117 kende d i a b a z e n eveneens v o o r k o m e n i n Z u i d - B l e k i n g e e n S c h o n e n i n Z w e d e n D i t z i j n d a n onze o n t m o e t i n g e n m e t d e gesteenten v a n B o r n h o l m , v o o r z o v e r w i j die tijdens ons j a m m e r genoeg v e e l te korte v e r b l i j f o p d i t m o o i e e i l a n d k o n d e n v i n d e n . D e b e s c h r i j v i n g v a n de granieten is grotendeels ontleend aan het w e r k v a n K a r e n C a l l i s e n , daar d i t het meest recente is dat i k ter inzage k o n krijgen. M a a r ook enkele andere w e r k e n b i e d e n t a l v a n waardevolle gegevens v o o r degenen d i e iets meer w i l l e n w e t e n v a n de herkomst e n l i g g i n g v a n enkele d e r vele bij ons v o o r k o m e n d e gesteenten. T o t hen, d i e een vakantie wensen i n een mooie, rustige o m g e v i n g m e t veel afwisseling i n het landschap, gastvrije, h u l p v a a r d i g e m e n s e n e n schilderachtige dorpjes z o u i k w i l l e n zeggen : probeer het o p B o r n h o l m . W i j bezochten het m e t bromfiets e n tent, maar ook v o o r degenen die m i n d e r p r i m i t i e f w i l l e n reizen is er voldoende gelegenheid. B u s - , t r a m - e n b o o t v e r b i n d i n g e n z i j n er goed. D e natuur is er p r a c h t i g e n d e rotspartijen aan de kust i n d r u k w e k k e n d , ook v o o r h e n d i e z i c h m i n d e r d a n w i j v o o r de gesteenten interesseren. G r o n i n g e n , n o v e m b e r 1955. LITERATUUR K A R E N C A L L I S E N : Beitrage zur Kenntnis des Granitgrundgebirges von Bornholm, Kopenhagen 1932. E. C O H E N und W . D E C C K E : Ueber das krystalline Grundgebirge der Insel Bornholm IV. Jahresbericht der geogr. Gesellschaft zu Greifswald 1889. K . V A N D E R K L E Y : Gidsgesteenten van het Noordelijk Diluvium, Meppel. P. V A N D E R L I J N : Het keienboek 3e deel, Zutphen 1949. V . M A D S E N e.a.: Summary cf the geology of Denmark, Kopenhagen 1928. V . M A D S E N e.a.: Guide for the excursions in Denmark, Kopenhagen 1928. E R I C H S T E H M A N N : Das Unterkambrium und die Tektonik des Palaozoikums auf Bornholm Greifswald 1934. N . V . U S S I N G : Danemark, Handbuch der Regionalen Geologie, 1. Bnd, 2. Abt, Greifswald, jaar?
S Y S T E M A T I S C H G R I N D O N D E R Z O E K IN N E D E R L A N D door J. G . 1*
ZANDSTRA
D e b e p a l i n g v a n het kwartspercentage v a n g r i n d . ) 1
N e d e r l a n d e n D e n e m a r k e n z i j n de enige E u r o p e s e l a n d e n waar de oppervlakte v o o r een groot deel d o o r geologisch jonge afzettingen, v a n aanzienlijke dikte, w o r d t g e v o r m d ; het is z o n d e r meer begrijpelijk, dat de geologie v a n het kwartaire tijdvak i n ons l a n d een belangrijke plaats inneemt. O m d a t een groot deel v a n N e d e r l a n d reeds l a n g tot een d a l e n d b e k k e n behoort, v o n d h i e r steeds sedimentatie plaats, hetzij m a r i e n , hetzij fluviatiel, naar gelang de zeespiegel s c h o m m e l d e . D e studie dezer sedimenten deed v e r s c h i l l e n d e m e t h o d e n o n t w i k k e l e n ; bekende m e t h o d e n v o r m e n het mineralenonderzoek (klei, l i c h t e e n zware mineralen), het grindonderzoek, de bestudering van de korrelvorm e n d e aard van het korreloppervlak, de korrelgrootteanalyse e n het onderzoek van stuifmeelkorrels (= p a l y n o l o g i s c h onderzoek). Slechts bij laatstgenoemd onderzoek is het d i k w i j l s mogelijk, de onderzochte laag 1) Veel dank aan drs G . C . Maarleveld voor het lezen van het manuscript.
