n dlaa alan er c piet
ht rac erg orp osd
ad enp gro
k
d rpa cke mwij blo lok
n de mij re
ban rper osdo
n r ba gee
m oude
hof
p ter
e r we g
© Oorlog in mijn Buurt 2015 Minka Bos en Monique Wijbrands
[email protected] www.oorloginmijnbuurt.nl
Dit boek is van
pa rin d gv aa rt va nd eh aa rl em me rm ee rp ol de r
p
co rf u-
sloten
sloterweg
he br ide nl aa n gr oe nl an va ds lu tr ta aa bo t ul ev le ar sb d os sa mo str sst aat ra at pa ro sst ra at
el lw eg
zw ar te
end gri
k dij rt aa gv rin
la ibi nt la za nz st so r en ar ot aat es tr te a ne at rif ba es le tr ar aa en t la an
r ate te w kor
ho ge bo om sp ad
straat
n rijsse
tr. ijks opd
hof burg
straat
me pstr. o ok teebriez d
f enho
str. eld elv midd
tr. nts mee
terwa ake gstr. rin
bos
in penn
rhof wee
ers burg
str. dijk ban
weg aad emr ghe hoo
tr. nds grie
te kor r e wat
of eenh
aak br
f ksho
. gstr erin wat aker
dijk afgraein pl
aa lein fp
. sstr gor
. sstr gor
te kor r e wat
p skam balger
g rwe lde kwe
mge stoo lstr. maa
gr dijk
rsdwa e wat ring
eg erw orp osd
va lu ta bo ul ev ar d
r Mee sen Tus
oo ksl hoe
hof
wij
rkt ma
r ate gsw lan r ate te w kor
raat nst phe zut van jan oen nts pla hen utp rt z vaa an ter nv slo ja
w po en d a b n dlaa alan er c piet
n dlaa alan er c piet
r. estst ege oud jan r. st fman n ho joha tr. ss it d sp inan ferd
l. de r visse in ple
raat osst sje v roo
. estr kerk nier
. estr erk nsk simo
de sam r. ffst wol
r. terst s ka klaa
dub
rove str. haal
os do rpe rban
os do rp er w eg
zu ide eg rm o lenw
at tra els eg reb nw jan nde ela ing
t raa tst
at stra huis iten schu weg den lan inge
at stra hap ersc wat
an erb orp osd
uide d r. st ker
. nstr kma .boe dr.e
r. siatst poe bart
eg erw orp osd
g lwe wel o p en bad
raat dest wier
eg erw orp osd
nusr.ma str.
sger ren estr. k ker
str. erk usk cru f eho g in pak
eg erw orp osd
raat elst reb jan
eg rew inde usk cla
tseverrtwee tplan n soe
bor
ehof ond lm be
r ate gsw lan
eg erw orp osd
. tstr bach
ram lede
weg dere skin clau
aat estr ting saaf
erled tach amb str.
aat str
gen tin her
ehof amm nd re
kerk tes b ot
onscho tr. ms boo
str. gen ekin
aat tstr eer rtsw eve
str. ven ikho emm
wo
adin
el ng
at stra ten por vive an erb orp osd
n ema wild
mp me ca
g bur vrij ht dzic vel
aan we l nieu aan we l n rba nieu e p or osd
n ove ekh kwe
g bur ren kla
ht dzic lan
g bur ten bou
g rwe mee ook
d npa inge erd ouw
at tra kes ker ems will
tlvlie stee ein pl
gen ekin
of rph rdo ge
r. kst ker sel bris
at stra aal ersw reim
st
tr. arss sela w. he
no o rd er ak er we g
weg eer m k oo
weg erk tsk ran lb
inghert str. en
zu i d er ak er we g
k srij gra
gekin r. enst
zu ide ra ke rw eg
g kwe ker nts bra t wol raa
. isstr nhu uwe d. nie
c y cl ad en la an
k spar stad orp osd
zen es huy ken ene hoe gro s rse ijgegh ken r e o r h bo nede vre ven ha
ad alep elsw wev
g kwe rrin s vo koo
zu ide ra ke rw eg
k srij gra
at stra smit jan
om cr
cy c la de nl aa n
an dem wil
str. rard h. ge
acht esgr ken hoe
sp or ad en la an
an dem wil
epad bull
e tt wi
si
veen rein
e enn ge v hoo
cy cl ad en l.
weg not
r buu der son
eg notw weg not
p.h an s
rg bu en
eg rw ee ut km bo oo
fr a s nk po f ra ur de th nl er aa sin n ge l
t vaar
r en mee
ak er slu is
weg eer m k oo
t vaar
p.h an s fr ank f u rth er sin ge l
r en mee
rt vaa r en art mee n va e r mee
lu t k em ee rw eg
OORLOGSONDERZOEK 1:
Hallo, dit is jouw onderzoeksschrift: hiermee onderzoek je de oorlogsgeschiedenis van Amsterdam en jouw buurt. Als je dit hele boekje hebt gemaakt heb je je eigen historische boekwerkje ontwikkeld over de oorlogshistorie van jouw wijk. Jij weet straks wat er in Amsterdam en jouw buurt gebeurde tijdens de oorlog, waar er Joodse mensen weggehaald werden uit Amsterdam, of er bommen en granaten vielen in Nieuw-West en hoe Nieuw-West eruit zag tijdens de oorlog. Veel succes!
