INHOUD. Hoofdstuk 1. Fundamentele beginselen van de rechtsorde van de Europese Unie... 1

INHOUD Woord vooraf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v Hoofdstuk 1. Fundamentele beginselen van de rechtsorde van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . 1 A.

DE EUROPESE UNIE IS EEN CONSTITUTIONELE RECHTSGEMEENSCHAP

1

HvJ 23 april 1986, Zaak 294/83, Parti Ecologiste ‘Les Verts’/Europees Parlement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 3 oktober 2013, Zaak C-583/11P, Inuit Tapiriit Kanatami e.a./ Europees Parlement en Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 juni 2012, Zaak C-336/09P, Republiek Polen/Europese Commissie . . . . . HvJ 15 juli 1964, Zaak 6/64, Flaminio Costa/E.N.E.L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 14 december 1991, Advies 1/91 (“Ontwerp-Akkoord tussen de Gemeenschap en de landen van de Europese Vrijhandelsassociatie tot instelling van een Europese Economische Ruimte”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 3 4 5

1 1 2 3

3

B.

DE VOORRANG VAN HET UNIERECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

6 7

HvJ 15 juli 1964, Zaak 6/64, Flaminio Costa/E.N.E.L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 17 december 1970, Zaak 11/70, Internationale Handelsgesellschaft mbH/Einfuhr- und Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel . . . . . . . . . . . . HvJ 9 maart 1978, Zaak 106/77, Administratie van de Staatsfinanciën/ Naamloze vennootschap Simmenthal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 19 juni 1990, Zaak C-213/89, The Queen/Secretary of State for Transport, ex parte Factortame Ltd. e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 9

4 5 6 8

C.

DE RECHTSTREEKSE WERKING VAN HET UNIERECHT . . . . . . . . . . . . 9

10

HvJ 5 februari 1963, Zaak 26/62, N.V. Algemene transport- en expeditieonderneming Van Gend & Loos/Nederlandse administratie der belastingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 HvJ 4 december 1974, Zaak 41/74, Yvonne van Duyn/Home Office . . . . . . . . 11 HvJ 8 april 1976, Zaak 43/75, Gabrielle Defrenne/Belgische Luchtvaartmaatschappij NV Sabena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 HvJ 15 januari 2014, Zaak C-176/12, Association de médiation sociale/ Union locale des syndicats CGT e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

11 12 13

Intersentia

vii

Recht van de Europese Unie

D.

DE BESCHERMING VAN DE GRONDRECHTEN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

14

HvJ 17 december 1970, Zaak 11/70, Internationale Handelsgesellschaft mbH/Einfuhr- und Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel . . . . . . . . . . . HvJ 12 juni 2003, Zaak C-112/00, Eugen Schmidberger, Internationale Transporte und Planzüge/Republiek Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 18 juni 1991, Zaak C-260/89, Elliniki Radiophonia Tiléorasi Anonimi Etairia (ERT AE) en Panellinia omospondia syllogon prosopikou ERT/Dimotiki Etairia Pliroforissis (DEP) en S. Kouvelas en N. Avdellas e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 februari 2013, Zaak C-617/10, Åklagaren/Hans Åkerberg Fransson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 februari 2013, Zaak C-399/11, Stefano Melloni/Ministerio Fiscal. . . . HvJ 19 januari 2010, Zaak C-555/07, Seda Kücükdeveci/Swedex GmbH & Co. KG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 16

17 18 19

18 18

20 21 26 29

E.

DE UNIETROUW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

20

HvJ 5 oktober 1994, Zaak C-165/91, Simon J.M. van Munster/Rijksdienst voor Pensioenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 maart 2006, Zaak C-234/04, Rosmarie Kapferer/Schlank & Schick Gmbh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 20 april 2010, Zaak C-246/07, Europese Commissie/Koninkrijk Zweden, Jur. 2010, I-3317 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 13 juli 1990, Zaak C-2/88 Imm., Strafzaak tegen J.J. Zwartveld e.a. . . . . HvJ 30 maart 1995, Zaak C-65/93, Europees Parlement/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 22 23 24

33 33 35 41 43

F.

HET INSTITUTIONELE EVENWICHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

25

HvJ 22 mei 1990, Zaak C-70/88, Europees Parlement/Raad van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Hoofdstuk 2. Bevoegdheidsverdeling, wetgeving en bestuur in de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . 47 A.

BEVOEGDHEID VAN DE EUROPESE UNIE EN RECHTSGRONDSLAG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

26

HvJ 28 maart 1996, Advies 2/94 (“Toetreding van de Gemeenschap tot het Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 HvJ 11 juni 1991, Zaak C-300/89, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Raad van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . 49

27

viii

Intersentia

Inhoud

28 29

HvJ 8 september 2009, Zaak C-411/06, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Europees Parlement en Raad van de Europese Unie . . . . . 52 HvJ 19 juli 2012, Zaak C-130/10, Europees Parlement/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

B.

WETGEVING EN BESTUUR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

a) 30 31

Wetgevingsprocedures van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 november 1997, Zaak C-408/95, Eurotunnel SA e.a./SeaFrance . . . . . HvJ 30 maart 1995, Zaak C-65/93, Europees Parlement/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 19 juli 2012, Zaak C-130/10, Europees Parlement/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bestuur in de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 17 december 1970, Zaak 25/70, Einführ- und Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel/Köster, Berodt & Co.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 oktober 1992, Zaak C-240/90, Bondsrepubliek Duitsland/ Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 24 oktober 1989, Zaak 16/88, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Raad van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . HvJ 30 oktober 1975, Zaak 23/75, Rey Soda/Cassa Conguaglio Zucchero. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 18 maart 2014, Zaak C-427/12, Europese Commissie/Europees Parlement en Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Motiveringsplicht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 1 oktober 2009, Zaak C-370/07, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 14 februari 1990, Zaak C-350/88, Société française des Biscuits Delacre SA e.a./Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . HvJ 26 maart 1987, Zaak 45/86, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Raad van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 december 2009, Zaak C-89/08P, Europese Commissie/Ierland e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32 b) 33 34 35 36 37 c) 38 39 40 41

66 66 67 67 67 67 68 70 70 70 72 72 77 78 79

Hoofdstuk 3. Bronnen van Unierecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 A.

NORMENHIËRARCHIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

42

HvJ 10 september 1996, Zaak C-61/94, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Bondsrepubliek Duitsland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 HvJ 3 september 2008, Gevoegde zaken C-402/05P en C-415/05P, Yassin Abdullah Kadi en Al Barakaat International Foundation/Raad van de Europese Unie en Commissie van de Europese Gemeenschappen (“Kadi I”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

43

Intersentia

ix


B.

ALGEMENE BEGINSELEN VAN UNIERECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

44

HvJ 3 mei 1978, Zaak 112/77, August Töpfer/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

C.