118 onafhankelijk v a n andere m e t h o d e n te d a t e r e n ; z i j n d a n k zij het p a l y n o l o g i s c h onderzoek d e lagen A e n B i n de stratigrafie ingepast, d a n k a n veelal m e t andere m e t h o d e n de v e r b r e i d i n g dezer lagen w o r d e n vastgesteld; deze v o r m v a n teamwork is o n m i s b a a r gebleken bij de m o d e r n e beoefening d e r geologie. 2+
H e t g r i n d o n d e r z o e k v a n Tesch*
Tesch (lit. 1) was i n 1908 de eerste, d i e iets p u b l i c e e r d e betreffende de resultaten v a n de b e p a l i n g d e r kwartspercentages. Z i j n methode is zeer e e n v o u d i g ; alle bestandd e l e n < 3 m m w o r d e n d o o r zeven v e r w i j d e r d , terwijl g r i n d d e l e n ter grootte v a n een d u i v e ë i z i j n bovengrens v o r m d e n . D e resterende fractie w o r d t daarna i n haar geheel gewogen e n tenslotte de kwartsgroep afzonderlijk, waarmee het gewichtspercentage v a n de kwarts is vastgesteld. B i j kleine monsters n a m T e s c h 2 m m ( d . i . d e grens tussen de g r i n d - e n zandfractie) als ondergrens, hetgeen echter een m e r k b a r e t o e n e m i n g d e r kwarts tengevolge h a d d o o r de resistentie v a n kwarts t.o.v. andere gesteentefragmenten; de t o e n e m i n g v a n kwarts bij de afneming v a n de korrelgrootte w o r d t o o k bepaald d o o r de afm e t i n g e n d e r kwarts i n het herkomstgebied. K w a r t s k o m t het meest v o o r als fijne kwartsaders i n gesteenten e n het is begrijpelijk, dat ook h i e r d o o r het kwartspercentage bij het fijner w o r d e n toeneemt. H e t onderzoek v a n Tesch heeft b e t r e k k i n g o p een deel v a n m i d d e n - L i m b u r g en d e N e d e r rijnse B o c h t i n D u i t s l a n d ; de resultaten k u n n e n o p v a l l e n d w o r d e n genoemd. I n de eerste plaats w e r d v o o r zestien veldmonsters v a n het R i j n - e n M a a s d i l u v i u m ) u i t m i d d e n - L i m b u r g (Belfeld, T e g e l e n e n V e n l o ) 42.5 — 53.3 % kwarts gevonden, v o o r het hoofdterras v a n de N e d e r r i j n s c h e B o c h t 48.3 — 54.3 % e n v o o r d e k i e z e l o ö lietlagen u i t dezelfde o m g e v i n g 85.7 — 95.2 % . A n a l y s e v a n een aantal b o r i n g e n bracht voorts analoge resultaten ( o m g e v i n g V l o d r o p , M a a s n i e l , T e g e l e n e n o m g e v i n g , H e l e n a v e e n , H e l d e n , M e y e l e n Baarlo). U i t alle onderzochte materiaal b l i j k t T e s c h een percentage v a n 36.2 — 62.3 kwarts v a n het R i j n - e n M a a s d i l u v i u m i n m i d d e n - L i m b u r g (fractie > 3 m m ) , terwijl d e k i e z e l o ö lietlagen 77.4 — 95.2 % bezitten i n d e fractie > 3 m m e n 87.5 — 95.8 % i n de fractie > 2 m m . D e u i t k o m s t e n w i j z e n o p een h o o g percentage kwarts i n de k i e z e l o ö lietlagen e n een lager gehalte v o o r d e jongere v o r m i n g e n . Tesch wijst er verder o p , dat de lengte v a n transport mogelijk v a n i n v l o e d is o p het kwartsgehalte; i n G e l d e r l a n d b . v . z o u d e n volgens h e m de percentages weer geheel anders k u n n e n l i g g e n d a n i n het d o o r h e m onderzochte gebied. I n hoofdstuk V I I v a n dezelfde p u b l i k a t i e w o r d t gewezen o p de vele m o e i l i j k h e d e n r o n d de o u d e r d o m s b e p a l i n g d e r k i e z e l o ö l i e t l a g e n ; i n een volgende m e d e d e l i n g k o m i k h i e r n o g o p terug. 1