DE OORLOG IN JOUW BUURT In dit onderzoek denk je alleen of met de klas na over de oorlog in jouw wijk, en onderzoek je online de oorlog in jouw buurt. Wat gebeurde er in Nieuw-West tijdens de oorlog? In Sloten en langs de Osdorperweg? Praat erover met je klasgenoten en research op internet oude foto’s van jouw wijk, en oude oorlogskaarten. PRAAT EROVER Ken jij oorlogsverhalen uit jouw buurt? Schrijf ze hier op, en teken een stukje van Sloten en de oude bebouwing aan de Osdorperweg in de kaart.
OORLOG IN MIJN BUURT
4
OORLOG IN MIJN BUURT
5
Wanneer?
Kijk nu op de historische kaart waarop de Joodse bevolking in Amsterdam in 1941 staat aangegeven in stipjes. Dit is een beruchte kaart. Denk na over de volgende vragen:
RESEARCH
Maps.amsterdam.nl: Historische oorlogskaarten van jouw buurt Op de website maps.amsterdam.nl vind je kaarten van Amsterdam in de Tweede Wereldoorlog. Ga naar de site en scroll naar ‘historische kaarten’. Klik erop. Je vindt kaarten met de plekken waar granaten en bommen invielen.
Schrijf op wat je hebt gevonden:
Wie heeft deze kaart gemaakt? En waarom?
Hoe werd deze kaart gebruikt? Door wie?
Wat betekenen die stipjes op de kaart? Kan je daar meer over vinden online?
Welke buurt had veel Joodse inwoners en welke bijna geen?
Staan er veel stipjes in jouw buurt?
Wat betekende dit, denk je? Als er een bom of granaat viel in jouw wijk, kan je online daar meer verhalen over vinden?
Hoe gebeurde dat?
Hoeveel Joodse inwoners wonen er nu in jouw wijk?
OORLOG IN MIJN BUURT
6
OORLOG IN MIJN BUURT
7
OUDE FOTO’S VAN JOUW HUIS EN STRAAT Schuif met je mede-onderzoekers achter de computer en vul in: www.beeldbank.amsterdam.nl. Vervolgens vul je rechts bovenin jouw straat in. Wat vind je? Foto’s, tekeningen? Maak ze groter. En wat als je nu ook nog zoekt op jouw adres met jouw huisnummer? Valt je iets op aan de oude foto’s? Is je straat nog hetzelfde gebleven? Wat is er veranderd? Zitten dezelfde winkeltjes er nog, in de winkelstraat bij jou om de hoek? Zoek eens op?
Locatie: Jaartal: Wat zit er nu op die plek?
Print en plak: een foto of foto’s van jouw huis, vroeger
Lukt het je om dezelfde foto te maken van je huis nu? Plak die foto hier
OORLOG IN MIJN BUURT
8
OORLOG IN MIJN BUURT
9
OORLOGSONDERZOEK 2:
WIE WOONDEN ER IN DE OSDORPERWEG EN SLOTERWEG TIJDENS DE OORLOG? Wie woonden in Nieuw-West tijdens de oorlog? Weet jij dat?
PRAAT EROVER Weet jij wie er tijdens de oorlog in Nieuw-West woonden? Wat verwacht je daarover te kunnen vinden op de site van het Stadsarchief?
Ben je daar wel eens geweest? En wat is een archief eigenlijk?
Zouden jouw gegevens ook ergens in een archief opgeslagen zijn?
Kan je uitvinden wie er tijdens de oorlogsjaren in de Sloterweg en Osdorperweg woonden en wie deze mensen waren.
RESEARCH
Het Stadsarchief Met hulp van de website www.stadsarchief.amsterdam.nl kan je uitvinden wie er van 1924 tot 1989 in jouw huis woonden, en wie deze mensen waren. Benodigdheden: computer met internet connectie, inlogcode en credits voor het inzien van gedigitaliseerde archieven. (Docent of ouder schrijft zich online in bij het archief en betaalt een klein bedrag aan credits voor het inzien van de digitale archieven). Ga naar: de archiefbank op de site en klik op ‘inloggen’ –in klein grijze letters links boveninhttp://stadsarchief.amsterdam.nl/archieven/archiefbank/ introductie/index.nl.html). Het opzoeken en bekijken van informatie is in het Stadsarchief zelf trouwens gratis! Het archief is een bezoekje waard. Adres: Vijzelstraat 32, ‘De Bazel’.