INTERNATIONAAL RECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

a) 45

Internationaal recht als bron van Unierecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 HvJ 24 november 1992, Zaak C-286/90, Anklagemyndigheden/Peter Michael Poulsen en Diva Navigation Corp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Rechtskracht en rechtstreekse werking van internationaal gewoonterecht? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 HvJ 21 december 2011, Zaak C-366/10, Air Transport Association of America e.a./Secretary of State for Energy and Climate Change . . . . . . . . . . . 84 Rechtskracht en rechtstreekse werking van internationale verdragen gesloten door de Europese Unie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 HvJ 14 december 1991, Advies 1/91 (“Ontwerp-Akkoord tussen de Gemeenschap en de landen van de Europese Vrijhandelsassociatie tot instelling van een Europese Economische Ruimte”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 HvJ 12 december 1972, Gevoegde zaken 21 tot 24/72, International Fruit Company NV e.a./Produktschap voor Groenten en Fruit. . . . . . . . . . . . 88 HvJ 21 december 2011, Zaak C-366/10, Air Transport Association of America e.a./Secretary of State for Energy and Climate Change. . . . . . . . . . . 91 HvJ 26 oktober 1982, Zaak 104/81, Hauptzollamt Mainz/C.A. Kupferberg & Cie. KG A.A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 HvJ, 8 maart 2011, Zaak C-240/09, Lesoochranárske zoskupenie VLK/ Ministerstvo životného prostredia Slovenskej republiky. . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Rechtskracht en rechtstreekse werking in de rechtsorde van de Europese Unie van de besluiten van een door een internationale overeenkomst ingesteld orgaan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 HvJ 14 december 1991, Advies 1/91 (“Ontwerp-Akkoord tussen de Gemeenschap en de landen van de Europese Vrijhandelsassociatie tot instelling van een Europese Economische Ruimte”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 HvJ 20 september 1990, Zaak C-192/89, S.Z. Sevince/Staatssecretaris van Justitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Rechtskracht en rechtstreekse werking in de rechtsorde van de Europese Unie van het recht van de Verenigde Naties? . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 HvJ 18 maart 2014, Zaak C-363/12, Z./A Government Department en The Board of management of a community school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 HvJ 3 september 2008, Gevoegde zaken C-402/05P en C-415/05P, Yassin Abdullah Kadi en Al Barakaat International Foundation/Raad van de Europese Unie en Commissie van de Europese Gemeenschappen (“Kadi I”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 HvJ 18 juli 2013, Gevoegde zaken C-584/10P, C-593/10P en C-595/10P, Europese Commissie e.a./ Yassin Abdullah Kadi (“Kadi II”) . . . . . . . . . . . . . 118

b) 46 c) 47

48 49 50 51 d)

52

53 e) 54 55

56

x

Intersentia

Inhoud

f) 57 58

g) 59 h) 60 61

Rechtskracht en rechtstreekse werking in de rechtsorde van de Europese Unie van het WTO-recht? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 1 maart 2005, Zaak C-377/02, Léon Van Parys NV/Belgisch Interventie- en Restitutiebureau (BIRB) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 september 2008, Gevoegde zaken C-120/06P en C-121/06P, Fabbrica italiana accumulatori motocarri Montecchio SpA (FIAMM) en Fabbrica italiana accumulatori motocarri Montecchio Technologies LLC, Giorgio Fedon & Figli SpA en Fedon America, Inc./Raad van de Europese Unie en Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . Bilaterale verdragen gesloten door de lidstaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 januari 2002, Zaak C-55/00, Elide Gottardo/Istituto nazionale della previdenza sociale (INPS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Artikel 351 VWEU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 4 juli 2000, Zaak C-62/98, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Portugese Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 1 februari 2005, Zaak C-203/03, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Republiek Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

132 132

136 141 141 145 145 147

D.

VERORDENINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

62

65

HvJ 5 mei 1977, Zaak 101/76, Koninklijke Scholten Honig NV/Raad en Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 februari 1977, Zaak 50/76, Amsterdam Bulb BV/Produktschap voor Siergewassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 17 september 2001, Zaak C-253/00, Antonio Muñoz y Cia SA en Superior Fruiticola SA/Frumar Ltd. en Redbridge Produce Marketing Ltd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 7 januari 2004, Zaak C-60/02, Strafzaak tegen X . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E.

RICHTLIJNEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

a) 66

Richtlijnen houden een resultaatsverplichting in . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 19 januari 1982, Zaak 8/81, Ursula Becker/Finanzamt MünsterInnenstadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Draagwijdte van de implementatieplicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 februari 1976, Zaak 52/75, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 18 december 1979, Zaak C-129/96, Inter-Environnement Wallonie ASBL/Waals Gewest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ, 13 maart 1997, Zaak C-197/96, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Franse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 april 1987, Zaak 363/85, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 december 1986, Zaak 239/85, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk België . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 64

b) 67 68 69 70 71

Intersentia

148 150

150 152

154 154 155 155 155 157 158 160

xi


c) 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

82 83 d) 84 85 86 87 88

De rechtstreekse werking van richtlijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 4 december 1974, Zaak 41/74, Yvonne van Duyn/Home Office . . . . . . . HvJ 19 januari 1982, Zaak 8/81, Ursula Becker/Finanzamt MünsterInnenstadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 juli 2002, Zaak C-62/00, Marks & Spencer plc/Commissioners of Customs & Excise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 april 1979, Zaak 148/78, Strafzaak tegen Tullio Ratti . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 februari 1986, Zaak 152/84, M.H. Marshall/Southampton and South-West Hampshire Area Health Authority (Teaching) . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 juli 1990, Zaak C-188/89, A. Foster e.a./British Gas plc . . . . . . . . . . . HvJ 8 oktober 1987, Zaak 80/86, Strafgeding tegen Kolpinghuis Nijmegen BV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 14 juli 1994, Zaak C-91/92, Paola Faccini Dori/Recreb Srl . . . . . . . . . . . HvJ 26 september 2000, Zaak C-443/98, Unilever Italia SpA/Central Food SpA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 7 januari 2004, Zaak C-201/02, The Queen, op verzoek van Delena Wells/Secretary of State for Transport, Local Government and the Regions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 19 januari 2010, Zaak C-555/07, Seda Kücükdeveci/Swedex GmbH & Co. KG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 april 2008, Zaak C-268/06, Impact/Minister for Agriculture and Food e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De richtlijnconforme interpretatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 10 april 1984, Zaak 14/83, Sabine von Colson en Elisabeth Kamann/Land Nordrhein-Westfalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 8 oktober 1987, Zaak 80/86, Strafgeding tegen Kolpinghuis Nijmegen BV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 13 november 1990, Zaak C-106/89, Marleasing SA/La Comercial Internacional de Alimentación SA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 oktober 2004, Gevoegde zaken C-397/01 tot C-403/01, Bernhard Pfeiffer e.a./Deutsches Rotes Kreuz, Kreisverband Waldshut eV. . . . . . . . . . HvJ 4 juli 2006, Zaak C-212/04, Kostantinos Adeneler e.a./Ellinikos Organismos Galaktos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

161 161 162 164 165 167 168 169 170 171

173 173 176 177 177 178 179 181 184

F.

BESLUITEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

89

HvJ 14 december 1962, Gevoegde zaken 16 en 17/62, Confédération nationale des producteurs de fruits et légumes e.a./Raad van de E.E.G. . . . 188 HvJ 6 oktober 1970, Zaak 9/70, F. Grad/Finanzamt Traunstein . . . . . . . . . . . 188 HvJ 7 juni 2007, Zaak C-80/06, Carp Snc di L. Moleri e V. Corsi/Ecorad Srl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

90 91

xii

Intersentia

Inhoud

G.

AANBEVELINGEN EN ADVIEZEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

92

HvJ 13 december 1989, Zaak C-322/88, S. Grimaldi/Fonds voor beroepsziekten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

H.

ANDERE HANDELINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

93

HvJ 31 maart 1971, Zaak 22/70, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Raad van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 28 juni 2005, Gevoegde zaken C-189/02P, C-202/02P, C-205/02P tot en met C-208/02P en C-213/02P, Dansk Rørindustri A/S e.a./ Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 30 april 1996, Zaak C-58/94, Koninkrijk der Nederlanden/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 29 mei 1997, Zaak C-329/95, Administratieve procedure ingeleid door VAG Sverige AB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 30 juni 1993, Gevoegde zaken C-181/91 en C-248/91, Europees Parlement/Raad van de Europese Gemeenschappen en Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

94

95 96 97

192

194 195 196

197

Hoofdstuk 4. Rechtsbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 INLEIDING: DE EUROPESE UNIE WORDT BEHEERST DOOR HET RECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 98

HvJ 3 oktober 2013, Zaak C-583/11P, Inuit Tapiriit Kanatami e.a./ Europees Parlement en Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

A.

HET BEROEP WEGENS NIET-NAKOMING VAN HET GEMEENSCHAPSRECHT DOOR EEN LIDSTAAT (art. 258-260 VWEU) . . . . . . . . 201

a) 99

Procedurele aspecten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 4 april 1974, Zaak 167/73, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Franse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 14 februari 1989, Zaak 247/87, Star Fruit Company S.A./Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 mei 1991, Zaak C-96/89, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk der Nederlanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 juli 1996, zaak C-473/93, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Groot-Hertogdom Luxemburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 24 juni 2004, Zaak C-350/02, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk der Nederlanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 april 2006, Zaak C-441/02, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Bondsrepubliek Duitsland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

100 101 102 103 104

Intersentia

201 201 202 202 203 204 207

xiii


105 106 b) 107 108 109 110 111 c) 112 113 114 115

HvJ 19 december 1961, Zaak 7/61, Commissie van de E.E.G./Regering van de Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 september 1999, Zaak C-414/97, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk Spanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verweermiddelen van de lidstaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 13 november 1964, Gevoegde zaken 90 en 91/63, Commissie van de E.E.G./Groothertogdom Luxemburg en Koninkrijk België . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 februari 1976, Zaak 52/75, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 oktober 1992, Zaak C-74/91, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Bondsrepubliek Duitsland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 1 maart 1983, Zaak 301/81, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk België . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 december 2003, Zaak C-129/00, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 19 januari 1993, Zaak C-101/91, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 december 2012, Zaak C-610/10, Europese Commissie/Koninkrijk Spanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 17 oktober 2013, Zaak C-533/11, Europese Commissie/Koninkrijk België. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 januari 2014, Zaak C-292/11P, Europese Commissie/Portugese Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

211 211 212 212 213 213 214 215 217 217 218 226 230

B.

HET BEROEP TOT NIETIGVERKLARING (art. 263, 264 en 266 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

a) 116

Voorwerp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 juni 1994, Zaak C-137/92P, Commissie van de Europese Gemeenschappen/BASF AG e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 november 1981, Zaak 60/81, International Business Machines Corporation/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . De verzoekende partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 maart 1987, Zaak 45/86, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Raad van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 september 2012, Zaak C-355/10, Europees Parlement/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 28 mei 2013, Zaak C-239/12P, Abdulbasit Abdulrahim/Europese Commissie en Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ger. 30 april 1998, Zaak T-214/95, Vlaams Gewest/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

117 b) 118 119 120 121

xiv

234 234 235 236 236 236 237 241

Intersentia

Inhoud

c) c.1. 122 123 c.2. 124 125 c.3. 126 127 128 129 d) 130 131

132 133 e) 134

135

De voorwaarden van artikel 263, vierde alinea, VWEU . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Handelingen en regelgevingshandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 HvJ 3 oktober 2013, Zaak C-583/11P, Inuit Tapiriit Kanatami e.a./ Europees Parlement en Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 HvJ 19 december 2013, Zaak C-274/12P, Telefónica SA/Europese Commissie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Rechtstreeks raken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 HvJ 5 mei 1998, Zaak C-386/96P, Société Louis Dreyfus & Cie/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 HvJ 17 januari 1985, Zaak 11/82, S.A. Piraiki-Patraiki/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Individueel raken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 HvJ 15 juli 1963, Zaak 25/62, Plaumann & Co./Commissie van de Europese Economische Gemeenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 HvJ 3 oktober 2013, Zaak C-583/11P, Inuit Tapiriit Kanatami e.a./ Europees Parlement en Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 HvJ 17 januari 1985, Zaak 11/82, S.A. Piraiki-Patraiki/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 HvJ 18 mei 1994, Zaak C-309/89, Codorníu/Raad van de Europese Unie . . . 259 De nietigheidsgronden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Ger. 28 januari 2003, Zaak T-147/00, Les Laboratoires Servier/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 HvJ 2 april 1998, Zaak C-367/95P, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Chambre syndicale nationale des entreprises de transport de fonds et valeurs (Sytraval) en Brink’s France SARL . . . . . . . . . . 261 HvJ 2 december 2009, Zaak C-89/08P, Europese Commissie/Ierland e.a. . . . 261 HvJ 4 december 2013, Zaak C-111/10, Europese Commissie/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 HvJ 26 april 1988, Gevoegde zaken 97, 193, 99 en 215/86, Asteris A.E. e.a. en Helleense Republiek/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 HvJ 14 september 1999, Zaak C-310/97P, Commissie van de Europese Gemeenschappen/AssiDomän Kraft Products AB e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

C.

HET BEROEP WEGENS NALATEN TE BESLUITEN (art. 265 en 266 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

136

HvJ 22 mei 1985, Zaak 13/83, Europees Parlement/Raad van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Ger. 17 februari 1998, Zaak T-105/96, Pharos SA/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 HvJ 26 november 1996, Zaak C-68/95, T. Port GmbH & Co. KG/ Bundesanstalt für Landwirtschaft und Ernährung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

137 138

Intersentia

xv


D.