A l s aardige b i j z o n d e r h e i d valt o p te m e r k e n , dat T e s c h tot n u toe de enige onderzoeker is, d i e over grindmonsters u i t b o r i n g e n v a n aanzienlijke diepte heeft gepub l i c e e r d . A l s v o o r b e e l d n o e m i k de b o r i n g bij M a a s n i e l , waar door h e m kwartspercentages tot o p 423 m diepte w e r d e n bepaald. 1) M e t R i j n - en M a a s d i l u v i u m worden de i n hoofdzaak midden-pleistocene fluviatiele afzettingen bedoeld, die de beide rivieren ons u i t het zuiden brachten; de term hoogterras (symbool II 1 v a n de G e o l . K a a r t v a n Nederland) duidt hetzelfde pakket aan, terwijl het hoofdterras (Hauptterrasse) eveneens tot het midden-pleistoceen behoort; deze termen zijn thans verouderd; algemeen vindt voor N e d e r l a n d de indeling van Zonneveld i n series en zones ingang (lit. 9 en 10).
119 3*
D e bepalingen d o o r Pannekoek*
A f g e z i e n v a n enkele losse b e p a l i n g e n verscheen daarna gedurende een kwarteeuw geen p u b l i k a t i e over k w a r t s b e p a l i n g e n ; tenslotte was het Pannekoek (lit. 2), die i n 1934 een etage-indeling v a n het hoofdterras tussen L u i k en M a a s t r i c h t mede baseerde op de kwartspercentages v a n het g r i n d . D e methode Pannekoek berust o p de t e l l i n g v a n een bepaald aantal g r i n d k o r r e l s , w a a r v a n het percentage kwarts w o r d t bepaald ( i n tegenstelling tot Tesch, die de gewichtsanalyse toepaste). I n het onderzochte gebied zijn m o r f o l o g i s c h d r i e etages i n het hoofdterras te onderscheiden ; Pannekoek wijst erop, dat de grenzen niet scherp zijn, o m d a t een steil w a n d doorgaans ontbreekt e n de l ö s s b e d e k k i n g de t e r r a s v o r m e n vervaagde. D e d r i e etages v e r t o n e n de volgende k w a r t s g e h a l t e n : Bovenste etage (basishoogte tussen 185.— M i d d e l s t e etage (basishoogte tussen 145.— O n d e r s t e etage (basishoogte tussen 120.—
e n 155.— e n 115.— e n 95.—
m ) : 43.— m ) : 25.— m ) : 25.—
55.— 36.— 32.—
% % %
U i t de cijfers blijkt, dat de bovenste etage meer kwarts bezit, d a n de beide a n d e r e ; Pannekoek wijst er i n d i t v e r b a n d op, dat de M a a s , welke i n die tijd i n het hoogste niveau stroomde, meer tertiair k w a r t s g r i n d v a n de o m r i n g e n d e plateaus aansneed d a n later, toen zij dieper lag. Belangrijk is, dat u i t het v e r s c h i l i n kwartsgehalte blijkt, dat de hoogteverschillen niet na de v o r m i n g der terrassen z i j n ontstaan ; dat echter v e r s c h u i v i n g e n e n ook de oplossingen i n de K r i j t f o r m a t i e grote i n v l o e d o p het relief e n o p het oorspronkelijke duidelijke beeld der terrassen hebben, acht Pannekoek w e l het geval. 4*
D e analyses v a n S t e e n h u i s »
