Peter Raeymaekers en Karin Rondia
Colophon
Deze uitgave is ook beschikbaar in het Frans onder de titel: “Mes Neurones et Moi” Een uitgave van de Koning Boudewijnstichting Brederodestraat 21 te B-1000 Brussel Auteurs Peter Raeymaekers en Karin Rondia, wetenschapsjournalisten Wetenschappelijk Leescomité - Marc Ansseau, Psychiatre, Professeur à la Faculté de Médecine, Ulg - Johan Braeckman, Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap, RUG - Sébastien Brunet, Professeur, Spiral, Ulg - Marina Danckaerts, Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Afdelingshoofd-Adjunct kliniekhoofd aan het UZ Gasthuisberg - Xavier Seron, Neuropsychologue, Professeur à la Faculté de Psychologie et des Sciences de l’Education, UCL - Willy Weyns, Onderzoeker bij het Vlaams Instituut voor Wetenschappelijk en Technologisch Aspectenonderzoek
De levensomstandigheden van de bevolking helpen verbeteren www.kbs-frb.be De Koning Boudewijnstichting is een stichting van openbaar nut, die in 1976 -toen Koning Boudewijn 25 jaar koning was- werd opgericht. De Stichting is onafhankelijk en pluralistisch. We zetten ons in om de levensomstandigheden van de bevolking te verbeteren. De Stichting spendeert jaarlijks zo’n 38 miljoen euro. Met dat geld kunnen we heel wat realiseren in dienst van de samenleving. Maar we kunnen niet alles doen. Daarom leggen we accenten en passen we onze centrale werkthema’s aan aan de steeds veranderende noden van de samenleving. Onze kernprogramma’s de komende jaren zijn: Sociale rechtvaardigheid, Burgersamenleving, Governance, en Fondsen & Eigentijdse filantropie. Het programma “Sociale rechtvaardigheid” steunt projecten die kwetsbare of gediscrimineerde mensen meer autonomie geven. Met het programma “Burgersamenleving” stimuleren we het engagement van burgers en willen we het verenigingsleven versterken. Het programma “Governance” betrekt burgers nauwer bij beslissingen over de manier waarop goederen en diensten worden geproduceerd en geconsumeerd, en bij de evoluties in de medische wetenschappen. Met het programma “Fondsen & Eigentijdse
Vertaling Suzanne Leempoels, MLS (Nederlands) en Michel Teller, Cyrano (Frans) Coördinatie voor de Koning Boudewijnstichting Gerrit Rauws, directeur Brigitte Duvieusart, programma-adviseur Caroline Beyne, projectverantwoordelijke Greet Massart, assistente Grafische vormgeving Tilt Factory, Brussel
filantropie” wil de Stichting moderne vormen van vrijgevigheid aanmoedigen. Naast de vier kernprogramma’s heeft de Koning Boudewijnstichting ook een aantal “Structurele en Specifieke initiatieven”. Zo werkt ze mee aan een project voor de herinrichting van de Europese wijk in Brussel, ondersteunt ze Child Focus en ging ze een strategisch partnerschap aan met het European Policy Centre. Tot slot nog dit: al onze programma’s en projecten hechten bijzonder veel waarde aan culturele verscheidenheid en aan een evenwichtige man-vrouwbenadering.
Illustraties Cécile Bertrand
Om onze doelstelling te realiseren, combineren we verschillende werkmethodes: we steunen projecten van derden, we organiseren studiedagen en rondetafels met experts en burgers, we
Deze uitgave kan gratis worden gedownload van onze websites www.kbs-frb.be en www.mijnbijzonderbrein.be of (gratis) besteld worden : on line via www.kbs-frb.be, per e-mail naar
[email protected] of telefonisch bij het contactcentrum van de Koning Boudewijnstichting, tel +32-70-233 728 - fax + 32-70-233-727 ISBN 90-5130-476-5 Wettelijk depot D/2004/2893/25 NUR 743 Maand en jaar van uitgave : oktober 2004
zetten denkgroepen op rond actuele en toekomstige thema’s, we brengen mensen met heel verschillende visies rond de tafel, we bundelen de vergaarde informatie in (gratis) publicaties en rapporten,.... Als Europese stichting in België is de Koning Boudewijnstichting actief op lokaal, regionaal, federaal, Europees en internationaal niveau. Vanzelfsprekend benutten we het feit dat we gehuisvest zijn in Brussel, de hoofdstad van Europa, van België en van de twee grote Gemeenschappen van ons land. Meer info over onze projecten en publicaties vindt u op www.kbs-frb.be. Vragen kan u mailen naar
[email protected] of u kan bellen naar +32-70-233 728
Met de steun van de Nationale Loterij
Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21, B-1000 Brussel Tel +32-2-511 18 40, fax +32-2-511 52 21
De Koning Boudewijnstichting heeft geprobeerd contact op te nemen met al wie copyright heeft op de illustraties in deze publicatie. Indien er foto’s of tekeningen werden afgedrukt zonder voorkennis van de rechthebbenden, dan kunnen die zich wenden tot de Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21, B-1000 Brussel.
Giften op onze rekening 000-0000004-04 zijn fiscaal aftrekbaar vanaf 30 euro.
Grote en kleine vragen over ons brein en alles wat daarmee samenhangt
INHOUD
Inleiding
p. 5
Voortdurend in opbouw
p. 6
Luk
p. 10
is druk, heel druk
p. 16
Henri
p. 20
is in de war
p. 26
Wil
Laurence nog verder leven
p. 36
Xavier
p. 42
heeft er weer zin in …
Steins
p. 48
geheim
Met de vinger gewezen …
Mijn brein gelezen
Een elektrode in mijn hoofd
p. 30
Half mens, half computer
p. 54
Born to kill
p. 58
Monique
p. 64
Opgesloten in zichzelf
ABC van mijn bijzonder brein
p. 68
INLEIDING
“Brein” is een woord dat vele
En precies over beide aspecten van het brein
Deze en vele andere vragen, vormen de rode
ladingen dekt. Volgens van
gaat deze informatiebrochure. De voorbije
draad doorheen deze brochure. De toenemende
Dale betekent het “de hersenen
honderd jaar zijn we meer over de menselijke
kennis over het menselijk brein opent nieuwe
hersenen te weten gekomen dan de tienduizend
deuren, nieuwe mogelijkheden, nieuwe
jaar daarvoor. We krijgen inzicht hoe die
toepassingen. Vele hiervan hebben een
als orgaan” en de “hersenen als zetel van het verstand”.
menigte van honderd miljard zenuwcellen zich
invloed op elk van ons. Maar vaak overstijgen
Brein is synoniem voor de plaats
ontwikkelt en zich structureert. We beginnen
ze het persoonlijke en grijpen ze in op de
waar we herinneringen van
te begrijpen welke processen zich afspelen in
samenleving in haar geheel.
een heel leven opslaan, voor een
dat orgaan van amper anderhalve kilogram.
We zullen ieder persoonlijk, en de samenleving
wereld van ideeën en gedachten,
We krijgen een steeds scherper beeld over hoe
in haar geheel, moeten nadenken over deze
neuronen met elkaar verbindingen aangaan
vragen.
en hoe ze communiceren … en toch … toch
De Koning Boudewijnstichting hoopt dat niet
blijven de hersenen een mysterie. We begrijpen
alleen “specialisten” en “deskundigen” hun
En tegelijk staat brein voor
nog steeds niet goed hoe elektrische stromen
brein hierover buigen, maar dat ook burgers
dat weke, grijze orgaan.
en chemische reacties leiden tot gevoelens
meedenken en hun antwoorden willen
Die klomp van zenuwcellen
als verdriet, woede, blijdschap of verliefdheid.
formuleren op vragen over de impact van de
Hoe kan een orgaan van anderhalve kilogram
snel toenemende kennis over ons brein. Deze
herinneringen uit onze prilste jeugd ophalen,
informatiebrochure is een eerste aanzet daartoe.
voor de zetel van gevoelens en creativiteit….
en bloedvaten die wordt afgedekt door de hersenpan.
een reis plannen, een debat voeren of een
De brochure wil een stimulans zijn tot nadenken,
Het “brein”, één woord dat
tekst begrijpen? Hoe kunnen we piano spelen,
tot dialoog, tot debat. Ze heeft niet de bedoeling
zowel het lichamelijke als
een marathon lopen of een kraan repareren?
om positie in te nemen, te oordelen of te
het geestelijke aspect van de
En bovenal wat is de relatie tussen onze
veroordelen. Ze heeft alleen tot doel om te
hersenen en ons bewustzijn en identiteit.
informeren en te interesseren zodat ieder die
Naarmate we meer over de structuur en de
dat wil, geïnformeerd kan meebeslissen over
functie ervan te weten komen, dagen nieuwe
de richting waarin onze samenleving in de
vragen op. Weten we echt wel wat een
toekomst moet evolueren.
menselijke hersenen samenvat.
depressie werkelijk is? Zal een scanner ooit onze gedachten kunnen lezen? Veranderen medicijnen die inwerken op mijn hersenen, mijn identiteit? Grijpen zij in op wie ik werkelijk ben? Is een psychopaat verantwoordelijk voor zijn crimineel doen en laten?
neuroplasticiteit, sociale uitsluiting
I
Voortdurend h 6 & 7 in opbouw
Voortdurend in opbouw
Fabienne is psychomotorisch therapeute. Ze geniet van haar job: spelen met de allerkleinsten! Twee maal per week gaat ze langs bij gezinnen die aan de rand van de samenleving leven. Ze legt haar speeltapijtje op de grond en gaat er zelf opzitten. Samen met mama en kind. De allerkleinsten masseert ze – langzaam, zacht en liefdevol. Voor de iets grotere kinderen zijn er spelletjes: ringen stapelen, met blokken spelen, applaudisseren, lachen, … samen pret beleven.
