Pimp de Krimp Inspiratiebundel
Inhoud
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10
Inleiding
4
Duurzaamheid voor kwaliteit
6
Het witte woningenplan
8
De droomloterij
10
De kracht van het individu
12
Ontgrijs en vergroen, minder = meer!
14
Garden villages
16
Surreality
18
Co-green!
20
Groen goud
22
D.O.R.P.
24
Tot slot
26
3
Pimp de Krimp 2012
Pimp de Krimp Jarenlang leefden wij in een wereld waar groei en toenemende welvaart zegevierden. ‘The sky was the limit!’ De economie floreerde en individuele vooruitgang werd gestimuleerd. Dat is veranderd. Steeds vaker horen we in de volksmond begrippen als ‘crisis’ en ‘krimp’. Economische crisis, krimp van de welvaart… en demografische krimp. Deze inspiratiebundel zoomt verder in op ‘krimp van de bevolking’ op het platteland. De gebieden met de grootste krimp. Krimp: ‘het tegenovergestelde van groei’; kent negatieve weerklanken als: ‘het niet royaal hebben’, ‘armoe’, ‘gebrek’, ‘nood’. Vaak kijken experts in ons vakgebied ook op die manier naar krimp: ‘Krimp is een vicieuze cirkel, waarbij verschillende effecten van krimp elkaar negatief versterken. Bedrijven, voorzieningen en mensen trekken weg, vereenzaming en verrommeling nemen toe en leefbaarheid daalt’. Kijken we echter naar de definitie van het begrip krimp dat is ontleend aan de scheepvaart, dan komen we tot hele andere inzichten. Hierin wordt krimp meer bezien als: ‘een verandering van de windrichting tegen de wijzer van de klok in’. Krimp vraagt in dit geval om het inzetten van een andere koers. Om een andere, vernieuw(en)de aanpak. Er is sprake van een omslagpunt. Nieuwe concepten en out-of-the-box-gedachten kunnen het tij keren, waardoor krimp een kans wordt, in plaats van een probleem. Dit sluit perfect aan bij de definitie van ‘geen krimp geven’, namelijk ‘de moed niet opgeven’. We geven ons niet over aan de krimp en de gevolgen van krimp. Met andere woorden: ‘Pimp de krimp’: zie deze kans en grijp hem!
4
Hoe met krimp om te gaan wordt door een groot aantal partijen publiek / privaat) onder de loep genomen. Her en der zijn speciale taskforces aan de slag om juist nieuwe bewoners te verleiden om in krimpgebieden te gaan wonen. Dat is een mogelijke benadering. Atrivé gelooft meer in de kracht van binnenuit. Benut potentiële (karakteristieke) kenmerken van de omgeving en haar bewoners en gebruikers om kansen te zien en te verzilveren. Ook vinden we dat we af moeten rekenen met de conservatieve groeigedachten van het platteland en dat we moeten zoeken naar oplossingen die een antwoord geven op de daadwerkelijke trends. Dit vraagt om een nieuwe denkwijze. Met deze boodschap organiseerde Atrivé in 2010 een digitale prijsvraag via ‘Battle of concepts’. Een zoektocht naar innovatieve en inspirerende ideeën op basis van de volgende uitdaging: ‘Bedenk een visionair concept, waardoor het platteland aantrekkelijk blijft voor huidige bewoners en de vicieuze cirkel van krimp doorbroken wordt!’ Uit allerlei richtingen droegen studenten (HBO en WO) en Young professionals ideeën aan. De beste 10 concepten (samenvatting) hebben wij voor u in deze inspiratiebundel opgenomen. Dit biedt een bundeling van uiteenlopende concepten, gericht op het individu of de gemeenschap, voor de korte of de lange termijn en uitgaande van de eigen kracht, of van het bundelen van krachten. Een bron aan inspiratie. Wij hopen u hiermee voldoende handvatten te bieden om ook voor uw specifieke krimpregio te komen tot creatieve en innovatieve ideeën. Laat de frisse ideeën op u inwerken! Combineer, probeer en leer! 5
Pimp de Krimp 2012
Duurzaamheid voor kwaliteit Van conservatief naar innovatief. Een concept dat de harmonie tussen het platteland en haar natuurlijke omgeving terug laat keren. Een combinatie van ‘greenzones’ en ‘citysharing’ maakt het platteland toekomstbestendig. Duurzaamheid: de sleutel tot succes. Krimp gaat vaak gepaard met ontgroening, onder andere door het wegtrekken van economie en bedrijvigheid. Met alle gevolgen van dien. ‘Greenzones’ worden gecreëerd om huidige bewoners (jong en oud) zoveel mogelijk te behouden en ruimte te bieden aan ‘groene economie’. Dit door bedrijven die karakteristiek zijn voor de regio en duurzaam beleid tonen een extra stimulans te geven. Greenzones gaan uit van ’de kracht van het platteland’ en het behoud ervan. Leegstaande panden worden tegen lage tarieven aangeboden en maakt vestiging voor ‘groene economie’ aantrekkelijk. Het platteland wordt hierdoor aantrekkelijk voor bedrijven. Dat biedt weer werkgelegenheid en daarmee biedt het platteland perspectief voor de bewoners (jongeren en mid-lifers vinden werk in de eigen regio). Bovendien onderscheidt het platteland zich op een innovatieve manier van stedelijke gebieden en krijgt het een ‘groen’ imago.