OORLOG IN MIJN BUURT
10
OORLOG IN MIJN BUURT
11
DE WONINGKAART VAN JOUW HUIS Op de woningkaart vind je de namen van mensen die in jouw huis woonden tijdens de oorlog. Er zijn twee soorten woningkaarten: een getypte en een handgeschreven kaart. Kies de handgeschreven kaart daarop staan de bewoners die in de oorlogsjaren in jouw huis woonden. Ga naar de site www.stadsarchief.amsterdam.nl Klik op: ‘archieven’, dan op ‘archiefbank’, en dan op ‘indexen’: daar vind je, onderaan de lijst: ‘woningkaarten’. Klik aan. Vul je adres in. Wat vind je? Als het goed is zie je kleine ‘thumbnails’ van één of twee woningkaarten van jouw huis. Wil je ze groter zien? Dat kan ook. Let op: Voor het inzien van je woningkaart moet je betalen, en je moet je inschrijven bij het Stadsarchief. Je docent of ouders kunnen je daarbij helpen.
Wat valt je op? Als iemand tijdens de oorlog is vertrokken: waarom is iemand weggegaan denk je? Of is hij of zij er in een oorlogsjaar komen wonen?
Verder zoeken? persoonskaarten en archiefkaarten Nog meer uitzoeken over de mensen die tijdens de oorlog in Nieuw-West woonden?
Schrijf op wie je gevonden hebt, op de woningkaart (zie pagina 13): Namen:
Om nog meer uit te vinden over de mensen die tijdens de oorlog in jouw huis woonden zoeken we op de site van het Stadsarchief naar de ‘persoonskaarten’ en ‘archiefkaarten’. Ga weer naar de ‘indexen’ lijst, en klik in de lijst op ‘persoonskaarten’ en ‘archiefkaarten’. Vul de naam van het ‘gezinshoofd’ in die je vond op de woningkaart van jouw huis.
Wat vind je nu?
Gezinshoofd: Datum van aankomst in het huis: Datum van vertrek uit het huis: OORLOG IN MIJN BUURT
12
OORLOG IN MIJN BUURT
13
OORLOG IN MIJN BUURT
14 OORLOG IN MIJN BUURT
15
Kijk goed naar de originele woningkaart hierboven. Maak nu je eigen woningkaart van jouw huis. Probeer alles in te vullen, bijvoorbeeld: wie er in jouw huis wonen, wat jullie verwantschap is, en vanaf welke data jullie in het huis wonen.
OORLOGSONDERZOEK 3:
JOODSE MENSEN UIT AMSTERDAM DIE TIJDENS DE OORLOG ZIJN GEDEPORTEERD Woonden er Joodse mensen bij het Waterlooplein, de Albert Cuypstraat of Kalverstraat, die tijdens de oorlog zijn vermoord? Dit kun je vinden op de website: www.joodsmonument.nl Dit is niet zomaar een website. Hier vind je alle Joodse mensen die vermoord zijn in de oorlog. Soms zijn er uit heel veel huizen in dezelfde straat mensen weggehaald in de oorlog. Het is verschrikkelijk en onvoorstelbaar... OORLOG IN MIJN BUURT
16
RESEARCH
zoek nu het waterlooplein, de kalverstraat of de albert cuypstraat op, op de site Rechts bovenin op de site www.joodsmonument.nl vul je de straatnaam in. Let op dat je hem goed spelt, anders vind je niks. Klik erop. En bekijk wie er toen woonden. Een vader, moeder, kinderen? Hoe oud werden de ouders, en de kinderen? Wat voor werk deed de vader? Ken jij mensen die nu nog zulk werk doen?
Wat valt je nog meer op? Ken je de plek waar ze zijn omgebracht? En valt je iets op aan de datum waarop ze zijn vermoord?
Kijk maar verder op de site en laat hem aan je klasgenootjes zien. Deze site geeft een schrikwekkend en duidelijk beeld van hoeveel mensen we nog altijd missen in onze stad.
OORLOG IN MIJN BUURT
17
PRAAT EROVER Praat in je klas over wat je hebt gevonden op de site. En hoe de deportatie van zoveel Joodse mensen uit Amsterdam zomaar plaats kon vinden. Wat viel je op? Waar zijn de families die jij vond omgebracht?
Adres: Voornaam en achternaam: Werk: Geboren, locatie en datum:
Hoe werden de mensen weggehaald uit hun huizen?
Omgekomen, locatie en datum: Leeftijd:
Hoe zag Amsterdam eruit voor de Tweede Wereldoorlog, toen er nog 80.000 Joodse mensen leefden in de stad? Adres: Hoeveel Joodse mensen leefden er na de oorlog in Amsterdam?