“De ouders ontdekken dat zelfs een heel klein kind al dingen kan doen. Samen met de ouders ben ik verrukt over de nieuwe dingen die het kind leert. Terwijl we spelen, praten we met het kind en met de moeder en de vader. We vertellen hoe blij we zijn om wat het kind allemaal al kan.” Praten, stimuleren en appreciëren is iets wat soms helemaal ontbreekt in gezinnen aan de rand van de samenleving, waar de kinderen vaak urenlang voor de televisie zitten.
Waarom doet Fabienne dat allemaal? Haar
doorbreken die leidt van psychomotorische
werk maakt deel uit van een pilootprogramma
achterstand tot een mislukte schoolcarrière en
voor psychomotorische stimulatie. Het werd
uitsluiting van de arbeidsmarkt.
opgestart in een kansarme buurt. Het
"Wij besteden veel aandacht aan de affectie-
programma is gebaseerd op het idee dat de
ve aspecten. We hebben ondervonden dat
hersenen van een klein kind zich beter
het geen zin heeft om met educatieve pro-
ontwikkelen naarmate het meer en betere
gramma’s over opvoeding alleen maar naar
Hersenen in ontwikkeling
stimuli krijgt in een positieve omgeving. De
de moeders te stappen. Evenmin bekomen
stimuli activeren de hersencellen om een
we resultaten wanneer we ons alleen op
dichter netwerk te bouwen. Dat netwerk in de
het kind zouden concentreren door hen bij-
In de twintigste week van de zwangerschap
hersenen vormt uiteindelijk de “informatie-
voorbeeld een paar uur per week in een
heeft een kind zijn totale voorraad hersen-
snelweg” die als basis dient voor alle latere
crèche op te vangen met stimulatieprogram-
cellen of neuronen aangemaakt. Er zijn dan
mentale leerprocessen.
ma’s. Ons programma benadrukt de band tussen ouders en kinderen. We gaan uit van
honderd miljard zenuwcellen gevormd. Daarna komen er nauwelijks nog nieuwe
Van ouder op kind
de hypothese dat de hersenen van het kind zich beter ontwikkelen als we hen aange-
neuronen bij. Er is echter in het tweede deel van de zwangerschap en na de
Terwijl ze zich met de kinderen bezighoudt,
paste stimuli geven in het juiste affectieve
geboorte nog wel een zeer intense toename
besteedt Fabienne ongemerkt ook veel aan-
klimaat. Dat klimaat heeft een weldoende
in het aantal verbindingen (de synapsen)
dacht aan de moeders (of aan de vaders als
invloed op cognitieve eigenschappen als
tussen de verschillende neuronen. Tijdens
ze aanwezig zijn). "Ik breng hen impliciet de
intelligentie en geheugen. We proberen voor
de eerste tien levensjaren vormen de erva-
boodschap dat ze goede ouders kunnen zijn.
die allerkleinsten een wereld te openen die
ringen van het kind de basis voor een
Meestal zijn ze overtuigd van het tegendeel.
ruimer is dan wat hun ouders hen gewoon-
selectie tussen deze verschillende verbin-
Het feit dat velen onder hen als kind
lijk bieden. Niet omdat die ouders in aanleg
dingen. De meest gebruikte synapsen wor-
geplaatst werden, is daar waarschijnlijk niet
slechte ouders zouden zijn, maar omdat ze
den versterkt, terwijl ongebruikte synapsen
vreemd aan."
zelf ook zo zijn opgevoed en geen weet heb-
verdwijnen. Zo is een kind bij de geboorte
Volgens Fabienne en haar collega’s vormt een
ben van alternatieven." *
bijvoorbeeld in staat om alle fonemen van
tekort aan adequate stimuli bij zeer jonge kin-
alle talen ter wereld uit te spreken. Na de
deren een van de verklaringen waarom psycho-
Behoren dergelijke programma’s tot sociale
leeftijd van tien maanden – zelfs nog voor
sociale achterstand en uitsluiting worden over-
reïntegratie of tot biomedische preventie?
het kind echt kan praten – kan het alleen
gedragen van de ene generatie op de andere.
Waarschijnlijk beiden. Op zich wijst het project
nog de klanken uitspreken van de talen die
Met hun programma willen ze de spiraal
erop dat er geen waterdichte scheiding is tussen
het regelmatig hoort.
Omvangrijker dan het universum! Elk van onze honderd miljard neuronen heeft gemiddeld tienduizend verbindingen met andere hersencellen. Daarmee benadert het aantal contacten in onze hersenen het getal 10 tot de 15de macht! Dat is ongeveer een half miljard contacten per kubieke millimeter! We zouden tweeëndertig miljoen jaar bezig zijn om al deze verbindingen één voor één te tellen!
* Interview met Prof. Hadelin Hainaut, “Vaincre la maladie de l’exclusion sociale”, Imagine Magazine nr 27, oktober 2001.
Mijn bijzonder brein
We leren zonder dat we het zelf weten!
Nooit af De plasticiteit van de hersenen blijft geluk-
belangrijke
Uit cognitief psychologisch onderzoek is
kig niet beperkt tot de kinderjaren, zoals
heroriënteren, versterken, maar soms ook
gebleken dat we de hele tijd door leren,
lange tijd werd gedacht. Tot voor enkele
verbreken van verbindingen tussen zenuwcel-
zonder dat we het zelf weten. Dat is een
decennia dachten hersenwetenschappers
len is de rijkdom van de ervaring.
onvermijdelijk gevolg van de manier waarop
nog dat er weinig in de hersenen gebeurt
de hersenen informatie verwerken en opslaan
nadat ze hun maturiteit hadden bereikt. Ze
Deze cellulaire fenomenen liggen aan de
door nieuwe contacten en communicatie-
gingen er van uit dat de hersenen vanaf dan
basis van elk geheugen- en leerproces.
circuits aan te leggen. Misschien slagen we
stabiel en onbuigzaam zijn. De essentiële
Hoewel de kindertijd zonder enige twijfel
er zelfs ooit in om passief te leren, en reali-
zaken worden tijdens de kindertijd geleerd
de beste periode is om te leren, blijft het
seren we die oude droom waarin we met een
omdat dan de belangrijkste verbindingen
mogelijk om op alle leeftijden te leren. Die
lescassette “Spaans” onder het oorkussen
tussen de neuronen voor eens en voor altijd
wetenschap moet een stimulans zijn voor
slapen en zo ook echt Spaans leren. Wellicht
worden gecreëerd zodat het moeilijk was
alle volwassenen en jong gepensioneerden
zal het evenwel bij dromen blijven.
om na een bepaalde leeftijd nog iets anders
om blijvend nieuwe activiteiten op te star-
Maar door hersenonderzoek zullen we in de
te leren.
ten en om te beseffen dat het nooit te laat
toekomst veel beter begrijpen hoe de her-
Sinds een twintigtal jaar tonen steeds meer
is om een verborgen artistiek talent te ont-
senen veranderen op basis van leerervarin-
studies aan hoe jonge en oude hersenen een
wikkelen of een nieuwe taal te leren. Want
gen. We zullen dan ook beter begrijpen
opmerkelijke capaciteit hebben om zich aan te
al deze nieuwe leerprocessen zijn voor vol-
met welke leermoeilijkheden sommige
passen in functie van de omgeving. Neuronen
wassenen en ouderen uitstekende “gym-
kinderen en volwassenen worden geconfron-
blijken in staat om zich te reorganiseren en
nastiek” om de hersenen plooibaar en
teerd en hoe we de pedagogische processen
bevoorrechte verbindingen aan te leggen voor
dynamisch te houden
informatie.