HET BEROEP TOT SCHADEVERGOEDING (art. 268 en 340 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

a) 139

De bevoegdheid van het Hof van Justitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 september 1988, Gevoegde zaken 106 tot 120/87, Asteris AE e.a./Helleense Republiek en Europese Economische Gemeenschap . . . . . . . HvJ 14 juli 1967, Gevoegde zaken 5, 7 en 13 tot 24/66, Firma E. Kampff meyer e.a./Commissie van de E.E.G. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wie is verwerende partij? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 13 november 1973, Gevoegde zaken 63 tot 69/72, Wilhelm Werhahn Hansamühle e.a./Raad van de Europese Gemeenschappen en Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 december 1992, Zaak C-370/89, Société générale d’entreprises électro-mécaniques SA (SGEEM) en Roland Etroy/Europese Investeringsbank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De aansprakelijkheidsgronden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 4 juli 2000, Zaak C-352/98P, Laboratoires pharmaceutiques Bergaderm SA en Jean-Jacques Goupil/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 september 2008, Gevoegde zaken C-120/06P en C-121/06P, Fabbrica italiana accumulatori motocarri Montecchio SpA (FIAMM) en Fabbrica italiana accumulatori motocarri Montecchio Technologies LLC, Giorgio Fedon & Figli SpA en Fedon America, Inc./Raad van de Europese Unie en Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . HvJ 26 november 2013, Zaak C-40/12P, Gascogne Sack Deutschland GmbH/Europese Commissie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 juni 1976, Gevoegde zaken 56 tot 60/74, Kurt Kampff meyer Mühlenvereinigung KG e.a./Commissie en Raad van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 mei 1983, Zaak 207/81, Kuno Ditterich/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 maart 1990, Zaak C-308/87, Alfredo Grifoni/Europese Gemeenschap voor Atoomenergie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

140 b) 141

142

c) 143

144

145 146

147 148

285 285 286 286

286

287 288

288

290 296

299 300 300

E.

DE EXCEPTIE VAN ONWETTIGHEID (art. 277 VWEU) . . . . . . . . . . . . . 301

149

HvJ 6 maart 1979, Zaak 92/78, Simmenthal SpA/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 HvJ 15 mei 2008, Zaak C-442/04, Koninkrijk Spanje/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302

150

xvi

Intersentia

Inhoud

F.

DE PROCEDURES IN KORT GEDING VOOR HET HOF VAN JUSTITIE (art. 278 en 279 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

151

HvJ (beschikking President), 19 juli 1995, Zaak C-149/95P(R), Commissie van de Europese Gemeenschappen/Atlantic Container Line AB e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

G.

DE DOOR DE NATIONALE RECHTER VERLEENDE RECHTSBESCHERMING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

a) 152

De toepassing van het nationale procesrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 december 1976, Zaak 33/76, Rewe-Zentralfinanz EG en Rewe-Zentral AG/Landwirtschaftskammer für das Saarland . . . . . . . . . . . . Rechtsbescherming in kort geding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 november 1995, Zaak C-465/93, Atlanta Fruchthandelsgesellschaft mbH e.a./Bundesamt für Ernährung und Forstwirtschaft . . . . . . . . . HvJ 13 maart 2007, Zaak C-432/05, Unibet (London) Ltd en Unibet (International) Ltd/Justitiekanslern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 6 december 2005, Gevoegde zaken C-453/03, C-11/04, C-12/04 en C-194/04, The Queen, op verzoek van ABNA Ltd e.a./Secretary of State for Health en Food Standards Agency, Fratelli Martini & C. SpA en Cargill Srl/Ministero delle Politiche Agricole e Forestali e.a., Ferrari Mangimi Srl en Associazione nazionale tra i produttori di alimenti zootecnici (Assalzoo)/Ministero delle Politiche Agricole e Forestali e.a. en Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie (Nevedi)/Productschap Diervoeder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 november 1996, Zaak C-68/95, T. Port GmbH & Co. KG/ Bundesanstalt für Landwirtschaft und Ernährung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aansprakelijkheid van de lidstaten voor de schending van het Unierecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 19 november 1991, Gevoegde zaken C-6/90 en C-9/90, Andrea Francovich en Danila Bonifaci e.a./Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 maart 1996, Gevoegde zaken C-46/93 en C-48/93, Brasserie du pêcheur SA/Bondsrepubliek Duitsland en The Queen/Secretary of State for Transport, ex parte: Factortame Ltd e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 mei 1998, Gevoegde zaken C-178/94, C-179/94, C-188/94, C-189/94 en C-190/94, E. Dillenkofer e.a./Bondsrepubliek Duitsland . . . . . HvJ 13 juni 2006, Zaak C-173/03, Traghetti del Mediterraneo SpA, in liquidatie/Italiaanse Republiek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) 153 154 155

156 c) 157 158

159 160

310 310 312 312 317

321 323 323 323

326 338 340

H.

DE PREJUDICIËLE PROCEDURE (art. 267 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344

a)

De prejudiciële procedure als instrument van samenwerking tussen het Hof van Justitie en de nationale rechterlijke instanties. . . . . . . . . . . . . . 344 HvJ 16 december 1981, Zaak 244/80, Pasquale Foglia/Mariella Novello . . . 344

161

Intersentia

xvii


162 b) 163 164

165 166 167 c) 168 169 170 171 d) 172 173

174 175 176

177 178 e) e.1. 179

xviii

HvJ 15 januari 2013, Zaak C-416/10, Jozef Križan e.a./Slovenská inšpekcia životného prostredia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . “Rechterlijke instantie van een der lidstaten” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 december 2008, Zaak C-210/06, CARTESIO Oktató és Szolgáltató bt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 23 maart 1982, Zaak 102/81, “Nordsee” Deutsche Hochseefischerei GmbH/Reederei Mond Hochseefischerei Nordstern AG & Co. KG en Reederei Friedrich Busse Hochseefischerei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 6 oktober 1981, Zaak 246/80, C. Broekmeulen/Huisarts Registratie Commissie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 4 november 1997, Zaak C-337/95, Parfums Christian Dior SA en Parfums Christian Dior BV/Evora BV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 14 juni 2011, Zaak C-196/09, Paul Miles e.a./Écoles européennes . . . . . Artikel 267, tweede alinea, VWEU: principiële verwijzingsmogelijkheid voor alle nationale rechters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 januari 1974, Zaak 166/73, Rheinmühlen-Düsseldorf/Einfuhrund Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 januari 2013, Zaak C-416/10, Jozef Križan e.a./Slovenská inšpekcia životného prostredia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 22 oktober 1987, Zaak 314/85, Foto-Frost/Hauptzollamt LübeckOst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 22 juni 2010, Gevoegde zaken C-188/10 en C-189/10, Melki en Abdeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Artikel 267, derde alinea, VWEU: principiële verwijzingsplicht voor in casu hoogste rechters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 december 2008, Zaak C-210/06, CARTESIO Oktató és Szolgáltató bt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 maart 1963, Gevoegde zaken 28 tot 30/62, Da Costa en Schaake NV, Jacob Meijer NV, Hoechst-Holland NV/Nederlandse administratie der belastingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 6 oktober 1982, Zaak 283/81, Srl CILFIT en Lanificio di Gavardo SpA/Ministerie van Volksgezondheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 6 december 2005, Zaak C-461/03, Gaston Schul Douane-expediteur BV/Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit . . . . . . . . . . . HvJ 27 oktober 1982, Gevoegde zaken 35 en 36/82, Elestina Esselina Christina Morson/Staat der Nederlanden en het hoofd van de plaatselijke politie in de zin van de Vreemdelingenwet en Sewradjie Jhanjan/ Staat der Nederlanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 4 november 1997, Zaak C-337/95, Parfums Christian Dior SA en Parfums Christian Dior BV/Evora BV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 januari 2013, Zaak C-416/10, Jozef Križan e.a./Slovenská inšpekcia životného prostredia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gevolgen van prejudiciële arresten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prejudiciële arresten over de uitlegging van het Unierecht . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 oktober 2010, Zaak C-173/09, Georgi Ivanov Elchinov/Natsionalna zdravnoosiguritelna kasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