Voornaam en achternaam: Werk: Geboren, locatie en datum: Omgekomen, locatie en datum: Leeftijd:
Ik vond deze Joodse familie: Adres:
Adres:
Voornaam en achternaam:
Voornaam en achternaam:
Werk:
Werk:
Geboren, locatie en datum:
Geboren, locatie en datum:
Omgekomen, locatie en datum:
Omgekomen, locatie en datum:
Leeftijd:
Leeftijd:
OORLOG IN MIJN BUURT
18
OORLOG IN MIJN BUURT
19
OORLOGSONDERZOEK 4:
DE OORLOGSGESCHIEDENIS VAN EEN SCHOOL IN JOUW BUURT In dit hoofdstuk ga je onderzoeken wat er in de Haci Bayram Moskee gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het was toen een school. Hoe was het leven op de scholen in oorlogstijd? Op sommige scholen zaten veel Joodse kinderen die werden weggehaald uit de klas. Of je zat in de klas naast je vriendjes die opeens verschenen in een pakje van de Jeugdstorm (de jeugdclub van de nationalistische NSB), en durfde meester niet meer Oranje Boven te roepen. En soms zaten op scholen zelfs mensen ondergedoken. moet je voorstellen hoe stil en goed verstopt je dan moet zijn overdag om de hele dag ongehoord en ongezien te blijven. OORLOG IN MIJN BUURT
20
PRAAT EROVER Wist jij dat de Haci Bayram Moskee aan de Osdorperweg 386 vroeger een school was? Hoe heette die tijdens de oorlog? En wat is daar gebeurd? Werd er gewoon elke dag les gegeven denk je? Werd er in de klas gesproken over de oorlog? Of kon dat niet? Omdat je dan misschien verraden kon worden als je bijvoorbeeld tegen de Duitsers was? Zaten er Joodse kinderen in de klas? En werden die uit de klas weggehaald? Hoe ging dat?
RESEARCH Online gaan we uitzoeken hoe de Haci Bayram Moskee vroeger heette. We zoeken foto’s van toen en misschien kunnen we zelfs iemand vinden die tijdens de oorlog op die school heeft gezeten.
De naam van je school Zoek op stadsarchief.amsterdam.nl de woningkaart van de school, adres: Osdorperweg 386. (zie ook onderzoek 2). Schrijf op: Naam van mijn school nu: Naam van de school vroeger, gevonden op de woningkaart:
Oude foto’s van je school Op beeldbank.amsterdam.nl vind je oude foto’s van de school aan de Osdorperweg. En op www.schoolbank.nl Op deze website vind je mensen die vroeger op die school hebben gezeten. En vaak ook klassefoto’s van toen of vroeger. Plak hier: Een klassenfoto van een klas uit de school op de Osdorperweg tijdens de oorlog. (zie schoolbank.nl) of Een oude foto van de school (beeldbank.amsterdam.nl)
OORLOG IN MIJN BUURT
21
Zoek nu verder op www.schoolbank.nl met als zoekterm de oude naam van de school. Gevonden? Op de tijdbalk in de site kan je zoeken naar mensen die tussen 1940 en 1945 op die school zaten. Dit zijn jouw oude buurtgenoten!
Wie vind je? Namen
Woonden er Joodse mensen, mensen uit het verzet of anderen die door toedoen van de oorlog omkwamen tijdens de oorlog in jouw buurt? Zou je deze mensen kunnen contacteren? Zoek met google een aantal namen uit je lijstje. Wat vind je dan? Kan je contactgegevens achterhalen? Probeer contact op te nemen en vraag je oude buurtgenoot of jullie hem of haar zouden mogen interviewen in de klas. Laat je leraar je hierbij helpen. Succes!
Naam persoon: Hij / zij zat op de school (naam school): in het jaar: Op google gevonden informatie: Contactgegevens:
Naam: Zat op mijn school in het jaar: Op google gevonden informatie: Contactgegevens:
OORLOG IN MIJN BUURT
22
Vul deze poster in, en plak hem op je raam
In mijn buurt woonden in de oorlog: Geboren: Omgekomen:
Naam:
Geboren: Omgekomen:
Naam:
Geboren: Omgekomen:
Naam:
Adres:
OORLOGSONDERZOEK 5:
MAAK EEN STAMBOOM In de oorlog was je stamboom heel belangrijk omdat het je leven kon redden. Sommige Jododse mensen konden hun familie redden met hulp van de familiestamboom. Zo redde de 15-jarige Amsterdamse Beppie Da Costa haar vader, doordat ze dankzij hun familiestamboom kon bewijzen dat zijn voorouders oorspronkelijk uit Portugal kwamen. Wat weet jij over jouw voorfamilie? Dat zoeken we uit in dit hoofdstuk.
OORLOG IN MIJN BUURT
27
PRAAT EROVER
overgrootouders
overgrootouders
Wat is je voornaam? Ben je genoemd naar iemand in je familie?
