Pijn Inleiding tot de filosofische benadering http://www.phil.uu.nl/~rob/ Rob van Gerwen Subfaculteit Filosofie Universiteit Utrecht www.phil.uu.nl/~rob/2007/guest.shtml Periode 4, 2007 C2 Pijn Binnen een Ecologische Theorie van Uitbestede Waarneming
Inhoudsopgave 1
Pijn en Waarneming 1.1 Vooraf . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 De Werkelijkheid . . . . . . . . . 1.3 Waarnemer en Omgeving . . . . . 1.4 Waarom Filosofie Noodzakelijk is 1.5 Het Lege Kamer Experiment . . . 1.6 Ik en De Anderen . . . . . . . . . 1.7 Uitbestede Waarneming . . . . . .
2
1
. . . . . . .
1 1 2 2 3 4 5 5
J.J. Gibson 2.1 Directe Visuele Perceptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6 6 8
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
Pijn en Waarneming
1.1
Vooraf
Onze Stellingen • Pijn zit niet in de hersenen • Pijn hangt af van aandacht, omgeving en anderen – Maar welke waarnemingstheorie hoort daarbij? Evaluatie van Descartes’ Positie 1. Wetenschap moet bereid zijn voorbij de verschijnselen te denken • Hoe betrouwbaar mijn lichaam ook is: eerst met rede over nadenken (wetenschap) 2. Heeft de rede het laatste woord? • Dan resteert alleen scepticisme: bestaat de werkelijkheid wel? 3. Descartes heeft met zijn rede de werkelijkheid in tweeën gedeeld: • een werkelijke werkelijkheid (die redelijk is) en een waarnemingswerkelijkheid (die maar schijn is)
1.2
De Werkelijkheid • Is er niet veeleer één werkelijkheid? – De zintuigen bieden er de toegang toe ∗ ook al moeten ze soms gecorrigeerd worden ∗ Doorgaans doen andere zintuigen het ons inzien dat een van de zintuigen zich vergist heeft – De zintuigen bewijzen dat iets bestaat ∗ De rede kan niet bewijzen dat iets bestaat! (alleen dat iets niet kan bestaan)
Wat we Waarnemen en Of Het Bestaat • John Locke (1690): – secundaire kwaliteiten ∗ één op één per zintuig: kleur (gezicht), geluid (gehoor), geur (reuk), smaak (smaak), gevoel (tast) ∗ zijn illusoir, geen eigenschappen van de werkelijkheid ∗ we kunnen niet uitleggen wat rood is (hoe het is om rood waar te nemen) [Hierover gaat Descartes’ twijfel over de zintuigen] – primaire kwaliteiten ∗ doen zich aan meerdere zintuigen voor: vorm, beweging, getal ∗ zijn echte eigenschappen van de werkelijkheid Polymodale Toegang Bewijst Bestaan • Meervoudige (polymodale) toegang bewijst bestaan! – Beweging zie, hoor, voel en ruik je tegelijk: – de synchroniciteit bewijst – maar nog steeds weet je niet hoe het is om beweging te zien (enz. voor alle zintuigen) • ook wetenschappen bewijzen bestaan via meervoudige toegang (meerdere typen microscopen, scanners) – Maar hoe we een en ander moeten begrijpen hangt af van de theorie
1.3
Waarnemer en Omgeving • Descartes betwijfelde de mogelijkheid van kennis – Gaat uit van een onlichamelijk denker • Maar het gaat om de mogelijkheid van interactie—met de dingen – Uitgaan van een belichaamde waarnemer
De Waarnemer in zijn Omgeving • Descartes: – Mechanistisch-Causale Theorie van Waarneming • J.J. Gibson: – Traditionele benadering van waarneming is verarmd ∗ Waarnemings-clues komen samenhangend binnen ∗ En zijn reeds gekoppeld aan plaats van de waarnemer in de omgeving 2
Descartes over Waarneming • Causale keten theorie • Pijnprikkel via zenuwbanen naar hersenen, bewustwording in pijnappelklier
1.4
Waarom Filosofie Noodzakelijk is
Waarom Filosofie Noodzakelijk is (I) Ook al Lijkt Ze Ongrijpbaar • Omdat verkeerde opvattingen ons later kunnen opbreken en de filosofie die blootlegt Enkele voorbeelden » Een Magisch Wereldbeeld en Zijn Gevolgen • Afrikanen die een kuil in de weg exploiteren • en toverij als laatste antwoord beschouwen (Amba) • Hygiëne (welke micro-organismen?) • Medicijnen? Zonder magie zinloos • AIDS; slechte wegen; slechte economie; geen buffers bij rampen; hongersnood • Wel zinvol bestaan: wij passen in de kosmische orde Een Religieus Wereldbeeld en Zijn Gevolgen • Liever bijbel interpreteren dan in sterrenkijker kijken (kerk vs. Galileo) • Er moeten 7 planeten zijn, want 7 vind je overal (kerk vs. Galileo) • Geen raketten op maan; of computers • Wel zinvol bestaan: God maakte ons naar zijn voorbeeld Een Aristotelisch Wereldbeeld en Zijn Gevolgen • Alles heeft natuurlijke plaats • Geen onderliggende natuurwetenschappelijke verklaringen • Wel zinvol bestaan: de wereld past bij ons Een wetenschappelijk Wereldbeeld • Alles natuurwetenschappelijk verbonden • Valt onder één set van natuurwetten • Betekenissen en waarden epifenomenen • Zinloos bestaan: betekenis is niet natuurwetenschappelijk observeerbaar Waarom Filosofie Noodzakelijk is (II) Filosofische Methodes Noodzakelijk 3
