoogde. Toen sl·iep hij in. En hU werd niet wakker, toen de jong·en u,itpo,rde. Hij werd nog ni•et .een9. helemaal wakker, toen de bootsman to.m-to kwam maken. H,ij werd pas goed wakker, 's-avonds, o:m vjjf uur. En toen kwam er waarachtig nog een brief voqr hem van zijn meisje uit Amsterdam. Het was een goeië b'nief, - ook met e•en foto en e.en haarlok. - Tjong.e, jonge ... kqn de Kale alleen maar v·e•rwonderd zegg.en. De Griek had, overdag, de foto van z.ijn meisje teru.g g·enomen. Nu kwam deze met punaises teg·en het kooiplankje van ded Kale g.eprikt. En hij ging op een afstand staaJn, z:ij:n kop wail scheef, ·Om hem t·e brekiijken. - Tjong.e, jonge ... zei hij weer. Hij probeerde nu toch zijn blauwe bro1ek wat uit ie wass·en en de sokken, waar h:ij de vorig.e avond mee was begonnen, te stoppen. Maar het werd niets. Te.lkens moest h~ij dte bri·ef nog ·e·ens l·e·zen ·en de foto nog v.~eer •eens beklijken. Tot hij di·e •eindelijk in ~jjn portefeui.lle stopte en resoluut z•ei·: - Rooië! We gaan de wal o:p. Ik geef een rondje, omdat ,ik e·en brief g·ekre_gen heb! Ze gingen naar de "Chat No;ir", waaJr een goed glas bier getapt werd, en waar een g.oed pierement stond.

I

I

I

I

I

I

I

!

! I

I

I

DE V AL VAN REDL, CHEF VAN DE GENERALE STAF EGON ERWIN KISCH

Egon Erwin Kisch' reportag•e "De val van R1edll, chef van die Generale Staf" beschrijft de geschiedenis van de ontdekking, dat overste Red!, voormalig chef van de staf van een legercorps van het Oostenrijks-Hongaarse leger en daarvóór officier van de geheime di.enst van de Oostenr!ijks-Hongaarse Generale Staf, zich schuldig maakte aan spionnage in vijandelijke dienst. Wij ontlenen het verslag in verkorte vorm aan het boek "avonturen in vijf wereldde!,en" (Vegaar, Moskou). In het voorjaar van 1913 waren twee brieven,- die poste restante onder het molto "Opernbalr 13" op het hoofd-postkantoor te Weenen waren binnengekomen en er verdacht uitzagen, open gemaakt. Z1ij kwamen uit Eydtkuhnen en bevathen - zonder schiftelijke verklar:ng - Oos+enrijks geld - de één zesduizend Kronen, de andere achtduizend Kronen; in g·een geval kon worden aangenomen, dat dergelijke sommen posi:e restante zouden worden gezonden, wanneer het om een eerlijke zaak ging. (Het totaalbedrag, dat het informati·ebureau voor spionnage-doeleinden ter beschikking stond, bedroeg jaarlijks 150.000 Kronen, terwijl de Russische chef in Warschau voor dit doel jaarlijks vijf millioen Roebel on-tving.) Het adres was getypt. Onmiddellijk trof men maatregelen om dengene, die de brieven zou komen afhalen, in handen te krijgen. TW;ee detectieven waren voortdurend in de wachtkamer van he·t postkantoor, die door een eledrische bel met het loket was verbonden: - op het belsignaal van den beambte moesten z\ij dengeen, die de bri·even in ontvangst nam, arresteren. Weken verliepen. Maanden. De be,amh~e, die de bewaking had georganise•erd, de chef van de politie Novak, was naar hei ministerie overgeplaatst en had de zaak aan zijn opvolger (den Ialieren bondskanselier Schober) ?vergedragen, Ni•emand vroeg naar de briev•en, waar zoveel geld m was. Op de avond van de 24e Mei, een Za-ljerdag, tegen het sluitin;gsuur, deed plotseling het belsignaal de agenten uit hun lange rust opschrikken. Vóór zij echter door de passage van het postkantoor van de vleesmarkt naar de Dominicanerkerk aan het loket kwamen, waar de beambte langzaam, maar niet zó langzaam, dat het argwaan kon wekken, de brï.ev·en met het motto "Opernball" had afge•geven - , was de man verdwenen ... Zij snelden hem na; zij zagen hem npg: •een flink gebouwde man, die het porfi.er van 'een auto, waarvan de motor was blijven lopen, achter zich dichtsl·oeg. Zij zagen ook de wag:en wegrijden. Het was een huur;auto. E·en ander.e .auto, di,e de acht,ervolging zou hebben kunnen in-

560

EGON ERWIN KISCH

DE VAL VAN REDl:

zetten, hadden de beide deiledi·even ni·et. Wat hielp het hun, dat zij het nummer van die taxi hadden gelezen? Wat hi,elp het hun, dat Zlij 1de v;olgende dag den chauHeur zouden kunn1en onde.rv~agen 'en zoudetn v'er:nemen, waar de "rit" was begonnen en waarheen de rit was gegaan? De vneemde was toch zeker niet direct naar zijn woning ge11eden. Een misdadiger, met dergelij~e geldsommen, stapt op straat uit of voor een passage, en ne•ernl. dan 'een andere wagen. Slechts één ding stond voor de beide detedi~ven vast: dat tegen hen een disciplinair onderzoek zou worden in,gesteld:, waarvan het resulltaat niet twijfelachti·g was. Maar nu begon voor hen en de Oostenrijks-Hongaarse we,e:rmacht ,een serie van ni•et te g•eloven toevalligheden. "Jagersgeluk". Terwijl de beide agenilen beraadstagen, of zjj op eigen houtj'e den chauffeur nog hedenavond zuHen ondervragen en dan, in overe,enstemming met hem, een verhaaltj'e van de avontuurlijke vlucht van den onbekende zull<en uitdenkenJ -of toch de Staatspolihe van hun ongeluk in kennis zuHen steUen, - rijdt hun op de Kolowatring een huurauto voorbij. Zij. l:ezen het nummer: het is de wag·en, di1e hun twintig minuilen geleden hun buit hee.ft ontvoerd. Zij fluiten, roepen,, wenk1en, topen. De chauHeur stopt. De wagen is ledig. "Waarheen hebt U den he:er van het postkantoor g,ebracht?" ,,In het café Kaiserhof". "Rijd ons direct naël'r café Kai,s,erhof". T\ijdens de korte rit doorsnuffel·en de detecH~v,en de wagen en vinden het foedraal van :e.en zakmes, een huls van lichtgrijs laken. In het café Kaisenhof, dat zij met den chauffeur binnengaan, is de man ni·et meer. Zij snellen naar de dichtstbijzijnde taxi.-standpl.aats. Ja, een heer, die er zo uitziet, is zo juist wegg,ereden. Waarheen? W,e zijn in w~eenen, 1en daar iS 1er één,, di1e het We,et: de Stalknecht. Eigenl{ijk is het geen stalknecht, wiant op de taxi.-standpl.aats iijn geen paarden, die verzorgd moeten worden, maar hij poetst de auto's op en houdt zich voornamelijk bezig met het openen van portieren. Di,e heeft natuurlijk gehoord, waarheen de he,er heeft bevolen te rijden: "Naar het Hotel Kbmsei." Hem na, naar het Hotel Klomser. In de hal wordt de portier van het hotel ondervraagd. ""Juist ?Ün twe1e heren ,per auto aang:e~ ·komen, ·kooplieden zijn ihet uit Bul,garijë." "En daarvoor 'een heer aHe,en ?" - uln ,e,en aiui!o? Dat weet ik ni·et. E,en kwarti,er gdedien is Üv;erste ~edl gekomen. In burger was hij, dat weeril ik. Maar ~ik weet ni,e1, of hij met ~e·en auto g:ekomen is". Üv;ersre ~edl? Deze· naam boez,emt den politi·eagenten ontzag in. Zij kennen hem goed. Hij heeft hun g<een seconde rust gegund, niet de noddzakelijkheid van een nach-trust 'erkend, wanne·er z·ij; zijn drijvers waren op de jacht naar spionne:n. En hoe he,eft hij zijn wild neergeV!e;i.d, wanne.er hij 1in de g.erechtszaat als meest

I. I •

I

, I !