Dat
creëren,
daaraan kunnen aanpassen.
de twee domeinen. Het programma vertrekt
I
Voortdurend h 8 & 9 in opbouw
van het idee dat biologische stoornissen in de
Met de handen van iemand anders!
hersenen kunnen worden veroorzaakt of
Een spectaculair voorbeeld van neuroplasticiteit is de manier waarop de hersenen van een
onderhouden door een sociaal onevenwicht.
patiënt met twee getransplanteerde handen zich reorganiseerden. Na de amputatie van de
Dat idee hoeft niet diametraal te staan tegenover
handen was de omvang van de zone in de hersenschors die de handen controleert, sterk
het klassieke concept dat sociale problemen
gekrompen. Maar kort na de transplantatie leken de hersenen de getransplanteerde handen
deels kunnen voortspruiten uit een biologische
te “herkennen”. In de daaropvolgende weken kregen die nieuwe handen een plaats in de herse-
functiestoornis. Beiden zijn mogelijk en sluiten
nen toebedeeld die vroeger door de “oorspronkelijke” handen werd ingenomen. Blijkbaar wer-
elkaar helemaal niet uit. Onze hersenen zijn
den de neuronen die op non-actief waren geplaatst na de amputatie, opnieuw geactiveerd en gin-
immers een heel plastisch orgaan. Ze veranderen
gen ze opnieuw communicatiekanalen met andere neuronen aanleggen. Geleidelijk aan
voortdurend, ook onder invloed van uitwendige
slaagde de patiënt erin om beide handen onder controle te krijgen.
factoren. Dat voortdurend veranderen heet plasticiteit.
Giraux, P. en anderen, “Cortical reorganisation in motor cortex after graft of both hands”, Nature Neuroscience, juli 2001.
Nota’s
Noodcircuits De hersenplasticiteit wordt door ons lichaam ook benut om de gevolgen van hersenletsels te compenseren. Zo kan iemand onmiddellijk na een beroerte (trombose of embolie) volledig verlamd zijn aan één zijde en na een paar weken
Bescherm uw zenuwen “Neuroprotectie” is een nieuw concept dat opgang maakt in de medische wereld. Het onderliggende idee is dat wanneer we begrijpen welke aaneenschakeling van biochemische elementen leidt tot het afsterven van zenuwcellen, we misschien ooit geneesmiddelen kunnen ontwikkelen die deze afsterving afremmen of zelfs voorkomen. Dat zou een grote stap voorwaarts zijn voor de behandeling van aandoeningen die te wijten zijn aan een degeneratie van neuronen zoals de ziekte van Alzheimer en Parkinson. Maar ook voor beroertes zijn dergelijke geneesmiddelen een godsgeschenk, want de belangrijkste problemen bij een beroerte worden veroorzaakt door het afsterven van zenuwcellen als gevolg van zuurstofgebrek.
revalidatie toch opnieuw een zekere mobiliteit
Meer info:
terugvinden. In uitzonderlijke gevallen zelfs volledig herstellen. We weten nu dat
z
een goede revalidatie op het niveau van de hersenen wordt vertaald in de mobilisatie
L’Homme Thermomètre, Laurent Cohen, Odile Jacob uitgeverij, 2004
z
De man die zijn vrouw voor een hoed
van neuronen die dezelfde rol vervullen
hield, Oliver Sacks, Ooiervaar uitgeverij,
als de vernietigde neuronen. Dit resulteert
2002
in de aanleg van noodcircuits die de functie gedeeltelijk
of
volledig
z
Les accidents vasculaires cérébraux,
overnemen.
l’attaque cérébrale, une course contre la
Kortom, de hersenen lijken zelfs bij oudere
montre, Antoine Dunac, Ellipses uitgeverij,
mensen in staat om alternatieve oplossingen te bedenken om de zone te omzeilen die door het accident werd vernield.
2002 z
Que faire de notre cerveau? Catherine Malabou, Bayard uitgeverij, 2004
ADHD
I
Luk h 10 & 11
Lu k is druk, heel druk
Luk is niet als andere kinderen. Van in zijn wieg leek hij al veel onrustiger dan zijn oudere broer en zus. Als peuter en kleuter kon hij nooit lang met iets spelen. Hij was zijn speelgoed dadelijk beu. In de lagere school hoort en ziet Luk alles wat er rond hem gebeurt, maar wat de lerares vertelt … dat heeft hij meestal niet gehoord. Het ene moment zit hij op zijn stoel, het volgende onder de tafel. Luk heeft ADHD, hij is nu in therapie. Twee keer per dag neemt hij een pilletje. “Dat pilletje maakt me rustig in mijn hoofd,” zegt Luk.
ADHD in kaart ADHD is een ontwikkelingsstoornis met als hoofdkenmerken aandachtstekort en hyperactiviteit/impulsiviteit. Kinderen die lijden aan aandachtstekort en concentratiestoornis kunnen moeilijk de aandacht op een taak richten, die aandacht vast houden en zich niet laten afleiden door externe prikkels. Ze slagen er nauwelijks in om dingen af te maken, hebben moeite om taken en activiteiten te plannen en te organiseren, raken spullen kwijt en zijn vergeetachtig. Impulsieve kinderen handelen voor ze nadenken. Ze geven antwoord, nog voor de vraag is gesteld, hebben geen tijd om keurig hun beurt af te wachten, verkopen anderen een dreun voor ze het zelf in de gaten hebben. Hyperactieve kinderen zijn voortdurend in beweging, zitten continu te draaien op hun stoel, staan op, kruipen onder de tafel of beklimmen het boekenrek. Ze zijn snel opgewonden, maar ook gauw gefrustreerd. Stil zitten en rustig zijn vraagt van hen een overmaat aan energie.
Niet altijd even druk Geen twee kinderen met ADHD zijn hetzelfde. Sommigen hebben alleen aandachtstekort, men spreekt dan van ADD, anderen zijn overwegend hyperactief en impulsief. Daarom zijn er verschillende subtypes binnen het concept ADHD. Bovendien ontwikkelen kinderen met ADHD soms een aantal bijkomende problemen waaronder motorische, leer-, gedrags-, relationele en emotionele problemen.
Lange tijd dachten de ouders van Luk dat hij gewoon een lastig kind
Ze vroegen zich af: “Zal zijn hele verdere leven in het teken van
was. Tot de juf van het eerste leerjaar hen vertelde dat hun zoontje
deze ziekte staan?”
onmogelijk was in de klas. “Of ze Luk al eens hadden laten testen?” Na talrijke onderzoeken en gesprekken met de kinderpsychiater en
In elke klas
de neuropsycholoog viel de diagnose: ADHD. Dat staat voor de Engelse term “Attention Deficit Hyperactivity Disorder” ofwel aan-
Naar schatting lijdt ongeveer één kind op twintig aan ADHD. Dat
dachtsstoornis met hyperactiviteit en impulsiviteit. Gemakkelijker te
betekent dat er in elke schoolklas gemiddeld één kind met ADHD
onthouden is misschien “Alle Dagen Heel Druk”, maar deze bena-
zit. Het is een misverstand dat ADHD er altijd “uitgroeit”. Een aan-
ming klopt niet helemaal want er zijn ADHD-kinderen die alleen aan-
zienlijk deel van de volwassenen bij wie als kind de diagnose ADHD
dachtstoornissen hebben maar niet altijd hyperactief of druk zijn.
werd gesteld, heeft er op latere leeftijd nog last van. Ze lopen een
De diagnose was een opluchting voor de ouders van Luk. Er was
hoger risico om vast te lopen in studie, werk, relaties of familie.
erkenning van hun probleem. Ze wisten wat er met Luk aan de hand was. Het was nu gemakkelijker om aan anderen – de juf, de badmeester, de trainer van de turnploeg – uit te leggen waarom
Geen test
Luk soms zo heftig was. Bovendien konden ze starten met een
Een eerste moeilijkheid bij ADHD begint met de diagnose: er bestaat
behandeling.
niet zoiets als “een test voor ADHD”. Kinderen bij wie ADHD wordt ver-
Anderzijds was het ook een tegenslag. Luk was anders dan de ande-
moed, vertonen een grote verscheidenheid aan probleemgedrag.
re kinderen. Luk was plots “een kind met een stoornis”, een ziekte.
Bovendien schuiven ouders, leraren en andere opvoeders de meest uit-
Mijn bijzonder brein
Aangeboren of falende opvoeding?
symptomen van aandachtstekort en/of hyperactiviteit/impulsiviteit vertonen. Deze symp-
70 tot 80 % van de vatbaarheid voor ADHD zou genetisch bepaald zijn. Daarmee is ADHD
tomen moeten minstens zes maanden aan-
voor een flink deel een aangeboren afwijking, of met andere woorden “het zit voor een stuk
wezig zijn, gedeeltelijk al voor de leeftijd van
in de genen”. Ook omgevingsfactoren spelen een rol: een te laag geboortegewicht,
zeven jaar en ze moeten zich ten minste op
vroeggeboorte, roken, druggebruik van de moeder tijdens de zwangerschap …. Dit zijn
twee of meer terreinen afspelen, bijvoorbeeld
overigens geen risicofactoren die alleen tot ADHD kunnen leiden, ook bij andere psychische
op school, thuis, de jeugdbeweging.
aandoeningen van het kind spelen ze een rol.