Wat is je achternaam? Weet jij wanneer jouw grootouders zijn geboren? Maakten zij de Tweede Wereldoorlog mee? opa
oma
opa
oma
En waar woonden zij toen? Heb je er wel eens verhalen over gehoord van je ouders?
Of vertellen je grootouders er wel eens over? je vader
je moeder
RESEARCH Probeer nu een stamboom te maken van jouw familie. Stel hierover vragen aan je ouders en je grootouders: hoe heetten hun ouders en grootouders en waar kwamen ze vandaan? Als je weet waar jouw familie oorspronkelijk vandaan komt, kun je hun namen ook opzoeken in de archieven van die steden of regio’s. Wie weet vind je dan nog meer bijzondere informatie over jouw voorouders, online!
Hoe heten jouw ouders? En je grootouders? En hun ouders?
jij
Wat waren de achternamen van je oma’s en moeders? Waar kwam je familie vandaan?
En de grootouders van je grootouders?
OORLOG IN MIJN BUURT
28
OORLOG IN MIJN BUURT
29
OORLOGSONDERZOEK 6:
HET INTERVIEW Nu je de oorlogshistorie van je buurt hebt onderzocht gaan we ons onderzoek verbreden naar de mensen in je buurt: op zoek naar oorlogsverhalen. We gaan interviewen! Probeer een oudere te vinden die tijdens de oorlog in de buurt van je school woonde. Dan verzamel je nog meer verhalen over jouw wijk. Lukt dat niet? Stap dan eens op je oude buurvrouw of buurman af en vraag haar of hem of je vragen zou kunnen stellen over de oorlog. Best spannend. Hoe pak je dat aan? We gaan aan de slag!
RESEARCH
De voorbereiding Voordat je interview plaats vindt moet je je goed voorbereiden. Dit doe je door zoveel mogelijk te weten te komen over de persoon die je gaat interviewen en over het onderwerp waarover je vragen wilt stellen. Via internet kan je mogelijk meer te weten komen over de persoon die je gaat interviewen. En zorg daarbij dat je je basiskennis over de Tweede Wereldoorlog paraat hebt, anders weet je niet wat je kan vragen. (lees de begrippenlijst nog eens door voordat je naar je gesprek gaat). Wie is de persoon die je gaat interviewen? Voornaam, achternaam:
Zoek eens online met google of je iets vindt op zijn/haar naam?
PRAAT EROVER
Laten we het eerst eens hebben over wat dat eigenlijk is, een interview. Is het een gesprek?
Wat was zijn / haar adres in de oorlog? Zoek eens op joodsmonument.nl of er Joodse mensen gedeporteerd zijn in zijn/haar straat, misschien kende hij/zij hen wel?
Hoe zou jij een interview omschrijven?
Heb je zelf wel eens iemand geïnterviewd? Wie?
Hoe oud was hij/zij toen de oorlog begon?
Waarover ging het? Hoe had je je voorbereid?
Wat was zijn/haar religie of overtuiging?
OORLOG IN MIJN BUURT
30
OORLOG IN MIJN BUURT
31
Bedenk vragen voor het interview, op basis van deze gevonden informatie. Mijn vragen:
DOMME VRAGEN BESTAAN NIET! - Stel korte vragen, niet te ingewikkeld, en 1 vraag tegelijk. - Je kunt gesloten vragen stellen, maar daarop krijg je alleen een ‘ja’ of ‘nee’ als antwoord. Voorbeeld van een gesloten vraag: ‘Bent u gelukkig?’’ -O pen vragen kunnen helpen om de geïnterviewde te laten vertellen, gebruik de vijf w’s (en 1 h): wie / wat / waar/ wanneer / waarom / hoe. ‘Wat heeft u toen gedaan?’ - Maar, let op, te open vragen, werken dan weer niet. Bijvoorbeeld: ‘Vertel eens iets over uzelf.’
Vergeet je opnameapparaatje of telefoon niet mee te nemen naar het interview! OORLOG IN MIJN BUURT
32
OORLOG IN MIJN BUURT
33
HET INTERVIEW!
Problemen tijdens het interview...
Je gaat bij een oudere dame of heer op bezoek. Je spreekt hem of haar aan met ‘u’ (tenzij hij of zij zelf aangeeft dit anders te willen). Bij binnenkomst geef je een hand en stel je jezelf voor en na afloop bedank je voor het gesprek. Neem iets mee als dank voor het gesprek (chocolaatjes bijvoorbeeld). Biedt de buurvrouw of buurman iets te drinken aan? Neem het aan! Hij of zij heeft misschien wel speciaal voor jou iets in huis gehaald. En samen even limonade drinken maakt de sfeer ook ontspannen: belangrijk, want de oudere buur kan het best spannend vinden om je te ontvangen en zomaar over zo’n zwaar onderwerp te moeten gaan vertellen.