•56t !

I

EGON ERWIN KISCH be~oe,gd

DE VAL VAN REDL

deskundi9e:, als l~eider v:an de Oostenrijks-Hongaarse informatiedienst, de schul~ van den aangeklaagden ~pion in het f·els·~e lkht pl.aërlste•. 'Merkwaardig zou het zijn, wann:e·er de ontvanger der ·g,eldz·ending.en, e•en. spi·on, nu toev:aHig. in hetz,elfde huis, ja mi·sschien slechts door de wand gescheiden, als de chef van de spionn.age-afwe·er woonde, .in het hol van den l·eeuw. Maar voor zulke combinati·es is er nu geen tijd. R'eg•eringsraad Gayer van de Staatspoliti·e is zeer z·ek,er door het Weense hoofdpostkantoor ·er re·eds v:an in kenn.i·s 9esteld, dat de briev.en zijn afgehaald. Men moet hem •eindeljjk ber:i·chten, hoe het met de v•ervolging .i.s g·egaan. Ook informeren, of de regeringsraad er mee .accoord gaat, dat ov•erste Redl het onderzoek in het hotel zal l·eiden, hij woont n.l. jui·st hier. In i1eder geval moet het hotel dadelijk worden bewaakt. T·erwijl e·en van de beide a9enten naar de tel·efoon gaat, spreekt de .andere met den portier. Hij overhandi.gt hem het foedraal, opdat hij zijn .g.asten kan vragen, wien het toebehoort. Juist loop-t e·en heer .in uniform de tr:a'p. af van de 'eerste verdi,eping ·en legt de sl,eutel van kamer No•. 1 bij den porti·er op tafel. "Heeft mijnheer de o~erst,e het foedraal van zijn zakmes verloren?" vraagt de portier. "Ja", an-twoord-t overste Redl en si:eeki het lichtgrijze lakense zakje zonder na te denken in zijn zak: - "ik heb het al gezocht. Waar heb ik het dan ... " Plotseling onderbreekt hij de zin. Het laatst toch he·eft hij zijn z,akmes _gebruikt, toen h:ij tijdens de rit van het postkantoor de couv•erts van de brie~en met géld he,eft opengesneden. Daar heeft hij het étui ~ergeten. Hij zi•et den man aan, di·e naast den portier staat •en met belangstelling het gastenboek van het hotel doorbladert. Overste Redl ï:s doodsbl•eek. Hij wte1et: in weinige u11en zal ik' dood zijn. Hij gaat de straat op, zi,et tersluiks om •en ga1at de Her11engasse !'\echts in. Voor hij op die hoek bij café Centraal is, kijkt hij we•er om, of ni,ema,nd het hot•el v;erlaat. Ni•emand. Maar ze·er zeker komen hem de twe·e heren verdacht voor, die het terras van het restaurant Klomser v;erlaten. De een heeft den porlier opdracht g•egeven, No. 12348 op te beHen; het geheime nummer der poiHi·eke staatspolitie. "Zeg, dat aJires in orde :is, - het toedralal hoort van ov,erste R~edl." Intussen wordt voortdurend gei:elefoneerd van Hotel Kl·omser naar de Staatspolitie, van Schottenring naar de Stubenring. Daa.r is het informatiebu11ea.u ~an de Kon. en Keiz,erl. General•e Staf, o~erste R·edl. De offici•el"en van de berichtendi,enst ~erkeren in de grootste opwinding. Hun chef, hun l•eraar, hun voorbe·eld, hun ra.adsmi3n is het, om wi.en het gaat. Een offici·er rijdt z·elf direct naar het hoofdposti-Jani:oor om aan den beambte van het loket te vrragien, hoe de ontvanger de1• bri·eVien er uit zag. Ook ·is da1ar •een bri,efj,e, waarop ··de ontvan9er het motto v;an zijn poste-restante bri·even he,eft 9eschneven. De 1

562

EGON ERWIN KISCH

DE VAL VAN REDL

ande11e heren v;an de inl.ichtin9end~enst zoe~en de g·eschreven si:uk~en v;an R:edl dp. Er is daaraan gte•en g.ebnek: ,,Aanwijzingen v;oor de aaJnlvk·rvin:g •en het 1examin1enen van spi•onnen, door Alfned ~edl, K. •en K. Kapitein der Gen•era•l•e si,af" is aanwezig!, 50 par:agraf·en l.ang, •e·en "Schema v•oor het gebruiken van spi·onnage-materia.al", "Mani·eren om spionnen te ontdekken in het binnen- en buii!entand", ·een dik~e adenbundel "Rappori!en uit CJ,e ja11en 1900 tot 1905". Men spreidt dit all.es op i:afe·l uit. Maar wann,eer de offióer van het hoofdpostkantoor terugike·eri met in de hand het bri·efj.e "Opternball 13", i.s een verg~elijking van schrift onnodig. Wel is hei woord licht en dun 9eschrev•en, eéhter W:!Jn een uit9espro~en handv·erdraaiï~g is geen S.Prake. Het is het schrift v1an Overste Redl. De detediev•en v•ervolg•en intussen hun slachtoffer. In de Passage zur Freijung 'hebben zij den v:ermist·e we·er ontdekt. Ook hij ziet hen. En weei, dat hij aan twe•e niei ontkomen kan. Hij haalt papieren uit zijn zak (zoals later blijkt, zeer bezwarende papieren, waarvan hij zi·ch bovendi,en moet onidoen, wanneer hij zich wi•l v>erdedi.gen) •en verscheurt z·e. Dez·e papi·ersnippers gooit h_ij in de Pa1ssa;g.e op die grorid. Een der det·edi·even denkt hij, zal zich met het bijteenzoeken bez1i.ghouden en aan den ander kan hij misschi•en ontkomen. Maar be,iden volgen hem verder. Op de Fre:ijung houden z.ij •een auto aan ·en g,even d 1en chauffeur last, hem langz1aam na te r!ijden. Eerst dan keeri de ene agent naar de Passage terug, v•erzamelt de papiersn;ippe:rs en brengt ze naar de politi•e. Vandaar worden de papiertjes direct per auto naar de inlichtingendienst 9ebmchi, waar zjj aan elkaar worden gepast. Het zijn post-quiianlij•es voor een g.eldsom aan den luitenant der Ulanen Stefan H., •en voor .aangei:tek.ende briev•en naar Brussel, Warschau en Lausa:nne; - aHe drie adress,en zijn aan de .inlichtingendienst als spionnag•e-adl'1essen bekend. Dat het spionna9e voor Rustand was, die de gead!'1esseerde van de "OpernbaH"-bni·even had verricht, was sedert weken z.ek·er; want Eydikuhnen >i•s toch e•en DuitsRussisch gl"enssta·bion. Daar Rusland met Frankrijk gezamenlijk spionneerde, was het Brusselse adres (een but"eau van de Franse spionnage) ni•ei zeer v•errassend. Maar het adres te Lausann.e was dat van de Italiaanse spionnage-oentral·e. Er moet gehandeld worden. Moet men dit1ed tot arresiati·e overg.aan? Tct milJtaire of politione•lte arresta.ti·e? Moet men direct den keizer ervan v•erw,ittigen? Of het \llerdere v·erloop der instrudie afwachren? Het den misdadiger mogtel,ijk ma.~en, dat hij zich aan de a.ardse gerechiii·gheid kan onH!'lekk,en? ÜVIerste Redl g.aat langs 'de "Ti·e·f,en Graben" •en de He,inrichs.. gasse naar de Fra:nz Josef-kade. Van tijd iot tijd kïjkt hij om; zijn schaduw \llolgt hem. Op de kade gtekomen, slaat hij links af, de BrigiHenau in. Btij de carl'loss.erie-ma~er Zednioek op het Brig.iitapl6!in, he·eft hij zijn ,auto geplaatst, opdat de zijwanden van het chassis v.an >onderen met gteglansd l,eder, :en het ,interi•eur met bordeaurode zijde ni·euw worden bek!.e·ed; b1innen 4 dag•e:n moet