Daarom is het stellen van de diagnose een taak voor professionele hulpverleners, die
ADHD is een stoornis die zich in de hersenen afspeelt. Bij ADHD-kinderen zijn de frontale
voldoende tijd kunnen uittrekken … en daar
cortex gemiddeld kleiner en de kleine hersenen gemiddeld kleiner dan bij andere kinderen.
durft het wel eens foutlopen. Bij de gespecia-
Belangrijker is dat er bij ADHD een verstoring is van de communicatie tussen diepgelegen
liseerde centra loopt de wachttijd vaak op tot
hersenkernen en de prefrontale cortex, het hersengebied achter het voorhoofd. De
meerdere maanden, zodat kinderen soms bij
diepgelegen kernen bepalen hoeveel en welke informatie wordt verwerkt, de prefrontale
artsen of paramedici terecht komen die de
cortex bepalen de manier van reageren. De zenuwbanen die zorgen voor de verbinding tus-
diagnose niet altijd even zorgvuldig stellen.
sen deze hersengebieden maken te weinig dopamine en noradrenaline aan, en dat heeft ADHD-gedrag tot gevolg. Methylfenidaat, het bestanddeel dat de basis vormt van medicijnen
Glijdende diagnose?
als Rilatine®, verhoogt de concentratie van deze boodschapperstoffen en verbetert daarmee de communicatie tussen die hersengebieden (zie ABC van mijn bijzonder brein).
Sommigen beweren dat er in de maat-
Verder zijn de meeste specialisten het er over eens dat ADHD geen gevolg is van TV-kijken,
schappij tendensen aan het werk zijn die
videospelletjes spelen, falende opvoeding, overgevoeligheid of allergie voor bepaalde
maken dat de diagnose ADHD nu veel vaker
voedingsstoffen of een teveel aan snoepgoed en suiker. Toch is het zo dat een onregelmatig,
wordt gesteld dan vroeger. Dat heeft veel
onrustig en jachtig leven, thuis en op school, de symptomen van een ADHD-kind versterken.
te maken met de wat vage omschrijving
Kinderen en jongeren met ADHD hebben nood aan betrokkenheid en geborgenheid,
van de aandoening. Zo leidt een ruimere
genegenheid, stimulering, emotionele steun en structuur in hun omgeving.
interpretatie van de criteria tot een exponentiële toename van het aantal kinderen dat het predikaat ADHD opgespeld krijgt. De
I
Luk h 12 & 13
diagnose ADHD blijft een beetje arbitrair: je eenlopende houdingen bij kinderen weg
moet voldoen aan zes van de negen crite-
onder het etiket “concentratiemoeilijkheden”.
ria voor zowel aandachtstoornis als hyper-
Kinderen die faalangst hebben, niet gemoti-
activiteit/impulsiviteit. Waarom niet aan
veerd of onwillig zijn, die de leerstof niet
zeven? En eerlijk … een kind dat vier of vijf
begrijpen of die door zorgen worden afgeleid
van de symptomen heeft, kan ook al knap
… Ze worden allemaal gecatalogeerd als kin-
druk zijn.
deren met een concentratiestoornis. Kortom
Misschien is er meer aan de hand. Misschien
de termen “concentratiegestoord”, “hyperac-
leven we vandaag in een maatschappij waar-
tief” en “impulsief”, de kernsymptomen van
in het voor sommige ouders beter past om
ADHD, worden van persoon tot persoon ver-
een kind met een aandoening te hebben, dan
schillend ingevuld.
een “gewoon” kind dat misschien wat ruim
Vooraleer een kind de diagnose ADHD krijgt,
afwijkt van het gemiddelde kind. Er zijn men-
moet het een combinatie van verschillende
sen die vinden dat er van onze maatschappij
een dwang uitgaat om drukke
en noradrenaline in
het uitdenken en uitvoeren van een meer
kinderen al snel “onaangepast
verhoogde
mate
gepaste reactie. Onderzoek wijst uit dat
druk” te vinden waardoor ouders
beschikbaar zijn in de
geneesmiddelen als Rilatine® succesvol zijn
in de richting van een medische
hersenen (zie ABC van
bij 70 tot 80 % van de ADHD-kinderen. De
diagnose worden geduwd.1
mijn bijzonder brein).
hyperactiviteit, impulsiviteit en concentratie-
Dat zou leiden tot een over-
Daardoor verlopen sommi-
zwakte verminderen, er is minder fysieke en
diagnose van ADHD.
ge hersenactiviteiten efficiën-
verbale agressie, het schoolwerk wordt
Ongetwijfeld leidt dat tot een span-
ter, zoals de selectie en orde-
beter en nauwkeuriger gemaakt, de contac-
ningsveld, want voor een kind dat echt
ning van prikkels uit de omge-
ten met leeftijdsgenoten verlopen vlotter
ADHD heeft, is een snelle en accura-
ving, het afremmen van een
waardoor ze beter worden geaccepteerd.
te diagnose een “must”. Zonder
te snelle impulsieve reactie en
Medicatie kan bij sommige kinderen vermij-
een correcte diagnose kan een kind gedurende vele jaren verstoken blijven van de
De therapie voorbij
juiste zorgen en behandeling.
Hoe behandelen?
middel. De groep van symptomen die samen de diagnose ADHD uitmaken, vinden
In 2003 publiceerde een groep vooraan-
we ook als afzonderlijke entiteiten bij kinde-
staande Amerikaanse bio-ethici een lijvig
ren terug en in variërende mate.
rapport waarin ze de mogelijke problemen
Een aantal symptomen wordt ook terugge-
ADHD echt genezen kan niet. Er bestaat geen
schetsen die een toenemende medicalise-
vonden in “normale” kinderen.
geneesmiddel of behandeling die ADHD
ring van ons dagelijks leven met zich brengt.
Doordat artsen deze geneesmiddelen als
geneest. Wel kunnen de verschijnselen die
Ze erkennen dat toediening van neurostimu-
“veilig” beschouwen, bestaat de neiging dat
samenhangen met ADHD worden verminderd.
lerende medicijnen in echte ADHD-gevallen
ouders en zorgverleners steeds vaker naar
Dat laat toe om de negatieve spiraal in de
een effectieve therapie is. Toch zien zij grote
het middel grijpen onder het motto “baat
ontwikkeling van het kind te doorbreken.
maatschappelijke problemen bij het toene-
het niet, dan schaadt het niet”.
Behandeling kan op twee niveaus: er is
mend gebruik van deze geneesmiddelen.
Er is een groeiende socio-economische druk
gedragstherapie en medicatie. Gedrags-
Hun bezwaren:
– van scholen, verzorgers, de farmaceuti-
therapie richt zich op het kind, de ouders, de
Zelfs als neurostimulerende geneesmidde-
sche industrie en de sociale zekerheid – om
school, of alle drie tegelijk. Die therapie is
len correct worden gebruikt voor de behan-
deze geneesmiddelen voor te schrijven om
evenwel niet altijd beschikbaar of de ouders,
deling van een erkende aandoening, blijven
ongewenst gedrag te behandelen in plaats
het kind of de school kunnen er de energie
het middelen die bedoeld zijn om het
van de onderliggende maatschappelijke
niet voor opbrengen.
gedrag te veranderen en te controleren.
problemen aan te pakken.
Medicatie is een andere mogelijkheid. Het
Bovendien worden ze door volwassenen
Deze geneesmiddelen kunnen eveneens de
gaat dan in de eerste plaats om neurostimu-
opgelegd aan kinderen. Aan de basis van
mentale prestaties – onder meer het con-
lerende middelen als methylfenidaat, in
het gebruik ervan ligt “afwijkend gedrag”;
centratievermogen – van normale mensen
België beter bekend onder de merknamen
precies de vermindering of het wegvallen
verbeteren. Ze worden steeds vaker door
Rilatine® en Concerta®. Het is nog niet hele-
van dit afwijkend gedrag is de maat voor
studenten gebruikt om hun prestaties bij
maal duidelijk waarom hyperactieve kinde-
het succes van het geneesmiddel.
studie en examens te verbeteren.
ren baat hebben bij een stimulerend middel,
Er is onduidelijkheid welk gedrag precies
maar geneesmiddelen als Rilatine zorgen
moet worden behandeld met het genees-
“Better children, beyond therapy”, a report of the President’s Council on Bioethics, 2003.
ervoor dat de neurotransmitters dopamine 1 Interview met Micha De Winter “Van pathologiebestrijding naar functieverbetering”, in “Een ander ik. Technologisch ingrijpen in de persoonlijkheid”, Rathenau Instituut, 2004.
Mijn bijzonder brein
den dat ze naar het bijzonder onderwijs
het normale brein een fikse concentratieduw.
moeten of in ernstige opvoedingsmoeilijk-
Het verruimde gebruik van dergelijke medicij-
heden terecht komen. Alleen maar voorde-
nen leidt tot een samenleving waarin
len dus? Of toch niet?