Om de sfeer gemakkelijk te maken kun je, voordat het interview begint, kort over koetjes en kalfjes praten, (bijvoorbeeld: het weer, de buurt). Begin je gesprek niet meteen met de gevoeligste onderwerpen. Bouw het langzaam op. Je kunt bijvoorbeeld met feiten beginnen: ‘Woonde u nog thuis in de oorlog? Met wie? Met ouders, broers, zussen? Waar woonde u?’ Neem de juiste interviewhouding aan: je kijkt de ander aan, wees oprecht geïnteresseerd en héél nieuwsgierig. Als je alleen maar naar je vragenlijstje kijkt en niet let op de houding van de geïnterviewde, dan mis je misschien nét de mooie verhalen die voorbijkomen. Als het goed is heb je een paar vragen op papier staan, waar je zeker antwoord op wilt hebben. Probeer die niet meteen na elkaar te stellen. Maar probeer vooral goed te luisteren.
Interviewen = luisteren en doorvragen. Luisteren is: je concentreren op wat iemand vertelt, zonder alvast te denken aan de volgende vraag. Als je goed luistert naar wat iemand vertelt dan ontstaat er bij jou vanzelf een nieuwe vraag.
OORLOG IN MIJN BUURT
34
OH JEE, DE BUURMAN WEIDT UREN UIT OVER ANDERE ONDERWERPEN. EN NU? Doorbreek beleefd zijn lange verhalen en ga terug naar je onderwerp. Zeg bijvoorbeeld: “Ik vind het interessant wat u vertelt, maar ik ga toch nog even terug naar de vorige vraag. Ik wil toch nog even weten...” Dan herhaal je de vraag waarop je antwoord wil hebben.
OH JEE, DE BUURVROUW BEPERKT ZICH TOT ZEER KORTE ANTWOORDEN. EN NU? Probeer haar, haar ervaringen te laten beschrijven, en ga daarbij in op de details: ‘Kunt u beschrijven hoe dat eruitzag? Wie waren erbij? Hoe rook het? Hoe klonk het? Hard geluid? Hoe hard? Wat voelde u toen?’
DE UITWERKING: KIEZEN EN SCHRAPPEN! Heb je aantekeningen / audio opname / filmopname gemaakt? Bekijk, lees of luister die terug. Begin met het opschrijven van de feiten: naam, geboortedatum, adres, gezinssamenstelling. En ga dan in je aantekeningen of opname op zoek naar die delen van het interview, die echt belangrijk of bijzonder zijn. Neem een marker en teken de bijzondere stukken aan.
Wat maakt een verhaal bijzonder? De persoonlijke verhalen maken een interview bijzonder. Veel mensen hebben in de oorlog ongeveer hetzelfde meegemaakt, die verhalen hoef je niet nog een keer te vertellen. Zoek bij jouw interview naar stukken die echt iets zeggen over de persoon zelf. Wat heeft hij of zij meegemaakt? En wat heeft hem of haar echt geraakt? En heeft hij of zij bijzondere verhalen verteld over de oorlog in jouw buurt? Schrijf hieronder op wat je bijzonder vond of wat je is bijgebleven.
Wat vond jij van het interview?
Schrijf hieronder op wat je bijzonder vond of wat je is bijgebleven. Wat heb je onthouden?
OORLOG IN MIJN BUURT
36
OORLOG IN MIJN BUURT
37
Wat viel je op?
Ben je klaar? Mail jouw verhaal naar:
[email protected] OORLOG IN MIJN BUURT
38
OORLOG IN MIJN BUURT
39
BEGRIPPENLIJST FEBRUARISTAKING
woedend! Om Nederland te straffen leggen ze het treinverkeer helemaal stil. Er komt geen voedsel en brandstof voor kachels het westen van Nederland meer binnen.
Op 25 februari 1941 komen heel veel Amsterdammers in opstand tegen de bezetter. Hoe? Door te staken. Iedereen stopt met werken. De trams rijden niet meer, winkels gaan dicht en zelfs scholieren gaan niet naar school. Waarom? In de dagen daarvoor zijn Joden met veel geweld weggevoerd naar concentratiekampen. Door te staken laten de Amsterdammers zien dat ze woedend zijn over wat de nazi’s de Joden aandoen. Deze staking heet de Februaristaking. Het is de grootste verzetsactie tegen de nazi’s in heel Europa. Na twee dagen stoppen de Duitsers de Februaristaking met veel geweld. Hierbij vallen negen doden en er worden veel mensen gevangengenomen.
HONGERTOCHTEN
Op zoek naar eten trekken kinderen en volwassenen in de winterkou naar streken buiten de stad. Vaak naar het noorden of oosten van Nederland. Want de boeren in die gebieden hebben nog wel genoeg voedsel. Deze tochten worden de ‘hongertochten’ genoemd. Bij de boeren ruilen de stedelingen hun kleding, servies, speelgoed of andere bezittingen voor eten. De tocht naar het platteland zit vol obstakels. De hongerige mensen gaan door de kou met karren of fietsen met houten banden! Mensen zijn soms weken op pad. Dagelijks trekken duizenden mensen uit de stad naar het platteland.
