platform voor geloof en politiek

platform voor geloof en politiek verbonden met GroenLinks i n december 2008

d i t

n u m m e r :

Geloofwaardige globalisering Mildheid en mededogen Vrede kan volgens Soetendorp

COLOFON

INHOUD

4 6 7 9 11 12 14 15 16 19 19 20 20 21 23 24

Slotconferentie biedt inspiratie en helpt kerkleden op weg Globalisering vraagt om inzet lokale kerken

Het inspirerende ‘grote verhaal’ van de Transition Towns

De Linker Wang verschijnt 5 x per jaar. Eindredactie: Herman Radstake. Redactie: Theo Brand, Hans Feddema, Christian Jongeneel, Mar ianne Mak, Cor Ofman. Aan dit nummer werkten mee:

Oriëntatie op een mogelijk nieuw profiel van De Linker Wang Mildheid, mededogen en geweldloos communiceren De Andere Wang Kan economie ook mens dienend zijn?

Chris Beuker, Hub Crijns, Suzanne Hennecke, T rinus Hoekstra, Klaas van der Kamp, Joke Koehler, Jacqueline Kool, Bas Roufs, Evelyn Schwartz en Jan Willem Stam. Commentaartekening: Maarten Wolterink

Dagboek Moslims

Omslagfoto:

Hallgrimskirkja, IJsland. Flickr/Amercia Opmaak: Leonard de Vos / Upset Grafisch Servicebureau; druk: USP, Utrecht.

Fotomiddenpagina De kerken van IJsland

Redactie-secretariaat: Herman Radstake, Oude Houtensepad 68, 3582 CX Utrecht.

Wereldhuis Amsterdam opent deuren De wereld één huis

Abonnee-administratie: De Linker Wang, Tarthorst 373 6708 HM Wageningen.

Rabbi

De ontroering en hoop van een onvermoeibare vredesrabbijn Soetendorp: ‘De kansen op vrede zijn groot’

Betalingen en donaties: Postbank 3130029 De Linker Wang Leiden o.v.v. ‘Abonnement De Linker Wang of ‘Donatie De Linker Wang’.

Palestijnse kerkleiders op bezoek in Nederland Band met Israël verdrukt oecumenische verbondenheid

Abonnement: a 12,50 per jaar. Los nummer: a 2,50 excl. portokosten. Web-redactie: Theo Brand, Herman Radstake.

Oecumenische Vrouwensynode 2008 Geloven in Dialoog

Internet: www.linkerwang.nl e-mail: [email protected]

Kerken reageren op kredietcrisis Ongebreideld kapitalisme is kerken doorn in het oog

De Linker Wang wordt gedrukt op geheel gerecycled papier (reviva print).

Commentaar De internationale uitdaging voor Obama

Vooraankondiging Landelijke bijeenkomst De Linker Wang Zaterdag 21 maart, 11.00 uur Partijbureau GroenLinks, Oudegracht 312, Utrecht. Spreker: Hans Kanis Thema: Geweldloze communicatie: hoe om te gaan met onszelf, andersdenkenden en andere religies. Gedachtewisseling over bijdrage van Kanis en over het bezinningsstuk Mildheid, mededogen en geweldloos communiceren (in dit nummer, pag ...) Na afloop: huishoudelijke vergadering

Exegese Nikodemus en de wedergeboorte

Agenda/Onder ogen

Column Ja!

december 2008 – nr 5

2

Redactioneel

Leven op krediet

3


Slotconferentie biedt inspiratie en helpt kerkleden op weg

Globalisering vraagt om inzet lokale kerken Trinus Hoekstra

‘Wie had kunnen denken dat ondeugdelijke hypotheken konden leiden tot deze crisis? ”Als Oikos, Kerk in Actie, of Disk een jaar geleden hadden gezegd dat banken genationaliseerd zouden worden vanwege een wereldwijde kredietcrisis, dan zouden we uitgelachen zijn.’ Met deze woorden opende Ineke Bakker op 18 november de conferentie Geloofwaardige Globalisering!, die op 18 november in de Utrechtse Geertekerk plaatsvond. Maar veel mensen in ontwikkelingslanden, armen en mensen begaan met het milieu hadden echter allang besef van een crisis, vervolgt Bakker. De groeiende kloof tussen arm en rijk, en de toenemende aantasting van het milieu roepen om een andere, een geloofwaardige globalisering. De huidige tijd van crisis noemt zij een ‘Kairosmoment’. Bakker: ‘Wat kunnen wij daar aan doen, zoals we hier zitten als mensen uit lokale kerken?’ Hiermee legde ze de centrale vraag van de conferentie op tafel: hoe kunnen lokale kerken inspirerend aan de slag met mondiale problemen en uitdagingen? De conferentie vormde de afsluiting van het samenwerkingsprogramma ‘Werken aan een Geloofwaardige Economie’, waaraan Kerk in Actie, Disk en Oikos gezamenlijk hebben gewerkt. Louke van Wensveen, werkzaam bij Oikos, geeft uitleg over het samenwerkingsprogramma ‘Geloofwaardige globalisering’. Het programma ging in 2006 van start naar aanleiding van de Accra-Verklaring van de WARC (de wereldraad van reformatorische kerken) uit 2004. In deze verklaring hebben protestantse kerken wereldwijd, hiertoe aangezet door hun broeders en zusters uit het Zuiden, hun zorgen geuit over de neoliberale richting waarin de wereldeconomie zich ontwikkelt. Hun zorgen betroffen vooral de groeiende armoede en de toenemende aantasting van het milieu. De Accra-Verklaring was echter vooral ook een roep om een economie die het voor allen mogelijk maakt om deel te nemen aan de volheid van het leven. In het ‘Praktijkboek Geloofwaardige Globalisering’ zijn behalve een analyse van globalisering en spanningsvelden op het december 2008 – nr 5

terrein van voedselvoorziening en milieu, arbeid en zingeving en klimaatverandering, praktijkvoorbeelden van een aantal lokale kerken bijeengebracht. Uit het publiek wordt de vraag gesteld of en hoe lokale kerken elkaar kunnen vinden. Het praktijkboek toont aan dat lokale kerken allerlei initiatieven ontplooien.

Duurzaamheid In een paneldiscussie gaan vervolgens een vijftal mensen van verschillende generaties met elkaar in gesprek over globalisering. De voor- en nadelen van globalisering vond men moeilijk tegenover elkaar af te wegen. Op het moment ziet men vooral meer nadelen. Misschien is het belangrijker, zo zegt een panellid, om de moderne geschiedenis eerlijk onder ogen te zien. Op het moment zitten we in deze globalisering die oneerlijke handelsrelaties met zich meebrengt. Vanuit ons geloof stellen we daar nu kritische vragen bij, maar in de 19e eeuw hadden mensen zich de kritische toon van nu uit kerken niet kunnen voor-

4

stellen. We moeten ook onder ogen zien dat de huidige wereldorde mede door toedoen van de christelijke traditie tot stand is gekomen. We staan samen met anderen in deze situatie en we moeten voorkomen dat we ons in een kritische houding aan de zijlijn manoeuvreren en kijken hoe anderen het oplossen. Samen met overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties staan we als kerken voor de taak en verantwoordelijkheid om duurzaamheid na te streven. Ook spreekt het panel over groei en dat we nu met de kredietcrisis vastlopen in die groei. Voor groei van alleen financiële winst en individueel comfort is volgens het panel geen ruimte meer. Het zal meer moeten gaan om andere groei: meer solidariteit, meer kwaliteit van leven en daarom ook meer menselijk geluk in Noord en Zuid.

Levensverandering Aan het begin van de middag, na de biologische lunch en een liturgisch moment, is de uitslag van de essaywedstrijd People, Planet, Mammon? De prijs is beschikbaar

gesteld door het Landelijk Missionair Collectief en staat in het teken van de nagedachtenis van de inspirator Wim Kist. Rotterdammer van huis uit had Wim Kist in de oorlog de wereld in crisis en puin gezien. Sindsdien drong hij aan op levensverandering. Toen de welvaart in Nederland toenam, werd zijn motto: ‘Wie in welvaart leeft, is verplicht om anderen daarin te laten delen.’ Hij motiveerde dat met de uitspraak dat God altijd met twee woorden spreekt: ‘barmhartigheid en gerechtigheid’. De eerste prijs wordt uitgereikt aan Eefje van der Linden. De winnares komt uit Vlaanderen en studeert theologie in Brussel. Haar essay gaat over Leviticus en de relatie van de spijswetten daarin tot het streven naar duurzaamheid. De spijswetten zijn erop gericht van Israël een heilig volk te maken, God toegewijd. Die toewijding moet in Leviticus blijken in de meest basale zaken van het leven. Zo krijgt het voorbereiden en houden van de maaltijd de betekenis van een priesterlijke dienst aan de God die de aarde goed geschapen heeft. De God die scheiding heeft gemaakt tussen licht en duisternis, roept ons volgens Eefje op om scheiding te maken tussen duurzaam en onduurzaam en daarin te komen tot levensverandering.

Armoedebestrijding Het hoogtepunt van de dag wordt gevormd door de lezing van Doekle Terpstra (voorzitter van de HBO-raad en de protestantschristelijke ontwikkelingsamenwerkingsorganisatie ICCO). Centrale vraag is volgens Terpstra hoe wij ons verhouden tot de wereld. Toen ICCO 40 jaar geleden werd opgericht, leefde de idee dat armoede over 40 jaar als probleem opgelost zou zijn. Er heeft veel armoedebestrijding plaatsgevonden, toch is de kloof tussen arm en rijk er nog. Tussen Oost en West is een muur geslecht, maar er zijn ook weer muren bijgekomen, denk aan die tussen Israël en het Palestijnse volk. Hoe kan het dat we dit laten gebeuren? Is het misschien omdat we in onszelf een muur hebben opgebouwd om te voorkomen dat we Palestijnen als mensen zien? Willen wij onze muren en dijken zo hoog opwerpen dat we de ontwikkelingen in de wereld niet meer zien? We willen misschien onze welvaart, veiligheid en eigenheid beschermen, maar vergeten dan dat we die welvaart te danken hebben aan betrokkenheid op de wereld. Juist als historische handelsnatie zouden we beter moeten weten.

Nieuwe wereldorde We werken teveel in ‘splendid isolation’, ook ontwikkelingsorganisaties zelf doen hieraan mee. Marktwerking onder deze organisaties leidt ertoe dat ze zich afzonderlijk moeten profileren en ontwikkelingssamenwerking teveel ontwikkelingshulp blijft. Het ergste is dat we niet in staat zijn om de armoede als probleem op te lossen. De Millenniumdoelen worden zo niet gehaald. Het IMF legt een neoliberaal model op aan ontwikkelingslanden, terwijl mensen geen toegang krijgen tot basisvoorzieningen, land en krediet. Democratisering en participatie worden teveel naar de achtergrond geschoven. De problemen van vandaag kunnen we niet overlaten aan vrije krachten of aan de macht van een paar landen. We hebben volgens Terpstra een nieuwe wereldorde nodig. Nieuwe duurzame ontwikkeling gepaard aan globalisering vraagt om het werkelijk delen van macht, werkelijke partnerschappen met medewereldburgers. Geloofwaardige globalisering betekent dat wij ons manifesteren als wereldburgers. Het is bovendien een misvatting om te denken dat we goed voor onszelf zorgen door ons van de rest van de wereld te isoleren. We zijn afhankelijk van de wereld. We kunnen het ons helemaal niet permitteren om ons af te sluiten. Gelukkig groeit er nu door de kredietcrisis wereldwijd wat bereidheid om in te grijpen in een rauw kapitalisme. Het zal er echter om moeten gaan dat ingrijpen te verbinden met het streven naar duurzaamheid, aldus Terpstra.

Ook spiritueel Sluitstuk van de dag is de presentatie van de duurzaamheidsspecial door Jan Jorrit Hasselaar (freelance medewerker van Disk) en ondergetekende. Bij Disk is aan deze

5

special gewerkt in de overtuiging dat ook de lokale kerk een rol kan spelen bij het streven naar duurzaamheid, niet alleen praktisch maar ook spiritueel. Wanneer je het over kerk hebt, gaat het niet alleen over de organisatie maar ook over spiritualiteit, over traditie en over het Bijbelse verlangen naar gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping. Het verlangen dat ons aanzet tot het zoeken naar meer duurzame keuzes, maar het verlangen ook dat we nodig hebben om dat zoeken op de langere termijn vol te houden. De special ‘Op het leven’ biedt daarom allereerst inspiratie. De drie P’s van duurzaamheid – profit, people en planet (geld, medemensen en natuur) – worden vanuit de christelijke traditie doordacht. Precies in het midden van de special bevindt zich de Quick Scan, waarmee men zich snel een beeld kan vormen van hoe duurzaam de eigen lokale geloofsgemeenschap is. Vervolgens bevat de special suggesties en handelingsperspectieven waarmee gewerkt kan worden aan het verder verduurzamen van de lokale geloofsgemeenschap. Kort wordt teruggekeken op de voorgeschiedenis van de duurzaamheidspecial. Het begon in 2005 met de vraag van PKNgemeentepredikant Bert Altena uit Assen of er zoiets bestond als een Accra-scan. Zo’n scan kan lokale kerken helderheid geven of hun eigen keuzes wat betreft financieel-economisch, sociaal en ecologisch rendement, in balans zijn.