6
01 Door krimp trekken vaak voorzieningen weg. Dat maakt het platteland minder aantrekkelijk voor jong én oud. ‘City-sharing’, het delen van faciliteiten op regioniveau biedt oplossingen. Mobiele winkels vormen een aantal malen per week een dorpscentrum en pendelen tussen meerdere dorpen in de regio. Omdat er samen meer mogelijk is, wordt het consumeringsgebied groter. Net als het draagvlak en de economische haalbaarheid. Bovendien verhoogt het terugkerende dorpscentrum de kwaliteit van leven voor jong én oud. Het biedt een plek voor ontmoeting en gemeenschapsbinding. Dit concept is vernieuwend, compleet en biedt toegevoegde waarde op meerdere aspecten. Het sluit aan op de kracht en de karakteristieke beleving en bedrijvigheid van het platteland. Huidige én nieuwe bewoners kunnen ervan profiteren. En er is sprake van een hefboomeffect, waarbij de deelconcepten elkaar versterken.
7
Pimp de Krimp 2012
Het witte woningenplan Een laagdrempelige kennismaking voor nietplattelandsbewoners en een kwaliteitsimpuls, een bindende factor en bron van vermaak, voor huidige bewoners In het kader van ‘zien is geloven’ worden leegstaande woningen in krimpgebieden op het platteland in een herkenbare witte kleur geschilderd. De witte woningen worden ter beschikking gesteld aan nieuwe potentiële plattelandbewoners, die een laatste zetje nodig hebben om het definitieve besluit te nemen naar het platteland te verhuizen (mogelijk tegen een kleine vergoeding). De woningen bieden een tussenstap: men kan proeven van het leven en de mensen op het platteland. Dé manier van ‘real-live experience’. Bevalt het leven op het platteland, dan gaat de nieuwe bewoner (samen met de corporatie) op zoek naar een andere woning binnen de krimpgemeente, of huurt of koopt de huidige woning. Huidige bewoners profiteren van het ‘gezamenlijk belang’. Het beheer van de witte woningen is in handen van ‘witte woningencommissies’, die bestaat uit huidige bewoners. Dit is gunstig voor de leefbaarheid.
8
02 Als bewoners een gezamenlijk belang hebben, voelen zij zich meer betrokken bij de omgeving en oordeelt men over het algemeen positiever over de leefbaarheid. Huidige bewoners krijgen de verantwoordelijkheid voor het inrichten van de woningen en het selecteren van de nieuwe bewoners, waarbij bewoners nieuwe bewoners een tegenprestatie kunnen vragen om de leefbaarheid te vergroten (bijvoorbeeld de muzikant die een uitvoering geeft voor bewoners). Hiermee levert elke nieuwe bewoner een ‘extra impuls voor de leefbaarheid’ op het platteland. Daarnaast betekent dit directe interactie tussen oude en nieuwe bewoners. Het witte woningenplan biedt kansen voor stedelingen met eventueel koudwatervrees om op het platteland te gaan wonen. Huidige bewoners profiteren van de spin-off en van een extra impuls voor de leefbaarheid. Verpaupering en leegstand worden hiermee tegengegaan. Het witte woningenplan is hiermee toekomstbestendig (gericht op beslissing op termijn), brengt vraag en aanbod bij elkaar en een ’try-out’ is eenvoudig en op korte termijn te realiseren.