“gewoon” niet meer genoeg is, waarin varia-
Meer info over ADHD: z
ties onmiddellijk als afwijkend worden
Druk kind, pilletje erin?
beschouwd en natuurlijke eigenschappen 2
ADHD? Laat je niets wijsmaken!, H. De
onherroepelijk moeten worden verbeterd.
Backer, EPO, 2003.
Pieters staat niet alleen met zijn kritiek.
z
werkingsduur. Ze moeten elke dag worden
Talrijke mensen stellen zich vragen bij het toe-
probleem, M. Danckaerts, UZ Gezondheidsbrief,
genomen (vaak meermaals) en gedurende
nemend gebruik van geneesmiddelen om
113, 2001.
vele jaren. Ze genezen ADHD niet echt.
onze psyche, ons gedrag, en onze mentale
z
Toch zijn neurostimulerende middelen aan
vaardigheden te verbeteren. Zeker als het
teit, www.gezondheid.be
een gestage opmars bezig. Alhoewel ze al
onze kinderen betreft (zie kader “De therapie
z
tientallen jaren beschikbaar zijn, worden ze
voorbij”). Het slikken van medicijnen heeft
vooral de laatste tien jaar in versneld tempo
dan niet langer tot doel om ziekte te verhel-
Zelfhulpgroepen en websites
gebruikt. Zo nam tussen 1990 en 2000 in de
pen, maar eerder om ons functioneren en ons
z
Centrum “Zit Stil”, www.zitstil.be
VS de jaarlijkse productie van methylfenidaat
gedrag te verbeteren. Daarmee worden medi-
z
Aandacht, Werkgroep volwassenen met
met 730 % toe. Ook in Europa zit het verbruik in
cijnen een reëel instrument in de opvoeding,
de lift. In Nederland werd in 1997 Rilatine
een pedagogisch hulpmiddel.
60.000 keer verstrekt, in 2000 was dat 180.000
ADHD, een complex diagnostisch
ADHD – Aandachtstoornis met hyperactiviADHD-consultatielijn, 0902 88 777
ADHD, www.adhd-volwassenen.be z
ADHD-land, centraal informatiepunt rond ADHD in Nederland, www.adhd.nl
keer.
Ook de ouders van Luk hebben geaarzeld of
“Rilatine® was aanvankelijk voorbehouden
ze hem neurostimulerende geneesmiddelen
voor zeer moeilijke hyperactieve kinderen
zouden geven … net als de meeste ouders
met ADHD,” zegt de Nederlandse medisch
van een ADHD-kind, overigens. Ook voor hen
historicus Toine Pieters. “Nu krijgen ook
was dat geen evidente beslissing.
gewoon drukke kinderen het.” Zo wordt het pilletje al te snel de “gemakkelijke weg” die vermijdt dat onderliggende, vaak sociale en opvoedkundige, problemen worden aangepakt. Want zo’n pilletje werkt heel simpel: druk kind, pilletje erin … en weg zijn de problemen. Bovendien beginnen nu ook studenten deze medicijnen te slikken bij het afleggen van examens. Het geneesmiddel geeft ook aan
I
2004, Wilrijk. z
Geneesmiddelen als Rilatine hebben een korte
®
Luk h 14 & 15
Kennismakingsnummer Centrum “Zit Stil”
2 Toine Pieters, “Pillen en psyche, culturele eb- en vloedbewegingen”, Rathenau Instituut, 2002.
Nota’s
leerproblemen
I
Luk h 16 & 17
Met de vinger gewezen…
Inmiddels is Luk,de jongen met ADHD uit het vorige verhaal, twaalf geworden. Hij heeft nog steeds moeite om stil te zitten. Zich concentreren is evenmin zijn beste eigenschap. Maar hij heeft het wel tot in de zesde klas gebracht. De ouders, de school en de medewerkers van het CLB leverden prachtig werk. Ze maakten ADHD bespreekbaar, zowel in de klas als daarbuiten. Dat maakte het voor Luk gemakkelijker om “zijn bijzonder brein” te accepteren. De school organiseerde ook een ouderavond voor alle ouders uit de klas van Luk. Zo kregen ze een beter inzicht in ADHD en zagen achter het drukke gedrag van Luk een kind met een verhaal. En een stel ouders voor wie het opvoeden van een kind niet altijd even gemakkelijk was.
Helaas verloopt het schoolparcours van een kind met ADHD niet altijd even vlekkeloos. Heel wat kinderen met een “bijzonder brein” vallen uit de boot. Of het nu gaat om kinderen met ADHD, met leerstoornissen zoals dyslexie, dyscalculie …, met een autismespectrumstoornis of met een psychisch probleem. Vaak worden deze kinderen met de vinger gewezen, gepest, voor dom versleten, staan ze buiten de groep, moeten meer dan eens een jaar overdoen, veranderen vaak van school (vrijwillig of onder druk van de school) of ze haken af. Ze verdwijnen uit het reguliere schoolcircuit, terwijl er vaak helemaal niks mis is met hun intelligentie. Van gemiste kansen gesproken.
Eén op vijf
Gestoord of divers
Mijn kind, beter dan gemiddeld
Experts verschillen van mening over hoe de
De Utrechtse hoogleraar pedagogische
samenleving met deze gemiste kansen moet
wetenschappen, Micha De Winter, is een
Ook ouders gaan niet vrijuit, zegt De Winter.
omspringen. Sommigen zien deze stoornissen
andere mening toegedaan. Elk kind is ver-
Ouders willen een eigen identiteit voor hun
als medische problemen die vragen om een
schillend en we moeten al die verschillen
kinderen, een erkenning van hun persoonlijk-
medische oplossing. Zij zien het meeste heil in
veel minder medicaliseren, stelt hij. Een
heid. Maar dat krijgen ze niet altijd voor
een volwaardige en geïntegreerde gezond-
Engels spreekwoord zegt: “It takes a village
elkaar in het reguliere onderwijssysteem.
heidszorg voor kinderen en jongeren. En die is
to raise a child,” en dat gemeenschapsele-
Tenzij er voor hun kind een medisch label is
er (nog) niet in België. Het aantal jongeren met
ment komt in onze samenleving steeds meer
bedacht, een syndroom. Je mag dan niet
een expliciete zorgvraag wordt geraamd op 3 %.
op de tocht te staan. Onze cultuur is geïndi-
meer twijfelen aan het syndroom dat zij net
Een derde daarvan staat op een wachtlijst of
vidualiseerd en gefragmenteerd en precies
met zoveel moeite hebben geclaimd.
krijgt niet meteen de zorg die nodig is. Dat
daar ligt de oorzaak van de “boom” aan neu-
Tegenwoordig zie je die reactie bijvoorbeeld
betekent dat in Vlaanderen ongeveer 13 000
ropsychiatrische diagnoses bij kinde-
jongeren (voor heel België gaat het dan om
ren en jongeren. Kinderen moe-
meer dan 20 000) of hun ouders of opvoeders
ten meer worden gerespec-
een uitdrukkelijke hulpvraag hebben geformu-
teerd in hun natuurlijke diver-
leerd, waaraan niet wordt tegemoet gekomen.1
siteit. Onze maatschappij is
Om nog te zwijgen van de talrijke jongeren die
niet in staat om te gaan met
geen hulpvraag hebben geformuleerd, maar
normale tempoverschillen in
die wel met een neuropsychisch probleem
leren tussen kinderen.
kampen. Dat zijn er heel wat. Uit een
Eerst moet er een
Nederlandse epidemiologische studie blijkt dat
“medisch label”
liefst 22 % van de jongeren voldoet aan de criteria
op worden geplakt.
van een of andere neuropsychiatrische stoornis2.
Pas als een kind
Geen wonder dus dat er spanning heerst in de
dyslectisch (woordblind)
sector van de geestelijke gezondheidszorg: de
wordt bevonden, krijgt het allerlei aanpassin-
en op hoge poten eisen ouders een diagno-
zorg lijkt vast te lopen. Er is toenemende frustra-
gen in leervormen en krijgt het bij examens
se, een label. “Mijn kind is hoogbegaafd, en
tie bij ouders omwille van lange wachttijden, er
en toetsen meer tijd. Wij hebben zo’n starre
daardoor is het op school onaangepast.”
zijn escalerende problemen bij jongeren en over-
omgeving voor kinderen georganiseerd dat
Natuurlijk zijn ze er wel, hoogbegaafde kin-
belaste zorgverleners … Dat een samenleving dit
we dit soort diagnoses, en wellicht straks ook
deren met een super-IQ, dyslectici met grote
schromelijke tekort in het zorgaanbod lijkt te
allerlei pillen, nodig hebben om hen tege-
taalproblemen, en onhandelbare ADHD‘ers.
aanvaarden, heeft volgens sommigen te maken
moet te komen. Alleen op medische gronden
Alleen: het maatschappelijk effect is dat meer
met een diepgewortelde en globale miskenning
kunnen we dan nog verschillen tussen kinde-
kinderen labels opeisen of opgelegd krijgen
van de psychische problemen bij jongeren.1
ren toestaan3.
dan wetenschappelijk valt te onderbouwen.
heel sterk bij “hoogbegaafdheid” en “dyslexie”. Met veel assertiviteit
1 Cools B, “Kortsluiten om te ontsluiten. Stappen in de ontwikkeling naar een geïntegreerde geestelijke gezondheidszorg voor jongeren in Vlaanderen”, Acta Hospitalia, 2003-2, 59-74. Bob Cools is klinisch psycholoog en was adviseur geestelijke gezondheidszorg tijdens de regering Verhofstadt I. 2 Verhulst F, “Kinder- en jeugdpsychiatrie”. In : de Jong A en anderen, “Handboek psychiatrische epidemiologie”, 1999. 3 Interview met Micha De Winter “Van pathologiebestrijding naar functieverbetering”, in “Een ander ik. Technologisch ingrijpen in de persoonlijkheid”, Rathenau Instituut, 2004.