‘Op het leven’ Behalve de duurzaamheidsspecial wordt ook de website www.duurzamekerk.nl gepresenteerd. Het is de bedoeling dat lokale kerken op deze site de informatie kunnen vinden die ze nodig hebben om te kunnen werken aan de verdere verduurzaming van hun lokale geloofsgemeenschap. Tijdens de presentatie wordt het eerste exemplaar van de special aangeboden aan Bert Altena. En daarmee symbolisch aan de lokale kerk. Met een gezamenlijke toast ‘Op het leven’ en een vocal group die swingend spirituals en gospelsongs ten gehore brengt, eindigt de dag toch feestelijk. Meer informatie over de slotconferentie, het samenwerkingsprogramma en de tekst van de winnende essays: www.geloofwaardigeeconomie.nl. Kijk ook op www.duurzamekerk.nl


Column

Het inspirerende ‘grote verhaal’ van de Transition Towns Bas Roufs

Hebben ‘de grote verhalen’ afgedaan? Terecht betwijfelt Theo Brand dit in zijn column van november 2008. Een inspirerend ‘groot verhaal’ vertelt Rob Hopkins in ‘The Transition Handbook. From oil dependency to local resilience’. Het gaat er om dorpen, wijken en steden geleidelijk aan los te maken van de totale afhankelijkheid van fossiele brandstoffen, zoals olie. Dit kan door mensen te inspireren tot zelfvoorziening (resilience): eigen groenten, fruit en kruiden kweken, zelf huizen (ver)bouwen en energie opwekken, en dergelijke. Zo kunnen we met hoofd, hart en handen van onze olieverslaving af komen. De Brit Rob Hopkins is een creatief-idealistische en ethische realist, met gevoel voor psychologie en pastoraat. Hij is docent permacultuur: een uit Australië overgewaaide ethische en praktische benadering voor ecologisch-verantwoord leven en werken met landen tuinbouw, ruimtelijke ordening, woningbouw en waterzuivering. Belangrijk is wisselteelt op de vierkante en kubieke meter: niet alleen bijvoorbeeld wortels, maar ook diverse andere gewassen die elkaar helpen en in evenwicht houden. Composteren, ‘mulchen’, doe je zoveel mogelijk ter plaatse, bij de planten zelf. Je werkt niet alleen horizontaal, maar ook verticaal – bijvoorbeeld tegen schuttingen en muren aan. Een dier of plant heeft vaak meerdere functies. De kip maakt de bodem luchtig en zorgt voor extra bemesting. Elk concreet doel dat je met permacultuur wilt bereiken, streef je op meerdere manieren na. Zo kweek je niet één soort groente, maar tientallen (biodiversiteit). Als er met één soort een probleem is, dan kun je bij de oogst terugvallen op genoeg andere soorten die het wél goed doen. Permacultuur betekent efficiënt-productieve samenwerking met het ecosysteem: juist ook op kleine oppervlakten. Daarom is permacultuur wezenlijk voor de TransitionTown-benadering. Totale autarkie à la Robinson Crusoe bepleit Hopkins niet. Computers zullen nog lang december 2008 – nr 5

geheel of gedeeltelijk geïmporteerd moeten worden. Anderzijds zijn er tientallen praktisch haalbare mogelijkheden om meer dan de helft van alle vitale benodigdheden in en rond je eigen omgeving te produceren: onder meer voedsel, medicinale kruiden, bouwmaterialen en keramiek. Voor lokaal vervoer kom je een heel eind met (bak)fiets, paard en wagen. De combinatie van dergelijke maatregelen zal de vraag naar fossiele brandstoffen verminderen. Dat is maar goed ook. Oliereserves zijn toereikend voor slechts enkele tientallen jaren: te kort om achterover te leunen, maar lang genoeg om de transitie daadwerkelijk en creatief vorm te geven. De drieslag hoofd-hart-handen is een rode draad in de drie delen van ‘Transition Towns’. In deel 1, ‘Het Hoofd’, geeft de auteur een rationele onderbouwing van zijn pleidooi om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen af te bouwen; de eindige beschikbaarheid ervan is minstens even belangrijk als de klimaatverandering. Zon, wind en biomassa zullen in de voorzienbare toekomst slechts een gedeelte van de huidige vraag naar energie kunnen voldoen. Daarom moet de energievraag verminderen: via kleinschalige, lokale oplossingen, zoals hierboven omschreven. Grootschalige landbouw en energie-opwekking zijn per definitie kwetsbaar, energie-intensief en problematisch voor het milieu.

helpt je groep om samen van die olie-verslaving af te komen. Het afkicken gaat je niet in de kouwe kleren zitten (…)’ Met ‘je eigen groep’ wordt bedoeld een verzameling mensen die je om je heen zou kunnen verzamelen in je omgeving, om de overgang letterlijk en figuurlijk eigenhandig vorm te geven. In het derde deel, ‘De Handen’, maakt Hopkins ons deelgenoot van stimulerende ideeën over hoe dat aan te pakken. Zo pleit de auteur voor De grote omscholing: het geven van cursussen aan elkaar met het doel weer praktische, zelfvoorzienende vaardigheden aan te leren: eigen voedsel verbouwen, huizen op een duurzame manier (ver)bouwen en diverse andere ambachten die gangbaar waren voordat de industriële revolutie ze weg had gevaagd. Rob Hopkins woont Totnes (Cornwall). Onder zijn bezielende leiding is daar de eerste echte Transition Town in de praktijk gebracht; inmiddels hebben tientallen andere groepen dit voorbeeld gevolgd. Deventer is de eerste Nederlandse gemeente waar onlangs zo’n groep enthousiast aan de slag is gegaan.

In het tweede deel, ‘Het Hart’, weet Hopkins een zinvolle tussenweg te vinden tussen Kortom, de ‘grote verhalen’ komen godzijdoemdenken en luchtkastelen bouwen. dank terug: in een praktische gedaante. Ik Terecht wijst Hopkins op het belang van voorzie vergaand positieve gevolgen voor poëzie, verbeelding en kunst: positieve cremaatschappij en milieu. Met deze opwekkende ativiteit is een onmisbare bron van motivatie kerstboodschap sluit ik deze editie van De Linker om uitdagingen aan te kunnen gaan. De Wang graag af. groep Transition Towns Nederland vat deze tussenweg kernachtig samen: Bas Roufs is lid van de stuurgroep van De Linker ‘(...) Minstens zo belangrijk als de kale Wang. feiten is het gevoel. De Transition Towns bieden hoop op een betere toekomst. Met elke ‘The Transition Handbook’ (2008) is uitgegeven stap die je samen zet ben je samen dichter door ‘Green Books’, Totnes, Groot-Brittannië. bij het grotere doel. Een concreet doel, dat Meer informatie en bestelmogelijkheid: http:// je ook met je eigen groep hebt gesteld. Ook transitiontowns.nl.

6

Oriëntatie op een mogelijk nieuw profiel van De Linker Wang

Mildheid, mededogen en geweldloos communiceren Chris Beuker, Hans Feddema en Bas Roufs

De Linker Wang was voor haar oprichters een christelijk platform, maar met de aantekening dat politiek handelen niet kan worden gelegitimeerd door het ‘christelijk’ te noemen. Het denken verandert met de tijd. Ook het denken over wat christelijk is en wat links is. Mensen vanuit andere religies dan het christendom zijn welkom en treden toe tot De Linker Wang. Het Conciliair Proces was een constante factor met begrippen als gerechtigheid, vrede en de heelheid van de schepping. Het vond weerklank in vooral protestantse kerken, maar veel minder in andere kerkelijke en spirituele tradities. Tijd daarom voor een oriëntatie op een mogelijk nieuw profiel van De Linker Wang. Een verbondenheid met GroenLinks is er en zal blijven. Tegelijk is er behoefte aan een eigen identiteit, ook met het oog op werfkracht. De naam Linker Wang belooft immers iets. Een uitwerking daarvan is van belang, zeker nu in het proces van individualisering het denken over geloof en spiritualiteit en de praktische invulling daarvan in volle gang is. We zijn meer beweging dan platform. We beginnen met de kracht van religie en spiritualiteit. Religie komt van het Latijnse woord religare, wat staat voor verbinden. Je kunt nauwelijks een beter woord bedenken voor het proces van menswording. Maar in de praktijk verstart religie vaak tot gestolde lava, regels of dogma’s en het fundamentalistisch omgaan met oude teksten. Ook verwordt religie in plaats van een factor tot verbinding nogal eens tot een steunpilaar voor macht en soms oorlogvoering. Zo kwam religie lange tijd in een kwade reuk te staan. Dit ook door het beleid van (ex-) president Bush jr en zijn christelijk-fundamentalistische retoriek ter rechtvaardiging hiervan.

de slavernij. Denk aan hen die zich later aansloten bij de beweging rondom Luther King of zij die op 4 november 2008 hun zegen gaven aan een progressieve zwarte presidentskandidaat. De Linker Wang voelt zich op dezelfde manier verwant met religie als bron tot doorbreking van machteloosheid. En als een kracht om in contact te komen met onszelf: onze kern of eigenheid. Zo kunnen we adequaat in verbinding komen met de ander, de natuur en het Absolute. Spiritualiteit is de stille kracht op de achtergrond, als bezieling en oriëntatie.

Machteloosheid Stille kracht Maar in Amerika met zijn twee gezichten is net als bij ons ook een ander christendom. Denk aan de spiritualiteit die een wezenlijke factor was in de bevrijding van de slavernij en later de zwarte burgerrechtenbeweging. Een spiritualiteit die kracht en zelfvertrouwen geeft en dat ook uitstraalt naar de samenleving. Ook naar talloze blanken. Denk aan de Quakers die zich inspanden voor afschaffing van

Machteloosheid heeft zowel een politieke als een persoonlijke context. Aangaande het politieke komt al gauw de term onderdrukking van mens en natuur naar boven en bij het tweede angst. Het persoonlijke en het politieke staan overigens nauw met elkaar in verband. ‘Zo wij zijn, is de samenleving’, zei ooit een theoloog uit de vroege Middeleeuwen. ‘Verander de wereld, begin bij je denken’, is daarvan een moderne variant. De econoom Kees

7

Kraaijveld schreef aan het begin van de kredietcrisis in weekblad VN: ‘Wall Street zijn we zelf’. En de financieel journalist Adriaan Hiele stelde: ‘Om de kredietcrisis te verklaren heb je meer aan psychologen, psychiaters, criminologen en gedragsdeskundigen dan aan economen’. Wanneer verdeeldheid, haat, geweld, jaloezie en begeerte onderdeel uitmaken van ons als persoon en van onze persoonlijke relaties, maken zij ook deel uit van (politieke) relaties tussen groepen mensen, volken en naties. Er is immers sprake van een collectief bewustzijn, dat het persoonlijke weerspiegelt. De angst in de wereld kunnen we daarom moeilijk aanpakken zonder ook stil te staan bij onze eigen angsten. Bij machteloosheid is het zaak niet in de analyse te blijven steken, maar te ontdekken hoe een adequaat en strategisch antwoord te vinden. Liefst in de geest van yes we can. Niet van bovenaf dus, maar samen vanuit innerlijke kracht. De tegenpool van angst is liefde en een adequaat middel tegen onderdrukking lijkt geweldloosheid. Het niet beschadigen, niet kwetsen en niet vernederen van anderen en van zichzelf is daarvan een wezenskenmerk. Geweldloosheid is vaak de strategie van de lange adem, maar is niettemin een positieve kracht met een enorme potentie. Ze is niet makkelijk, maar toch vaak toegepast, ook in de ergste dictatuur. Zij kan bogen op successen in bijvoorbeeld gewelddadige communistische regimes. De persoonlijke dimensie van geweldloosheid is soul-force, zelfaanvaarding en mededogen. Liefde als tegenpool van angst. Angst maakt klein en ontneemt mensen zelfbewustzijn. Als jij je zelf niet ziet zitten, als je niet een beetje innerlijke kracht of soul-force kunt opbrengen noch enig mededogen voelt voor verdrukten en vernederden, zul je minder gauw geweldloos stelling nemen tegen machteloosheid. Lees verder op pagina 8 » december 2008 – nr 5

» Een nieuw profiel voor De Linker Wang

Mededogen Over liefde als tegenpool van angst schrijft de apostel Paulus in een brief aan de Korintiërs: ‘Zij is lankmoedig en vriendelijk. Liefde is niet jaloers, vervalt niet in grootspraak of in eigendunk. Ze gedraagt zich niet grof, ze is niet uit op eigen belang. Ze raakt niet beledigd, ze rekent het kwaad niet aan, ze verheugt zich niet in onrecht, ze vindt vreugde in waarheid. Ze kan alles verdragen, blijft hopen en geeft niet op’. We zien hier een parallel met de bergrede van de Christus, waarin hij ons ondermeer oproept de vijand lief te hebben en degene die je op de ene (rechter) wang slaat ook de andere (linker) wang toe te keren. Zowel Mattheüs als Lucas vermelden dit. Het gaat hier om de geestesgezindheid en niet om de letterlijke tekst. Bovendien kunnen bij dat laatste vertaalfouten zijn opgetreden of onduidelijkheden in de oorspronkelijke tekst een rol spelen. De Duitse theoloog en ziener Johannes Greber meent dat. Hij voegt in zijn in de vorige eeuw uit het Oudgrieks opnieuw vertaalde Nieuwe Testament toe dat je van iemand een klap op je rechter wang kreeg omdat je ‘door woordbreuk deze schade had berokkend’. Iets eerder staat ook: ‘uw ja zij ja en uw nee zij nee’. Het zou dus niet om een willekeurige klap gaan zonder enige reden. Hoe dan ook, in beide gevallen is het een uitdaging koelbloedig te blijven en niet terug te slaan en zelfs de linker wang aan te bieden. En de zinnen over het liefhebben van de vijand vertaalt Greber als: ‘Bekommer je liefdevol om degenen die je niet welgezind zijn. Spreek verstandig met hen die verwensingen tegen je uiten’. Welke vertalingen ook juist zijn, de strekking van het verhaal is duidelijk: Het is van belang mededogen te hebben met de ander, ook als hij of zij zich misdraagt jegens jou, en de ander in elk geval mild en geweldloos te bejegenen. ‘De ander’ is vandaag, gezien de huidige overbevolking en industrialisatie, uiteraard ook de natuur.

heid en mededogen (of compassie) gauw de begrippen geweldloze communicatie plus verzoening boven drijven. Dus het goed omgaan met elkaar en met de natuur en het adequaat oplossen van problemen, als dit (even) niet lukt of misgaat. ‘Eerlijk delen’ (inclusief het delen van de macht) of ‘ieder het zijne geven’ zijn vormen van rechtvaardigheid die bijdragen aan verzoening. Maar ook erkenning van onrecht en spijtbetuiging dragen bij tot verzoening in de wereld en in onze harten. Het was in Canada op 11 juni 2008 een historische dag toen de regering excuses aanbood aan de Indiaanse bevolking voor de bevoogding en assimilatiedwang jegens hen en vooral hun kinderen in de vorige eeuw. De Indiaanse Margaret Sutherland sprak toen in het Canadese Lagerhuis de gevleugelde woorden: ‘Aan verzoening moeten we elke dag werken’. Er is zoveel (historisch) onrecht in de wereld en er zijn en waren zoveel conflicten tussen individuen en groepen, klassen, religies en etnische groepen, dat die woorden van Sutherland een beweging als De Linker Wang uit het hart gegrepen zijn. Een belangrijk onderdeel daarvan is het proces van vergeving en zelfvergeving. Kijk naar wat bijvoorbeeld Desmond Tutu