• Omdat filosofische vragen alleen filosofisch benaderd kunnen worden – Noch met religie, magie, of microscopen is uit te maken of pijn psychologisch of fysiologisch is – Dit is een filosofisch probleem en denken dat het dat niet is is een filosofische keuze die—wanneer ze onnadenkend gemaakt wordt—ons later lelijk kan opbreken • We mogen er niet vanuit gaan dat wetenschap voor alles het juiste antwoord biedt – Mensen voelen pijn, hun neuronen voelen geen pijn
1.5
Het Lege Kamer Experiment
Het Lege Kamer Experiment 1. • Je hebt pijn van een klap die je in je gezicht krijgt – Volgens hedendaagse Cognitive Science is die gebaseerd in neurofysiologische processen – Stel: de klap is zo en zo hard, de neurofysiologische processen zo en zo krachtig • Onze stelling: Het maakt verschil van wie je hem krijgt – Van een getatoeëerde dronkenlap van 120kg met een mes in zijn hand – Van je 10-jarige zoontje – Van een vrouw die je zojuist obsceen bejegend hebt • De neurofysiologische processen zijn identiek, maar de pijn die je voelt is volstrekt onvergelijkbaar Het Lege Kamer Experiment 2. • Cognitive Science meet in een lege kamer – Je ligt op de bank, krijgt de juiste dosis neurofysiologische stroompjes toegediend – Hoe voelt je pijn? – Je zegt “Het voelt alsof ik een klap in mijn gezicht krijg; zus en zo hard” • Die weinige woorden beschrijven al een externe gebeurtenis—waarom kunnen we niet in termen van neurofysiologie praten? • . . . en ze beschrijven die volstrekt ontoereikend Cognitive Science • Vgl. Descartes’s droom-argument » “Brain in a vat” – vgl. The Matrix • Cognitive science – kijkt alleen in het vat – en negeert wat het is om als belichaamd persoon in een omgeving te vertoeven.
4
1.6
Ik en De Anderen
Mijn Geest • We kennen eigen geest via de ander! Tegen Descartes: – Als we geest alleen uit de eerste hand kenden . . . ∗ Zoals zijn twijfel-experiment suggereert – . . . dan zouden we nooit kunnen weten of anderen ook zo’n geest hebben (solipsisme) • Maar: dit is een onmogelijk en irreëel scenario, dus: • Het kan niet zo zijn dat mijn kennis van mijn geest puur van mijn introspectie afhangt – Ik ken mezelf dankzij de reacties van de anderen
1.7
Uitbestede Waarneming
Waarneming is geen Passieve Receptie • Aandacht bepaalt de pijn: “Top down” – Onderweg op de snelweg: hoeveel neem je precies waar? – Alleen de hoofdzaak: het doel: rechtdoor rijden • Soms vraagt iets je aandacht » Een ongeluk, een reclamebord – “Bottom-up”-waarneming is uitzonderlijk – Maar zelfs die is geen waarneming van hersenprocessen, maar van dingen in de werkelijkheid • Waarneming is niet het ontvangen wat via een causale keten in de hersenen geraakt Waarneming Actief • Uitbesteed aan de Werkelijkheid – Wie weet op dit moment hoe de vloer onder zijn voeten eruit ziet? ∗ Waarom voelen we daar geen paniek over? – Op de snelweg vinden we de weg die we er vorige keren hebben achtergelaten • Anticipatie en bevestiging – Rijdend in een auto, op hoge snelheid: vooruitkijken, niet te dichtbij – Rennen kan alleen als de werkelijkheid aan je anticipaties beantwoord – Luisteren naar muziek heeft aspect van vooruithoren Hoe werkt Herinnering? • We herinneren ons wat we waargenomen hebben—maar hoe doen we dat? • These: wat we waarnemen besteden we uit aan de werkelijkheid – daar leggen we het voor het oppikken ∗ Dit is geen bewust proces—zo werkt waarneming
5
Wat is Pijn? • Pijn is geen natuurlijke soort, die op zichzelf bestaat, zoals tijgers, en die je kunt vinden en classificeren • Pijn is een aandachtskwestie, we vinden hem niet; we maken hem • Een verkeerde opvatting over pijn kan ons later opbreken!