346 349 349

350 352 355 355 357 357 359 361 363 368 368

369 371 373

375 376 378 379 379 379

Intersentia

Inhoud

180 181 182 183 e.2. 184 185

HvJ 6 oktober 1982, Zaak 283/81, Srl CILFIT en Lanificio di Gavardo SpA/Ministerie van Volksgezondheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 13 januari 2004, Zaak C-453/00, Kühne & Heitz NV/Produktschap voor Pluimvee en Eieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 februari 2008, Zaak C-2/06, Willy Kempter KG/Hauptzollamt Hamburg-Jonas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 8 april 1976, Zaak 43/75, Gabrielle Defrenne/Belgische Luchtvaartmaatschappij NV Sabena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prejudiciële arresten over de geldigheid van het Unierecht . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 13 mei 1981, Zaak 66/80, SpA International Chemical Corporation/Italiaanse administratie van de staatsfinanciën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 april 1994, Zaak C-228/92, Roquette Frères SA/Hauptzollamt Geldern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

381 381 383 387 388 388 389

Hoofdstuk 5. Basisregels van het vrije verkeer in de Europese Unie: verbod van elke belemmering en verbod van nationaliteitsdiscriminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 A.

HET VERBOD VAN ELKE BELEMMERING VAN DE VERKEERSVRIJHEDEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

186

HvJ 13 december 1989, Zaak C-49/89, Corsica Ferries France/Direction générale des douanes françaises . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

B.

HET VERBOD VAN NATIONALITEITSDISCRIMINATIE . . . . . . . . . . . . 393

a) 187

Nationaliteit en nationaliteitsconflicten in de Europese Unie . . . . . . . . . . . HvJ 7 juli 1992, Zaak C-369/90, Mario Vicente Micheletti/Delegacion del Gobierno en Cantabria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 maart 2010, Zaak C-135/08, Janko Rottmann/Freistaat Bayern . . . . . De reikwijdte en betekenis van artikel 18 VWEU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 4 juni 2009, Gevoegde zaken C-22/08 en C-23/08, Athanasios Vatsouras en Josif Koupatantze/Arbeitsgemeinschaft (ARGE) Nürnberg 900 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 oktober 2003, Zaak C-148/02, Carlos Garcia Avello/Belgische Staat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 1 oktober 2009. Zaak C-103/08, Arthur Gottwald/Bezirkshauptmannschaft Bregenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 december 1974, Zaak 36/74, B.N.O. Walrave en L.J.N. Koch/ Association Union Cycliste Internationale, Koninklijke Nederlandsche Wielren Unie en Federation Espanola Ciclismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 3 oktober 2000, Zaak C-411/98, A. Ferlini/Centre hospitalier de Luxembourg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

188 b) 189

190 191 192

193

Intersentia

393 393 394 398

398 399 399

403 404

xix


Hoofdstuk 6. Het vrije verkeer van goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 A.

BEGRIP EN TOEPASSINGSGEBIED . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

194

HvJ 10 december 1968, Zaak 7/68, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 HvJ 15 december 1976, Zaak 41/76, Suzanne Donckerwolcke, echtgenote van Criel, en Henri Schou/Procureur de la République au Tribunal de grande instance de Lille en Directeur général des douanes et droits indirects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408

195

B.

FINANCIËLE HANDELSBELEMMERINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

a) 196

Het verbod van invoer- en uitvoerrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 februari 1963, Zaak 26/62, N.V. Algemene transport- en expeditieonderneming Van Gend & Loos/Nederlandse administratie der belastingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het verbod van heffingen van gelijke werking als invoer- en uitvoerrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 1 juli 1969, Zaak 24/68, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 september 2004, Zaak C-72/03, Carbonati Apuani Srl/Comune di Carrara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 17 september 1997, Zaak C-28/96, Fazenda Pública/Fricarnes SA . . . . . Uitzonderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De vergoeding van verleende diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 augustus 1995, Zaak C-16/94, Édouard Dubois & Fils SA en Général cargo services SA/Garonor exploitation SA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Heffingen in uitvoering van Unieregels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 25 januari 1977, Zaak 46/76, W.J.G. Bauhuis/Staat der Nederlanden . . De fiscale uitzondering (art. 110 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 17 september 1997, Zaak C-28/96, Fazenda Pública/Fricarnes SA . . . . . HvJ 17 juli 1997, Zaak C-90/94, Haahr Petroleum Ltd/Abenra Havn e.a. . . HvJ 15 juli 1982, Zaak 216/81, Cogis (Compagnia Generale Interscambi)/Administratie van de Staatsfinanciën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 februari 1980, Zaak 170/78, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) 197 198 199 c) c.1. 200 c.2. 201 c.3. 202 203 204 205

409

409 409 409 412 416 420 420 420 421 421 428 428 428 432

434

C.

NIET-FINANCIËLE HANDELSBELEMMERINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . 436

a) 206

Het verbod van kwantitatieve invoer- en uitvoerbeperkingen . . . . . . . . . . . 436 HvJ 12 juli 1973, Zaak 2/73, Riseria Luigi Geddo/Ente Nazionale Risi . . . . . 436

xx

Intersentia

Inhoud

b) b.1. 207 208

209 210 211 b.2. 212 213 214 215 216 217 c) 218

219 220 221 d) d.1. 222 223 224

Het verbod van maatregelen van gelijke werking als kwantitatieve invoerbeperkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatregelen met onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 juli 1974, Zaak 8/74, Procureur des Konings/B. en G. Dassonville . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 december 1993, Gevoegde zaken C-277/91, C-318/91 en C-319/91, Ligur Carni Srl/Unità Sanitaria Locale nr. XV di Genova en andere gedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 24 november 1982, Zaak 249/81, Commissie van de Europese Gemeenschapen/Ierland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 juni 2003, Zaak C-112/00, Eugen Schmidberger, Internationale Transporte und Planzüge/Republiek Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 december 1993, Zaak C-292/92, Rita Hünermund e.a./Landesapothekerkammer Baden-Württemberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatregelen zonder onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 20 februari 1979, Zaak 120/78, Rewe-Zentral AG/Bundesmonopolverwaltung für Branntwein (“Cassis de Dijon”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 juli 1992, Zaak C-2/90, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk België . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 14 juli 1994, Zaak C-379/92, Strafzaak tegen Matteo Peralta, Jur., 1994, 3453 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 24 november 1993, Gevoegde zaken C-267/91 en C-268/91, Strafzaken tegen B. Keck en D. Mithouard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 december 2003, Zaak C-322/01, Deutscher Apothekerverband ev/0800 DocMorris NV en Jacques Waterval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 10 februari 2009, Zaak C-110/05, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het verbod van maatregelen van gelijke werking als kwantitatieve uitvoerbeperkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 3 maart 2011, Zaak C-161/09, Kakavetsos-Fragkopoulos AE Epexergasias kai Emporias Stafidas/Nomarchiaki Aftodioikisi Korinthias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 8 november 1979, Zaak 15/79, P.B. Groenveld BV/Produktschap voor Vee en Vlees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 december 2008, Zaak C-205/07, Lodewijk Gysbrechts en Santurel Inter BVBA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 22 juni 1999, Zaak C-412/97, ED Srl/Italo Fenocchio . . . . . . . . . . . . . . . . Uitzonderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De Verdragsuitzonderingen (art. 36 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 25 januari 1977, Zaak 46/76, W.J.G. Bauhuis/Staat der Nederlanden . . HvJ 11 juni 1985, Zaak 288/83, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Ierland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 17 juni 1981, Zaak 113/80, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Ierland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