Geweldloze communicatie Doorgaans leiden machtsmisbruik, sociale uitsluiting en vernedering tot conflicten. Die kunnen uitgroeien tot geweld en oorlog. Dat gebeurt ook als we het kwaad te zeer bij de ander plaatsen en deze demoniseren. Geweldpreventie of verzoening ‘vooraf’ lijkt dus van belang in het leven en in de politiek. De Linker Wang wil zich vanuit haar identiteit dan ook profileren door aandacht te geven aan het correct omgaan met elkaar en de natuur, een sterk accent dus op geweldloze communicatie. Dat betekent ook goed omgaan met onszelf. Logisch dat de Linker Wang grote vraagtekens zet bij machtsarrogantie, sociale uitsluiting en intolerantie. Valkuil is dat we dit louter signaleren bij de ander en voorbij gaan aan de schaduwen in onszelf. Geweldloze communicatie is dan afstandelijk. Ze heeft alleen kracht als die van binnenuit begint. De energie die dit geeft via een individu of in een kleine groep kan een enorme uitstraling hebben. Etty Hillesum schreef in haar dagboek: ‘Misschien is er wel oorlog, omdat ik af en toe de neiging heb mijn medemensen af te snauwen, omdat ik, mijn buurman en iedereen niet genoeg liefde in zich heeft. Men kan de oorlog en al z’n uitwassen bestrijden door in zichzelf die liefde een kans te geven in het leven’. Liefdevol met elkaar omgaan in de verschillende verbanden waarin we opereren,

« Mededogen is in alle godsdiensten een wezenskern »

Terugslaan In discussies over een nadere profilering van de Linker Wang komen naast milddecember 2008 – nr 5

deed en doet in zuidelijk Afrika aan verzoening. Niet alleen rechtvaardigheid vormt een duo met verzoening, maar ook geweldloze kracht en mildheid. Mild zijn naar je tegenspeler lijkt eerder de verzoening te bevorderen dan fanatieke strijd en rigide hardheid. Verzoening is zelfs een van de dimensies van geweldloosheid en heet ook ‘postconflict peace building’. Ze zijn alle drie met elkaar verweven en indirect ook met verzoening. Het een versterkt het ander. Ook bij geweldspreventie. Voorkomen is beter dan genezen. De Linker Wang is zich bewust dat mensen en de natuur op een gegeven moment gaan ‘terugslaan’, als hen onrecht wordt aangedaan. Dat geldt ook voor staten, etnische, religieuze en andere bevolkingsgroepen. Het ‘terugslaan’ van de natuur is ironisch bedoeld. Maar als wij niet duurzaam opereren, de natuur zich dus ‘terugtrekt’ door ons geweld jegens haar en ook ons milieu nog nauwelijks leefbaar kan heten, is er dan niet als het ware sprake van ‘terugslaan’?

8

heeft meer impact dan we vaak denken. Het is geen kleinigheid, maar het is mogelijk. Het vraagt en geeft bewustwording over zowel de eigen authenticiteit als die van de ander. Er zijn centra die er in trainen, zoals Authenta, ontstaan rond het boek Geweldloze communicatie, ontwapenend en doeltreffend van Marshall B. Rosenberg. Dit is een invloedrijke joodse Amerikaan, die onder meer Israëliërs en Palestijnen bij elkaar brengt. Hij beweegt mensen om het veroordelen van de ander zoveel mogelijk te beperken en zorgvuldig te zijn in de omgangstaal. Een oordeel is altijd een subjectieve interpretatie, en doet vaak pijn. Dat geldt ook voor vooroordelen.

Inlevingsvermogen Rosenberg maakt ook het onderscheid tussen de ‘wolventaal’ – waarin de op zich misschien terechte boodschap onnodig hard en vernederend wordt verwoord – en

jou iets wordt verweten, komen de verdedigingsmechanismen van je ego in het geweer. Marianne Williamson noemt ‘elke vorm van verdediging een passieve aanval’, die vaak leidt tot ‘een cyclus van emotioneel geweld, hoe subtiel ook’ en die volgens haar ‘het begin vormt van alle conflicten in de wereld’ (Verandering doet wonderen, 2006, p183). Het schort vaak ook aan inlevingsvermogen in de ander. De vrijheid van meningsuiting is een hoog goed, maar slaat door als er het recht van beledigen aan wordt verbonden. Dat is dan geen mening meer, maar de intentie de ander te raken, wat vaak leidt tot haat en wraak. Agressie en hardheid nemen niet Lees verder op pagina 10 »

« Aan verzoening moeten we elke dag werken » de ‘giraffetaal’, waarin eenzelfde boodschap mild en zonder kwetsing wordt gebracht. Woorden raken de ziel van de mens. Ook tussen politici speelt dat. Telegrammen met ontactische woorden zijn soms fataal. Verwijten over en weer veroorzaken een negatieve sfeer. Bijna iedereen doet wel eens hieraan mee. Verwijten maken heeft een persoonlijke dimensie. Dat blijkt vaak uit de reactie. Zelfs wanneer je al het geringste gevoel hebt dat

De Andere Wang

Kan economie ook mens dienend zijn? Hub Crijns In oktober begon zichtbaar te worden dat de financiële kredietcrisis van de Amerikaanse banken verzekeringswereld zou kunnen doorslaan naar de andere regionale economieën in de wereld. In november was het zover en moesten regeringen van landen en regio’s stevig optreden om de eigen economie en het financieel systeem overeind te houden. Eind november kwam het kabinet Balkenende IV met een omvangrijk noodpakket om het bedrijfsleven in Nederland overeind te houden. Natuurlijk is dit alles aan kerken niet ontgaan. Kerken hebben gereageerd en ze hebben geprobeerd een manier te vinden, hoe met deze wereldwijde crisis om te gaan. De gedachten liggen meer op het terrein van ethische reflectie en ondersteunend support. Al verzamelend is een handreiking van teksten ontstaan, die gepubliceerd zijn op www.diskarbeidspastoraat.nl. Het is een handreiking geworden voor bezinning, voor gesprek, voor doen.

Raad van Kerken in Nederland ‘We erkennen de noodzaak een levensstijl te kiezen waarbij ‘genoeg’ en ‘eerlijke verdeling’ sleutelbegrippen zijn.’ Dat is één van de tien stellingen die de Raad van Kerken heeft opgesteld om het gesprek binnen kerken en parochies aan te gaan over de financiële crisis, over geld en cultuur rond financiën. De stellingen vormen niet de afronding van een discussie, maar beogen juist een referentiekader aan te reiken waarbinnen het zinvol kan zijn om het gesprek te starten. Er zijn vele deskundigen buiten de kerk die een zinvolle analyse van de financiële en de economische situatie geven. Voor de kerken is het volgens de Raad het meest interessant te kijken naar wat een bijbels-theologische inbreng kan zijn. Kernbegrippen zijn daarbij geloof, vertrouwen en levensstijl. De kerken hebben geen eigen oplossing. Ze hebben wel een visie op een sociale samenleving, ze hebben een opvatting over menswaardige

9

verhoudingen in het licht van bijbelse oriëntatie en over pastorale nabijheid bij mensen die de dupe worden van een economische teruggang. De stellingen sluiten daarop aan. Naast de stellingen biedt de Raad ook een twaalftal trefwoorden met daarbij verschillende bijbelfragmenten. Kerken en personen kunnen de fragmenten gebruiken voor de eigen meditatie over geld en de cultuur rond financiën. Gekozen is voor een meditatieve benadering, juist om de eigen positie gemakkelijker te kunnen inbrengen. Als trefwoord zijn onder meer opgenomen: behoefte, bezorgdheid, begroten, investeren en sparen.

Morele beginselen Vanuit het werk van landelijk bureau DISK en de Werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA heb ik een stevige ethische reflectie rond de financiële crisis geschreven. Ik ben die reflectie gestart vanuit de scheppingstheologie en de verbondstheologie. In de Bijbel zijn vanuit beide theologische oriëntaties geboden en verboden ontwikkeld. Later heeft de R.-K. Kerk vanuit diezelfde oriëntaties een aantal morele beginselen ontwikkeld, die van belang zijn voor het denken over inkomensverdeling. Die serie morele beginselen komen in de notitie alle aan bod. Ik vind het opmerkelijk dat de katholieke sociale leer, tegen de formidabel toegenomen macht van nationale en internationale economische structuren in, blijft aandringen op het personalistische karakter van de maatschappij en op de rol van de economie in dienst daarvan voor het welzijn van alle mensen. De katholieke Kerk blijft sterk de nadruk leggen op de noodzaak om de waardigheid van de mens te beschermen tegen de vervreemdende gevolgen van de structuren die markt, kapitaal en arbeid beheersen. Dus ook tegen de voortdurende verslaving naar alsmaar meer winst, zoals zichtbaar is geworden in de wereldwijde financiële kredietcrisis. december 2008 – nr 5

rampen, ze zijn zeker ook een gevolg van onoplettendheid. Is dit niet ook zo bij het ontstaan van veel mensenruzies?

» Een nieuw profiel voor De Linker Wang

zomaar toe. Vergeleken bij andere Europeanen scoren Nederlanders hoog, zo niet het hoogst qua grofheid en zwartmakerij op internet. Publiek schelden op nieuwssites. Er zijn kortom redenen te over om als Linker Wang naast mildheid en mededogen accent te geven aan geweldloze communicatie (inclusief verzoening). Of te pleiten voor een diplomatieke gezindheid. Sadik Harchaoui, de voorzitter van Forum, maakte zich sterk voor dat laatste in de zomer van 2008 in een lezing in de Utrechtse Domkerk. Het betekent volgens hem ‘openheid naar de ander, zelfcontrole, redelijk en billijk zijn, tactvol opereren, bereidheid tot dialoog en als iets tot confrontatie leidt, dan graag zonder de ander van zich te vervreemden’ (de Volkskrant, 3 juni 2008). Een linkerwanger had het niet beter kunnen verwoorden. We kunnen in deze ook leren van Gandhi. ‘Maak een onderscheid tussen onderdrukkend gedrag en de persoon’, was zijn parool. Het gedrag bekritiseren, zonder de persoon aan te vallen. Hij hield ons voor niemand vijand te noemen, ook omdat je dan het kwaad te veel bij de ander legt. ‘De vijanden, bijvoorbeeld angst, zitten in ieder van ons’ volgens hem. Het gaat er om de tegenspeler niet te vernederen en te overwinnen, maar proberen hem ‘te bevrijden tegelijk met de onderdrukte’. Over mildheid gesproken.

Gulden regel

Jung: ‘de erkenning daarvan is al een proces van heling’) als met geduld, vriendelijkheid en de hoop van de liefde. ‘Een van de voordelen van het onder ogen zien van je eigen schaduwen of zwakheden is, dat je milder wordt en meer mededogen krijgt met andere mensen’, aldus Williamson

Mildheid heeft ook sterke raakvlakken met vriendelijkheid. Van de Amerikaan Sharon Salzberg kwam recent het boek De kracht van vriendelijkheid uit en van de Italiaan Piero Ferrucci, bekend van Psychosynthese, verscheen het boek Vriendelijkheid als levenshouding en helende kracht. Scepticisme hierover? Ferucci onderbouwt dat echte vriendelijkheid een ‘krachtige, waarachtige, warme manier van zijn is’, die ‘ons het leven redt’. Onderzoek zou uitwijzen dat vriendelijke mensen gezonder zijn en langer leven. In de politiek betekent vriendelijkheid volgens hem, dat ‘je je niet meer richt op dominantie, conflict en woede opwekkende oorlog, maar dat je elkaars standpunten, behoeften en geschiedenis respecteert’. En Salzberg omschrijft vriendelijkheid als ‘een manier om belangrijke emoties als empathie en sympathie te kunnen inzetten tegenover aspecten van genadeloosheid, achteloosheid, onnadenkendheid en eenzaamheid in het leven’. Kortom: mededogen in de praktijk. Ook naar het milieu toe. Met andere woorden: mensen milieuvriendelijk. Vriendelijkheid is niet hetzelfde als mildheid, maar is daar onderdeel van. Van beide gaat kracht uit, meer dan we vaak denken.