I

I

I

563

EGON ERWIN KISCH

DE VAL VAN REDL

het geheel klaar zijn; mijnheer de ov,erste wil reeds D,insdag in een gel"estaure·erde wagen naar Pmag terug. Dan laat hij zich van het WaHens~e,inplein e•en huurauto bezorgen ·en rijdt naar Hotel Klomser, waar zijn bediende Josef Sl.adek v:an het Inf. Reg. no. 11 reeds 's-middags met de Praagse tre,in was aangekomen. De l·eider van de tinformatiedi.enst, Urbanski van Ostromiecz, is in het Gr:and-Hotel aangekomen. In de ·e·etzaal z_it "de chef" in gmot gez·elschap. "W.at brengt ge mij voor moois?" vraagt Conrad van Höt~endorf. De muzi·ek speelt een potpourri' uit ,,De graaf van Luxemburg", de nieuwe oper.etle. "Mag ik Zijn Excellen~ie bel,eefd om een g.esprek onder vier og.en verzoeken?" "Zo dringend? W-el, dan gaan we maar." De chef van de Gener:ar.e Staf gaat met den chef van zijn inlkhting·endi,enst door de 'e•etza.al. In 1een zijkamer brengt Urbanski verslag uit. Connad was re·eds op tiets ·ergs voorbereid. Maar als hij hoort, waal"om het gaat, wordt hij Hjkbl·eek. "U moet direct 1een commi•ssite samenstellen, Overste. Bestaande uit Höfer als l·e.ider, den chef van het Auditoriat, uz·elf en den leider van de spionnagedi·enst. Sl·echts vi1er hel"en. Berichten moeten mij direct worden ov.erg•ebracht. T'e middernacht treden vi,er offióeren de hoteldeur van Klomser binnen. De porti·er wil hen - volgens de hotelinstructi<es - ni•ei tot de kamers bov.en toelaten. Maar door het besliste optreden van de her.en moet hij i~eder v•erzet opgeven. Zij kloppen op de deur van kamer No. 1. Als e•en schor "binnen" hoorbaar wordt, maken zij de deur open. Overste Red! zit slordig geklleed aan tafel ie schrijven. Hij staat lang~aam •op, ,een l'ijkkl,eur op zijn gezicht. "Ik wfeerfi waal"om de heren komen", komt hem langzaam over de lippen. "Ik heb m:ijn leven vergooid ·en ben juist bezi;g, .afscheidsbri,even: te schrijven". Een brief van Red I aan zijn broer l.igt op ta,fel; de bri1e{, di·e, h,jj! nog zat te schr~jven, is ·g·eadresseerd aan Generaal van Gi,esl,, commandant van het Pra.agse corps. Op de wastafel ligt e·en zakmes en 1een klein stuk paktouw. {"E·en dolkachtig mes 'en een koord", z,egt ,e,en we·ek l-ater de min,isier v:an Def.ensi,e Georgi in de Rijksraad, toen de l·egerlteiding beschuldigd werd, de zelfmoord te hebben bev:of,en.) De commiss_i,e vraagt R.edl of hij medeplichtigen heeft. "Ik heb geen med~plichti9en", antwoordt hij. On de vraag naar de omvang van zijn v~e·rraad, naar de bjjzon:derheden 'en de duur :ervan, 9eeft h'ij ten antwtoorè:l, dat aHe bewijzen in zijn di,enstwonin:g te Pra.ag zijn te vinden. De commissie stelt zich daarmee ievreden. Vóór zij de kamer verla,at, vraagt één: "e,en schietwapen heeft U, mijnheer Redl ?" Overste Redl: "Ne,en".

564

EGON ERWIN KISCH

DE VAL VAN REDL

Het lid van de commissi,e: "U moogt om e·en schi·etw:apen verzoekcen, mijnhe~er R..edl". Redl (haperend): "Ik verzoek- bel1e~efd- om een revolver." Niemand heeft 1er 1e•en bij ~kh. Maar men belooft hem, da~t hij ~er een zal krijgen. Een der l1eden der oommis~i·e gaat naar huis e·en browning halen, om ze aan "den heer R..edl" ile overhandi·gen. Dan w.achten vier hoge oHióer.en op de hoek van die Herrelf'\\gasse ·en de Bankgasse. Zij kunnen het venst,er van No. 1 niet zien, w:ant het ,is 1e1en kamer, di1e op de binnenplaats uitziet. Zij los~en elkaar af om zwarte koffie te dnin~en. Dan wordt café Central gesl1oten. Uren V•erlopen. Geen lawaai, ge·en opwinding, geen schot verraadt, dat het spionnage-drama zijn voorlopig sl.ot heeft gevonden. Om beurten gaat 1een van de l·eden der commisSti•e naar huis om zich in burger te kl·eden, want de vi•er heenen-w~eer lopende stafoffiai~eren vaHen reeds op in de stille Herrengasse. De uren gaan voorbij. Niets. Men kan toch niet naar boven gaan en tot den overste zeggen: "Maak het ~ort, wij willten gaan slapen." Hoe laat is het? - Vijf uur. 's-Morgens vl"oeg moet men den chef van de Generale Staf opbeHen en hem de geschiedeni·s melden. Twee van de officieren moeten mei de •eersile 'Sneltrein, 6 uur 15 minui•en, naar Praag rijden voor de huiszoe~ing. Dus wordt een detecti·eve van de Staatspol·iHe tel,efonisch opgeroepen, - ~een van de tw,ee, die gisteren Redl hadden achtervolgd, en nog 's-avonds een speciale Je·ed boven de gew\one diensteed hadden afgele.gd om _geen vyoord over deze aangelegenheid te spre~en. (Ni~et meer dan Hen personen mochten van de gehele geschiedenis kennis dragen, ·en nooit mocht •een ander een woord •erover v•ernemen, dat een chef van de generale staf spionnagedi·ensten had verricht.) De aange~omen detectief kneeg nau~eurige aanwijzingen. Mocht hij ov~ersile Redl dood vinden, dan mocht hij ·in het hotel niets v•erraden, opdat niet het opvaHende fe·irl: bekend zou worden, dat het lUk door e·en politi•ebeambte was ontdekt. Met 'een bri~ef, waar·in Üv•erste R·edl tot 1een gesprek onder vi·er ogen werd uitgenodi·gd, begaf de det•ecti·ef zich naar Hotel Kl.omser en zeide, dat hij door mijnheler den ov·erste was besi!eld om hem om half z,es dit antwoord op 1e•en bri,ef persoonlijk te ov~erhandigen. De porti,er, gedachtig aan zijn vergeefs verz·et tegen het nachtelijk bezoek van de vier offióef'\en, l>i·et den bode passeren. De·ze kwam, nauwelijks twe·e minut·en l.ater, weer terug, en trad op z!ijn vier last9evers toe. ,,De kamer wlas open~" verklaarde hij opgewonden, "ik ben aus binnengegaan. Naast de canapé ligt de 'overst:e - dood". Hiermede was de straatdienst van de vi•er stafofficieren ten einde - nauwelijks twaalf uur na de ontv:a!ngst van de posterestani:·e brieven. Men belde, opdat het lijk nog vóór het aanbreken van de dag zo,u gevolnden worden, het hotel olndelr' een gefinge1erde naam op: of mijnh'e•er de overste direct aan

I I

i I

I

I

I

I

I

I'

I

)

I

I

!