Steenhuis is de derde onderzoeker, die enkele publikaties over k w a r t s b e p a l i n g e n het l i c h t doet z i e n ; é é n dezer publikaties is gewijd aan de methode v a n het onderzoek (lit. 3), d r i e aan de bereikte resultaten, (lit. 4, 5, 6); een samenvatting v a n z i j n g r i n d o n d e r z o e k verscheen i n 1945 (lit. 7) e n enige s l o t o p m e r k i n g e n i n 1950 (lit. 8). Steenhuis bepaalde evenals T e s c h het kwartsgehalte d o o r m i d d e l v a n w e g i n g ; hij n a m echter 7 m m als benedengrens, terwijl hij de bovengrens m i n o f meer liet afhangen v a n de grofheid v a n het m a t e r i a a l ; grotere e n lange s t u k k e n w e r d e n steeds v e r w i j d e r d , evenals accessorische bestanddelen, zoals hout, veen, leem, k l e i , concreties, schelpfragmenten e n verder ook kalksteentjes e n fossielen. Evenals d o o r T e s c h w o r d t ook d o o r Steenhuis gewezen o p de stijging v a n het kwartsgehalte met het afnemen der fractiegrootte; hij noemt als v o o r b e e l d m o r e n e g r i n d , dat i n de fractie > 7 m m soms < 1 % kwarts bevat, terwijl de fraktie < 2 m m d a n n o g enkele t i e n t a l l e n p r o c e n t e n k a n b e z i t t e n . I n 1937 w e r d e n de u i t k o m s t e n v a n a c h t h o n d e r d b e p a l i n g e n g e p u b l i c e e r d welke v r i j w e l over geheel N e d e r l a n d v e r s p r e i d l i g g e n ; v o o r het eerst i n de geschiedenis w o r d t de kwartsanalyse dus ook b u i t e n S E - N e d e r l a n d toegepast, zodat de vraag, o f de lengte v a n het transport i n v l o e d heeft o p het kwartsgehalte v a n het g r i n d , k o n w o r d e n nagegaan. I n d i t v e r b a n d wijst Steenhuis erop, dat h e m gebleken is, dat het kwartspercentage v a n s y n c h r o n e lagen waarschijnlijk niet fluctueert wegens v e r s c h i l l e n i n lengte v a n transport. H e t z o u i n d i t o v e r z i c h t te ver voeren, alle analysen o n d e r de loep te n e m e n ; i k beperk m e tot enkele g e v o l g t r e k k i n g e n (Steenhuis 1937) :
120 1. bij materiaal v a n d i c h t onder o f aan de oppervlakte z i j n afwijkingen v a n het kwartspercentage mogelijk, o . m . d o o r atmosferische i n v l o e d e n ; 2. de cijfers h e b b e n een relatieve waarde e n v e r k r i j g e n i n d i e n een v o l d o e n d aantal b e p a l i n g e n aanwezig i s ;
slechts
een
absolute,
3. enkele kwartspercentages : a. laagterras *) E l s l o o en H o r n ( L . ) : 16.— 2 2 . — b. middenterras *) H o m : 42.7 43.3 (evenals elders i n N o o r d b r a b a n t en L i m b u r g b e n o o r d e n R o e r m o n d ) . c. E e n percentage v a n 4 0 . — a 4 5 . — k a n z o w e l bij middenterras als fluvio-glaciaal b e h o r e n ; noordelijke bestanddelen d r u k k e n vaak het getal v o o r fluvio-glaciaal. d. H e t hoogterras bevat doorgaans 52.6 — 71.6 % . e. V o o r het pre-glaciaal, ouder d a n hoogterras, w e r d meestal > 7 0 . — g e v o n d e n ; mogelijk k u n n e n een ouder en een j o n g e r n i v e a u w o r d e n onderscheiden. I n dezelfde p u b l i k a t i e verdeelt Steenhuis het g r i n d i n d r i e hardheidsfracties, n . l . kwarts , , h a r d " en ,,zacht". T o t de harde bestanddelen w o r d e o . m . lydiet, radiolariet, kwartsiet, vuursteen, graniet, dioriet, kwartsporfier e n k i e z e l o ö l i e t gerekend, t e r w i j l zandsteen, c o n g l o meraat, revinienkwartsiet, veldspaat, l e i e n g l i m m e r s c h i s t tot de zachte behoren. I n het algemeen bleek het cijfer v o o r „ h a r d " lager d a n v o o r ,,zacht", terwijl het o m gekeerde verwacht z o u k u n n e n w o r d e n ; de w e i n i g e b e p a l i n g e n laten echter n o g geen conclusies toe. D e p u b l i k a t i e v a n Steenhuis i n 1938 (lit. 5) geeft een aantal nieuwe bepalingen v a n het kwartspercentage v a n g r i n d , welke de eerder gevormde zienswijze bevestigen. Steenhuis wees er vroeger op, dat op g r o n d v a n het kwartsgehalte een v e r s c h i l tussen een jonger en een ouder fluviatiel 11° ) aannemelijk is ; hij v i n d t een bevestig i n g h i e r v a n i n de latere o n d e r z o e k i n g e n en neemt 70. 