« Vriendelijkheid is elkaars standpunten, behoeften en geschiedenis respecteren »

Zelfkennis Harchaoui had naast diplomatieke gezindheid ook voor de term mildheid kunnen kiezen. Mildheid lijkt de tegenpool van scherpslijperij, het op de spits drijven, fanatisme, boven alles gelijk willen hebben, sterke eigengereidheid en dwangmatigheid. De filosoof Paul Moyaert omschrijft mildheid als ‘meer van fouten weg te denken dan we gewend zijn, meer te vergeven dan ons eigenlijk goeddunkt’ (Trouw, 3 oktober 2008). Mildheid is ook de ander niet willen bevoogden of van bovenaf te dwingen zich aan te passen aan wat wij willen, maar deze in zijn authentieke waarde laten en zelfs ‘een extra mijl met hem mee’ te lopen. Mildheid heeft tevens te maken met zowel ‘de erkenning van de eigen schaduwen’ (Carl december 2008 – nr 5

(p.181). Mildheid is geen passiviteit en ook niet het koesteren of goedpraten van het lijden, maar meeleven in het lijden en er met een milde blik van mededogen naar kijken. Zoals men ook met een milde blik naar zichzelf kan kijken. Het is een innerlijke houding van zachtmoedigheid die je de kracht en moed geeft om zacht te zijn en vanuit die zachtheid weer de kracht om moedig te zijn en zo als het moet ‘nee’ te zeggen tegen datgene wat het leven belemmert. Ook om met een milde ironie vragen te uiten bij de stress en ‘burnouts’ veroorzakende hectiek die vaak een blokkade vormt voor het toelaten van onze innerlijke stem. Zelfkennis en aandacht zijn van groot belang voor mildheid en geweldloze communicatie. Als je via zelfkennis ontdekt wie je bent, ontdek je ook dat je verbonden bent met de ander, de natuur en de kosmos. En evenzeer dat gebrek aan aandacht, of ook wel onnadenkendheid, al gauw een vorm van lompheid is. Aandachtig zijn betekent wakker zijn, je bewust zijn van wat zich afspeelt. Wat ook de oorzaken zijn van ecologische

10

Mededogen of compassie sluit nauw aan bij mildheid en geweldloze communicatie. Door mededogen en liefdevol gadeslaan voelen we in andere woorden mee met de ander. Praten we niet over maar met de ander, bij voorkeur in de vorm van luisteren. Rosenberg stelt: ‘Mededogen is een natuurlijk vermogen, dat ons in staat stelt een te zijn met een ander, zonder onszelf te verliezen; het brengt het proces van geweldloze communicatie op gang’. De bekende Britse theologe en schrijfster Karen Armstrong ziet mededogen – die ze ‘de lakmoesproef voor ware spiritualiteit’ noemt – als een vorm van liefde. Ze meent dat mededogen in alle godsdiensten een wezenskern is, ook in de islam. Vanaf het begin kent elke religie volgens Armstrong ‘een variant op de Gouden Regel: wat gij niet wilt dat u

geschiedt, doe dat ook een ander niet’. De Regel, die ongeveer vijf eeuwen voor Christus voor het eerst zou zijn verwoord door Confucius, vereist volgens Armstrong - niet als bittere plicht, maar als ‘spiritueel proces’ - dat we ‘dag aan dag in ons eigen hart kijken, nagaan wat ons pijn doet en dan steeds weigeren iemand anders deze pijn toe te brengen’. De Gulden Regel ziet De Linker Wang niet alleen weerspiegeld in mededogen, maar ook in mildheid en geweldloze communicatie. Wie wil er immers niet liever mild en geweldloos bejegend worden?

ticiperen niet direct in de politiek. Leden doen dat mogelijk als individueel persoon. Vaak binnen GroenLinks maar niet uitsluitend. Onze taak als beweging is vooral bij te dragen aan de bewustwording in de samenleving vanuit het gedachtegoed van De Linker Wang zonder te vervallen in moralisme. Wat werkt is: mensen in hun waarde laten, er gelijkwaardig bij betrekken (‘yes we can’) en vooral zelf het bezielde voorbeeld geven. Laten we voor ogen houden dat de Linker Wang geen doel op zich is maar middel tot bevordering van verbinding.

Bezield voorbeeld In het voorgaande is geprobeerd een toelichting en onderbouwing te geven van de trits mildheid, mededogen en geweldloos omgaan met mens en natuur. Een trits waarmee De Linker Wang een duidelijk profiel krijgt, passend bij haar naam. Het vraagt elan, een daadkrachtige organisatie en teamgeest. Alles hoeft overigens niet zelf te worden gedaan. GroenLinks en

ook andere verwante krachten kunnen worden ingeschakeld. Het sluiten van ad hoc-coalities is daarbij te overwegen. Het is overigens zonder meer raadzaam om contact te zoeken met verwante groepen. Misschien is het tenslotte ook goed om helder voor ogen te hebben wat het karakter van De Linker Wang is. We par-

Chris Beuker, Hans Feddema en Bas Roufs organiseren de komende landelijke vergadering van De Linker Wang op 21 maart 2009. Het bovenstaande is een bezinningsstuk, dat direct of indirect een rol kan spelen op die bijeenkomst. Reacties zijn welkom via [email protected], [email protected] en [email protected].

Dagboek moslims Klaas van der Kamp

Dag 1: Radiostudio Mijn dochter is meegegaan naar de radiostudio. Ik word achter een glas gezet en reageer positief op de stelling. ‘Het is goed dat de Nederlandse kerken samenwerken met moslims’. Mijn dochter hoort aan de andere kant van het glas hoe alleen de critici worden doorgelaten in de uitzending. Zij moeten de luisteraar blijkbaar prikkelen. Tegen het einde van de uitzending komt nog een voorstander in de ether. Meer dan 3000 mensen stemmen; 42 procent is het met de stelling eens.

Dag 2: A Common Word We hebben de tekst ’A Common Word’ van 138 moslimgeleerden op de website gezet. Nu een studiedag. Zo’n veertig mensen. Het zijn vooral ingewijden. Ze zoeken naar overeenkomsten in theologie en naar verschillen in cultuur. Er is bereidwilligheid om de gouden regel van het geloof (‘wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook de ander niet’) te laten resoneren in zowel koran als bijbel.

Dag 3: Tegenspraak Een avond Raad van Kerken in Bilthoven. Het moet gaan over vruchten van de oecumene. Ik noem onder meer het contact met moslimorganisaties. Ik ben voorzichtig en spreek met enige passie over de emotionaliteit van God, die in het christendom meer ruimte krijgt dan in de islam. In de pauze spreekt Vincent

11

Brümmer mij aan. Hij is emeritus-hoogleraar wijsbegeerte in Utrecht. Hij vertelt dat hij in Iran is geweest. ‘Jouw christelijke bevindelijkheid is daar ook te vinden’, weet hij. Ik maak van mijn intellectuele nood een communicatieve deugd en vraag hem er over te schrijven voor onze website.

Dag 4: Jaarwisselingsactie Een voorbereidend gesprek over een actie rond de jaarwisseling met enkele kerken en het Contactorgaan voor Moslims en Overheid (CMO). Het CMO heeft voorgesteld een gezamenlijke vredesverklaring te brengen. De moslimomroep wil er wel een uitzending aan weiden. We concluderen dat het initiatief de verdraagzaamheid en saamhorigheid kan bevorderen.

Dag 5: Kader Abdolah Bijeenkomst met Kader Abdolah. Hij zegt zijn geloof te zijn kwijtgeraakt in de puberteit. En toch heeft hij de koran vertaald. Maar dan met de bedoeling om het als literatuur toegankelijk te maken voor een breed publiek. Dus niet in een vrome context, maar met weglating van bijvoorbeeld allerlei verdubbelingen en een beetje inleidend naar de Arabische context. Ik vermoed dat zijn vertaling een bijdrage kan zijn in het begrip tussen de islamitische en de westerse cultuur. Zijn liberale invalshoek van de islam helpt wellicht clichés te overwinnen.


1

2

3

4


12

De kerken van IJsland Sinds een paar maanden staat IJsland vooral bekend als een zwart gat voor spaartegoeden, en daarbuiten hoogstens ruige landschappen met veel gletsjers en schapen. Naast banken spekken alumiumsmelterijen de landskas, dankzij goedkope en duurzame elektriciteit uit aardwarmte. Het land staat nummer één op de welvaartslijst van de Verenigde Naties. Als gevolg van die welvaart kan IJsland fors investeren in prestigeprojecten, zoals architectonische hoogstandjes. Dat heeft onder andere geleid tot een verbluffende universiteit in Reykjavik, maar ook tot bijzondere kerken in plaatsen met soms

maar ruim duizend inwoners, zoals Stykkishólmur, waar in 1980 een spectaculaire kerk annex concertzaal met plek voor 300 mensen verrees. De bekendste nieuwe kerk is de Hallgrímskirkja uit 1986, die hoog boven de Reykjavik uittorent, een massieve kerk die geïnspireerd is op de basaltpartijen die het IJslandse landschap kenmerken. Het orgel in de kerk heeft 5275 pijpen. Overigens zijn de meeste kerken in IJsland nog altijd van hout, dat de tand des tijds echter niet zal doorstaan, zodat de trend van nieuwe, stenen kerken nog wel even zal voortduren.

5

• 1 Stykkishólmur; flickr/jerrroen • 2 Stykkishólmur; flickr/KitLKat • 3 Hallgrímskirkja;: flickr/Taylor Dundee • (op de omslagfoto staat eveneens de Hallgrimskirkja) • 4 Olafsvík; flickr/Mediosordo • 5 Seltjarnarne: flickr/1541 • 6 Isafjordur; flickr/sobergeorge • 7 Reykholt; flickr/omarrun • 8 Blonduos: flickr/scudsone

6

7

8

13


Wereldhuis Amsterdam opent deuren

De wereld één huis Evelyn Schwarz

Aurea is een werkende moeder. Zij werkt veertig uur in de week, twintig uur als oppas aan huis bij de kleine Jeroen, de andere helft verdeelt zij over meerdere andere Amsterdamse huishoudens waar ze schoonmaakt. Met haar inkomsten onderhoudt zij haar hele gezin, haar twee dochters van acht en veertien en haar werkloze man. Aurea woont in Amsterdam. Haar man en haar kinderen wonen in een dorpje in de buurt van Manilla op de Filipijnen. Ze heeft hen nu al zes jaar niet meer gezien. Elke zaterdagochtend bellen ze elkaar. Haar oudste dochter wil meestal niet aan de telefoon komen. Daar heeft Aurea veel verdriet over. Het profiel van de arbeidsmigrant is veranderd. Waren het vroeger vooral de gastarbeiders uit het Middellandse Zeegebied, nu komen migranten uit de hele wereld. Er is een kleine groep kennismigranten die via officiële regeringsprogramma’s geworven wordt. Daarnaast komen velen via onofficiële routes naar Nederland om laaggeschoold werk te verrichten. De helft van hen zijn vrouwen. Zij werken vaak in particuliere huishoudens. Velen van hen zijn hoog opgeleid. Alleen, ze konden in de vervallen economie van hun thuislanden geen werk vinden. Arbeid is mondiaal geworden. Deze mondiale beweging heeft Martin Luther King al in 1963 voorzien toen hij schreef: We have inherited a large house, a ‘world house’ in which we have to live together – black and white, Easterner and Westerner, Gentile and Jew, Catholic and Protestant, Moslem and Hindu – a family unduly separated in ideas, cultures and interest, who – because we can never again live apart, must learn somehow to live with each other in peace. (We hebben een groot huis geerfd, een ‘wereldhuis’ waarin we samen hebben te leven – zwart en wit, Oosterling en Westerling, heiden en jood, katholiek en protestant, moslim en hindoe – een familie …. gescheiden in ideeen, culturen en belangen, die – omdat we nooit meer gescheiden kunnen leven, moeten leren op een of andere manier met elkaar in vrede te leven. Vert. red)

Hete tip Niet alleen goederen reizen over de hele wereld, ook de werkgelegenheid en de mensen die hun arbeidskracht aanbieden. Die beweging is door wetten en regels nauwelijks tegen te houden. In landen waar het heel lastig is om aan een werkvergundecember 2008 – nr 5

ning te komen, zoals in de EU-landen, werken de meeste arbeidsmigranten illegaal. De kans op uitbuiting is daardoor groot. In Nederland is de deelname van vrouwen aan de betaalde arbeidsmarkt alsmaar gestegen. De zorgarbeid die thuis gedaan moet worden, is er niet minder om geworden. Aurea’s werk maakt het mogelijk dat een aantal Nederlandse vrouwen meer dan een kleine deeltijdbaan kunnen hebben. Veel mensen in Amsterdam zijn heel blij dat er vrouwen als Aurea zijn. Haar mobiele telefoonnummer wordt als hete tip doorgeschoven op kinderverjaardagen. Alleen: officieel mag ze er niet zijn. Haar leven als illegale arbeidsmigrant is vermoeiend. Aurea is dagelijks bang om opgepakt en uitgewezen te worden. Ook al zijn haar werkgevers doorgaans heel vriendelijk en welwillend, haar onderhandelingspositie is slecht en ze kan zich niet verzekeren tegen ziekte of arbeidsongeschiktheid. Ze is bang om naar de dokter te gaan omdat ze zich niet bewust is van haar basale recht op gezondheidszorg. Ze heeft het er liever niet over dat ze illegaal is. Niet tegenover een dokter, maar ook niet tegenover mensen uit haar kerk.

Kruispunt Op 12 september is het wereldhuis geopend. Het wereldhuis wil een ontmoetingscentrum voor deze arbeidsmigranten nieuwe stijl in het centrum van Amsterdam. Op de dag van de opening werd al zichtbaar wat het wereldhuis wil worden. Een huis waar wij – mensen uit alle windstreken elkaar tegenkomen en met elkaar leven. Filippijnse domestic workers verzorgden de lekkere hapjes bij de thee en een Ecuadoriaans gezin het avondeten voor de ca 250 gasten. Jongeren uit heel Europa

14

die in het mission house een diaconaal jaar doen verzorgden de catering. In een modeshow lieten vrouwen uit Afrika en Zuidoost-Azië traditionele gewaden zien. Een Ecuadoriaanse dansgroep liet zien wat zij in de weken ervoor al ingestudeerd hadden in het wereldhuis. De muziek werd verzorgd door twee Afrikaanse bands. Inmiddels zijn we drie maanden verder en kunnen we vaststellen dat veel mensen het wereldhuis weten te vinden. Circa 200 bezoekers komen er zes dagen in de week. Zestien vaste vrijwilligers zijn actief. Vier taalcursussen en twee computerlessen zijn gestart en regelmatig zijn er themabijeenkomsten over bijvoorbeeld de basisrechten die ongedocumenteerden in Nederland hebben. Drie namiddagen in de week is het wereldhuis open voor informele ontmoetingen, het gebruik van internet en advies bijvoorbeeld bij het invullen van formulieren. Twee zelforganisaties houden wekelijks spreekuur voor mensen uit hun achterban. Op woensdag vindt er het spreekuur voor individuele noodhulp plaats. Dan is er parallel ook spreekuur van de dokters van de wereld die informatie geven over de toegang tot de gezondheidszorg. Het wereldhuis is in die korte tijd tot een kruispunt geworden waar mensen zich even thuis kunnen voelen. Om elkaar te ontmoeten, te vieren, te debatteren, te leren en om zich te manifesteren als een groep die er in Amsterdam toe doet. Aurea is er elke woensdagavond bij de computerles. Op dit moment is zij druk bezig met de voorbereiding van de Christmas Party die drie zelforganisaties van Ghanese, Nigeriaanse en Filippijnse domestic workers samen willen vieren. Evelyn Schwarz is consulent arbeidspastoraat, armoede en sociale zekerheid bij de Protestantse Diaconie Amsterdam.