565

I

I

I

EGON ERWIN KISCH

DE VAL VAN REDL

de tel:e~oon wilde komen? Men wachtte 'ech~er niet langer aan het toestel. Enige minuten lai:er deed het Ho-bel Klon)s'er ,aan de politie mededelling van :een ~in haar huis vo:orgeva,Hen z,eHmoord. Het K. ,en K. tel>egrafische persbureau verschijnt met ,e,en bericht over de z,elfmoord van den chef VI~ dte Hraa:gSJe G-enere.re• Staf, in dez~e tr
UITZICHT BOBS DE GRAAFF

Als ik ui~t het venster kijk, daken, daken, nog eris daken ... Honderd, duiz,end tegelijk ... Daken, die je razend maken! En de lucht, verdri,etig blauw, di'e probeert ,e,en plaats te maken in de spleten, nauw, zo nauw, tussen al di~e malle daken ... 11oept de chef: "Hi,er, juffrouw, hi~er! Zit U hi,er voor Uw plezi,er ?" 'Als ik uit het venster kijk, daken, daken, nog eris daken ... Massa's mensen zijn zo 11ijk, dat ze mooië 11ei~en maken, naar de zon en naar de 21ee ... Hé daar wolken, verre dingen! Ne,em me nou met jullie me:e! Moet ik op je schouders springen? ... 110ept de chef: "Hi,e·r, juffrouw, 'hi·er!" Zit U hi,er voor Uw.plezier?" Als ik ui
56&

EEN VREEMDELING ONDER MIJNWERKERS JAMES STERN De volg-ende bladzijden zijn een beschrij111intg van een Eng,e.lse kolenmijn en zijn ontl·eend aan "New Writing", no. 3, 1937, Uitg. Lawrence & Wi·sha>rt. Het is een boekdeel "l·inkse" literatuur, voornamelijk van jongere Eng-else schrijvers, dat wij warm kunnen aanbevelen. (red.)

De arbeiders-autobus kruipt door de eindelo~e dorpen van Derbyshire, terwijl ~e i·edere paar minuten stopt om mensen op te nemen 1en andere uit ~e la-ben stappen. De dorpen z!ijn eindel.oze ~ijën hui~en, rij na rij van kl,ein'e roodstenen huisjles - met één buiten-w.c. voor i~edere twe•e - sameng,epakt alsof ze bij elkaar warmte zo-e~en in de snijdende kou van de vro-eg,e ochilend. We rijden de stpd Chesterfi.eld binn·en, juist als de dag aanb!"e·ekt ·en ·een waterig.e ~on de nauwe voHe straten verlicht. Een ·eigenaardig.e onheilspellende stilt·e heerst OV<eral. W·einig mensen spre~en. Op het marktpl·ein staan mannen en jongens met witte sameng.etrokk·en gezichten en rood-g.erande ogen maar wat rond te hangen, licht g.ebog.en, de handen in de zak~en. Ze leunen tegen de mur·en van win~els en kroegj•es ·en staren naar hun voeten, of, zonder i·ets te ûen, naar het pl·ein. Hun gezichten zijn zonder enig·e uitdrukking. Over het pl·ein lopen ande!"e mannen haastig he·en en we·er: jong.e mannen, oude mannen, jongens valn 13, 14 jaar - 'en misschi,en een vi,erde van di'e menig-te is verminkt. Hi,er st!"ompelt een man met e~en g~ebogen been, daar •een man op kruk~en, 'een man met zijn arm in een slinger, 'een jong,en met een v·erbonden hoofd. Een lange slang van mannen vult één z!ijde ~n •e'en naiu!Wie straat Deze staan met de vo-eten stampend achter ·elkaar, en sla.an de armen teg.en elkaar in de snijdende kou. Het hoofd•einde van de slang v·erdwijnt in e·en deur, waarboven twee WIOorden U van ·e•en bord aansta.r.en: ARBEIDS-BEURS ... De mijnwer~ers-bus is volg·epakt. De ,jn het zwart geklede mannen ·en j·ongens, zwarte petten op, wolli8n dassen om hun boordeloze :nek~en, wringoen zi·ch naar binnen en vanen op de zitplaatsen neer. Ander.en staan in het overvoHe middenpad. "Mor,gen, Dan!" "Mol'lg,en, Harry !" Dan stilt•e. Ni·emand spreekt. De mannen zitten en staan en roken 'en stal'len voor zich uit, terwijl de bus de stad uitrammelt, een siieile helling .af, naar de mijnen. Ik zi,e ze plotseling voor me. Lan91e rUen met steenkool gevulde vrachtaui:Jo's sta.an stil, te glanZ'en ·in de Wlëli:Jerig•e zon, gl'1ote bonken steenkool glinsteren boVIen de randen uit. Vercie.rop braken twe'e lang.e scho,orstenen gitzwarte rook uit; en lager tuffen oude locomotieven met hog'e schoorstenen achterwaarts en voorwaarts over het gewirwar van ra;ik En uit het midden verrijst ·een enorme zwart•e bult, een miniatuur-berg, waarop zich de kranen, als twee vogels met grote wi,el·en aan hun kop-

567

I

i

I

JAMES STERN

ONDER MIJNWERKERS

pen, boven de glimmende zwartheid verheffen in de grijz,e winter-lucht. De bedrijfsleider, 9ekl~e~ed in een bruin pak, met messcherpe vouwen in zijn broekspijpen, l,eunt achterover in zijn armstoel. "Ze~er, ik zal zol"gen, dat U rondg,el,eid wordt. . . met g'enoe9en . . . we behoevoen ons niet te schamen voor de toestanden hier. Natuurlijk, we zijn wel ni,et bepaald trots - u weet de mijnindustr:i,e is op het ogenbHk ni,et ..." Zijn onnatuurlijke stem sterft weg ~en hij neemt de hoorn van de telefoon ,op. "Hallo - mijn vijf? Luister eens, ik wou graag da-b de opzichter een be~oe~er mee naar beneden ne,emt ... Ja, il< zal hem ,een ov,er:all ,en een pel: geven - zorg da~ j'e e1en lan-; taarn ,en een stok klaar hebt staan." Ik geloof niet, dai ik ,erg ba,ng,elijk ben aangel~egd, maar de oaar seconden... die ik in di.e "kooi" doorbracht ,en in de schacht naar beneden ging, s'loegen me met ontz,etting. "W,e gaan met 'een honderd kilome~er vaartje naar beneden", z·egt 'de opzichter, als we, lantaar;ns in 'de 'ene hand ·en stokken in de andel"e, de getrali~ede ijzeren liftkooi binnenstappen. Een wild gekrijs en mijn maag schijnt in mijn mond te springen en de wereld onder me weg te za:kk,en. Neus, ogen en mond zijn in ,een ogenblik g1evuld met rondvlie9end zwart gruis, als we in volkomen duisternis naar beneden ploHen in de aarde. Water druppelt op ons, zonder dat Wie kunnen zien waar het vandaan komt. "In orde - hou je vast aan de stang!" Het donderend 9eraas en de luchtstroom verdoven me. Ik sl·uit de ogen, houd mijn adem in, spuw, hou dan weer mijn adem in, 'en klem me vast aan de stang van de ~o,oi~. . . Plotseling schijnt mijn maag neer te vaHen in de di1epte van mijn buik. Stij9en we, gaan we terug in plaats vaJn te vallen? Nee, we gaan nog steeds naar beneden, aHe,en met ,e·en snelheid van mi·sschi,en, nog ma.ar 40 kilometer per uur. Bom! Licht! "Buk~en! Blijf 9ebukt of je slaat j'e hoofd ilepletter!" W,e stappen uit in een la9e gang - dri~e'honderd meiler van het daglicht. De lucht is heet ,en droog, vlagen van een warme wind blazen in. mijn ,gezicht. We lopen, mei de lantaarns in de hand, dubbelgebogen een kWJartier door een stikdon~ere gang. Geen geluid, behalve dat van onze voetstappen in het silof. Di,e stilte lijkt op g·een en~ele ande!"e stilile, di,e ik ooit .g,ehoord heb. Bovoen ons wordt het dak gestut door houten balken: ,en we,er andere bal'~en, elke meter één, sommi9e g1ebro~en ,en gespleten, waar onheilspellende blok~en ne1erhangen, alsof ze i~eder ogenblik konden vall,en - ondersteunen dez,e aan i~edere kant, als lucifers, die een huis moeten schragen. We lopen tussen twe1e rUen rails, in het midden waarvan, door stroom gedreven, "kabels zonder eind" stil over de grond schuiven als glanzende slan9en. Ik trap op één ,ervan en val. Mijn lantaa!"n vialt ,en gaat uit. Ik sta op 1en sla met mijn ho·ofd te9en het dak. 1