Mijn bijzonder brein
Het begrip verspreidt zich en wordt van zijn
De reddingssloep van 1B+
klinische
zorgvuldigheid
ontdaan.
De
verspreiding van een medisch begrip onder Eind juni 1997 waren een aantal ouders koortsachtig op zoek naar een aangepaste opleiding voor
het grote publiek werkt zo gemakzucht in de
hun kinderen binnen het gewoon secundair onderwijs. Allemaal normaal begaafde kinderen met
hand, bij ouders, hulpverleners en maat-
een leer- en/of aandachtsprobleem. De overgang van lager naar secundair onderwijs leek voor
schappelijk werkers. Waarom richten we het
deze kinderen, juist omwille van hun leerproblemen, geen evidentie. Ze konden inschrijven voor
onderwijs niet zo in dat alle kinderen zorg op
de B-stroom (de richting die leidt naar het beroepsonderwijs in de tweede en derde graad). Of ze
maat krijgen? Dan heb je die omweg van de
kozen voor een eerste jaar A (algemeen en technisch onderwijs), met het risico te mislukken.
medische en psychologische labels helemaal
Een aantal ouders vond een luisterend oor bij de directie en de leraren van het Sint-Jozefinstituut
niet nodig.
in Kessel-Lo. In september 1998 werd gestart met een brugklas (1B+) die moest toelaten om de leerlingen later te laten opstromen naar 1A.
Niet voor doetjes
School als spiegel van de samenleving Elke leerkracht, elke directeur, elke zorgvers-
Inmiddels bestaat 1B+ al zes jaar. Meer dan tachtig leerlingen hebben gebrugd in 1B+, de meer-
trekker worstelt vandaag met de vraag hoe
derheid onder hen stroomt op naar 1A. Het aantal leerlingen in 1B+-klas wordt elk jaar bewust
hij al deze kinderen en jongeren met een bij-
laag gehouden, liefst rond de twaalf. Het zijn allemaal leerlingen met een ernstig partieel tekort
zonder brein aan hun trekken laat komen bin-
voor lezen en spelling, rekenen, of aandacht en werkhouding. In de meeste gevallen werd hier-
nen het reguliere onderwijssysteem. Er zijn
aan een diagnose van een leer- of aandachtsprobleem verbonden (dyslexie, dysorthografie, dys-
mogelijkheden. Door differentiatie in de klas
calculie, ADHD …).
kan de leraar of lerares proberen het onder-
Alle leerlingen van 1B+ hebben recht op individuele handelingsplannen en maatregelen om te
wijsaanbod maximaal af te stemmen op de
stimuleren, te compenseren, te remediëren en te dispenseren (sti-co-r-di-maatregelen). “Toch is
onderwijsbehoeftes van ieder individueel
de 1B+-klas niet voor doetjes,” zegt directrice Jeanine Engelbosch. "Wij verwachten veel van die
kind. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om
kinderen. De speelse uren in een gewone B-klas worden vervangen door hoofdvakken.
via een taakleerkracht leerlingen met speci-
Bovendien krijgen verschillende kinderen na de schooltijd extra begeleiding. Al bij al moeten ze
fieke moeilijkheden tijdelijk bij te werken,
een stuk harder werken dan wanneer ze in een gewone B-klas zouden zitten.”
individueel of in kleine groep. Veel scholen hanteren een “leerlingvolgsysteem” om pro-
Mentaliteitswijziging
blemen tijdig te signaleren. Andere scholen
"Als je geen leraren hebt die met hart en handen willen werken aan een brugklas, moet je er
kend is er het opvangnet van het buitenge-
niet aan beginnen," stelt de directrice. "In onze school vonden de leraren dat een uitdaging, een
woon onderwijs … En toch gebeurt het nog
nieuwe wending in hun carrière. Maar het vraagt tijd, die andere aanpak. De evaluatie op twee
veel te vaak dat ouders en kinderen zich
(of meer) sporen knaagt aan het rechtvaardigheidsgevoel waar veel leraren zich aan vast-
omwille van hun anders zijn, ongelukkig voe-
klampen: iedereen gelijk voor de wet. Wij zijn echter tot het inzicht gekomen dat het juist niet
len. Dat ze de indruk hebben dat ze met de
rechtvaardig is om kinderen met verschillende startkansen aan het einde van de rit gelijk te
vinger worden gewezen.
I
Luk h 18 & 19
beoordelen. Je vraagt toch ook niet aan een kind dat een bril draagt om aan het einde examen af te leggen zonder die bril. Dat is een mentaliteitswijziging die wij achter de rug hebben." In 2002 kreeg het Sint-Jozefinstituut voor zijn 1B+-project de koningin Paola-prijs voor het onderwijs. Infopakket Sint-Jozefinstituut en SCHOOLdirect 12 juni 2002.
opteren voor speciale klassen en vanzelfspre-
Nota’s
Meer info: z
Infopakket “Eerste hulp bij leerstoornissen”, Die-’s-lekti-kus vzw.
z
Kinderen met problemen, P. Ghesquière en B. Maes, Garant, 1995.
z
Leerproblemen bestaan echt! Gids voor ouders en betrokkenen, Sprankel vzw.
z
Op eigen kracht ...? Afhankelijkheid en speciale onderwijszorg, T. Dollevoet, G. van Stralen en H. Top, Garant, 2000.
z
Dyslexie en Dyscalculie: ernstige problemen in het leren lezen en rekenen. Recente ontwikkelingen in onderkenning en aanpak, A.J.J.M. Ruijssenaars en P. Ghesquière, Acco, 2002.
z
Leerproblemen, Ik kan niet volgen..., www.gezondheid.be
Zelfhulpgroepen en websites z
Sprankel, Vereniging van ouders van normaalbegaafde kinderen met leerproblemen, www.sprankel.be
z
Die-’s-lekti-kus, www.letop.be
z
NLD-vereniging, Niet verbale leerstoornissen, www.nld.be
z
Vlaamse Vereniging Autisme, www.autismevlaanderen.be
z
Bekina, werkgroep voor ouders en opvoeders van hoogbegaafde kinderen en adolescenten, www.u-stream.be/bekina
Alzheimer, geheugen
Henri is
I
Henri h 20 & 21
in de war
Die bizarre vergeetachtigheid begon nauwelijks merkbaar. Ook voor Henri, 58, voelde het raar aan. Normaal had hij een messcherp geheugen. Hij wist precies wie tijdens welke vergadering wat had gezegd. Maar de laatste tijd, was Henri zichzelf niet. Al die verkeerde handelingen op de computer en de moeite die hij had om zich de naam van nieuwe klanten te herinneren. Als hij tijdens de koffiepauze een grap vertelde, had hij vaag de indruk die al eens eerder verteld te hebben… en dat zijn collega’s wat gegeneerd glimlachten. Henri wilde het verstoppen. Maar dat scheen hem steeds minder goed te lukken. Pas toen zijn echtgenote hem ietwat bezorgd vertelde dat hij de laatste tijd nogal vreemd deed, begreep Henri dat zijn vergeetachtigheid niet zo onschuldig was. De huisarts verwees Henri onmiddellijk naar een neuroloog. Die liet een scan uitvoeren en deed een reeks geheugen- en andere tests. De specialist toonde
zich voorzichtig, maar voor Henri en zijn vrouw was het fatale woord toch gevallen: Alzheimer. Een verpletterende diagnose. Maar de neuroloog kleedde zijn verhaal toch anders in: hij mompelde woorden als “predementie”, “één kans op twee na 5 jaar” en andere wat vage informatie. De neuroloog stelde aan Henri voor om mee te werken aan een klinische studie om een nieuw geneesmiddel te testen. Hij moest het zes maanden lang nemen en aan het begin en het einde tests afleggen. Alles was volledig gratis. Henri neemt dit experimentele medicijn nu al drie maanden. In het begin leek het beter te gaan. Hij wilde er ook in geloven. Maar nu weet hij het niet meer zo zeker. En hij stelt zich vooral vragen: Hoe zeker is het dat hij echt Alzheimer heeft? Wat zal er gebeuren als hij met het geneesmiddel stopt? Hoe moet het nu verder met zijn leven?