2 2.1
J.J. Gibson Directe Visuele Perceptie
Directe Visuele Perceptie • Direct: niet via een intermediair—zoals de zintuiglijke gegevens, sensaties • Waarneming van objecten; grond onder je voeten; een auto die op je afkomt – Niet verwerken van sensaties van kleuren en dergelijke (secundaire kwaliteiten) ∗ Is te atomistisch model – Maar het oppikken van informatie (holistisch) • Niet: sensaties verward en zwevend, worden tot waarnemingen gebundeld in hersenen (empiristen en Descartes) Proprioceptie en het Eigen Lichaam • Proprioceptie begeleidt waarneming (is niet 6e zintuig) Waarneming Een bewegend object in stabiele omgeving Proprioceptie Het eigen bewegende lichaam in stabiele omgeving Stimulatie en Informatie—en de Natuurwetenschappelijke Optica • Licht nodig voor optische stimulatie—in donker zie je niets • Maar ongedifferentieerd licht (mist) biedt geen informatie • Natuurwetenschappen alleen over optische stimulatie Ecologische Optica • Nodig is: licht en gebied van gestructureerd, gedifferentieerd licht – Afferente (atomaire) input: neuro signalen tot in hersenen [vgl. Descartes], die nog geïnterpreteerd moeten worden – Optisch-gebied input: de informatie zit in het licht (niet in de neuronen): structurele constanten waar je aandacht aan moet besteden • “Perception is [supposed] to arise in the retino-neuro-muscular system as an activity of the whole system” (Gibson, 161)
6
Principes van Ecologische Optica 1. Onder water: licht dat objecten “atmosfeert” is gestructureerd door de spiegelingen die het omringen 2. We zien geen lichtstralen, maar “visuele solide hoeken” die vormen hebben—waar ze kruisen zien we nieuwe vormen • stralen kruisen in vormloze punten (zegt geometrische optica) 3. Observatiepunt = Bundeling van visuele hoeken
4. Is object verborgen achter ander object: komt door hoek van de waarnemer: bewegen helpt 5. Van ene naar andere kamer lopen is wisselen van uitzichten: verbergen van delen van de werkelijkheid; tevoorschijn brengen van andere: omkeerbaar. Onomkeerbare verberging = als object smelt Principes van Ecologische Optica 6. Object is verzameling van optische gebieden, observatiepunten die informatie bieden [achterkant van het bord is: een mogelijke waarneming] • “Although the observer gets a different form-sensation at each moment of his tour, his information-based perception can be of the same object.” (Gibson, 164) Principes van Ecologische Optica 7. Structurele correspondentie: gebieden van samenhangend licht corresponderen met structuur van de omgeving – Veel variatie afhankelijk van lichtsterkte, -kleur, of blikrichting – Contouren hangen niet van aard van licht af [vgl. Locke’s primaire kwaliteiten] – Texturen hangen niet van blikrichting af – Sommige eigenschappen hangen wetmatig af van blikrichting, bijv. spiegelingen in oppervlak Hoe Werkt Oculair Systeem (de Ogen) • Geen panoramische blik: moet blikvelden bijeen brengen – Hoofd bewegen en voor die beweging compenseren. – Cyclus: Ogen optimaliseren voor bepaalde waarneming: lenzen stellen scherp; oog concentreert op object; pupil past aan aan lichtsterkte • Oog 6= Camera – Werkt niet met stilstaande, losstaande beelden; komen samenhangend binnen – Totaalscène
7
Figuur 1: René Magritte: La Condition Humaine: “La Condition Humaine” (Het Verborgene als Verborgen Waargenomen)
2.2
Conclusies
Conclusies • Waarneming hangt af van zelfplaatsing in omgeving: – synchroniciteit van de zintuigen en proprioceptie • Anderen: in omgeving en hoe ze zich tot ons verhouden • Pijnwaarneming: als veroorzaakt door gebeurtenissen (in omgeving) – Pijn hangt af van aandacht en anticipatie; belang bij, en inzicht in omgeving – Pijn hangt af van expressie naar anderen: ∗ Hard schreeuwen of stil houden is signaal naar anderen, ∗ Kan pijn verergeren of verzwakken
Verwijzingen [1] Locke, John. An Essay Concerning Human Understanding. London: Printed for Tho. Basset, 1690 [2] Berkeley, George. An Essay towards a New Theory of Vision. Dublin, 1732 (1709) http://www.maths. tcd.ie/~dwilkins/Berkeley/Vision/1732B/Vision.html
8