568

ONDER MIJNWERKERS

JAMES STERN

"Blijf gebukt en dicht bij me, dan kun j·e tenmim-he wat ûen." We bereiken ·een paar houben openslaande deuren, wiaar e1en Over het afval van stenen,

i

I

I

I , I I

I

1

! I

III

I

I . '

$69

' I

I

I

I

JAMES STERN

ONDER MIJNWERKERS

lei ,en kol,en, in een ,gang VJaln nauwletijk!s re1e1n meiler hoogte· het stre,enkooi-oppervl,ak. De lucht is zo bezwangerd met stof, dat je alleen vlak bijl een lantaarn j,ets zi:en kunt. Krak, krak, krak! Een oudachtig.e, haH-na.akte man met eren tandeloze· mond ·en heel weinig haar, wi1ens oogwilten in zijn zwart en zwetend g.ezicht bl.inken., knielt voor reen me•berhoge muur van steenkoolren slaa1 Z:ij1n lhouwe,elln de opprervlaklie. Krak, kra'k! Naast hem kni,elt reen jongren van 16 jaar ,in, het zwarte wailer 'en schept de modderig1e lrei,steen tussen zijn knieën weg en beurt z·e tussen de dakst.utten door op de v;ervoerband. Vlak bijr eren versplinterde stut steekt de scherpe punt va~n reren dt'le·i9end blokj door het dak heen, vlrak bovren het hoofd van de jonrg,en. Om de paar minuten houdt hij. ·even op 'en kijkt ernaar, met de blik van een .angstig direr in de ogen ... Meer dan een half uur achl!er,e,en kruipen we langs naakte mannen ~en jongens, die in het wa"ber knielren ren zitten. Ni·emandl spl"eekt. Ni~ets dan het 9ekraak van de houwelen ,en het g.eluid van de schoppen, di.e door de modder schrapren. Ik moet voortdurend spuwen en mïjn gezicht <en lichaam afvegren. Ik vraag me af hoe lang ik het vol kan houden zonder t'lecht op te staan. Ik knipper teg.en het plotselinge zonlicht dal de ogen pijn doet en warm op onz·e zwarte ren door het zwe·et be,smeurde grezichten schijnt Ik vul mijn l:ontg,en met de koele· frisse lucht en den~ dat het is .als e·en dronk koud water op re,en hete dag. "Hallo!" riep de controleur-weger, 'eren gl"ote man met e·en dikke bos haar, "ben jij di,e man di·e de mijn in is g.ewe·est?" Ik knik bevestig.end. "In welke ben j~e 9ewe1est?" "Nummer vijf." "Vijf!" mept hij uit "Nou dan heb je de beste omstandi.gheden in de mijnen 9eziren. Wi·e he.eft je daarhe·en gestuurd, jo?" "De bedrijfsleider." "Dat dacht ik al!" En zijn ogen vernauwen zi,ch en hij baH dei vuisten .•• Hier beneden, jo," barst hij plots;eli119 uit, .,irn mijn één - vier honderd meter onder waar ik sta, zijn mannen en jongrens aan 't werk, terwijl ze op hun buik li,ggen, of op hun rug, in gangetj·es varn re,en halve meter hoog. Ze kunnen niret erens kni,elrenr, jo, daar is 't ln,i,et hoog genoeg voor. Ploegren van zeven en een half uur - het dak kan morgen ins-IJorten <en ze doden - op zijn best f 22.50 per we'ek . . . vrouw, één kind, twee kinderen, dri·e kindet'len ..." Hij schl"eeuwt nu ren zijn <;>_gren vlammen. "Wre,et je wat ik denk van mensen, di~e bereid ZIJn hier beneden te werken?" gilt hij, ~rwijl hij zich naar me toebui.gt. "Ik zou nog merer t'lespect heb-' ben voor mensen, dire 3aan bedeLen, dan voor hem di·e daar beneden op !hun buik rondkruipen ... Bah!" En, terwijl hij zich op zijn hirel1en omdrara.it spuwt hij minachtend uit en klimt op de wereg-machine. Er zijn er niet veel zoals hij.

570

natuur-wetenschappelijk varia DE OPBOUW VAN DE MATERIE H VAN REINVELD

I i

PHOTOELECTRISCH EFFECT

ALs we een kaartje genomren hebben a,an de cassa van de "cineac" en, ·naar binnen willen, wordt de deur nog vóór dat we ze bereikt hebben, door ·een onzichtbare hand geopend. We kijken den portier er eerst op aan, of die misschien een meehamisme 'in het werk heeft gesteld, maar nee, di·e let in het geheel niet op ons, heeft al zijn aandacht voor de wandel,aars(sters) .in de Regulie·rsbreeslraat, die kan het niet g·edaan hebben. We kijken eens goed rond en ontdekken eindel,ijk in het gangetje dichb bij de cassa een rood lantamnlj·e waa1r een fijne lichtstraa1l ui.tkomt, di,e• dwars over het gangetje loopt en daar weer ·in een instrumentje verdwijnt. En ûet: telkens als een bezoeker langs komt en onbewUist met zijn benen de lichtstraal verbreekt, opent zich de deur. Wonder der techni.ek! Hoe gaat dit nu ,in zijn werk? Wd, in ons vorig artikeltje zagen we, hoe de .el,ectronen die in een atoom zi,ch <J4'l1 de klem bewegen, ene·rg,ie' op\ kunnen nemen en dan op een hogere baan springen om ·even later we·er teru~ te vallen, ierwijl ze hi·erbij de eerst opg.enomen energ,ie we.er als lkhtenerg.ie uitzenden. Nu kunnen we echter op vele wijze de energie, die nodig is om het el,eclron in een hogere baan te slaan, toevoegen .. Bijvoorbeeld dectrische energie, zoals in een gloeiLamp, of ook wa,rmte·energie (het rood gloeiënd slaan van een kachel). Maa1r daar ook licht zeif een vorm van ·energ·i·e is, moet het eveneens mogelijk zijn, de· electrenen 'in hogere banen te slaan, door de atomen met licht te bestralen. Dit nu is niet alleen mogelijk, maar bovendien blijken de el·edronen ·in sommige metal·en zo "los" te zitten, dta,t ze door de· toeg·evoegdé lk:hienergie het metaal g.eheel ·en al kunnen verlaten, - da•t ze als het w.are u.it het metaa,l worden geschoten., Nu hebben electronen, zoals we weten, een negatieve lading, en daar het metaal, W1aaruil ze door het licht vrijg·emaakt werden, oorspronkel•ijk ongdaCllen was, krijgt dit nu •een posiHef ladings-overschot, - wordt dus pos!.hef opgeladen. Laat men nu de negal·i·ef geladen ·eledronen we·er op •een andler·e meta•alplaa.t va;lilen, dan word!t deze natuurlijk negaHef opgeladen. Door beide pla,ten me·! ·e·en koper-· draad te verbinden, gaat in deze laa;lste een stroom lopen. Een •instrumentje, zoals het hier beschrevene, da·l dus t.g.v. e·en lichtstraaP een (zeer zwak) stroompje ·În een draad doet ontstaan, draa•gt de naam van photocel. Bij de "Cineac" staa,t nu zo'n photocel opgesteld, steeds besche•nen door die fijne l•ichtstraal dwars over het ga.n9e•frj.e.. Loop~ U nu op de deur af, dla1n onderbr·eekt U met Uw: benen e\11en de l'ichtstra'a,l, het stroompj·e •in de photooel wordit dus reV1en Vrerrbroken 'en met behulp van radriolampen wordt hi·erdoor een grote str~oom g.esloten, die op zijn beurt e•en electre-motor ,in beweging breng,t ren der deur voor U opend!