9
Pimp de Krimp 2012
De droomloterij Alles kan, alles mag in de krimpgemeente. Jouw dromen worden werkelijkheid door de Droomloterij! De Droomloterij: Vraag jongeren van 18 t/m 25 jaar in krimpgebieden om een goed idee en beloon ze met een stuk grond, waarop zij het idee kunnen verwezenlijken, zoals een restaurant, zwembad of opvangtehuis. Alles mag, alles kan! Let wel: het dient een maatschappelijk doel, waarvan eigen bewoners profiteren. Het zorgt bijvoorbeeld voor meer leefbaarheid, werkgelegenheid. Of het remt de krimp af. De droomloterij is een co-productie van gemeente en maatschappelijke organisaties, die de jongeren kunnen subsidiëren en/of (verder) adviseren. Iets wordt pas een succes als het van binnenuit gedragen wordt. In dit geval door de jongeren van het platteland. Zij hebben de toekomst van het platteland in handen en hebben een frisse kijk op de wereld. Zij laten zich niet remmen door allerlei belemmeringen en gaan op zoek naar vernieuwende, baanbrekende ideeën. De Droomloterij biedt kans om deze ideeën verder uit te werken.
10
03 Ondernemingsgeest onder jongeren is vaak volop aanwezig. Maar het is moeilijk om het financiële plaatje rond te krijgen, omdat zij weinig of geen startkapitaal hebben. Een extra steuntje in de rug biedt kans om frisse, vernieuwende ideeën te ontplooien. Jongeren kunnen iets bereiken waar ze misschien al jaren over gedroomd hebben. Tegelijkertijd draagt het bij aan de leefbaarheid van het platteland. Het is een simpel concept, maar wel heel herkenbaar en makkelijk uitvoerbaar. Het gaat uit van de kracht van de eigen bewoners. Vaak levert dit goede ideeën op waar professionals nooit aan hadden gedacht. Het biedt jongeren de kans tot zelfvestiging, ontplooiing en ontspanning.
11
Pimp de Krimp 2012
De kracht van het individu Het platteland als incubator: een broedplaats voor jonge creativiteit. Internet heeft de wereld kleiner gemaakt en zal de wereld ook in de toekomst alsmaar kleiner maken. Daarnaast leven we steeds meer in een kenniseconomie. Huidige communicatiemiddelen zorgen ervoor dat we afstanden kunnen overbruggen zonder daadwerkelijk in de auto te stappen en kantoortijden worden flexibel. Dit betekent meer kans voor creativiteit. Zeg nou zelf, wanneer ontstaat de meeste creativiteit? Tussen 9 en 5 uur? ‘Thuis’ wordt dus belangrijker. Dit houdt in: een prettige omgeving waar mensen in staat zijn te doen wat ze willen doen en waar ze goed in zijn. Zo krijgen creatieve ideeën de vrije ruimte. Het platteland biedt kans als incubator en broedplaats voor jonge creativiteit. Het platteland kan van grote waarde zijn voor startende ondernemingen. Er is veel ruimte, onder andere door leegstand. Hiermee kan het platteland investeren in een ‘thuis’ en werkplek voor jonge ondernemers. Met behulp van
12
04 subsidies en investeringen in het ontwikkelen van de kracht van het individu en een creatief idee (uitgewerkt in een ondernemingsplan), kunnen jongeren van het platteland goedkoop een werkplek met woonruimte krijgen. Jongeren zijn niet langer aangewezen op hun studentenkamer in de stad of lunchrooms met wireless internet in de grote stad. Inspiratie en ideeën ontstaan op het platteland. Dit concept gaat niet uit van bereikbaarheid en voorzieningen, maar vanuit de kracht van het individu zelf. Vestiging van deze jongeren werkt als een hefboom voor leefbaarheid en groei. Werken kan je overal, dus ook op het platteland waar je ’thuis’ bent en kunt genieten van de ruimte, rust en inspiratie. Maak vestiging van deze ondernemende jongeren mogelijk: zij zorgen voor meer leefbaarheid en groei!