436 436 436

437 439 441 443 444 444 446 448 448 450 452 455

455 457 458 459 460 460 460 461 461

xxi


225 226 227 d.2. 228 229 230 231 232 d.3. 233

HvJ 20 mei 1976, Zaak 104/75, Adriaan De Peijper, directeur van de vennootschap Centrafarm B.V.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 oktober 1977, Zaak 5/77, C. Tedeschi/Denkavit Commerciale Srl. . . . HvJ 23 oktober 2001, Zaak C-510/99, Strafzaak tegen Xavier Tridon . . . . . . De jurisprudentiële uitzonderingen: de rule of reason. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 20 februari 1979, Zaak 120/78, Rewe-Zentral AG/Bundesmonopolverwaltung für Branntwein (“Cassis de Dijon”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 20 september 1988, Zaak 302/86, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk Denemarken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 mei 1989, Zaak 25/88, Strafzaak tegen E.R. Wurmser, weduwe Bouchara, en vennootschap Norlaine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 juli 1992, Zaak C-2/90, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk België . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 10 februari 2009, Zaak C-110/05, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Impact van de eerbiediging van de grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 juni 2003, Zaak C-112/00, Eugen Schmidberger, Internationale Transporte und Planzüge/Republiek Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

462 463 463 467 467 467 469 472 472 475 475

Hoofdstuk 7 Het vrije verkeer van personen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 A.

UNIEBURGERSCHAP: NON-DISCRIMINATIE EN VRIJ PERSONENVERKEER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479

a)

Artikel 20, lid 1, VWEU: “Burger van de Unie is een ieder die de nationaliteit van een lidstaat bezit” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 maart 2010, Zaak C-135/08, Janko Rottmann/Freistaat Bayern . . . . . Artikel 20, lid 2, VWEU: Rechten en plichten van de Unieburgers, in het bijzonder het recht niet te worden gediscrimineerd op grond van nationaliteit (art. 20, lid 2 j° art. 18 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Minderjarige kinderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 2 oktober 2003, Zaak C-148/02, Carlos Garcia Avello/Belgische Staat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Studenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 18 november 2008, Zaak C-158/07, Jacqueline Förster/Hoofddirectie van de Informatie Beheer Groep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 13 april 2010, Zaak C-73/08, Nicolas Bressol e.a. en Céline Chaverot e.a./Gouvernement de la Communauté française . . . . . . . . . . . . . . Artikel 21 VWEU: het reis- en verblijfsrecht van de Unieburgers . . . . . . . . Migrerende Unieburgers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 17 september 2002, Zaak C-413/99, Baumbast en R/Secretary of State for the Home Department . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 22 mei 2008, Zaak C-499/06, Halina Nerkowska/Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Koszalinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

234 b)

b.1. 235 b.2. 236 237 c) c.1. 238 239

xxii

479 479

479 479 479 483 483 487 495 495 495 498

Intersentia

Inhoud

c.2. 240

241 c.3. 242 c.4. 243 c.5. 244 245 246 247

Studenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 23 oktober 2007, Gevoegde zaken C-11/06 en C-12/06, Rhiannon Morgan/Bezirksregierung Köln en Iris Bucher/Landrat des Kreises Düren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 24 oktober 2013, Zaak C-220/12, Andreas Ingemar Thiele Meneses/Region Hannover . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Minderjarige kinderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 14 oktober 2008, Zaak C-353/06, Stefan Grunkin en Dorothee Regina Paul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unieburger en migrerende ex-echtgenoot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 juli 2005, Zaak C-403/03, Egon Schempp/Finanzamt München V. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Een zuiver interne situatie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 19 oktober 2004, Zaak C-200/02, Kunqian Catherine Zhu en Man Lavette Chen/Secretary of State for the Home Department . . . . . . . . . . . . . . HvJ 8 maart 2011, Zaak C-34/09, Gerardo Ruiz Zambrano/Office national de l’emploi (ONEm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 mei 2011, Zaak C-434/09, Shirley McCarthy/Secretary of State for the Home Department . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 november 2011, Zaak C-256/11, Murat Dereci e.a./Bundesministerium für Inneres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

502

502 507 514 514 518 518 522 522 527 529 532

B.

DE DOELSTELLING VAN HET VRIJE VERKEER VAN WERKNEMERS EN HET VESTIGINGSRECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535

248

HvJ 1 april 2008, Zaak C-212/06, Regering van de Franse Gemeenschap en Waalse regering/Vlaamse regering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535

C.

HET VRIJE VERKEER VAN WERKNEMERS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535

a) 249

Begrip en toepassingsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 3 juli 1986, Zaak 66/85, Deborah Lawrie-Blum/Land Baden-Württemberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 4 juni 2009, Gevoegde zaken C-22/08 en C-23/08, Athanasios Vatsouras en Josif Koupatantze/Arbeitsgemeinschaft (ARGE) Nürnberg 900 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 december 1995, Zaak C-415/93, VZW Koninklijke Belgische Voetbalbond e.a./J.-M. Bosman e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 6 juni 2000, Zaak C-281/98, Roman Angonese/Casa di Risparmio di Bolzano SpA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 28 februari 2013, Zaak C-544/11, Helga Petersen en Peter Petersen/ Finanzamt Ludwigshafen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

250

251 252 253

Intersentia

535 535

537 540 542 543

xxiii


b) b.1. 254

259

Het verbod van beperkingen van het vrije werknemersverkeer . . . . . . . . . . Maatregelen met onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 december 1995, Zaak C-415/93, VZW Koninklijke Belgische Voetbalbond e.a./J.-M. Bosman e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 6 juni 2000, Zaak C-281/98, Roman Angonese/Casa di Risparmio di Bolzano SpA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 februari 1974, Zaak 152/73, Giovanni Maria Sottgiu/Deutsche Bundespost. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatregelen zonder onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 31 maart 1993, Zaak C-19/92, Dieter Kraus/Land Baden-Württemberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 december 1995, Zaak C-415/93, VZW Koninklijke Belgische Voetbalbond e.a./J.-M. Bosman e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 april 2013, Zaak C-202/11, Anton Las/PSA Antwerp NV . . . . . . . . . .

D.