Gestage aantasting Vermoedelijk wordt de ziekte van Alzheimer veroorzaakt door de productie van een abnor-
Een trapje omlaag
maal eiwit dat zich gestaag opstapelt in de hersenen. Het eiwit is giftig voor de zenuw-
Er bestaat geen behandeling die de ziekte van
cellen en het zorgt voor een langzame dege-
Alzheimer kan genezen. Artsen en onderzoekers
neratie van de neuronen. Dit proces begint
vinden wel steeds meer manieren om de sleutel-
meestal in de hippocampus, een gebied in de
momenten te vertragen waarop de patiënten gaan-
hersenen, dat cruciaal is voor het korte-ter-
deweg hun autonomie verliezen. Henri las het vol-
mijngeheugen. Dit verklaart waarom de eer-
gende verhaal over de ziekte: “U opent een deur
ste tekenen bij de ziekte van Alzheimer vaak
en achter die deur is er een trap. Of u dat nu wil
het vergeten van recente gebeurtenissen zijn.
of niet, u moet die trap af. De vraag is: hoe? Het
Vervolgens breidt de ziekte zich uit naar de
enige wat de arts op dit ogenblik kan doen is die
hersenschors – vooral ter hoogte van de
afdaling zo goed mogelijk laten verlopen.” De tekst
wandbeenkwabben (pariëtale kwabben) en
bezorgde Henri koude rillingen. Het verhaal schetst
achterhoofdskwabben - en veroorzaakt moei-
echter een juist beeld van de realiteit. Maar in
lijkheden bij het herkennen van gezichten en
plaats van een trap gaat het eerder over een
plaatsen en bij het gebruiken van woorden.
schaal, de schaal van Reisberg.
Tot slot tast ze de voorhoofdskwab aan waar-
De meeste mensen die klagen over de achteruit-
door het bewustzijn daalt. Volgens UCL-
gang van hun geheugen, zitten in het tweede stadi-
Professor Philippe Meire voelen de mensen in
um van deze schaal. Dit stadium komt overeen met
dit laatste stadium de dingen nog altijd aan,
“leeftijdsgebonden geheugenstoornissen”. De
maar kunnen ze het niet meer zelf zeggen.
stoornissen zijn vooral subjectief omdat geheugen-
Woorden dringen niet meer tot de patiënt door.
tests ze nauwelijks objectief kunnen vaststellen.
De schaal van Reisberg
z Stadium
5:
• Tamelijk ernstige achteruitgang (“Moderate dementia” – z Stadium
1:
stadium II van de ziekte van Alzheimer)
• Referentiestadium
• Hulp nodig bij het uitkiezen van kleding
• Geen enkele moeilijkheid in het dagelijkse leven
• Aansporing nodig om zich te wassen
z Stadium
2:
• Zeer lichte achteruitgang (subjectieve klachten) • Vergeten van namen en van de plaats van sommige zaken • Soms moeilijkheden om de juiste woorden te vinden z Stadium
3:
z Stadium
6:
• Ernstige achteruitgang (“Severe dementia” – stadium III van de ziekte van Alzheimer) • Middelmatige cognitieve problemen – constant toezicht nodig • Hulp nodig bij het aankleden en baden
• Lichte cognitieve achteruitgang (“Mild cognitive impairment”)
• Steeds minder in staat om zelfstandig naar het toilet te gaan
• Moeilijkheden om de weg op onbekende plaatsen te vinden
• Mogelijk incontinent
• Moeilijkheden om problemen op het werk aan te kunnen z Stadium
4:
• Matige achteruitgang (“Mild dementia” – stadium I ziekte van Alzheimer) • Moeilijkheden om complexe taken uit te voeren (financiën, bood schappen, plannen van een maaltijd)
z Stadium
7:
• Zeer ernstige achteruitgang (“Severe dementia” – stadium IV van de ziekte van Alzheimer) • Beperkte woordenschat om uiteindelijk nog maar met één enkel woord te antwoorden • Verlies van het vermogen om zelf te stappen en te gaan zitten • Niet meer kunnen glimlachen.
Mijn bijzonder brein
Voor de meeste mensen blijft het probleem beperkt
geen risico en voor hen primeert het belang van de
hebben ze zeker nog niet. Wellicht speelt de produc-
tot kleine, eerder onbelangrijke vergetelheden.
individuele patiënt. Overigens is in dit stadium ook de
tie van giftige eiwitfragmenten in de hersenen een
Stadia 3 en 4 zijn de kritieke fasen voor de diagnose en
patiënt zich zeer goed bewust van wat hem overkomt
rol, maar waarom dat proces bij de ene wel plaats-
de behandeling van de ziekte van Alzheimer. Het derde
en welke weg hij mogelijk opgaat. De meesten willen
grijpt en bij de andere niet, is nog niet helemaal uit-
stadium is de zogenaamde “Minimal Cognitive
grondige informatie en verkiezen om een verder ach-
geklaard. Vast staat dat er meerdere oorzaken zijn. Er
Impairment”-fase (MCI). Op dit moment wordt de stoor-
teruitgaan
stellen.
is zeker een erfelijke dimensie – al heeft bij slechts
nis objectief en kwantitatief meetbaar met behulp van
Eerlijkheidshalve kan hen weinig worden beloofd en
0,3 % van de Alzheimerpatiënten de ziekte een zuiver
neuropsychologische tests. Vanaf nu zal de arts genees-
krijgen ze geen enkele zekerheid …
genetische oorsprong. Ook het geslacht, een voorge-
middelen voorschrijven waarvan men hoopt dat ze het
De andere grote vraag is uiteraard die van de stop-
schiedenis van hersenbeschadiging, blootstelling aan
degeneratieproces vertragen … als er al zo een proces
zetting van de behandeling. De huidige reglemente-
bepaalde toxische stoffen, de socio-culturele achter-
is. Want ook dat staat niet helemaal vast. Op basis van
ring voorziet dat de arts moet stoppen met het voor-
grond en de leeftijd - uiteraard - spelen een rol.
recente studies zou bij “slechts” 50 % van de mensen
schrijven van geneesmiddelen van zodra de tests een
Sommige mensen zijn dus vatbaarder dan anderen ...
in stadium 3 een echte dementie zich doorzetten bin-
zekere onomkeerbaarheid van de cognitieve verslech-
en precies dat kan leiden tot heel wat ethische en
nen een termijn van vijf jaar. Voor de anderen is het een
tering aantonen. Maar bij het stopzetten van de medi-
maatschappelijke vragen. Stel dat onderzoekers er in
stuk minder duidelijk …
catie, verslechtert de situatie vaak snel. Op dat ogen-
de toekomst in slagen om aan de hand van geneti-
Bij de overgang naar het vierde stadium worden de
blik is het meestal de familie die de indruk heeft dat
sche en andere tests te bepalen wie een verhoogd
symptomen duidelijker. Vaak duikt er een zekere ont-
ze aan haar lot wordt overgelaten omdat de zieke het
risico heeft op de ziekte – zonder evenwel de zeker-
kenning op. Het is niet langer de patiënt die ongerust
“point of no return” heeft bereikt. Voor de cognitieve
heid te hebben dat die persoon ook werkelijk ooit
is, maar eerder zijn omgeving. Hier zijn geneesmid-
en intellectuele capaciteiten van hun geliefde en
dement zal worden. Hoe zou je persoonlijk reageren
delen zeker aangewezen. Studies tonen aan dat ze de
naaste is dan alle hoop vervlogen … rest alleen nog
als zou blijken dat jij een hoog risico hebt? Hoe kan je
overgang naar ernstige dementie bij de meeste
het affectieve. Volgens sommigen zijn er vooral op het
omgaan met iets abstracts als een verhoogd risico?
patiënten tijdelijk afremmen.
vlak van de affectieve begeleiding nog onontgonnen
Hoe zal het leven eruit zien als je elke dag die drei-
mogelijkheden.
ging boven je hoofd voelt? Valt er te leven met een
kost
wat
kost
uit
te
Er vroeg bij zijn!
dergelijke onzekerheid?