8 0 . — % kwarts v o o r het jongere en > 8 0 . — % v o o r het oudere fluviatiele 11° aan. O p deze g r o n d e n meent Steenhuis het k i e z e l o ö l i e t - g r i n d (zie ook hiervoor) v a n de B r u n s u m m e r h e i d e ( 7 2 . 3 % kwarts) en v a n de U b a g h s b e r g (77.— % kwarts) te moeten rekenen tot het jongere 11° fl.. D o o r het zware mineralenonderzoek v a n Zonneveld (lit. 9) w e r d echter b . v . v o o r de U b a g h s b e r g een pliocene o u d e r d o m w a a r s c h i j n l i j k ; i n een korte m e d e d e l i n g maakt Steenhuis ons h i e r o p attent (lit. 8) en hij wijst er verder op, dat de kwartstoeneming naar beneden, m . n . i n het 11°, z u i v e r toevallig z o u k u n n e n z i j n en dat w e l is gebleken, dat de plio-pleistocene grensbepaling d o o r g r i n d o n d e r z o e k n o g niet mogelijk is. I n de p u b l i k a t i e v a n 1938 wijst Steenhuis er n o g op, dat het M a a s - en R i j n d i l u v i u m i n geheel N e d e r l a n d z o u v o o r k o m e n , terwijl het M a a s d i l u v i u m i n z ' n zuivere v o r m alleen i n Z u i d - L i m b u r g aanwezig z o u zijn. H e t M a a s g r i n d is armer aan kwarts, hetgeen b l i j k t uit de b o r i n g e n H o r n e n B l e r i c k s e H e i d e : H o r n (van b o v e n naar beneden) : resp. 16.—, 17.4, 27.4 en 43.2 % k w a r t s . B l e r i c k s e H e i d e (id.) : resp. 34.6, 4 3 — , 38.4, 45.9 e n 57.6 % kwarts. 2
1) Laagterras (II ) en middenterras (II ) zijn, evenals hoogterras (II ), enigszins verouderde begrippen. In ons land zijn I I en I I als terras (behalve i n Z u i d - L i m b u r g ) niet ontwikkeld doch als rivierdalopvulling. 8
6
8
1
1
2) I I is een symbool van de Geologische Kaart van N e d e r l a n d ; met I I worden alle pre-glaciale kwartaire afzettingen bedoeld, welke ouder zijn dan hoogterras ( = I I ) ; het betreft dus onder- tot middenpleistoceen; I I fl. wijst op het fluviatiele karakter. 0
0
1
0
121 I n beide b o r i n g e n is sprake v a n M a a s - i n v l o e d b o v e n het R i j n - en M a a s d i l u v i u m . E l d e r s z o u z u i v e r M a a s g r i n d ó n d e r het R i j n - e n M a a s d i l u v i u m v o o r k o m e n , o . m . te E r k e l e n z i n D u i t s l a n d , waar d i t d o o r
zoals
Tesch w e r d o p g e m e r k t ; Steenhuis
constateerde d i t ook i n H o r n , V e g h e l , G r o e s b e e k en L i e n d e n . U i t de onderzoekingen
v a n T e s c h , P a n n e k o e k en Steenhuis, alle i n grote l i j n e n
volgens dezelfde methode, blijkt, dat de b e p a l i n g v a n het kwartspercentage v a n g r i n d , hetzij door w e g i n g , hetzij door t e l l i n g , alleszins b r u i k b a a r i s ; Steenhuis noemt het zelfs een u i t s t e k e n d h u l p m i d d e l , zo niet c r i t e r i u m , v o o r de stratigrafie. W e l b l e v e n veel p r o b l e m e n
bestaan, welke o m een o p l o s s i n g vragen. D e laatste
t i e n j a r e n z i j n n i e u w e m e t h o d e n o n t w i k k e l d , die reeds effect sorteren. O v e r dit m o d e r n e grindonderzoek H a a r l e m , 10 m e i
een volgende keer.