Rabbi Cor Ofman

‘Ik kom voor een bezoek aan Rabih Acherrat’, zeg ik tegen de dame achter het glas. Het is donderdagochtend, half negen. Ik heb me vervoegd op de detentieboot in Zaandam, waar Rabih sinds december 2007 in vreemdelingenbewaring zit. ‘Hij is nog niet binnen’, zegt de medewerkster met een zekere aarzeling in haar stem. ‘Dat lijkt me stug, want hij zit er al maanden’, zeg ik. ‘Bent u advocaat?’, vraagt de vrouw. ‘Nee, ik ben pastor.’ Dat opende vroeger de meeste deuren voor het bezoek aan een gedetineerde; tegenwoordig moet ik me aan allerlei veiligheidsvoorschriften onderwerpen. De geest des tijds. ‘U kunt hier wel even wachten, wilt u koffie?’ Zoveel vriendelijkheid was me nog niet eerder overkomen. Terwijl ik mijn koffie drink, richt de vrouw opnieuw het woord tot mij: ‘Voor zover ik weet werkt hier geen rabbi Acherrat; weet u zeker dat u een afspraak met hem hebt?’ Of is Rabbi zijn voornaam?’

Op Jezus Een grappig misverstand, het gaat om een gedetineerde. ‘Het is nog vroeg’, roept ze verontschuldigend. Ik kan de volgende sluis door, een wachtruimte in. Stipt om negen uur gaat de deur open naar de bezoekersruimte. Terwijl ik binnengelaten word, komt ook Rabih binnenlopen. We zijn de enigen op dit vroege tijdstip, met drie bewakers die toezicht moeten houden. Hij heeft twee tekeningen voor me meegenomen, een van de worsteling van Jakob en een van Jezus aan het kruis. Rabih is erg ‘op Jezus’. Hij is een in Amsterdam geboren moslim van Marokkaanse ouders, maar hij beschouwt zichzelf als Nederlander, ook al heeft hij nooit de Nederlandse nationaliteit aangevraagd. Hij beschouwt zichzelf ook als christen, ook al is hij nooit is gedoopt. Vroeger liep hij met een groot blinkend kruis om en was hij erg geïnteresseerd in Jezus en in ‘doping’. Ik reageer in de regel terughoudend op een vraag van moslims die christen willen

worden. Ik vind het belangrijker dat ze de waarde van hun eigen geloofstraditie leren ontdekken. Maar Rabih was anders. Hij deed zelfs mee aan een alpha-cursus in een katholieke parochie en wilde graag een bijbeltje.

Politie bellen Hij heeft het niet zo op zijn landgenoten, die hij steevast ‘kut-Marokkanen’ noemt, als ze weer eens op een negatieve manier in de publiciteit komen vanwege agressief gedrag. Dat hij zelf, vóór het woord door een terloops gefluisterde opmerking van de voormalige Amsterdamse wethouder Rob Oudkerk een gevleugeld woord werd, zo’n kut-Marokkaan is in de ogen van de goegemeente, omdat hij ooit wegens medeplichtigheid aan geweldpleging tot gevangenisstraf was veroordeeld, komt niet in hem op. Het had hem een aantal jaren geleden, laten we zeggen vóór zijn bekering, een ‘ongewenstverklaring’ opgeleverd. Daardoor is hij als illegaal vogelvrij. Hij noemt zichzelf steevast ‘ongedocumenteerd’. Ik heb hem dat woord geleerd, omdat het vriendelijker klinkt dan ‘illegaal’. Intussen deed hij de laatste jaren zijn best om erbij te horen. Hij werkte zich uit de naad als vrijwilliger in een inloophuis voor dak- en thuislozen en in een verpleeghuis. Hij kon zich mateloos ergeren aan de manier waarop sommige betaalde krachten zich in zijn ogen respectloos tegenover dementerende ouderen opstelden. En als hij op straat iets ontdekte dat niet in de haak was, deinsde hij er niet voor terug om de politie te bellen, vooral als het om criminele kut-Marokkanen ging.

Broekzak En toen sloeg het noodlot toe. Schuilend voor de regen onder een brug in het Vondelpark werd hij aangesproken door een tweetal Franssprekende mannen die hem alcohol aanboden en lieten doorschemeren dat ze bulkten van het geld en iets deden in drugs en dat ze een goed Nederlands

15

sprekende man best wel aan een baantje wilden helpen. In plaats van toe te happen liep hij in de richting van zijn fiets en belde hij ook deze keer de politie. Toen die kwam, richtte de interesse van de agenten zich op hem in plaats van de twee mannen, die zich uit de voeten maakten. Toen ze hem vroegen zich te legitimeren (hij loopt altijd op zak met een kopie van zijn Amsterdamse geboortebewijs) en hij met zijn hand richting zijn broekzak ging, zag hij opeens twee pistolen op zich gericht. Het avontuur eindigde in een cel van het politiebureau en daarna in vreemdelingenbewaring. Op de detentieboot ging hij tekenen. Het laatste Avondmaal, Jezus die het kruis draagt, met een hele menigte verdrietige mensen achter zich aan; de Samaritaanse vrouw bij de bron, Johannes de Doper in zijn mantel van kameelhaar. De geestelijke verzorgers maakten er dankbaar gebruik van voor de omslagen van de liturgie en ook de pastoor van de parochie waar hij de alphacursus had gevolgd maakte van ‘het laatste Avondmaal’ een ansichtkaart voor zijn parochianen.

Eigen land Inmiddels dreigt hij te worden uitgezet. Hij is gepresenteerd bij de Marokkaanse consul, die not amused was toen hij van hem te horen kreeg dat hij zich als Nederlander beschouwt en niks met Marokko heeft. Wie bij het woord ‘Marokkanen’ negatieve gevoelens krijgt en van mening is dat criminele Marokkanen het land uit moeten, mag zich bij het verhaal van Rabih de vraag stellen of je wel zo zwart-wit kunt denken. Overigens was er ooit een rabbi die met zijn vinger schreef in het zand en ten slotte zei: ‘wie zonder zonde is, werpe de eerste steen’. Misschien is juist de kracht van de joods-christelijke traditie, waarvoor een populistische parlementariër zegt op te komen, dat je te horen kunt krijgen: ‘Ga heen en zondig niet meer.’ Dat is wat anders dan: ‘Oprotten, terug naar je eigen land’. Welk land is nou eigenlijk Rabih’s ‘eigen’ land?


De ontroering en hoop van een onvermoeibare vredesrabbijn

Soetendorp: ‘De kansen op vrede zijn groot’ Als veelgevraagd spreker doorkruist hij Nederland: rabbijn Awraham Soetendorp. Onlangs gaf hij een lezing over ’60 jaar staat Israël’ op uitnodiging van de werkgroep Kerk & Israël van de Protestantse Kerk in Dalfsen. De Linker Wang was erbij. Soetendorps betoog is vol van verhalen en anekdotes. Tegelijk is de rode draad helder: mensenrechten voor Palestijnen moeten ruim baan krijgen, zonder iets af te doen aan de eeuwenoude droom van het joodse volk om op een veilige plek te wonen. De weg daarheen bestaat uit vrede en compassie. In de door ongeveer honderd mensen gevulde bijzaal van de kerk, leest Soetendorp voor uit het Bijbelboek Jeremia, hoofdstuk 33. In het Hebreeuws, met daarna een korte toelichting in het Nederlands. ‘Het gaat om de belofte van herstel waarin we mogen blijven geloven,’ aldus de rabbijn. ‘Pas als mensen in staat zijn zichzelf en alle andere mensen tot hun recht te laten komen, zullen we als mensheid het evenbeeld van God zijn. Alle spirituele tradities, inclusief het humanisme, spelen daarin een rol.’

Zelfkritiek Soetendorp stelt dat de zogenoemde substitutietheorie – de gedachte dat de kerk de plaats van het joodse volk heeft ingenomen als volk van God – geleid heeft tot een moeizame geschiedenis tussen joden en christenen. En hij voegt toe: ‘In de jaren van dialoog is bij mij het besef ontstaan dat we elkaar nodig hebben. Niet omdat dat behoorlijk is of netjes. Nee, ik heb u als christen, moslim, boeddhist of humanist gewoon nodig. We kunnen niet zonder elkaar.’ Jaarlijks doet de liberale rabbijn mee aan de interreligieuze gebedsviering in de

Grote Kerk in Den Haag met leden van het Kabinet en geestelijken van diverse spirituele tradities. ‘Toen ik tijdens zo’n viering mocht spreken, heb ik gezegd: ‘We hebben het kleed van triomfalisme afgelegd. We moeten dankbaar zijn voor elkaars tradities en rituelen’.’ ‘Aartsvader Abraham ging op weg naar het onbekende land, zo lezen we in Genesis 12. Weggaan is een pijnlijk proces: de geboortegrond verlaten. Maar Abraham luisterde naar een stem die zei: ga naar het land dat ik je wijzen zal.’ ‘Het volk Israël is niet verkozen boven de volken. Nee, elk volk heeft een taak. De profeten van Israël waren juist kritisch naar het eigen volk en hamerden op rechtvaardigheid. In het jodendom zit zelfkritiek.’ ‘Materie is niet heilig, ook grond is niet heilig,’ stelt Soetendorp. ‘Het gaat om veiligheid en niet om heiligheid.’ De rabbijn vindt de vraag of God bestaat eigenlijk helemaal niet interessant. ‘De vraag is: leeft God in ons midden of niet, laten wij Hem toe? Heiligheid is niet alleen verbonden met het land Juda, maar met heel de wereld.’

Rabbis for Human Rights Rabbijn Soetendorp maakt deel uit van de beweging Rabbis for Human Rights (RHR). Deze vredesorganisatie bestaat uit negentig gewijde rabbijnen en een aantal rabbijnstudenten, die verschillende joodse stromingen vertegenwoordigen. De beweging is opgericht tijdens de eerste Intifada. RHR stelt zich nadrukkelijk op als mensenrechtenorganisatie en niet als politieke groepering. De beweging laat zich niet uit over de bezetting of de wenselijkheid van een Palestijnse staat, maar verzet zich tegen de verdrijving van de Palestijnse bevolking. RHR heeft als uitgangspunt de Internationale Verklaring van de Rechten van de Mens aan de ene kant en de joodse traditie aan de andere kant. De rabbijnen van RHR nemen deel aan acties en demonstraties en helpen bij het binnenhalen van de jaarlijkse olijvenoogst door de Palestijnse boeren. Verder helpt de groep onder meer bij het naar school begeleiden van Palestijnse kinderen om ze te beschermen tegen kolonisten. Internet: www.rhr.israel.net.


16

Hier zijn we thuis ‘De taak van het jodendom is ten diepste de taak van de mens. Het verhaal over een volk is uiteindelijk het universele verhaal van alle mensen. En dat is: mens te zijn, ook in de meest onmenselijke omstandigheden. Elk mens doet mee in het leven. Elke dag kun je kiezen wat je doet of laat. En je kunt het goede kiezen. Dat is een geweldige kans en uitdaging.’ ‘Het volk Israël heeft gezworven maar altijd zijn verlangen behouden. Joden in den vreemde, in de verstrooiing, zijn door de eeuwen heen begraven met zand uit Israël. Het politieke Zionisme uit de negentiende eeuw, van Theodor Herzl en anderen, kwam niet uit de lucht vallen. Het was de vertolking van een eeuwenoud verlangen.’ Soetendorp stelt hardop de vraag: ‘Waarom was het nodig in 1948 een joodse staat op te richten?’ En hij roept vervolgens het beeld op van de verschrikkingen tegen joden die van 1933 tot 1945 in Europa plaatsvonden. Soetendorp laat nu zijn emoties duidelijk zien, zonder aan redelijkheid in te boeten. Zijn verhaal is ten diepste een ervaringsverhaal. ‘Met mijn ouders woonde ik vanaf 1948 in Israël. Die eerste jaren was er oorlog. Maar bij een luchtalarm bleef mijn moeder, ogenschijnlijk kalm, op de bank liggen. Ze zei: ‘Nee, hier ga ik niet een kelder in. Hier zijn we thuis, dit is ons huis’. En Soetendorp vervolgt, zichtbaar geraakt: ‘Ja, dát is voor mij Israël.’ De kansen op vrede zijn eind 2008 groot, stelt een hoopvolle Soetendorp. ‘Een grote meerderheid van joden en Palestijnen is bereid concessies te doen. Ik heb vertrouwen in de organisatie ‘One Voice’ die een ‘twee staten oplossing’ voor ogen heeft. Ook bij Israëli is er een groeiende aanvaarding om ook de stad Jeruzalem te verdelen. Daarnaast wil ik Barack Obama noemen. De Verenigde Staten van Amerika hebben een visionair man voortgebracht: hij is de droom van Martin Luther King. Ik verwacht dat zijn invloed op de wereldorde stabiliserend zal werken.’

Geroerd Soetendorp moet plotseling terugdenken aan februari 1968. ‘Ik woonde en stu-

deerde in Amerika en liep als jonge rabbijn mee in een demonstratie tegen de oorlog in Vietnam. Ik onderhield ook contacten met mensen uit de burgerrechtenbeweging van Martin Luther King. Tijdens een bijeenkomst waar King sprak, raakte ik een boek kwijt, een boek waarin ik zeer verdiept was. Ik heb heel lang lopen zoeken, ook toen de zaal al leeg was. Ik zat op mijn knieën en keek onder een rand of ik het boek kon vinden. Ineens kwam King aanlopen en … hij vroeg me wat er aan de hand was en hielp mij zoeken. We vonden het boek niet, maar hij nam afscheid en zei ‘no thanks my friend’. Ik was geroerd dat King mij zijn vriend noemde. Zijn droom was niet alleen een droom voor zwarte Amerikanen, maar een droom voor alle mensen: ook voor blanken en rijken.’ De rabbijn benadrukt dat het ook hem gaat om een universele droom van een betere toekomst voor alle mensen. Daarom is hij betrokken bij talloze vredesinitiatieven en de interreligieuze dialoog. Hij onderhoudt contacten met mensen van andere godsdiensten zoals een conservatieve groot-moefti uit Syrië, een moslimleider dus. Soetendorp liet deze man, die in de ogen van veel joden het kwaad belichaamt, aan het woord. De groot-moefti sprak verzoenende woorden tijdens een conferentie met alleen joden in de zaal. Met zijn ‘Jewish Institute for Human Values’ heeft Soetendorp een platform om het gesprek aan te gaan met mensen uit andere spirituele tradities. Ook is hij betrokken bij het internationale gezelschap ‘Rabbis for Human Rights’ (zie kader).