HONGERWINTER
In de winter van 1944-1945 hebben veel stedelingen in Nederland geen eten meer. Ook raakt de brandstof voor de kachels op. Terwijl de oorlog dan al bijna voorbij is! Tijdens deze winter is het heel koud. Uiteindelijk sterven er 9739 mensen aan ondervoeding en kou. De meesten hiervan zijn jonge kinderen en ouderen. Waarom krijgen de mensen geen eten meer? De geallieerde soldaten bevrijden het zuiden van ons land. Bij de Nederlandse Spoorwegen wordt gestaakt. Hierdoor kan het Duitse leger geen goederen transporteren. De nazi’s zijn
JODENVERVOLGING
Als de Duitsers Nederland bezetten stellen ze allerlei nieuwe regels op voor Joden. Waarom? De nazi’s vinden dat Joden niet dezelfde rechten hebben als andere mensen. Ze willen ze uitsluiten van het normale leven. Joden moeten zich vanaf 1941 laten registreren en mogen sommige beroepen niet meer uitoefenen.
OORLOG IN MIJN BUURT
40
VERBODEN VOOR JODEN
van de NSB lijken op die van de nazi’s. Partijleider van de NSB is Anton Mussert. Ongeveer 100.000 mensen zijn lid van de NSB. Alle politieke partijen worden door de Duitsers verboden tijdens de oorlog, behalve de NSB. Na de oorlog is de NSB verboden. Leden van de NSB worden opgepakt en sommige partijleiders gefusilleerd.
In alle openbare ruimtes, zoals: zwembaden, bioscopen, parken, markten en speeltuinen komen bordjes te hangen met ‘verboden voor joden’. De Joden mogen de tram niet meer gebruiken, en vanaf 1942 moeten Joden altijd een gele ster op hun kleding dragen, met daarop het woord ‘Jood’.
SS
RAZZIA’S
De SS, Schutzstaffel, (beschermingsafdeling), is in de oorlog de elite-eenheid van Adolf Hitler. Na de oorlog wordt de SS omschreven als een ‘misdadige organisatie’. In 1940 wordt de Nederlandse SS opgericht. Niet iedereen kan er lid van worden. Mannen worden geselecteerd op basis van ras, levenshouding, persoonlijkheid en lichamelijke conditie.
De Duitsers beginnen in 1942 met het wegvoeren van Joden. Hele wijken worden afgesloten en Joodse mensen worden door de Duitsers uit hun huizen gehaald en weggevoerd. Deze massale arrestaties worden razzia’s genoemd.
CONCENTRATIEKAMPEN
Waar worden alle opgepakte Joden naartoe gebracht? De Amsterdamse Joden worden naar de ‘Hollandsche Schouwburg’ gebracht, een schouwburg aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam. Vandaaruit worden de mensen gestuurd naar ‘doorgangskampen’, zoals kamp Westerbork en kamp Vught. In die kampen worden de meeste mensen op transport gezet naar vernietigings- of concentratiekampen in Duitsland en Polen, zoals Sobibor en Auschwitz. In deze vernietigingskampen wordt het grootste deel van de gevangenen bij aankomst meteen vermoord in gaskamers. Voor de oorlog woonden ongeveer 140.000 Joden in Nederland. In de oorlog zijn ongeveer 104.000 Joden omgekomen. Daarvan kwamen ongeveer 62.000 uit Amsterdam.
DOLLE DINSDAG
Dinsdag 5 september 1944 bereiken de mensen in Nederland berichten dat de bevrijding nabij is! Er heerst een opgewonden stemming en veel NSB-leden vluchten halsoverkop naar Duitsland.
VERZET
Als je verzet pleegt tegen de Duitse nazi’s dan laat je zien dat je het niet met hen eens bent. Dit kan op veel verschillende manieren. Zo verven mensen de letters ‘OZO’ op muren in de stad. Deze staan voor ‘Oranje Zal Overwinnen’. Of mensen steken een lucifer in hun knoopsgat met het oranje kopje omhoog. Dit betekent: ‘Oranje Boven’. Deze vormen van verzet zijn niet zo ernstig. Als een Duitse soldaat je hierop betrapt kreeg je een boete. Het is moeilijk te zeggen hoeveel mensen er bij het verzet in Nederland hebben gezeten. Waarschijnlijk zijn het er rond de 100.000.
NSB
In 1931 wordt de politieke partij NSB (NationaalSocialistische Beweging) opgericht. De ideeën
OORLOG IN MIJN BUURT
41
ILLEGALE KRANTEN
600 ton voedsel droppen de geallieerden op vier plekken in het westen van Nederland.