DE VRIJHEID VAN VESTIGING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555

a) 260

Begrip en toepassingsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 25 juli 1991, Zaak C-221/89, The Queen/Secretary of State for Transport, ex parte Factortame Ltd. e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 30 november 1995, Zaak C-55/94, R. Gebhard/Consiglio dell’Ordine degli Avvocati e Procuratori di Milano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 december 2007, Zaak C-438/05, International Transport Workers’ Federation en Finnish Seamen’s Union/Viking Line ABP en OÜ Viking Line Eesti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het verbod van beperkingen van de vrijheid van vestiging . . . . . . . . . . . . . Maatregelen met onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 18 juni 1985, Zaak 197/84, P. Steinhauser/Ville de Biarritz . . . . . . . . . . . HvJ 25 juli 1991, Zaak C-221/89, The Queen/Secretary of State for Transport, ex parte Factortame Ltd. e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 24 mei 2011, Zaak C-47/08, Europese Commissie/Koninkrijk België. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatregelen zonder onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 31 maart 1993, Zaak C-19/92, Dieter Kraus/Land Baden-Württemberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 december 2007, Zaak C-438/05, International Transport Workers’ Federation en Finnish Seamen’s Union/Viking Line ABP en OÜ Viking Line Eesti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 28 april 2009, Zaak C-518/06, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het vestigingsrecht van vennootschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 september 1988, Zaak 81/87, The Queen/H.M. Treasury en Commissioners of Inland Revenu, ex parte Daily Mail and General Trust PLC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255 256 b.2. 257 258

261 262

b) b.1. 263 264 265 b.2. 266 267

268 c) 269

xxiv

546 546 546 547 548 550 550 551 553

555 555 556

558 564 564 564 565 567 568 568

569 570 572

572

Intersentia

Inhoud

270 271 272 273

HvJ 9 maart 1999, Zaak C-212/97, Centros Ltd/Erhvervs- og Selskabsstyrelsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 november 2002, Zaak C-208/00, Überseering BV/Nordic Construction Company Baumanagement GmbH (NCC) . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 december 2008, Zaak C-210/06, CARTESIO Oktató és Szolgáltató bt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 juli 2012, Zaak C-378/10, VALE Építési kft. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

574 577 582 587

E.

UITSLUITINGEN EN UITZONDERINGEN: ARTIKELEN 45, LID 4, EN 51 VWEU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592

a) 274

De uitsluitingen (art. 45, lid 4, en 51 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 februari 1974, Zaak 152/73, Giovanni Maria Sottgiu/Deutsche Bundespost. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 3 juli 1986, Zaak 66/85, Deborah Lawrie-Blum/Land Baden-Württemberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 31 mei 2001, Zaak C-283/99, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 21 juni 1974, Zaak 2/74, J. Reyners/Belgische Staat. . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 24 mei 2011, Zaak C-47/08, Europese Commissie/Koninkrijk België. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 22 oktober 2009, Zaak C-438/08, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Portugese Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De Verdragsuitzonderingen (art. 45, lid 3, en 52, lid 1, VWEU) . . . . . . . . . HvJ 26 november 2002, Zaak C-100/01, Ministre de l’Intérieur/Aitor Oteiza Olazabal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 29 april 2004, Gevoegde zaken C-482/01 en C-493/01, Georgios Orfanopoulos e.a. (C-482/01) en Raffaele Oliveri (C-493/01) /Land Baden-Württemberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 23 november 2000, Zaak C-421/98, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk Spanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De jurisprudentiële uitzonderingen (de rule of reason) . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 30 november 1995, Zaak C-55/94, R. Gebhard/Consiglio dell’Ordine degli Avvocati e Procuratori di Milano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 december 1995, Zaak C-415/93, VZW Koninklijke Belgische Voetbalbond e.a./J.-M. Bosman e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 31 maart 1993, Zaak C-19/92, Dieter Kraus/Land Baden-Württemberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 28 april 2009, Zaak C-518/06, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 16 april 2013, Zaak C-202/11, Anton Las/PSA Antwerp NV . . . . . . . . . . HvJ 11 december 2007, Zaak C-438/05, International Transport Workers’ Federation en Finnish Seamen’s Union/Viking Line ABP en OÜ Viking Line Eesti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

275 276 277 278 279 b) 280 281

282 c) 283 284 285 286 287 288

Intersentia

592 592 593 594 596 598 605 607 607

609 615 616 616 617 619 621 624

626

xxv


289 290 d) 291

HvJ 5 november 2002, Zaak C-208/00, Überseering BV/Nordic Construction Company Baumanagement GmbH (NCC) . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 juli 2012, Zaak C-378/10, VALE Építési kft. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De beperkte ‘sport’-uitzondering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 december 1995, Zaak C-415/93, VZW Koninklijke Belgische Voetbalbond e.a./J.-M. Bosman e.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

629 629 630 630

Hoofdstuk 8. Het vrije verkeer van diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633 A.


292 293

HvJ 11 december 2003, Zaak C-215/01, Bruno Schnitzer. . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 september 2007, Zaak C-318/05, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Bondsrepubliek Duitsland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 december 1974, Zaak 36/74, B.N.O. Walrave en L.J.N. Koch/ Association Union Cycliste Internationale, Koninklijke Nederlandsche Wielren Unie en Federation Española Ciclismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 april 2000. Gevoegde zaken C-51/96 en C-191/97, Christelle Deliège/Ligue francophone de judo et disciplines associées ASBL, Ligue belge de judo ASBL, Union européenne de judo (C-51/96) en François Pacquée (C-191/97). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 3 oktober 2006, Zaak C-452/04, Fidium Finanz AG/Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 31 januari 1984, Gevoegde zaken 286/82 en 26/83, Graziana Luisi en Giuseppe Carbone/Ministerie van de Schatkist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 februari 1991, Zaak C-198/89, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Helleense Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 10 mei 1995, Zaak C-384/93, Alpine Investments BV/Minister van Financiën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

294

295

296 297 298 299

633 635

637

637 640 645 646 647

B.

HET VERBOD VAN BEPERKINGEN VAN HET VRIJE DIENSTENVERKEER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648

a) 300

Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 september 2007, Zaak C-318/05, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Bondsrepubliek Duitsland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 15 juni 2010, Zaak C-211/08, Europese Commissie/Koninkrijk Spanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatregelen met onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 3 februari 1982, Gevoegde zaken 62 en 63/81, De naamloze vennootschap naar Frans recht Seco en de naamloze vennootschap naar Frans recht Desquenne & Giral/Etablissement d’assurance contre la vieillesse et l’invalidité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

301 b) 302

xxvi

648 648 649 649

649

Intersentia

Inhoud

303 c) 304 305 306 307

HvJ 3 december 1974, Zaak 33/74, J.H.M. Van Binsbergen/Bestuur van de Bedrijfsvereniging voor de Metaalnijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatregelen zonder onderscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 25 juli 1991, Zaak C-76/90, Manfred Säger/Dennemeyer & Co. Ltd. . . . HvJ 10 mei 1995, Zaak C-384/93, Alpine Investments BV/Minister van Financiën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 28 april 2009, Zaak C-518/06, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 12 juli 2012, Zaak C-602/10, SC Volksbank România SA/Autoritatea Naţională pentru Protecţia Consumatorilor – Comisariatul Judeţean pentru Protecţia Consumatorilor Călăraşi (CJPC) . . . . . . . . . . . . .