Verdreven Palestijnen De mensen in het kerkzaaltje in Dalfsen luisteren aandachtig en stellen hun vragen. Inmiddels maakt Soetendorp aanstalten om te vertrekken want hij moet met de laatste trein terug naar het westen van het land. Een man vooraan wil perse van Soetendorp weten hoe hij aankijkt tegen de geluiden dat bij de oprichting van de staat Israël in 1948, Palestijnen zijn verdreven en vermoord. ‘Kunt u deze geluiden die steeds vaker klinken, niet rechtzetten? Net zoals professor Smalhout dat heeft

Awraham Soetendorp Soetendorp werd geboren in 1943 als zoon van de Amsterdamse rabbijn Jacob Soetendorp. Hij bracht de Tweede Wereldoorlog door bij katholieke pleegouders. Soetendorps strijd voor een betere relatie tussen joden, christenen en moslims is hem, zo zegt hij, in belangrijke mate ingegeven door de manier waarop hij de oorlog heeft overleefd. Na de oorlog vond hij zijn ouders terug en woonde van 1948 tot 1953 in Israël. Hij bezocht verschillende opleidingen, waaronder het Vossius Gymnasium te Amsterdam, het Leo Baeck College in Londen (progressief opleidingsinstituut voor rabbijnen) van 1963 tot 1967 en het Hebrew Union College Cincinnati in de VS. Hij was rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente te Den Haag, president van de Europese Regio van de Wereldunie van Progressief Jodendom en vicevoorzitter van het Global Forum of Spiritual and Parliamentary Leaders. Tevens is hij lid van onder meer het ‘International Green Cross’. In de beweging One Voice is hij actief in het bijeenbrengen van vredesgroepen in Palestina en Israël. Over de tranen die hij regelmatig publiekelijk laat stromen, zegt hij: ‘Dat is de ontroering, maar het is ontroering met hoop.’ Op 16 februari 2008 nam Soetendorp op zijn 65e verjaardag afscheid van de Liberaal Joodse Gemeenschap in Den Haag, waar hij veertig jaar werkte. Hij blijft zich ook na zijn pensionering inzetten voor zijn idealen. gedaan in zijn column in de Telegraaf?’ De inmiddels gehaaste Soetendorp staat bij de deur, lacht vriendelijk en zegt: ‘Niet alle Palestijnen die in 1948 vertrokken, werden daartoe gedwongen. Maar we moeten ook niet ontkennen dat er dingen gebeurd zijn door Israël die beslist niet goed waren.

17

Juist door dat wél te erkennen, sla je een brug en ontstaat er vrede. Niet alleen recht en onrecht staan in de geschiedenis tegenover elkaar, maar ook recht en recht: het recht van beide groepen op een land om te kunnen leven.’


Palestijnse kerkleiders op bezoek in Nederland

Band met Israel verdrukt oecumenische verbondenheid Jan Willem Stam

Op uitnodiging van ICCO, Cordaid en IKV Pax Christi bracht een delegatie kerkleiders uit Israël en de Palestijnse Gebieden in oktober een bezoek aan Nederland. Deze vergeten groep christenen kon via dit bezoek zelf aan het woord komen. Onder de kerkleiders waren Heads of Churches uit Jeruzalem, maar ook plaatselijke leiders, onder andere uit Oost-Jeruzalem en Nazareth. Zij vroegen in Nederland aandacht voor de situatie van christenen in Israël en de Palestijnse Gebieden. Deze christenen worden vaak vergeten. Het conflict in Palestina wordt versimpeld: islamitische Palestijnen betwisten de Joodse staat Israël. Dat is naar twee kanten niet waar. Er is een heel aantal mensen met een Palestijnse achtergrond met een Israëlisch paspoort en er zijn Palestijnen die geen moslim zijn. Steeds meer christenen trekken weg, men is de moed aan het verliezen. Voor christenen in Israël en de Palestijnse Gebieden is christen zijn een probleem. Zoals één van de delegatieleden zei: ‘We zitten midden tussen Joden met hun kolonisten en Arabieren met hun Islamitische extremisten. Voor de Joden zijn wij als Arabische christenen in de eerste plaats Arabieren en dus mogelijke terroristen, voor de moslims zijn wij in de eerste plaats christenen en dus ongelovigen.’ Bovendien is er in het Westen weinig aandacht voor de christenen in Israël en de Palestijnse gebieden. Veel westerse christenen voelen zich verbonden met Israël en durven of willen de huidige politiek van Israël niet bekritiseren.

Israëlparagraaf Van 4 tot 9 oktober heeft de delegatie allerlei ontmoetingen gehad. Onder andere met de Minister van Buitenlandse Zaken, Verhagen. Hij beloofde de moeilijkheden voor Arabische christenen bij binnenlandse en buitenlandse reizen (in Europees verband) aan te kaarten bij zijn Israëlische ambtsgenoot. Verder reageerde hij heel positief op een uitnodiging van de kerkleiders om hen te bezoeken. Een dergelijk bezoek kan de minister dichter bij de dagelijkse realiteit van Palestijnen brengen december 2008 – nr 5

Van links naar rechts: Aartsbisschop Sayah (Grieks Katholieke kerk), Bisschop Dawani (Episcopale kerk), Archimandriet Innocentios (Grieks Orthodoxe kerk) in gesprek met Minister Verhagen.

dan de meeste politieke bezoeken. De delegatie bezocht in Den Haag ook vertegenwoordigers van de ChristenUnie. Hierbij ontstond een levendig debat over de Israëlparagraaf in het verkiezingsprogramma van de ChristenUnie. De delegatie waardeerde de betrokkenheid van de ChristenUnie bij de situatie in het Midden-Oosten en vroeg om verdere doordenking van de consequenties van deze Israëlparagraaf voor de Palestijnse christenen.

Betrokkenheid gemist Verder is de delegatie op bezoek geweest bij kerkelijke vertegenwoordigers: bisschop Van Luyn (voorzitter van de Rooms-katholieke Bisschoppenconferentie), het Moderamen van de Synode van de Protestantse Kerk en het moderamen van de Raad van Kerken. De delegatie was blij met de ontmoeting met deze vertegenwoordigers, maar moest tegelijkertijd vaststellen dat de Nederlandse kerken zich niet zo goed raad weten hoe de oecumenische verbondenheid met de Palestijnen vorm te geven, zeker niet als er een onopgeefbare verbondenheid met Israël wordt ervaren. De delegatie zou graag zien dat hierover in de toekomst verder wordt gesproken. Men vond dat de kerkelijke leiding goed luisterde, maar tegelijkertijd werd de werkelijke inhoudelijke betrokkenheid gemist. Er was een bezoek aan organisaties die zich in Nederland inzetten voor de Palestijnse christenen, zoals Vrienden van Sabeel Nederland, Werkgroep Keerpunt, Plant een Olijfboom, de Taakgroep Vrede van de Remonstranten. Opvallend is ook het bezoek aan de Katho-

18

lieke Raad voor Israël (KRI) en de Protestantse Raad voor Kerk en Israël. Deze organisaties zijn vooral bezig met Israël en het Jodendom, maar zij wilden de delegatie graag ontmoeten. Er werd tijdens deze avond soms scherp gedebatteerd, de voorliefde voor Israël van deze groepen kwam duidelijk naar voren. Toch werd de ontmoeting met deze organisaties zeer gewaardeerd, juist vanwege het debat. Want, zoals één van de delegatieleden zei, ‘debat is werkelijke betrokkenheid.’ Deze betrokkenheid, die zeker niet kritiekloos is, miste de delegatie zoals gezegd bij de officiële kerkelijke vertegenwoordigers.

Niet vergeten Opvallend tijdens al deze ontmoetingen was de welwillendheid en openheid van alle gesprekspartners. De delegatieleden waren daarover soms verbaasd omdat zij Nederland tamelijk pro-Israëlisch hadden ingeschat. Het is bovendien verrassend hoe de delegatie de betrokkenheid van Nederlandse christenen op Israël positief beoordeelde. ‘Als goede vrienden van Israël zijn jullie juist ook in staat om kritisch te zijn op Israël. Zij vertrouwen jullie en dus kun je lastige zaken aan de orde stellen.’ De delegatie vertrok daarom op 9 oktober met een positief gevoel uit Nederland. ‘Men is ons niet vergeten. De Nederlandse christenen die we hebben ontmoet stonden open voor ons verhaal en dat geeft ons hoop en moed om vol te houden.’ Jan Willem Stam was tot november werkzaam bij IKV Pax Christi.

Oecumenische Vrouwensynode 2008

Geloven in Dialoog Joke Koehler

Op 30 oktober trekken zo’n 120 (een recordaantal) vrouwen uit Nederland en België naar de Amersfoortse wijk Vathorst waar in het cultuurhuis De Kamers de synodedag van de Oecumenische Vrouwensynode (OVS) – een platform van de christelijke vrouw-en-geloofbeweging – wordt gehouden. Thema: geloven in dialoog. En dan niet in eerste plaats de dialoog met de kerken. Die is sinds 1987 (het jaar van de eerste Oecumenische Vrouwensynode) meer dan uitputtend gezocht met slechts hier en daar een reactie. De vrouwensynode zoekt de dialoog, over de grenzen van haar eigen traditie heen, met vrouwen uit verschillende godsdiensten. Gastspreekster is de jonge Leyla Çakir( In een indrukwekkend theaterstuk met 30), sociaalpedagogisch hulpverleenster en dans, muziek en maskerspel volgen we sinds kort voorzitster van de moslimvroude ontwikkeling van Esther, dochter van wenorganisatie Al Nisa (een interview met immigranten, die door de koning vanwege haar stond in De Linker Wang van mei haar charmes wordt gekozen tot konin2008). gin. Dan verandert de politieke situatie in Voor Leyla zijn spiritualiteit en geloof in het land en wordt haar volk met de dood dialoog belangrijk. Haar voorkeur gaat uit bedreigd. Esther staat voor lastige dilemnaar spiritualiteit, omdat dit een dimensie ma’s. Moet ze zich aanpassen of zichzelf is van godsdienst die geen institutie nodig blijven? Haar verkenning leidt tot tot een heeft. Dialoog inspireert haar om stil te onomkeerbare keuze. staan bij de vraag wie we zijn en wie we Een voorstelling over migratie en vreemwillen worden. Dialoog – gebaseerd op deling zijn die je diep raakt, ook – of juist ethische waarden als vrede, respect, liefde, – omdat het herinneringen oproept aan zo vrijheid en verantwoordelijkheid – verbindt, vele andere situaties van bedreiging, uitzetverlicht en bouwt een samenleving. ting en wegvoering van mensen die tot een minderheidsgroep behoren.

Nieuwe voorzitter Aan het eind van de dag neemt Annego Hogebrink, na tien jaar voorzitterschap, afscheid en draagt de sleutel over aan Jasja Nottelman, studentenpastor te Utrecht. In haar afscheidswoord memoreert Hogebrink enkele markante leermomenten: • Wie definieert heeft macht. Sinds de eerste vrouwensynode in 1987 definiëren vrouwen zelf: Ook wìj zijn kerk! • Vrouwensynode betekent het einde aan een schuldenloze naïviteit van witte vrouTot slot van haar toespraak spreekt Leyla wen. Dat leerden zwarte vrouwen tijdens de hoop uit dat, met de overdracht van het de tweede vrouwensynode in 1992. Het voorzitterschap van zowel Al Nisa als de werd een begin van het onder ogen zien Vrouwensynode aan jonge vrouwen, beide van macht tussen vrouwen en het maken organisaties een koers zullen uitzetten die van analyses. ook jonge vrouwen aanspreekt. • Vrouwensynodes leren dat in diversiteit de kracht van vrouwen ligt. Ik ben van daar – ik ben van hier • Met het wegvallen van een landelijk Dialoog is ook het thema van het bewesteunpunt groeit de beweging uit tot een gingstheater Wij Esther, gebaseerd op het beweging met succes waar voor een ieder bijbelboek Esther en uitgevoerd door Riëtte iets te halen is. Beurmanjer en Joyce Schoon van de Stich- • De OVS is een beweging met een kleurting 7evende Hemel. rijke vergadertafel, waar voortvarend

19

vergaderd wordt en besluiten worden genomen.

De agenda Die besluiten stonden ook deze middag op de agenda: Hoe staat het er voor met de agendapunten voor de oecumenische vrouwenbeweging die tijdens het synodeweekend van 2007 werden genomen? In de synodekrant van 30 oktober 2008 was er te lezen over de voortgang van destijds genomen besluiten en tijdens deze dag werd van sommige besluiten de voortgang toegelicht. Besluiten die de breedte van de oecumenische vrouwenbeweging weergeven: van genderbalans in kerkbeleid en Zij/ Hij in beeld, via heilzame seksualiteit en armoede onder vrouwen tot uitwisseling met Palestijnse vrouwen en de oprichting van een internationaal FemArtMuseum voor kunst van vrouwen. Landelijk genomen besluiten vinden plaatselijk of regionaal een vervolg, er wordt volhardend en met plezier aan gewerkt. Een ander punt dat opvalt, is het algemene beeld: er komt meer kleur in het zilvergrijze netwerk dat de vrouwensynode was. Belangrijk is de deelname van jonge(re) vrouwen aan het netwerk van de Oecumenische Vrouwensynode. Met hun inbreng zal de beweging aan groeikracht winnen en met vertrouwen de toekomst onder ogen kunnen zien. Een geslaagde dag die doet uitzien naar vervolg. Joke Koehler is lid van De Linker Wang en nauw betrokken bij de Oecumenische VrouwenSynode.