13
Pimp de Krimp 2012
Ontgrijs en vergroen Minder = Meer! Extrapol(d)eren: de leegloop van het platteland is geen probleem maar een kans! Door leegloop kunnen we meer ruimte teruggeven aan de natuur. Meer kansen voor innovatieve landbouw en veeteelt en recreatie. Niet alleen idealistische en sociaal wenselijke kansen worden benut. Ook commerciële kansen. Een kans om nieuwe dingen te doen en bestaande dingen anders te doen. Extrapoleer de kansen en eigenschappen van de polder. Specifieke gebieden in Nederland bieden specifieke kansen. Zoals de heuvels in Zuid-Limburg, de wadden in Groningen en de zee, strand en visserij in Zeeland. Vergrijzen en ontgroenen biedt de oplossing. Geef leegstaande plekken met industrie, bebouwing en bestrating terug aan de natuur. Indien heel rigoureus te werk gegaan wordt, kan dit het clusteren van dorpen betekenen waarbij andere dorpen van de kaart verdwijnen.
14
05 Extrapol(d)eren is vreselijk duur. Minder kost vaak veel meer. Dit vraagt om economische, innovatieve ontgroening. Combineer vergroening met kennis en kunde. Bouw kenniscentra op plaatsen van lege scholen, waardoor specifieke kennis van landbouw, veeteelt en visserij (oud nederlandse vakken) doorgeven wordt aan de rest van de wereld. En nieuwe vakken binnen bijvoorbeeld watermanagement kunnen extrapoleren. Daarnaast krijgen toerisme en (natuur)recreatie een extra boost, wat extra inkomsten oplevert. Ontgrijzen en vergroenen is een concept van de lange adem en kostbaar. Pas als de kenniscentra op volle toeren draaien en commerciële instellingen zich vestigen, zal het effect op gaan leveren voor de economie. Op lange termijn bieden de inzet op specifieke regionale innovatie en recreatie perspectief op groei. Waarbij we wel weer kunnen spreken van minder = meer!
15
Pimp de Krimp 2012
Garden villages De achtertuinen van de stad. Revival van het Garden Cities-model door aanpassing van huidige trends op het platteland: vergrijzing, economische terugval, wegvallen voorzieningen. De Garden Villages fungeren als achtertuin van de omliggende steden en bieden ruimte voor groei en expansie. Door de groei in de steden komt er vraag naar ruimte voor uitbreiding en vraag naar nieuwe projecten. Dorpen die leeglopen én vanuit de steden goed bereikbaar zijn, bieden voldoende ruimte. Belangrijkste succesfactor is het overtuigen van steden van de vele functies die een Garden Village kan bieden. Om te overtuigen is het noodzakelijk dat lokale stakeholders (corporaties, gemeente, vastgoedondernemingen, onderwijsinstellingen) gezamenlijk achter het plan staan. Garden Villages die in verbinding komen te staan met de grote steden kunnen in de behoefte naar ruimte voor groei en nieuwe voorzieningen een belangrijke functie gaan vervullen.
16
06 Voor bedrijven betekent dit het realiseren van extra opslagruimte of een backoffice. Daarnaast kan ruimte gecreëerd worden voor studentenondernemingen en woonvoorzieningen voor studenten (campus) en/of starters. Nieuwe doelgroepen worden aangetrokken. En dat heeft een positief effect op het aantrekken van bedrijvigheid en voorzieningen op het platteland. Lokale ondernemingen op het platteland profiteren mee van nieuwe werkgelegenheid (bijvoorbeeld in de bouw van een campus etc.). Huidige bewoners mee laten denken en mee laten doen aan de planvorming om nieuwe doelgroepen aan te trekken, creëert draagvlak. Daardoor is acceptatie van de nieuwe doelgroepen door huidige inwoners groter. Met dit concept wordt een oud idee nieuw leven ingeblazen. Het suggereert de omgekeerde beredenering van planologie: stop met bouwen in steden en bouw en/of vervang in kernen, vanuit het principe: ‘economie, volgt wonen’ (conform G. Marlet)
17
Pimp de Krimp 2012
Surreality De hele wereld over reizen, zonder de woonkamer uit te hoeven. Mede mogelijk gemaakt door ‘Augmented Reality’. Hedendaagse techniek, op basis van Augmented Reality en een bril, maken het mogelijk om ‘de wereld binnen handbereik’ te hebben. Deze techniek sluit aan op de behoefte van jong én oud. Het concept zorgt voor samenzijn en uitgaan zonder ervoor te hoeven reizen. Ouderen kunnen op deze manier een hindernis trotseren die het gemakkelijk samenzijn belemmert. Vroeger woonden de kinderen nog dichtbij, of in ieder geval op reisafstand. Nu het reizen zwaarder geworden is voor de minder valide oudere, vormt afstand een gemis aan samenzijn. Jongeren op het platteland ervaren ook vaak een gemis, van cultuur en uitgaan. Augmented Reality vult dit gemis op. Zo kunnen jongeren vanuit hun eigen woonkamer een concert in Amsterdam bijwonen zonder een lange reis te maken.