I

RADIO-ACTIEVE PROCESSEN

Wanneer we bedenken, dat we de s.tof eerst konden

verdel~en

·in moleculen,

571

i

H. VAN REINVELD

DE OPBOUW VAN DE MATERIE

dez·e weer ,in atomen ,en ieder atoom we·er in ·eledronen en .een ~ern, dan komt di·red bij ons die vraag op, of we nu de kernen en de el,edronen niet ook weer kunnen verdelen? En 'inderdaad, ook die verschiHende kernen, blijken nog voor verdeling vatbaar. Ja, zelfs bl1ijken de atomen van de 9 zwaarste el·ementen •een explosi·eve ~em te bezitten. Deze z ..g. ra,di,oadiev·e el,ement·en, zo genoemd naar he,t meest bekende el·ement: radium van deze groep, blij~en n.l. drie soorten stralen ujt te zenden, di·e bij onderzoek uit de kern der atomen afkomsHg bleken. Wêl!a,rui,t bestaan deze stralen nu? Wel één van deze dáe soorten stral·en, de· z.g.n .. "a,lpha-stralen", blijken te bestaan uit deeltjes, di·e me.t 'een •enorme snelheid van 250.000 K ..M .. per sec. uitgestoten worden. Deze deeltjes bleken nu b,ij nader onderzoek niets anders .te zijn dan ~ernen Vë!Jn helium-atomen! Blijkbaar kan een kern van ·een ·radio-actief element dus spontaan een helium-kern afsplitsen. Wat gebeurt er echter met de· rest van de kern? Wel, &e is nu lichfe,r geworden en heeft ook aan lading verloren, waa,rdoor het maar een gerin9er aantal electrenen om zich heen kan vasthouden. Daar ·e·chter juist het aanfa·l electrenen om de kern de .aard der stof bepël/alt, 'is ook deze veranderd 1en., wat het mooië .is: het atoom lijkt door deze afsplitsing van de hel,ium-kerrt ni·et alleen op een ander, eveneens op de aarde voorkomend lichter atoom, maar 'is hi,er volkomen aan gerijk geworden. Door het afspl·i·fsen van een helium-~ern gëliat het ene •element in het andere over! Zo verandert bijv. radli·um, da1t per gram ongeveer 100.000 gulden kost, lanqzaall" ·in ... lood. (Dit gaat echter gelukkig zeer langzaam: in ongeve·er 1600 jaa'r 'i·s pas de helft hi·erin overgegaan!) Wat zijn nu de ande·re ·twee stra,l·en? Wel, de tweede straling (die z.g.n., beta-stra!,ing), blijkt ook al ui,f deelfj·es te bestaan, en wel uit e!,edronen, die eveneens met ongelooflijke· snelheid ui,t de kern van het radio-a,ctieve el,ement gestoten worden. Daar deze eledronen weer een nega,Heve lading bezHten, verandert hierdoor weer de lading der kern; wederom ga,a.t het ene ·el•ement ,in het andere over. De laatste soort stralen (de z.g.n. "gammastralen" 1 ) e'indelijk, bestaa,n niet uit deeltjes, maar zijn stralen, die zeer verwant zijn aan liichtstralen, evenwel ·een veel grotere ·energie bezi.tten, zodat ze diep door alle sloHen heendringen .. (Zelfs al la,a:t men ze op 'een goed ingepakte onbelichte fotografische pla1at vaHen, dan wordt deze la,atste nog zwart!) Daa,r deze straJen echter een nevenverschijnse•l bij de eledronenstral·en zijn, zullen we op deze nie1t verder ingaan. Nu 'is in de l.aatste ja1ren ontdekt, dat vele, óók ze.er lichte atomen radioactief zijn. Wel, i.s waq.r zijn ze het .in veel geringere mate dan de· z .•g.ln. mdio-adieve ·el,ementen, ma,ar niettemin blijken ze ook, he·\.ium-kemen en electrenen U!l~ t·e zenden. Vol·gf uit dit alles nu, dat de kernen der alomen opg•ebouwd zijn ui,t hel,ium-kemen en el,ectronen? Dkect kunnen we hierop al aa,nmerken, dat dit bij één e!,ement, n.l. waterstof, zeer zeker niet het geval z:a11 zijn.. Immers~ de waters·tof-kern •i•s viermaa,l, zo lioht als de helium-kern, dus die kan zeker niet uit hel,ium-kernen opgebouwd z,ijn. Maar bovendien wegen ook de 1)

572

alpha, beta en gamma zijn de eerste dri·e letters van: he1t Gri€1kse alphahet.

DE OPBOUW VAN DE MATERIE

H. VAN REINVELD

kernen der meeste andere el•ementen ni•et juist een veelvoud van de helium-kernen, zodat he1t ook bij dlie niet ui.t k~n komen . Neen, inderdaad hebben weer l•atere expenimenten aangetoond, dia~ de opbouw van die kem: nog enigszins anders is; ja, we zouden haast zeg.gen: nog eenvoudiger. Toen men .n.l. stibtof-atomen "bombardeerde" met de alpha-stralen (heliumkern-stral·en) van een radi•o-acttief pmepa~aat, bleek de stikstof omgezet te worden •in (kunstma1tige-), radioa,otieve stof, die echter inploaats van heliumkernen, waters•tof-kernen, z.g. pot r on en ui·!zond. En al gauw bleken ook op andere wij:~e zulk soort kunSitmatige radioac;tieve stoffen te ontstaan, die allen protonen, walterstof-kernen dus, uHzenden, zoda,t men steeds vercler naar de theor·ie ging overhellen, da1t aHe stoffen opg.ebouwd zijn ui'! protonen en dec!ronen. Zo eenvoudig bleek de zaak echter weer niet, d~a·n men •in de jaren 1929, '30 en '31 toê de ontdekking kwam, da,t door bombarderen van kernen eveneens hier nog deeltjes ui-t vrijg·ema,akt kunnen worden, die wel is waar even zwaar zijn als de wa.terstof-kemen, maar die 1in tegenSI\elling met deze laatste 9een lël!Cling drag.en. Men heeft ze de naam va,n n e u t r on ·e n gegeven. Bovendien werden in het jaar 1933 deel•tjes g·evonden, die eveneens uit de kern der atomen afkomSitig z·ijn, en die even zwa,a:r zijn als een eledron, doch •inplaats va1n een nega1tieve, een positieve lading bezitten, en die de naam van pos•itief-eledron of positron hebben gekregen . En hierbij zijn we aan het e'nd va,n onze afbraak der motter.i.e gekomlen .. Hoewel we natuurlijk zeer veel belanwijke resollta,ten en experimenten sU voorbij moesten gaan, hopen we ~och, den lez·ers van deze artikelen enigszins •een beeld te hebben gegeven van h81t terrein, waa1rop de moderne. natuurkunde zich beweeg•!. De natuurkunde is met de g.rootste scherpzinnigheid tot het ontstellend kleine doorgedrong-en en heeft de veelheid d:e•r stof (alle dingen die ons omringen) on•tleed, toda.t zij slechts vier deeltjesoverhi·eld: wat.erstofkemen of protonen, neutronen, el·edronen, positronen. Zeker: nog veel •Ï·s een groot mysterie, maar geweldig snel is de vaart,, waarmede de naltuurkunde jn de geheimen der na•tuur doordringt.

I

I

I

I ontvangen-literatuur EINDHOVEN 1) Dk. Een studie over de ontwikkeling van Eindhoven, van plattelandsstad met klein-industrie, tot induslr·i·e-stad met één van de grootste produdie-bedrijven van Nederland. De vestiging va1n het Philips•bedrijf heeft aan Eindhoven zijn huidig uiterlijk 9egeven. Een

studie over Eindhoven zou damom all.icht kunnen worden tot een studie over de ontwikkeling van het Philipsbeclrijf, waarbij de eigen ontwikkeUng van de stad in het goedrang zou "Eindhov·en Sociografie van de lkhtstadf', door W. Brand, N.V. J. Emmening's Uitgevers Mij. Amsterdam.

573

I.