Actueel commentaar

Wordt Afghanistan achilleshiel Obama? Hans Feddema

Verschillende crises teisteren ons. Naast een recessie onder meer de klimaatcrisis en die van de haat en polarisatie in de wereld. Barack Obama riep inzake de klimaatcrisis tijdens en na zijn verkiezingen op tot een flinke reductie van de CO2-uitstoot en het nemen van een leidende rol van de VS in deze. Een verademing na Bush. Maar vooralsnog heeft hij zijn handen vol met de economische malaise en het formeren van een ministersploeg en het zich laten omringen met uitgelezen adviseurs.

zeker internationaal. Op het punt van de hernieuwde kracht van deze tegenspeler. vrede toonde hij zich meer een duif dan Dialoog met het gematigde deel van de een havik. Bijvoorbeeld door zijn standpunt Taliban, wat Karzai al lang bepleit, is steeds over de oorlog in Irak. Hij was er vanaf meer een wens. ‘We moeten praten met het begin tegen en pleitte steeds voor een terroristen’, liet Ingrid Betancourt weten terugtrekken der troepen. Geen havik ook in een toespraak voor het Europese parledoor de bereidheid met Iran het gesprek te ment. In Time zei Obama te willen onderwillen aangaan zonder voorwaarden vooraf. zoeken ‘wat de mogelijkheden zijn voor Inzake Afghanistan pleitte hij echter voor onderhandelingen met de Taliban’. Geeft het sturen van meer Amerikaanse troepen, deze uitspraak en trouwens zijn imago als mede omdat deze door hun geringe aantal bruggenbouwer hoop, dat er in de oorlog nu zeer snel aan het bombarderen slaan van- van de VS met het islamisme toch iets gaat uit de lucht, wat veel burgerslachtoffers geeft. veranderen? Het Westen en vooral de VS Dat hij recent zijn verkiezingsbelofte herwil de wereld te veel beheersen, desnoods haalde om Guantanamo Bay te sluiten met Dit impliceert helaas wel voortzetting van met geweld. Als we dat willen gaan verminhet argument de VS hun ‘morele status terug de militaire strijd tegen het terrorisme. Er deren en dialoog overwegen, ook met de te geven’, viel goed. Eveneens dat hij zich is, zei ik al, de crisis van de polarisatie in Taliban, is dat met recht change. ontdoet van behoudende christelijke advide wereld. Daarmee stuiten we op de wesseurs en zich in de plaats daarvan laat inspi- terse arrogantie. Deze roept tot op vandaag Zoiets heet ook wel werken aan verzoereren door onder meer de linkerwangachtige naast de westerse (militaire) machtspolitiek ning van tegenstellingen. Zoals die tussen theoloog Jim Wallis. Met de keuze van som- verzet op. Een ieder weet dat sinds nine Noord en Zuid, West en Oost, Israël en de mige ministers, vaak bekende namen uit eleven en beseft dat er haat (en een gevoel Palestijnen, rassen, religies, haves en havehet Clintontijdperk, ligt dat iets anders. Een van onrecht) is tussen mensen, groepen en nots, tussen tolerantie en intolerantie, hardlichte teleurstelling is er over Obama’s hand- religies: de voedingsbodem voor terrorisme. vochtigheid en mildheid, tussen geweld en having van de huidige minister van Defensie Nederland is er bij betrokken via intolegeweldloze kracht. De wereld vraagt er om. Robert Gates. Ook zijn er vragen over de rantie en via ons meedoen aan de oorlog Verzoening impliceert tevens eerlijk delen, keus voor generaal James Jones als nationaal in Afghanistan. Haat en terrorisme zijn ook van de macht, en een gerichtheid niet veiligheidsadviseur. geen vijanden, die je militair kunt verslaan. op scherpslijperij, maar op dialoog en Toch proberen we dat steeds weer, zonder samenwerking. Ook met grootmachten als In 1997 benoemde Bill Clinton ook een te beseffen dat je via deze weg de haat juist Rusland – terecht boos over het raketschild Republikein op Defensie om niet meteen vergroot. Als je bewust bent van je eigen in Oost-Europa – en China. En zeker ook in een diepe polarisatie verstrikt te raken. schaduwen, - persoonlijk, maar ook collec- met Iran. Onlangs stelde Amitai Etzioni, Gates valt trouwens mee. Dat Obama Clintief -, wordt je milder jegens andere mensen, dat ‘dit het goede moment voor vrede met tons strategie ook uitprobeert, begrijp ik. krijg je meer mededogen met hen en ben je Iran’ is. ‘De Verlichting heeft helden nodig’, Hij kiest in de huidige crisis voor ervaren bereid tot dialoog. Als je het kwaad alleen meent de filosoof Susan Neiman terecht. gematigdheid. Zoals hij knap jongeren bij bij de ander plaatst en daar al je aandacht de politiek betrok, zo lijkt hij nu ook de en pijlen op richt, geef je dat kwaad juist Heldendom? Er is in elk geval leiderschap ervaring van oude rotten te willen benutten. meer energie. nodig. Staat dat er nu aan te komen in Overigens zorgde druk van de jongeren, de VS? Barack Obama is van nature een die hij aan zich bond. er al voor, dat hij de We zien dat nu ook in Afghanistan. Daar behoedzame en pragmatische verzoener omstreden John Brennan als kandidaat om lijkt de Taliban zo’n comeback te hebben die, om met Colin Powell te spreken, ‘zijn de CIA te leiden, snel liet vallen. gemaakt, dat Amerikaanse inlichtingenhand uitstrekt over tegenstellingen heen’. diensten in een uitgelekt rapport spreken Zijn komende installatie op 20 januari is Obama gaf de Amerikanen en zeker jongevan een bijna niet te stoppen ‘neerwaartse historisch en een signaal van hoop. Ook al ren weer zelfvertrouwen en kracht. Onder spiraal’. De regering-Karzai verliest aan blijft het afwachten of hij samen met andere meer door de uitspraak: ‘Ik vraag jullie gezag en de onveiligheid neemt toe. Mark goedwillende krachten de haat en polarisaniet te geloven in mijn vermogen het land Carleton-Smith, de Britse brigade-generaal tie in de wereld kan helpen ombuigen. te veranderen. Ik vraag jullie te geloven in Afghanistan, zei onlangs dat de oorlog in jullie vermogen dat te doen’. Maar hij tegen de Taliban niet kan worden gewonbeloofde tevens verandering en daadkracht. nen. Dat niet alleen door de situatie in Dat is nu de grote uitdaging voor hem, buurland Pakistan, maar vooral door de


20

Exegese

Nikodemus en de wedergeboorte Susanne Hennecke

Wat moeten we ons eigenlijk voorstellen van een nieuw begin? En wat heeft dat met het Koninkrijk van God van doen? En wat zouden we ons bij grote woorden zoals ‘een nieuw begin’ eigenlijk kunnen voorstellen? Deze vragen vormden het thema van een dienst van PKN-gemeente ‘Het Anker’ in Zaltbommel. Suzanne Hennecke hield er onderstaande overweging onder het motto ‘Een mogelijk misverstand: enkele overwegingen over Nikodemus en de wedergeboorte’. De bijbehorende bijbelteksten waren het scheppingsverhaal in Gen. 1 - 2:4a en Joh. 2:23 – 3:13 (zie kader). Waar u dit nummer van De Linker Wang vermoedelijk rond oud en nieuw zult lezen, leek ons een beschouwing over een nieuw begin gepast. Als ik niet zeker zou weten dat het verhaal over Nikodemus bijna 2000 jaar geleden was opgeschreven, dan zou ik denken dat het ongeveer in onze tijd was bedacht, maar dan opgeschreven in een beetje ouderwetse taal. Wat het verhaal voor mijn gevoel zo eigentijds maakt is de tijdgeest die in dit verhaal onder woorden wordt gebracht. Nikodemus weet het gewoon niet, moet hij nu wel of niet in Jezus geloven? In tegenstelling tot veel andere vooraanstaande mensen uit zijn omgeving vind hij

wel, dat Jezus niet zo maar iemand was, maar een leraar van Israël, een bijzondere leraar zelfs, want de vele wondertekenen die Jezus heeft gedaan hebben hem wel degelijk ervan overtuigd dat hier iets bijzonders aan de hand moest zijn. Maar om nou het hele verhaal zomaar te geloven, dat Jezus het grote en beslissende licht zou zijn dat in de duisternis was gaan schijnen, dit soort verhalen gingen hem een beetje te ver. Zeker in de tijd voor Pesach, waar men zich graag herinnerde aan de grote verhalen over bevrijding of opstanding,

Gesprek met Nikodemus 2:23 Toen Jezus op Pesach in Jeruzalem was, kwamen veel mensen tot geloof in zijn naam, omdat ze de wondertekenen zagen die hij deed. Maar Jezus had geen vertrouwen in hen, omdat hij hen allemaal kende, en niemand hoefde hem iets over de mens te vertellen, want hij wist zelf wat er in een mens omgaat. 3:1 Zo was er een farizeeër, een van de Joodse leiders, met de naam Nikodemus. Hij kwam in de nacht naar Jezus toe. ‘Rabbi,’ zei hij, ‘wij weten dat u een leraar bent die van God gekomen is, want alleen met Gods hulp kan iemand de wondertekenen doen die u verricht.’ Jezus zei: ‘Waarachtig, ik verzeker u: alleen wie opnieuw wordt geboren, kan het koninkrijk van God zien.’ ‘Hoe kan iemand geboren worden als hij al oud is?’ vroeg Nikodemus. ‘Hij kan toch niet voor de tweede keer de moederschoot ingaan en weer geboren worden?’ Jezus antwoordde: ‘Waarachtig, ik verzeker u: niemand kan het koninkrijk van God binnengaan, tenzij hij geboren wordt uit water en geest. Wat geboren is uit een mens is menselijk, en wat geboren is uit de Geest is geestelijk. Wees niet verbaasd dat ik zei dat jullie allemaal opnieuw geboren moeten worden. De wind waait waarheen hij wil; je hoort zijn geluid, maar je weet niet waar hij vandaan komt en waar hij heen gaat. Zo is het ook met iedereen die uit de Geest geboren is.’ ‘Maar hoe kan dat?’ vroeg Nikodemus. ‘Begrijpt u dit niet,’ zei Jezus, ‘terwijl u een leraar van Israël bent? Waarachtig, ik verzeker u: wij spreken over wat we weten en we getuigen van wat we gezien hebben, maar jullie accepteren ons getuigenis niet. Wanneer jullie me niet geloven als ik over aardse dingen spreek, hoe zouden jullie me dan geloven als ik over hemelse dingen spreek? Er is toch nooit iemand opgestegen naar de hemel behalve degene die uit de hemel is neergedaald: de Mensenzoon? Bron: Nieuwe Vertaling, met dank aan BijbelOnline (www.biblija.net).

21

zoals dat later zou gaan heten. Dit soort grote verhalen vindt hij persoonlijk allang niet meer overtuigend.

Goed! Zijn levensleuze is kortom: Een beetje geloven en een beetje niet. Wat hij als een beetje postmoderne mens belangrijk vind, is dat hij zich niet bij voorbaat hoeft vast te leggen, en precies daarom wil hij ook zo graag eens vrijblijvend en met alle respect kennis maken met Jezus. Als je hem zou vragen: ‘Hoe gaat het met je, Nikodemus?’, dan zou het antwoord ongetwijfeld zijn: ‘Goed!’ Want veel te klagen heeft Nikodemus nu werkelijk niet. Immers, hij is een man van hoog aanzien, een bestuurder in hart en nieren. Zijn religieuze partij is misschien een tikkeltje traditioneel, maar erg bevlogen als het gaat om sociale vraagstukken. Dus ook wat dat betreft: het gaat gewoon goed met Nikodemus. Misschien zelfs een klein beetje te goed, want Nikodemus heeft het wel erg druk met al zijn verplichtingen, met de vele afspraken en met diverse andere bezigheden. Daarom is het ook geen toeval dat hij nu juist in de nacht naar Jezus toegaat. Dat heeft er weinig of niets mee te maken dat het stiekem moest zijn, maar dat is gewoon omdat hij alleen maar in de avonduren tijd heeft om ook eens over zichzelf na te denken. En dan vraagt hij zich wel eens af, of dit nu echt alles zou zijn. Was er niet nog meer te verwachten dan wat hij nu al lang heeft bereikt en waar hij terecht trots op is ? Die vraag wilde hij eens met iemand bespreken. Ja, een gesprek over de hemel of over het koninkrijk van God of zoiets, dat zou hij wel eens interessant vinden. Wat zou Jezus daar nou van denken?

Ware geloof Het gesprek tussen Jezus en Nikodemus verloopt vervolgens helaas minder voorspoedig dan hij had gedacht. Achteraf bezien is dat misschien niet echt verbazingwekkend. Want Jezus vertrouwde Lees verder op pagina 22 » december 2008 – nr 5

» Exegese: Nicodemus en de wedergeboorte

Nikodemus van meet af aan niet, of in iedere geval vertrouwde hij zich niet aan de tijdsgeest toe, en Nikodemus is weliswaar welwillend, maar hij snapt met de beste wil van de wereld niet wat Jezus nu eigenlijk bedoelt. Behalve dat het over de wedergeboorte gaat. Juist over de wedergeboorte! Jezus kiest bepaald geen gemakkelijk thema voor het gesprek. Het thema wedergeboorte vraagt zeker om meer moeilijkheden dan andere thema’s dat zouden doen. Want het thema wedergeboorte is beslist niet onbeladen. Veel mensen associëren hierbij toch dat het om een soort bekering zou gaan. Om een grootse en dramatische gebeurtenis, waardoor je leven in één klap helemaal verandert, sterker nog, waardoor je er ineens van verzekerd kunt zijn dat je het ware geloof bezit. Of juist niet. Van dit soort verhalen moest Nikodemus zeker niets hebben. En met dit soort verhalen valt Jezus hem naar mijn gevoel gelukkig ook niet lastig, ook al hebben diverse christenen na hem dat misschien weer anders gezien.

Van boven geboren worden! Ik kan me goed voorstellen dat Nikodemus die betekenis van het woord liever niet wilde horen. Want van boven uit de hemel, dat klinkt veel te autoritair, veel te passief, alsof het alleen maar over God zou gaan en niet over de mens. En erger nog: het klinkt precies zo alsof er ergens boven Nederland een hemel zou zijn waaruit

sant. Geboren worden uit water en geest! Dat deed hem persoonlijk herinneren aan het scheppingsverhaal, ook een soort verhaal over een nieuw begin. In dat verhaal horen hemel en aarde helemaal bij elkaar, en daartussen als een soort verbinding de geest van God, die over de wateren zweeft, en de mens als een wezen dat onder de hemel leeft, maar met beide benen vast op de grond. En die Geest waait waarheen hij wil, zei Jezus. Geen eenrichtingsverkeer van boven naar beneden, geen wegwijs waarmee je maar één kant op kunt, maar juist heel veel verschillende mogelijkheden om naar de toekomst te kijken, heel veel verschillende kanten die je kunt opgaan, als je er maar mee begint om naar de hemel uit te kijken. Net als een kind, dat na lange tijd in de buik van de moeder eindelijk geboren wordt, eindelijk de hemel ziet, zich nog op de meest uiteenlopende manier kan ontwikkelen, de meest prachtige dingen in de wereld kan ontdekken. Zoiets zou Jezus bedoeld kunnen hebben met de wedergeboorte, dacht Nikodemus toen hij in de avonduren weer een keer bezig was om over zich zelf na te denken, dit keer in vrede met zichzelf.