18
07 Via ‘toegevoegde realiteit’ worden de beelden op de gekozen locatie en de beelden van de ‘Surreality-brildragers’ samengevoegd. Mensen kunnen elkaar zien en spreken in de gekozen omgeving, maar vinden zich in werkelijkheid in hun eigen woonkamer. Bewoners van het platteland zijn vanaf nu minder afgesloten van de ‘bewoonde wereld’. Wat een doorbraak is in de neerwaartse spiraal: bewoners vereenzamen minder, blijven langer op het platteland wonen, hoeven niet meer te reizen voor samenzijn, zorg, cultuur en uitgaan. Langzaam maar zeker verdwijnen de grote verschillen en de grenzen tussen de stad en het platteland! Dit concept sluit aan bij technieken die contact tussen mensen bevorderen (Hyves, Twitter, Facebook), maar gaat verder. Dit is beleven.
19
Pimp de Krimp 2012
Co-green! Klimaatvriendelijke en duurzame wijken, voor de complete lifestyle en leefomgeving van weldenkende, bewust levende mensen van nu. CO-green is een label, een nieuw merk in de Nederlandse gebiedsen woningontwikkeling. Passend bij een lifestyle die bestaat uit gezonde, hoogwaardige en schone gebouwde omgevingen. Denk aan: energieneutraal wonen, verantwoorde koffie in het grand café op de hoek, winkels met hippe eco-producten in de buurt, etc. Het is een totaalconcept waarin alles meewerkt aan een comfortabele, maar ook gezonde en mooie woon- en werkomgeving. CO-green verenigt mensen, organisaties en merken, die de handen ineen slaan om idealen te realiseren: een optimale schone omgeving waar men lekker kan leven en schoonheid en milieuvriendelijkheid samengaan. Dit bevordert CO-creatie, betrokkenheid en daarmee duurzaamheid. Ook in de gemeenschap. De CO-creatie komt voort uit het gezamenlijk initiëren van het CO-green-label door woningcorporaties, ontwikkelaars, VROM, duurzaamheidsinstanties et cetera.
20
08 Het concept verenigt de energie en deskundigheid van particulieren, professionals en bouwers en is dus evenzeer een community en een platform als een label. Een community die groeit, steeds meer opvolgers en deelnemers zal krijgen en als voorbeeld zal dienen voor steeds meer plekken in Nederland. Met dit concept wordt ‘Platteland onder druk…?’ weer: ‘Druk op platteland!’ Het gaat in op een groeiende behoefte naar greenliving en duurzaamheid op basis van CO-creatie. En gaat uit van de kracht van het platteland zelf. De impact van het concept wordt door romantisering van het platteland grootser gemaakt. Het biedt geen totaal oplossing voor het platteland. Het kan echter wel onderdeel uitmaken van een groter concept.
21
Pimp de Krimp 2012
Groen goud Het platteland: de pionier in ontwikkeling van nieuwe energie. ‘Groen afval wordt groen goud’. In de toekomst een voorbeeld voor steden in binnen- en buitenland. De toekomstige jeugd moet opgroeien in een natuurlijke leefomgeving en moet de kracht van het platteland kunnen ervaren. Met dit concept wordt een milieuvriendelijke leefomgeving gecreëerd voor inwoners van dorpen op het platteland. Uit biologisch afbreekbaar afval kunnen nieuwe vormen van energie ontstaan, zogenaamde groene energie. De vraag naar groene energie neemt toe, aangezien fossiele brandstoffen steeds kostbaarder worden. Economische ontwikkelingen en goedkopere productiemethoden elders in de wereld maken dat veel boerenbedrijven kopje onder gaan. De oplossing is het transformeren van huidige boerenbedrijven tot algenkwekerij. Huidige faciliteiten krijgen een nieuwe functie bij het verwerken van biologisch afbreekbaar afval en het kweken van algen. Om zo groene stroom op te kunnen weken.