I

komen. Hoewel het Philips-bedrijf natuurlijk een belangr.ijk element ·in deze studie vormt, overheerst het niet, en heeft de schrijver veel aanda\Cht aan de overige industriën beS'teed, die mede Eindhoven hebben gevormd. Hoewel de schrijver veel ·tabellarisch materiaal heeft moe,ten vervverken, is het geen dro.g.e "statistiek" geworden. De gehele ontwikkeling is dialectisch bestudeerd, doch niet Marxistisch. En dat heeft natuurlijk tot gevolg, dat de schrijver in veel gevallen tot onju:ste conclusi·es komt. Zeer sterk spreekt dit b.v. bij de be-, handeling van het langzame doordring·en van socialistische ·en communistische ideeën, waar wel de Kerk als remmende factor geldt, maar het poLitie- en spionnen-appara,at van Phil·ips, hetwelk een sterke morele druk op de arbeiders uitoefent, ni-et eens wordt genoemd. Ook de stenke band van samenwerking, welke beslaelf tussen de moderne en de kf!lhol'ieke vakbeweging, die, door de zwakke posMei der modleme bonden, s1!e·eds 1in het voordeel der katholieke reactie is, verzwakt in sterke mate de aanhekkingskracht van de moderne vakbond op de katholieke arbeiders. Tijdens de Wburgse Textielarbeidersstaking kwam dit b.v . tot uitdrukking, toen 4000 katholieke arbeiders in sta,king ging•en, doch de moderne bond aan de zijde van het S.t. Lamherlusbestuur stond, dat de staking veroordeelde. Ondanks de geb~eken, -een 'interessante studie en het l-ezen waa,~d.

"INLANDSE GEMEENTE EN INDONESISCH DORP" 1) R. EFFENDI De maatschappelijke en staatsrechtelijke structuur van de Indonesische geme·enschap 1is altijd even interel>sant als gecompl.ioeerd geweest. Er 1is ·een uil9ebreide IHeratuur over de "adat" (he'· -inhe.ems·e gewoont.erecht). Dr W. P. van Dam heeft met zijn boek "Inlandse gemeente ·en Indonesisch dorp" hieraan een nieuwe bijdrage toeg•evoegd. Het boek 1is ·eigenlijk een beheers.te aankla,cht, vaak ,in sarcastische toon, te·gen de staatsrechterlijke en orga,nische wanorde, die in haast alle Indonesische rechtsgemeenschappen heerst. Dr. W . P. van Dam, zelf lange tijd bestuursambtenaa,r, kon hierover ongetwijfeld met kennis van zaken s,preken. Zijn conclusi·es komen ons

574

zeer gefundeerd voor. Op voortreffelijke wijze 1illustreert hij in zijn boek het eeuwig•e dualisme• in die Nederlandse bestuursvoering )n lndonesia! In zijn historische beschouwing over de ontwikkeling der tegenwoordige rechtsgemeenschappen van de Indonesische samenleving toon! hij aa,n, dat van hel eerste begin der "moderne .ideeën", geboren "onder de druk van de moederlandse geldnood, en na-dien die nood van de moe-derlandse 9e!dzucht" (23), de lndone.'l:sche democratie zelf een verloren kind is geword'en. De oorspronkelijke democratie van de "adat", welkei steunt op het al-oude principe van: "Naga :ri ba, rad jo ka panghoeloe", "Panghoeloe ba radjo ka moepakat", d.w.z . , "de -gemeenschap ·is onderworpen aan het hoofd en het hoofd aan de besluiten der gemeenschap" - •is door een wir-war van nieuwe, herZ:iene en we.er herziene ordonnanties geheel verslikt. De opeenvolgende ordonnant,ies, waarin ·telkens we.er "moderne adahdenkbeelden" hun neerslag vinden, die als "richtsnoer van het bestuursbeleid" moesten dienen, hebben de dorps- en nagaridemocratie geheel verknoeid en weggedrong<en. Immers - zo betoogt de schrijver ongeveer en terecht •indien de bevolking vreemd mocht staan tegenover de "moderne adatrechtsbegrippen, dan leert de toel·ichtende circulaire wel, dat "het gewenst 1is, dat de Minangkabauer ook •in dit opzicht vertrouwd raakt met "onze" afwijkende beginselen en deze geleidelijk tot de ~ijne maakt" (28). "Als men een stelsel niet zich zelve wil laten ontwikkelen, maa1r dit opdraagt a,an "bemoeiingen" van besturende ambtenaren me! huishoudelijke belangen der nagari, die daarbij adat-recht moeten toetsen a1an "onze" jonge·re, ·tegelijk als "ruimer" g-equa1-ificeerde begrippen, dan staa,t het verloop bij voorbaat va·sl, de allerbeste voornemens :ten spijt", schr.ijft hij zeer terecht. De bedoeling van al deze "vernieuwingen", van dit "opdringen en terugtrekken van het moderne •in het gemeentewezen van de buiteng·ewes·ten", ,is niets anders dan het ondergeschikt maken van de Indonesische adat en adat-instellingen aan het "autoritair gezag" ter verdedig.ing van 1)

Dr. W. P. van Dam: Inlandse Geme-ente •en Indonesisch dorp; Uit9everij H. v,e,erman en Zonen. wa.gening.en, f 2.75.

het 'imperialistisch uitbui.tingsbelang, wal de schrijver echter niet met ronde woorden heeft gezegd. Men kan verschillen met den schrijver van dit boek omtrent het doel en en de ·inhoud van de inde~daad noodzake i ijk geworden staa.tsrechterlijke en organische reconstructie van hel Indonesische bestuur; men kan hier en daar zelfs inconsequenties in zijn gedachtegang ontdekken, doch ongetwijfeld bevat z1jn denkbeeld elementen, die een ernstige ov.erweging waard zijn. RATIONALISATIE OF ORDENING? 1 ) Met de ordeningsg·edachte wordt in burgerlijk-weienschappelijke kr:ngen tegenwoordig. steeds meer gegoocheld. Zo meent dr. Schaepman, dal na de verpletterende ( ?) nederlaag van het fascisme ·en het communisme ( ?) bij de laats~e verk:ezingen, tegenover deze beide stromingen, die beide een gebrek aan waardering voor den mens aan de dag zouden le·g·gen, een nieuw ideaal gesteld moet worden: de ordening. Op de keper beschouwd, blijkt deze ordening niets anders te zijn dan da1t alles bij het oude blijft, maar da1l dan "de werkers van hoog tot laag" zich van hun sociale functie, van hun deel in het nal·ionale geheel, bewust moelen worden. Het devies moet worden: zeH•respecl, eerbied voor •elkaa•r en li·e~de voor het vak. Bij nader •inzien blijken deze schone leuzen echter het omhulsel te zijn van een readiona1ire gezindheid. We geven enkele voorbeelden. Hel kapitalisme en de kapita1listen mag geen haar gekrenkt worden. "De mensen hoeven ·immers niet allen evenveel te bez·itten". De vervanging van mens door machine moel met "kiesheid" gebeuren. Tegen nationale afsluiting bestaat geen bezwaar. Het begrip naastenliefde betekent niet, "da1t de arbeiders lui mogen zijn of dat zij recht hebben op zulke lonen, dat de artikelen onverkoopbaa1r zijn. Dit is de Franse, niet onz·e, methode". Ook 1is het een schande, "da•t 3 pCt. van de slemmen op de communisten zijn uitgebracht, 't is toch nog 3 pCt. teveel". De hel·e brochure •is typerend voor de geestesg.esteldheid, die in sommig.e kathol·ieke kringen heerst. Men bes)rijdl het fascisme, maa1r staat er

Door Dr.. F. Schaepman; Uitg. Dekker & van de Vugt N.V., Nijme9en - Utrecht. 23 bi. - f OAS

ze:f niet zo ver van af. Het is dan ook een geluk, dal deze brochur•e door de verwarde schrijfwijze en door het schermen met grote woorden en vage philosophische begrippen voor een normaal mens bijna onleesbaar ·is. De katholieke arbeiders doen er echter goed aan, mensen als dr. Schaepman scherp ·in het oog te houden.

schaken G. C. A.. OSKAM Het volgende -e:ndspel, een der mooiste studies uit de literabuur, i'S e·enmaal ·in een te Lodz verschijnend dagblad gepublicee~d en heeft nooit de e·er 9enol•en, herdrukt te zijn . De auteur ·is geheel onbe~end gebleven. D. Jozef te Lodz.