650 653 653 654 656

657

C.

UITSLUITINGEN EN UITZONDERINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658

a) 308

De uitsluitingen (art. 62 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 31 mei 2001, Zaak C-283/99, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Italiaanse Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De Verdragsuitzonderingen (art. 62 VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 13 juli 2004, Zaak C-429/02, Bacardi France SAS, voorheen Bacardi Martini SAS/Télévision française 1 SA (TF1), Groupe JeanClaude Darmon SA en Girosport SARL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 26 april 1988, Zaak 352/85, Bond van Adverteerders e.a./Staat der Nederlanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 maart 2000, Zaak C-355/98, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk België . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 18 december 2007, Zaak C-341/05, Laval un Partneri Ltd/Svenska Byggnadsarbetareförbundet, Svenska Byggnadsarbetareförbundets avdelning 1, Byggettan en Svenska Elektrikerförbundet . . . . . . . . . . . . . . . . . De jurisprudentiële uitzonderingen (de rule of reason) . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 25 juli 1991, Zaak C-76/90, Manfred Säger/Dennemeyer & Co. Ltd. . . . HvJ 10 mei 1995, Zaak C-384/93, Alpine Investments BV/Minister van Financiën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Impact van de eerbiediging van de grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 11 juli 2002, Zaak C-60/00, Mary Carpenter/Secretary of State for the Home Department . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 14 oktober 2004, Zaak C-36/02, Omega Spielhallen- und Automatenaufstellungs-GmbH/Oberbürgermeisterin der Bundesstadt Bonn . . . . . HvJ 18 december 2007, Zaak C-341/05, Laval un Partneri Ltd/Svenska Byggnadsarbetareförbundet, Svenska Byggnadsarbetareförbundets avdelning 1, Byggettan en Svenska Elektrikerförbundet . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) 309

310 311 312

c) 313 314 d) 315 316 317

Intersentia

658 658 659

659 661 663

664 666 666 668 670 670 672

676

xxvii


Hoofdstuk 9. Het vrije verkeer van kapitaal en betalingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683 A.


318

HvJ 31 januari 1984, Gevoegde zaken 286/82 en 26/83, Graziana Luisi en Giuseppe Carbone/Ministerie van de Schatkist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683 HvJ 3 oktober 2006, Zaak C-452/04, Fidium Finanz AG/Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684

319

B.

HET VERBOD VAN BEPERKINGEN VAN HET KAPITAAL- EN BETALINGSVERKEER TUSSEN DE LIDSTATEN ONDERLING EN TUSSEN LIDSTATEN EN DERDE LANDEN, EN DE RECHTVAARDIGINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684

320 321

HvJ 18 december 2007, Zaak C-101/05, Skatteverket/A . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 5 maart 2002, Gevoegde zaken C-515/99, C-519/99 tot C-524/99 en C-526/99 tot C-540/99, Hans Reisch e.a./Bürgermeister der Landeshauptstadt Salzburg en Grundverkehrsbeauftragter des Landes Salzburg en Anton Lassacher e.a./Grundverkehrsbeauft ragter des Landes Salzburg en Grundverkehrslandeskommission des Landes Salzburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 27 januari 2009, Zaak C-318/07, Hein Persche/Finanzamt Lüdenscheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 28 september 2006, Gevoegde zaken C-282/04 en C-283/04, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Koninkrijk der Nederlanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 8 juli 2010, Zaak C-171/08, Europese Commissie/Portugese Republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 22 oktober 2013, Gevoegde zaken C-105/12 tot C-107/12, Staat der Nederlanden/Essent NV, Essent Nederland BV, Eneco Holding NV en Delta NV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

322 323

324 325

684

694 697

705 709

713

Hoofdstuk 10. Interne situaties, omgekeerde discriminatie en misbruik van het vrije verkeer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721 A.

DE NIET-TOEPASSING VAN DE REGELGEVING INZAKE VRIJ VERKEER OP ZUIVER INTERNE SITUATIES EN DE TOELAATBAARHEID VAN OMGEKEERDE DISCRIMINATIE . . . . . . . . . . . . . . . . . 721

a) 326

Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721 HvJ 5 juni 1997, Gevoegde zaken C-64/96 en C-65/96, Land Nordrhein-Westfalen/Kari Ücker en Vera Jacquet/Land Nordrhein-Westfalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721

xxviii

Intersentia

Inhoud

327 328

c)

HvJ 28 juni 1984, Zaak 180/83, Hans Moser/Land Baden-Württemberg . . . HvJ 7 februari 1979, Zaak 115/78, J. Knoors/Staatssecretaris van Economische Zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 1 april 2008, Zaak C-212/06, Regering van de Franse Gemeenschap en Waalse regering/Vlaamse regering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 maart 1999, Zaak C-212/97, Centros Ltd/Erhvervs- og Selskabsstyrelsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vrij verkeer van goederen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 7 mei 1997, Gevoegde zaken C-321/94 tot C-324/94, Strafzaak tegen Jacques Pistre, Michèle Barthes, Yves Milhau en Didier Oberti . . . . . HvJ 5 december 2000, Zaak C-448/98, Strafzaak tegen Jean-Pierre Guimont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HvJ 9 september 2004, Zaak C-72/03, Carbonati Apuani Srl/Comune di Carrara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unieburgerschap (verwijzing) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B.

MISBRUIK VAN HET VRIJE VERKEER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733

334

HvJ 9 maart 1999, Zaak C-212/97, Centros Ltd/Erhvervs- og Selskabsstyrelsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733 HvJ 23 september 2003, Zaak C-109/01, Secretary of State for the Home Department/Hacene Akrich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733 HvJ 19 oktober 2004, Zaak C-200/02, Kunqian Catherine Zhu en Man Lavette Chen/Secretary of State for the Home Department . . . . . . . . . . . . . . 734

329 330 b) 331 332 333

335 336

Hoofdstuk 11. Harmonisatie van wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 HvJ 26 januari 2006, Zaak C-533/03, Commissie van de Europese Gemeenschappen/Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 HvJ 5 oktober 2000, Zaak C-376/98, Bondsrepubliek Duitsland/ Europees Parlement en Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 HvJ 12 december 2006, Zaak C-380/03, Bondsrepubliek Duitsland/ Europees Parlement en Raad van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 HvJ 8 juni 2010, Zaak C-58/08, The Queen, op verzoek van Vodafone Ltd e.a./Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 HvJ 20 maart 2003, Zaak C-3/00, Koninkrijk Denemarken/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 HvJ 13 september 2007, Gevoegde zaken C-439/05P en C-454/05P, Land Oberösterreich en Republiek Oostenrijk/Commissie van de Europese Gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 HvJ 5 oktober 1977, Zaak 5/77, C. Tedeschi/Denkavit Commerciale Srl. . . .

723 724 727 729 729 729 731 732 733

735 735 740 746

757 765

771 776

Rechtspraakregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 777

Intersentia

xxix

INHOUD. Hoofdstuk 1. Fundamentele beginselen van de rechtsorde van de Europese Unie... 1

Recommend Documents