22
09 Inwoners van de dorpen verzamelen biologisch afbreekbaar afval in. Dit bevordert de ‘energie’ onderling. En als tegenprestatie vloeit een deel van de groene energie terug naar het dorp. Deze energie kan vervolgens gebruikt worden voor de energievoorziening van maatschappelijke voorzieningen: buurthuis, voetbalclub etc. De dorpskern kan zonder veel inspanning en kosten stroom opwekken en groene brandstoffen produceren. Het resultaat: een zelfvoorzienende kern. De kracht van het platteland en de hechte gemeenschap worden maximaal benut om gezamenlijk een milieuvriendelijk einddoel te bereiken. De ‘nieuwe dorpsenergie’ optimaliseert binding en leefbaarheid. Het concept is minder baanbrekend, maar wel beredeneerd vanuit de kracht van de eigen kern. Enkele boeren zullen profijt hebben van dit concept. Aansluiting met andere concepten biedt een bredere oplossing voor het hele platteland.
23
Pimp de Krimp 2012
D.O.R.P. Doen, Organiseren, Risico’s en Projecten: leegstaande huizen als multifunctioneel verzamelgebouw. Basisvoorzieningen keren terug in het dorp. Tegenwoordig zijn dorpen in te delen in ‘centrumdorpen’, waar meer voorzieningen te vinden zijn en ‘woondorpen’. Deze laatste hebben het meeste last van krimp en kunnen vaak niet op tegen concurrentie van centrumdorpen. Bewoners trekken weg. Leegloop in woondorpen vermindert draagvlak voor voorzieningen als supermarkten en openbaar vervoer, etc. Met als gevolg dat: bedrijven wegtrekken, de werkgelegenheid afneemt, etc. Om deze ontwikkeling te stoppen, kunnen er D.O.R.P.-huizen in het leven geroepen worden. Deze huizen, gevestigd in leegstaande panden in het dorp, bieden een verzameling van functies voor het dorp. Hierdoor keren de basisvoorzieningen (en een deel werkgelegenheid) weer terug in het dorp. Bovendien is het een plek waar activiteiten en evenementen voor huidige bewoners georganiseerd worden.
24
10 De D.O.R.P.-huizen zijn bedoeld om in te spelen op de behoeften van de ondernemende jongeren uit de woondorpen. Zij worden verantwoordelijk voor de organisatie en het runnen van deze huizen. Een kans om op een leerzame, relatief goedkope manier te ondernemen. D.O.R.P.-huizen bieden een plek van inspiratie en vooruitgang. Jongeren kunnen werkervaring opdoen in hun eigen dorp, in hun eigen vertrouwde omgeving. Er vindt uitwisseling plaats van elkaars expertise en de ondernemingsgeest wordt (verder) geprikkeld. Een opstapje tot een eigen onderneming!
25
Pimp de Krimp 2012
Tot slot Deze inspiratiebundel neemt u mee in een scala van mogelijkheden om met een vernieuwende blik naar de wereld van ‘krimp’ te kijken. Er doet zich een verschuiving van probleemgebied naar kanszone voor. Hoe pakt dit nu uit in uw eigen regio? Wat werkt wel en wat niet? Richt u zich op de ideeën in de bundel of zetten deze ideeën u aan het denken waardoor u in staat bent om met uw eigen organisatie nog mooiere ideeën te ontwikkelen? Hoe dan ook, met het lezen van deze bundel alleen lost u het probleem niet op. Actie is noodzakelijk. Hoe verder? U wilt aan de slag, maar weet niet hoe? Atrivé helpt u graag verder. Op basis van diverse technieken bieden wij u inspiratie, innovatie en creativiteit. De extra stap die u verder helpt op de weg richting implementatie.
Houten, april 2012
26
Colofon Dit is een publicatie van: Atrivé Postbus 140 3990 DC Houten T 030 693 60 00 E
[email protected] I www.atrive.nl Auteur: Marlou Mekes © Atrivé, april 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Atrivé.
www.atrive.nl