In illegale verzetskranten staan kritische artikelen over de Duitse bezetter en artikelen om het Nederlandse volk aan te zetten tot verzet. Bekende illegale kranten zijn: Het Parool, Vrij Nederland en Trouw. Het is in de oorlog gevaarlijk om die kranten te maken en te verspreiden: 80 medewerkers van Het Parool hebben de oorlog niet overleefd.
DE BEVRIJDING
Op 5 mei 1945 is heel Nederland bevrijd. De geallieerde soldaten bevrijden Amsterdam. Via de Berlagebrug rijden tanks met Canadese soldaten Amsterdam in. De oorlog is eindelijk voorbij.
VERDER ZOEKEN ARCHIEF: SHOAH FOUNDATION, IN HET JOODS HISTORISCH MUSEUM
ONLINE ARCHIEF JOODS AMSTERDAM
Op www.joodsamsterdam.nl kan je gebouwen, straten en plekken opzoeken in jouw buurt. Kijk onder ‘straten’ en klik op ‘Rivierenbuurt’. Welke joodse verhalen uit De Rivierenbuurt kom je tegen?
Zoek meer oorlogsverhalen over de buurt in het grote interviewproject van de Shoah Foundation. In het kenniscentrum van het Joods Historisch Museum zijn interviews, met overlevers van de Tweede Wereldoorlog en verzetsmensen te bekijken. Ga naar www.jhm.nl en zoek op: ‘Tweeduizend Getuigen Vertellen. De Nederlandse verhalen uit het Shoah Visual History Archief’
ONDERDUIK
Sommige mensen helpen Joden met onderduiken. Ze verstoppen de Joodse mensen op zolders, kelders of in geheime kamers. Zo kunnen de Duitsers hen niet vinden.
GEWAPEND VERZET
In het gewapend verzet gebruiken de verzetsleden geweld tegen de nazi’s. Ze schieten bijvoorbeeld hoge Duitse officieren dood, of ze steken kantoren van de nazi’s in brand. Ze doen alles om het de bezetter zo moeilijk mogelijk te maken.
SPOORZOEKEN IN DE BUURT
In de Rivierenbuurt vonden bewoners sporen uit de oorlog op straat: met verf geschreven huisnummers op de muren. Vind jij die ook in jouw buurt? Die geschilderde huisnummers werden op de muren gezet zodat de nummers ook ’s nachts goed zichtbaar bleven. (’s Nachts was het zo donker in Amsterdam, omdat alle straatlampen uit waren en de huizen verduisterd). Zie: www.spoorzoekeninderivierenbuurt.nl
OUDE SCHOOLVERHALEN ONLINE
Wil je ook leerlingen vinden die tijdens de oorlog op jouw school hebben gezeten? Zoek eens op www.schoolbank.nl daar vind je veel oude verhalen en foto’s van oud-leerlingen van jouw school.
VOEDSELDROPPINGS
April 1945. Amsterdam is nog steeds in handen van de Duitse soldaten. Er sterven nog altijd veel mensen aan de hongerdood. Dan valt er opeens eten uit de lucht! De geallieerde soldaten, (ondermeer: Amerikanen, Canadezen, Engelsen), willen de hongerige Nederlanders helpen. Ze gaan praten met de nazi’s. Er moet hulp komen! Engelse en Amerikaanse vliegtuigen mogen boven Nederland eten uitstrooien. In plaats van bommen vallen er nu pakketten met meel, vlees, melkpoeder en chocola naar beneden.
WALLY VAN HAL
Website over de bankier van het verzet: Wally van Hal. Een monument voor hem staat op het Frederiksplein. www.walravenvanhall.nl
ONLINE BUURTARCHIEF GEHEUGEN VAN.NL
MEER WEBSITES
Heel verhalen van vroeger zijn opgenomen in online archieven ‘Het Geheugen van...’ (Zuid, Noord, Oost, West). Bewoners van buurten in Amsterdam delen op die sites hun herinneringen aan hun buurt. www.geheugenvanplanzuid.nl www.geheugenvanoost.nl www.geheugenvanwest.nl
OORLOG IN MIJN BUURT
42
www.hetillegaleparool.nl www.deoorlog.nps.nl www.schooltv.nl www.jhm.nl www.13indeoorlog.nps.nl www.verlatenhotel.nl www.verzetsmuseum.org OORLOG IN MIJN BUURT
43
AANTEKENINGEN
Heb je oorlogsverhalen gevonden in jouw buurt? Mail ons! Dan voegen we die toe aan het Oorlog in mijn Buurt archief:
[email protected] Of voeg je onderzoek of interview toe aan onze Facebook pagina: www.facebook.com/oorlogbuurt www.oorloginmijnbuurt.nl
OORLOG IN MIJN BUURT
44
OORLOG IN MIJN BUURT
45