Wit begint en wint 1-4, h4-'hSD, aS-a1D, S. Dgs Da2, 6. DeS Da4, 7. DeS+ KaS, S. DhS. Het ·is nie,t moeilijk te zien dat op 5. DfS Da3 zou volg·en, en dan na 6. DeS Dd6+; en dal op S. DeS Dg7 volg1t. Ook •is gemakkelijk te vinden dat 4. hSR niet gaat, weg·ens a.1 D, Ra1 :, en wit kan niet winnen. De volgende parlij ·is door Lilioentha·l te onzer beschikking g-esteld. W·eener Partij Wit: Boros Zwart: Lilienthal Budapest 1933 1. e4 eS, 2. Pc3 Pf6, 3.. f4 dS 4. feS Pe4:, S. DB Pc6!, 6. Pe4: (alleen Rb5 •is speelbaar) Pd4, 7. Df4 de4:, a. Rc4 RfS!, 9. c3 gS!!, 10. Rf7:+ Kf7:, 11. Df2 e3, 12. Df1 ed2:+, 13. Kd1 dc1 :+, 14. Kc1: g4, wit geeft op.

515

I. I

dammen F. RAMAN E·en belangwekkena eindspel

Auteur D. A. L. Schröder, A'dam.

Wit sp•ee!t en wint. Ontleding: 1. 16-43, 40-44 ABC i 2. 43-48, 25 -43 gedw. Op 44-33 volgt 50x3. 3. 48x7, 44-49i 4. 7-16, 49-35 . Op 49-40 volgt 16-7 en 50-45. 5 . 16-2, ..... Belet zwart steeds ruit 40 te bezetten. 5. . ... , 35-49 i 6. 50-17 .... Dreigt met 17-21 en 6-11. Thans moet zwart ruit 40 bezet,ten, want op 49-35 speelt wit 17-21 en zwart kan niet anders dan 35-49, waama wit de dreiging bij de 6e zet uitvoert door 12-21 en 6-11. 6. . , .. 49-40, 7. 2-35, . . . . Zwart kan nu niet op ruit 49 spelen door 17-44. Op 40-45 volgt 6-1, 45-50i 1-6 ·enz. Speelt zwart op ·een van de velden 1 tot 34, dan wint wit l·enslotte door 35-40, 1x45 en verder weer 6-1, 45 -50 en 1-6.

A.

Op 1. ....., 25-9 volgt: 6-1, 9-18i 50-45, 18-4i 45x7, 4-22i 1-6, 22x 50i 7-45.

B. Op 1..... , 12-17; 6x22, 40-44; 43-48 en op 25x43 volgt 48x39, terwijl op 44-33 volgt 22x39.

c.

516

Op 1..... , 25-3 volgt 6-1, (en niet 50-45 daar zwart dan remise maakt door 40-44 en 3-25) vervolgt zwart nu met 12-17 dan wit 50-45. Een zeer leerzaam en belangwekkend eindspel! Mi,niatuur-part,ij. Onlangs speelden we met wit het volgend aardige miniatuurpartijtje. 1. 31-26, 18-23i 2. 34-30, 12-18i 3. 30-25, 7-12i 4. 40-34, 1-7i 5. 34-30, 23-29. Zwart leid! hiermede een zeer belangrijk spelgenre ·in. 6. 33x24, 20x29 i 7. 37-31, 19-23; 8. 41-37, 17-21 i 9. 26x17, 11x22; 10 . 31-26, 14-19i Op 39-33 zou zwart met 10-14 en 23-28 de partij kunnen vereenvoudigen. Het ligt dus geheel in de lijn van wit's spel om de hekstelling Ie nemen. Het resultaat van deze ondememin,g is niet van te voren f.e voorspellen. Dat zal van de theoretische ondergrond van beide spelers moelen afhangen. 11. 37-31, 1D-14i 12. 32-27, 7-11; Hier kwam 14-20, 19x1D in aanmerk·ing. Schijf 29 wordt dan voldoende beschermd, daa·r op wit 39-33 zwa.rt 22-28 speelt en, afhankelijk van wit's slag, 28-33 of 29-33. 13. 29-33, 2-7i 14. 33x24, 14-20i 15. 25x14, 9x29i 16. 44-39, 16-21 ?? W,it weet nu de zet 2-7 te benutten door als steun voor zijn aanval op schijf 29 met damslag te dre·igen. Op dit moment kon zwart nog 4-9 spelen en op 39-33 van wit, zwart 2228. 17. 26x28, 23x21, 18. 39-33!!! ..... Pang! De bom barst, zwart kan niet 19-24 spelen wegens 38-32 en 31x2 . 18....... , 5-10i 19. 33x24, 10-14; 20. 30-25 ! - Natuurlijk: wit brengt zijn kostbare voorsprong sn.el
GROTE PLANNEN van Uitgeverij ,,PEGASUS'' In het eerste halfjaéllr van 1937 v•ersdh~nen bij P.egasus 12 nieuwe. boeken. . Door het tweede halfjaar _zal he1 eerste halfjaar .in de schaduw worden gesteld!. Zes en ~wintig boeken staan op het prog.ra:m, waarvan o.a. reeds verschenen zijn:

I

I I!

SPANJE door Herm. Menagé Challa Opstellen ua de jaren 1932 tot 1934. 212 bladz. geïllustree!'dl

•ing. f 1.50, geb.. f 1.90

I

EEN HELDENDAAD Romant.:sche vertelling door Boris Lapin. Een satyre ov>er de heldendaden van Japanners -in Korea. 130 bladz. geïllustreerd

f 0.75

VAN HET SPAANSE VRIJHEIDSFRONT Een reportage ui•! Spanj-e door Nioo Rost, met een VlOOrwoord van L. de Brouckère, voorZiitter der S.A..I. 78 bladz. 35 cent

BIOLOGIE 'EN MARXISME en

REVOLUTIONAIRE LIEDEREN UIT NEDERLANDS VERLEDEN Zie advertenllie in dit nummer) I

De grote 9ebeurt·en:s van dit boeken-seizoen wordt de verschijning van:

GEILLUSTRE!i:RDE GESCHII:DENIS VAN DE GROTE RUSSISCHE REVOLUTIE Ru·im 500 bl•adz. 'Tijk geïllustreerd gebonden f 3.50 De intekening van di1! werk, dat ter 9el·egenheid va:n het twnntig'jar·ig beslaan der Sowjet-Unie verschijnt, is openg•esteldl.. Vra.ag.t uitvoer·ige prospectus aan! Dit s!andaa•rdwerk stond onder. redact'e van Maxi'm Gorki t, Molo\ow, Worosj.ilow, Stalin e.a. Verder verschijnen o.a.

Bloemlezing uit Vondels werken. Vl'!aagstukken van hel Leninisme, door Stalin. G·eorg:e Dimitrof - Uil zijn leven en werken Twee kinderboeken: De Rode Komeet en Duiz·end vrag·enc ent antwoorden. Zend ons Uw naam en adres en wij houden U in het :ni·euwe boekenseizoe~ de hoogte!

ge~eg-eld op

UITGEVERIJ "PEGASUS" Hemonystraat 5

Amsterda m-Z.

Telefoon 93761

I I

A

z-a 0

m N m

~

)> )>

DE BOEKWINKELS VAN "PEGASUS" l/")

::>

l/")

<(

0 w c.. AMSTERDAM: Boekenhuls, ,.Culture", Utrechtrchartr, 40, Tel. 36990

:::0

0

()

zw

0

w

m I

c

-o

0

~

0al

z

c-

-I

1...J

w

1-

l/")

w

ca Oen Haag: Boekhandel .,De Vonk", Jan Hendrikstraat 80, Tel, 113278 ledere abonnè, die de twaalf coupons, welke In de jaargang 1 937 opgenomen

WAARDE-COUPON

SEPT: 1937 POLITIEK EN CULTUUR

worden, Inzendt, ontvangt tegen 1 5 cent vergoeding voor Inhoudsopgave en porto

gratl• de

GEHEEL LINNEN STEMPELBAND

Inzendformulieren worden In December verstrekt.