Van boven geboren

Goed

Nee, het moeilijke punt in het gesprek gaat over de vraag wat je je onder een wedergeboorte precies moet voorstellen. En op dit punt verschilt Nikodemus toch hemelsbreed van mening met Jezus. Waar Jezus het woord wedergeboorte gebruikt – opnieuw geboren worden, zegt hij – daar hoort Nikodemus zoiets als ‘nog een keer’ geboren worden. Die manier van horen suggereert dat het om een letterlijke tweede geboorte zou gaan. Of minder letterlijk om een soort herhaling van je leven, bijvoorbeeld om zoiets als reïncarnatie. Of om een soort hemelse verdubbeling van je aardse leven, wat je vroeger het eeuwige leven noemde. Dat kan toch helemaal niet, vindt Nikodemus, en tot zover is hij het welbeschouwd ook met Jezus eens. Maar wat Jezus dan wel bedoelt met wedergeboorte, dat gaat zijn pet een beetje te boven: Wat Jezus bedoelt met wedergeboorte, met opnieuw geboren worden, dat is ‘van boven’ geboren worden, vanuit de hemel geboren worden. Het misverstand is mogelijk omdat je het Griekse woord op twee manieren kunt uitleggen: ten eerste in de zin van nog een keer, en ten tweede in de zin van een nieuw begin vanuit de hemel, een gebeurtenis van boven.

Want met het koninkrijk van God en met de hemel, dat hij ondertussen wel een beetje heeft begrepen. Stiekem geloofde hij er zelfs een beetje in, maar dat zou hij nooit zo hardop zeggen. Misschien dat Nikodemus ongeveer het volgende geloofde: Het koninkrijk van God, dat zal altijd iets blijven om naar uit te kijken, op je eigen manier. En soms licht het dan vanuit elders op in het hier en nu, op geheel aardse wijze, onder het eten, als je geniet van mooie kunst of muziek, of van een mooi mens, als iemand het onverwacht voor je opneemt of jij dat doet voor die ander, en vooral als je een keer de tijd neemt om een hele dag juist helemaal niets te doen, niets – behalve dan om op deze aarde rond te lopen en te voelen dat het goed is, zoals in het begin.


Nikodemus en Jezus in gesprek. Uit “Historiae celebriores Veteris Testamenti Iconibus representatae” (1712), Caspar Luiken (1672-1708). Courtesy of the Digital Image Archive, Pitts Theology Library, Candler School of Theology, Emory University.

God nog niet was verdwenen. Alle spreken over boven komt van beneden, zou iemand als Nikodemus met de woorden van Harry Kuitert wel eens tegen Jezus kunnen roepen. Nee, Nikodemus kon met de beste wil van de wereld geen begrip opbrengen voor Jezus. Daarvoor was hij veel te eigenwijs. Later wordt in het evangelie van Johannes verteld dat Nikodemus Jezus een keer heeft verdedigd, en nog verderop dat hij ervoor zorgt dat Jezus een fatsoenlijke begrafenis krijgt. Over een bekering wordt dus niets verteld. Toch moet er iets gebeurd zijn, want Nikodemus neemt het tenslotte wel voor Jezus op, ondanks hun verschil van mening. Misschien dat de uitleg van Jezus hem op gegeven moment toch geraakt heeft, op zijn eigen manier, nadat hij daar een tijdje over nagedacht had.

Zoals een kind Die aardse termen van Jezus, die vond hij achteraf gezien bijvoorbeeld best interes-

22

Dr. Susanne Hennecke studeerde theologie en politieke wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Nu werkt zij als universitair docent voor geschiedenis en gedachte van het Christendom (godsdienstfilosofie en ethiek) aan het departement voor Godgeleerdheid van de Universiteit van Utrecht. Daarnaast trekt ze door het land als gastvoorganger van diverse protestante gemeentes.

Onder ogen

agenda

Verdrag clustermunitie

T/m 3 januari:

Minister Verhagen heeft 3 december in Oslo zijn handtekening gezet onder het clustermunitieverdrag. Achttien van de 26 NAVO-lidstaten hebben het verdrag ondertekend. De Verenigde Staten, Rusland, India en Israël waren daar niet bij. Desondanks viert Miriam Struyk, die namens de Nederlandse Clustermunitie Coalitie in Oslo is, de ondertekening als een overwinning. “Dit verdrag stigmatiseert het gebruik van dit type wapen ook voor de niet-ondertekenaars. Dat was ook zo bij het Landmijnenverdrag. Landen zoals de Verenigde Staten, Rusland en Israël riskeren veroordeling door de rest van de internationale gemeenschap als ze clusterbommen gebruiken.”

Geluk! Boek Femke Halsema GroenLinks partijleider Femke Halsema heeft een nieuw boek geschreven: ‘Geluk! Voorbij de hyperconsumptie, haast en hufterigheid’ (Bert Bakker 2008). In het boek analyseert ze hyperconsumptie als een ‘slechte koop’. Welvaart groeit, maar welzijn en geluk blijven achter. We worden meer consument en minder burger. Het kan anders als politici moedige keuzes durven te maken, aldus Halsema die in haar boek de nodige alternatieven schetst. In het komende nummer van De Linker Wang (februari 2009) volgt een bespreking van het boek.

Jan Pronk: Het pantser afleggen Het nieuwste boek van Jan Pronk heet ‘Het pantser afleggen’ (Bert Bakker 2008). In het boek worden ideeën gelanceerd voor een open politiek: open naar de wereld en gericht op de toekomst. Globalisering vraagt om nieuwe vormen van internationale samenwerking en nieuwe instituties, aldus Pronk. Het boek bevat teksten van redevoeringen en artikelen geschreven na de terugkeer van de auteur uit Soedan, aangevuld met nieuwe beschouwingen. Pronk was diverse keren minister voor de PvdA, werkte in verschillende functies voor de VN en is nu voorzitter van het IKV.

Maarten Wolterink e.a.

In De Kunstlinie in Almere-Stad is tot en met 3 januari de expositie ‘Op de tekening zag het er heel anders uit’ te zien: het jaar 2008 weergegeven in cartoons. Op de tentoonstelling hangen tekeningen van onder andere Joep Betrams, Peter van Straaten en van Linker Wang cartoonist Maarten Wolterink.

aan. Dat bespraat energie en is goed voor het milieu. Zeker als we dat met z’n allen doen. Noteer 13 februari vast in je agenda: de Warme Truiendag! Kijk voor invulling van de Warme Truiendag thuis, op school of op je werk onder het kopje activiteiten op www.warmetruiendag.nl. Meld je aan en ontvang de nieuwsbrief Warme Truiendag 2009.

16 januari:

Conferentie ’de omslag’

Op 16 januari 2009 zal de vervolgconferentie plaatsvinden van de succesvolle Conferentie van Tilburg. Deze keer zal dat in Antwerpen zijn, in het Provinciehuis. De conferentie heeft als titel: “De Omslag – groeien tot de laatste druppel ?” De hoofdlezing wordt verzorgd door de Duitse ecoloog Wolfgang Sachs (Wuppertal Institut). Daarna is er een debat met Vlaamse en Nederlandse beleidsmakers, waarna workshops volgen. Informatie en opgave: www.economischegroei.net

V.a. 17 januari:

Inspiratiebeurzen

Op het levenwww.pkn.nl

23 januari:

Oecumenelezing 2009

De jaarlijkse Oecumenelezing van de Raad van Kerken is op 23 januari vanaf 14.30 uur in de Geertekerk te Utrecht. De lezing wordt verzorgd door dr. Wiel Smeets uit Maastricht over ‘De Kerk als ongelooflijke verleiding’. Als studentenpastor zag Smeets vele tientallen jongeren die zich ‘ongodsdienstig’ noemden, deelnemen aan spiritualiteitgroepen en kloosterweekenden. Het fascineerde hem en hij deed er onderzoek naar. Informatie en opgave zie: www.raadvankerken.nl.

13 februari:

Warme truiendag De verwarming uit (of wat graden lager) en een warme trui

BON o Ik meld mij aan als abonnee op De Linker Wang

NAAM

ADRES

POSTCODE

PLAATS

o Ik wil bovenstaande persoon een abonnement op De Linker Wang cadeau geven. Stuur de factuur voor het abonnementsgeld naar:

NAAM

ADRES

POSTCODE

Ik ontvang een acceptgirokaart en zal daarop  12,50 betalen.

HANDTEKENING

svp zenden aan: De Linker Wang, Tarthorst 373, 6708 HM Wageningen.

PLAATS

23


Column

Ja! Jacqueline Kool

Als ik Labi Siffre’s Something Inside so Strong hoor, kan ik ‘t nooit droog houden. Vooral die ene zin: ‘Brothers and sisters, When they insist we’re just not good enough Well we know better, Just look ‘em in the eyes and say ‘We’re gonna do it anyway’, ‘We’re gonna do it anyway’ There’s Something Inside So Strong’ Iets vergelijkbaars overkwam me toen ik op woensdagochtend 5 november aan het CNN beeldscherm geplakt zat en Obama’s ‘Yes, we can’ hoorde. Van te voren was ik nuchterder, ik dacht: ‘Ach, hoeveel speelruimte heeft zo’n president nou echt? De machten in de Verenigde Staten liggen zo vast. Wat kan hij waarmaken?’ Maar toen ik hem in vuur en vlam zijn speech zag houden, raakte me dat zeer. Nog meer werd ik geraakt door al die geëmotioneerde gezichten van mensen van allerlei pluimage in beeld die zo verlangen naar een inspirerend, geëngageerd leider die hen ziet staan en echt reden geeft tot hoop: ‘Ja, we kunnen wel iets anders dan cynisch bij de gevestigde pakken neerzitten en ons eigen hachje beschermen.’ Het verlangen naar iemand die visie heeft, richting kan geven en bruggen bouwt in een wereld vol polariteit. Het is haast een messiaans verlangen op die gezichten. Het zette me weer aan het denken over democratie. In Nederland zie ik ook zoveel gebrek aan goed leiderschap, terwijl we er om schreeuwen. Niet om een zogenaamde ‘sterke man’ (of vrouw), maar leiderschap dat weer duidelijk kan maken wat de waarden zijn van onze samenleving en onze democratie. Leiders met visie die dat om kunnen zetten in handelen. Tegen al het geblaat in van de vele gebakken-lucht-leiders die niet verder komen dan veel ‘Nee!’ roepen en nooit ‘Ja!’ laten zien. Ik schrik er vaak van als ik zie dat democratie een lege huls lijkt geworden december 2008 – nr 5

die er alleen nog over gaat dat iedereen overal in gelijke mate z’n zegje over moet kunnen doen. Of je nu kennis van zaken hebt, of niet. Referenda, gekozen burgemeesters, mogen (of bijna: moeten) zeggen wat je denkt en overal een mening over hebben, het lijken dé pijlers van democratie. Maar de betekenis van dat soort inspraak en meespraak lijkt wrang als diezelfde samenleving ondertussen grote groepen mensen de boodschap geeft dat ‘we’ niet op hen zitten te wachten. Gehandicapte of allochtone jongeren, uitvallers uit het (V)MBO die in door volksvertegenwoordigers worden betiteld als profiteurs, kut-Marokkanen en ‘het afvoerputje van de samenleving’. Ouderen die worden afgeschreven als dat maatschappelijk zo van pas komt of weer van stal gehaald om dezelfde reden. Het toenemende beroep op voedselbanken in steden. Het in toenemende mate uitstoten van mensen die afwijken van de norm van de snelle, autonome, multitasking burger die altijd piekfijn zijn of haar eigen zaakjes weet te verdedigen. Om maar te zwijgen van de bureaucratie die in groeiende mate een tweedeling maakt tussen hen die zich wel en hen die zich niet weten staande te houden in dat woud van ondoorzichtige, wantrouwende en hopeloos ingewikkelde papieren dreig-tijgers. Wat hebben die aan een referendum over de Europese grondwet, als goed ingewijden al nauwelijks kunnen overzien waar die toe zal leiden of aan stemmen over het waterschap? In de enorme opkomst van de stemmers in de VS zit wel degelijk iets hoopvols. Zoveel mensen die anders niet het stemhokje ingaan, die nu toch een zeker vertrouwen uitspraken dat de politieke macht nog niet helemaal van hen vervreemd is of zij van de politieke macht. Maar stemmen is geen doel op zich. Dus werd het voor mij veel spannender toen Obama zei: ‘It’s the answer spoken by young and old, rich and poor, Democrat and Republican, black, white, Hispanic, Asian, Native American, gay,

24

straight, disabled and not disabled’. Omdat hij – en ik weet best dat het ook deels mooie retoriek is – in ieder geval noemt en dus ziet wie Amerika allemaal is. En daarmee aangeeft dat hij zoekt naar inclusie. Obama koppelt de waarden van democratie en mogelijkheden/kansen aan elkaar. Daar spits ik mijn oren. Want echte democratie heeft te maken met er mogen zijn, je welkom weten in een samenleving. Gezien en gehoord worden in wie je bent en wat je kunt. In wezen is dat toch waar democratie om gaat, om recht doen aan mensen, zonder aanzien des persoons, zodat ze plek krijgen in de samenleving. Of Obama het kan waarmaken is een heikele kwestie. Het zijn sterke schouders die de weelde kunnen dragen, zei men vroeger. Er zijn nog sterkere schouders nodig om de hoop te dragen van zoveel mensen die zo graag willen dat iemand nu eens die hoop waarmaakt. Maar oh yes, I hope he can; I hope we can! Jacqueline Kool is zelfstandig adviseur, publicist en trainer. Ze werkt op vele plekken en wijzen aan een betere participatie en beeldvorming van mensen met beperkingen.

platform voor geloof en politiek

Recommend Documents