1956. LITERATUUR
1. T E S C H , dr ir P . : D e r niederlandische Boden u n d die Ablagerungen des Rheines und der Maas aus der j ü n g e r e n Tertiar - und der alteren Diluvialzeit — Mitteilungen der staatlichen Bohrverwaltung i n den Niederlanden N o . 1 — 1908. 2. P A N N E K O E K , dr A . J . : H e t hoofdterras van de M a a s tussen L u i k en Maastricht — N a t u u r hist. M a a n d b l a d N o . 6 — 1934. 3. S T E E N H U I S , dr J . F . : Bijdrage tot de kennis van het kwartsgehalte der grindhoudende zandlagen aan de oppervlakte en i n de ondergrond van Nederland — Verhand, van het G e o l . M i j n b o u w k . Genootschap voor N e d . en K o l . G e o l . Serie — D e e l X I I , l e s t u k — 1937. 4. S T E E N H U I S , dr J . F . : Verslag over de methode van grindonderzoek — Sectieverslagen van het G e o l . M i j n b o u w k . Genootschap voor N e d . en K o l . (deel III) 5. S T E E N H U I S , dr J . F . : Enkele nieuwe uitkomsten van de bepalingen van het kwartsgehalte der grindhoudende zandlagen — Verslagen en Mededelingen betreffende de volksgezondheid sept. 1938. 6. S T E E N H U I S , dr J . F . : Nogmaals enige nieuwe bepalingen van het kwartsgehalte der grindhoudende zandlagen i n de ondergrond en aan de oppervlakte van Nederland. N a t . hist. M a a n d blad 1942. 7. S T E E N H U I S , dr J . F . : H e t kwartspercentage der grindhoudende bestanddelen van het Nederlands Kwartair. (Samenvatting 1935 — 1945) — N i e t gepubliceerd rapport. 8. S T E E N H U I S , dr J . F . H e t grindonderzoek. G e o l . en M i j n b . januari 1950. 12e jaarg. N o . 1. 9. Z O N N E V E L D , dr J . I. S.: H e t Kwartair van het Peelgebied en de naaste omgeving. Dissertatie L e i d e n 1947. 10. D O P P E R T , J . W . C h . en Z O N N E V E L D , dr J . I. S. O v e r de stratigraphie van het fluviatiele Pleistoceen in West-Nederland en Noordbrabant. M e d . G e o l . Sticht. 8 — 1955. p. 13 — 30.
P R O F I E L E N IN D E S O E S T E R D U I N E N I door L. H .
HOFLAND
D e i n d i t opstel verwerkte gegevens z i j n v o o r een groot gedeelte v e r z a m e l d i n s a m e n w e r k i n g met A . B r u i n en W . Peletier, twee v r i e n d e n , w a a r m e d e schr. i n 1952 gedurende een vakantieweek i n de Soesterduinen heeft geboord, gegraven en gewaterpast. F i g . 1, een prachtfoto v a n A . B r u i n , geeft samen met het schema v a n fig. 2 een d u i d e l i j k beeld v a n de i n bepaalde gedeelten v a n het terrein rijke samenstelling v a n de b o d e m . T w e e veengeneraties, drie m a a l w i n d w e r k i n g , diverse periglaciale werkingen, jong- en oud-Holoceen, W ü r m g l a c i a a l , E e m i e n en/of Rissglaciaal: alles te v a n g e n i n é é n b l i k .