Omgaan met een risico Er bestaan op dit ogenblik geneesmiddelen die de
Naast die persoonlijke vragen zijn er ook talrijke maatschappelijke vragen. Hoe zal het zijn met verze-
evolutie van de ziekte kunnen vertragen. Deze
Hoe de ziekte van Alzheimer precies ontstaat, is nog
keringen? Zal iemand met een hoog risico op de ziek-
geneesmiddelen lijken niet rechtstreeks op het
altijd een beetje koffiedik kijken. Hersenonderzoekers
te van Alzheimer wel een levensverzekering kunnen
geheugen in te werken maar bevorderen eerder de
hebben al wel een aantal tips van de sluier opgelicht,
afsluiten? En werk, zal die risicodrager dezelfde kan-
waakzaamheid en de aandacht zodat de patiënt een
maar een volledig beeld van wat er precies misgaat,
sen krijgen op de arbeidsmarkt?
betere controle over de situatie krijgt. Maar soms is
I
Henri h 22 & 23
het een mes dat aan twee kanten snijdt: doordat de patiënt opnieuw helderder denkt, kan de angst ver-
Valse hoop creëert desillusie
groten. Iets waar sommige patiënten het heel moei-
“Het probleem met psycho- en neurowetenschappers is dat ze soms gouden bergen beloven,”
lijk mee hebben.
aldus Professor Philippe Meire, neuropsychiater aan de Université Catholique de Louvain.
De huidige trend in de behandeling bestaat erin om
“Iedereen heeft de neiging om nieuwe resultaten in een (te) zonnig daglicht te plaatsen. De
steeds vroeger geneesmiddelen voor te schrijven.
media is op zoek naar een sterk verhaal, de wetenschapper is voor zijn onderzoeksfondsen
Sommigen zijn hiertegen gekant omdat niet iedereen
afhankelijk van een positieve voorstelling van zijn resultaten, de farmaceutische bedrijven
die zich in het derde stadium op de schaal van
willen hun medicijnen verkocht krijgen en de patiënten zelf, en hun omgeving, willen het
Reisberg bevindt, ook werkelijk afglijdt naar demen-
allemaal graag geloven. Vaak met een desillusie als eindresultaat.”
tie. Maar de meeste behandelende artsen nemen
De mens en zijn verstand In een recent nummer van het wetenschappelijk tijdschrift “La Recherche”, vroeg de Franse psychiater Edouard Zarifian zich af of de ziekte van Alzheimer niet de ideale gelegenheid was En er moeten ook vragen op het niveau van de maat-
om het meest menselijke in de mens aan te spreken. De op het eerste gezicht ironische
schappelijke gezondheidszorg worden opgelost. Moet
vraag over deze ziekte, die iedereen toch beschouwt als een ondergang van het “menszijn”,
die persoon preventief worden behandeld? Zo ja,
wordt verder ook gesteld door de Belgische sociologe Natalie Rigaux: "Bij ons is de alge-
vanaf welke leeftijd? De kindertijd? En voor hoelang?
meen geldende definitie van het menszijn heel sterk gericht op het verstand. Het verstand
Wie zal deze behandeling betalen als niet echt vast-
wordt voorgesteld als de essentie van onze menselijkheid. Elke achteruitgang van dat ver-
staat of ze ook wel nodig is? De ziekteverzekering
stand, en de ziekte van Alzheimer is daarvan het treffendste voorbeeld, stelt het menszijn
(wij allemaal dus) of moet de ongelukkige individuele
zelf in vraag van diegene die erdoor wordt getroffen (…). Maar is dat wel correct? Door de
risicodrager zelf opdraaien voor alle kosten?
mens voor te stellen als een optelsom van verstandelijke prestaties en door de ziekte te benaderen als een verdergaande reeks van prestatieverliezen, wordt de manier waarop wij
Medicijn tegen het verkeerde geheugen
met de Alzheimer-patiënt omgaan eveneens mensonterend.” Volgens de sociologe is de huidige medische benadering van de aandoening te zeer gebaseerd op het verstandelijke en wordt te weinig de vraag gesteld of de patiënt absoluut op
Het uitwerken van voorspellende tests is één aspect
de top van zijn verstandelijke prestaties moet blijven. Zeker als hij daarvoor onnoemelijk
in het onderzoek naar de ziekte van Alzheimer. Het
hard moet zwoegen in een revalidatie die vaak alleen maar de evolutie van een stoornis
zoeken naar geneesmiddelen om een patiënt met
vertraagt zonder die evolutie te kunnen omkeren.
geheugenverlies te behandelen, is nog heel wat anders. Helemaal niet eenvoudig, als je bedenkt dat
La Recherche, januari 2003
de term “geheugenverlies” in werkelijkheid verschillende ladingen dekt. Zo meent de Britse neurobioloog Steven Rose in zijn nieuwste boek “The Future of the Brain” dat de huidige medicijnen om
Van medicijn tot doping voor het geheugen
en zegt u: “Patiënten met de ziekte van Alzheimer krijgen ze terugbetaald via de ziekteverzekering en elke andere persoon moet zelf maar opdraaien voor
de ziekte van Alzheimer te behandelen teveel gericht zijn op het vasthouden van recente gebeur-
Wellicht zullen geneesmiddelen tegen de ziekte van
de kosten.” Maar zijn daarmee alle problemen wel
tenissen (Waar heb ik mijn sleutels gelegd? Ben ik
Alzheimer ook nuttig zijn voor mensen die klagen over
echt opgelost? Moedigt dat niet een ongelijke
vanmorgen een brood gaan kopen?). Dit zijn precies
geheugenverlies “omdat ze een dagje ouder worden”.
geneeskunde aan? Mensen die het zich kunnen ver-
de problemen die in de eerste stadia van de ziekte
Deze vorm van geheugenverlies is een fenomeen
oorloven krijgen wel volledige toegang tot de gezond-
opduiken. Volgens Rose ligt het meest dramatische
waar weinigen onder ons aan ontsnappen. Even niet
heidszorg, anderen moeten maar leven met de
kenmerk van de ziekte van Alzheimer echter in het
op een naam kunnen komen, een ogenblik van vers-
onaangename last van het ouder worden.
verlies van het autobiografische geheugen. Dat is
trooidheid, de weg vergeten … kleine probleempjes
Maar ook een volgende stap is snel gezet: waarom
het geheugen waarmee de patiënt weet wie hij is
met ons geheugen zonder dat we echt lijden aan een
niet een pilletje ontwikkelen dat meteen ons nor-
en waarmee hij de mensen herkent die hem dier-
“ziekte”. Maar laat ons eerlijk zijn, een pilletje tegen
male geheugen verbetert? Een soort “doping” voor
baar zijn. De huidige medicijnen werken helemaal
dat soort vergeetachtigheid zou wonderen doen, niet?
het geheugen, net als een spierversterker voor een
niet in op de geheugengebieden waarin deze per-
Alleen moeten we dan ook rekening houden met de
atleet. Onder wetenschappers heerst er enige one-
soonseigen kenmerken liggen opgeslagen. En het
maatschappelijke consequenties. Want de nieuwste
nigheid of een dergelijk medicijn wel kan worden
ziet er niet naar uit dat dit in een nabije toekomst
medicijnen tegen de ziekte van Alzheimer zijn vandaag
ontwikkeld, maar het is ongetwijfeld één van de
zal veranderen.
nog peperduur. Moeten dergelijk dure geneesmiddelen
hete hangijzers binnen het farmacologisch onder-
De huidige zoektocht naar medicijnen beperkt zich,
goedkoop beschikbaar zijn voor mensen die de norma-
zoek.7 Indien men ooit het ideale “slimme pilletje”
volgens Rose, teveel tot het verlengen van de auto-
le ongemakken van een oudere dag willen vermijden
uitvindt, zal heel snel de dunne scheidingslijn wor-
nomie van een patiënt met een paar maanden. Het is
of moeten we ze exclusief voorbehouden voor mensen
den overschreden tussen de verzorgende genees-
onwaarschijnlijk dat deze geneesmiddelen de evolutie
die echt ziek zijn, zoals Alzheimerpatiënten?
kunde en de geneeskunde die het mogelijk maakt
van de ziekte op lange termijn kunnen stoppen.
Misschien is uw antwoord op deze vraag genuanceerd
om de limieten van de mens te verleggen of zelfs
Mijn bijzonder brein
ver te overschrijden. Zullen studenten zich dan niet
gebruik van ‘intellectuele stimulerende middelen’
De vraag is of we als individu overigens een keuze
massaal doperen tijdens examens? Moet elk examen
onze samenleving niet grondig zou veranderen. En
zullen hebben. Als ‘iedereen’ zijn toevlucht neemt tot
worden voorafgegaan door een dopingcontrole? Zal
dat de morele waarden die we vandaag aanhangen
deze middelen, moeten we dan niet de algemene
de arbeidsmarkt worden gedomineerd door hen die
uit de mode zullen geraken ten voordele van presta-
trend volgen om bij te blijven? Kan u dan nog zonder
hun mentale en cognitieve capaciteiten opschroeven
ties en onmiddellijk plezier zonder inspanning.
een slim medicijn?
met medicijnen?
Nog moeite doen?
Misverstanden over de farma-industrie “Zelf ben ik heel bezorgd over het gebruik van medische behandelingen om het normale gedrag bij mensen te verbeteren,” zegt Ian Ragan van het farmaceutisch bedrijf Eli Lilly. “Het is mijn taak,
Je kan je natuurlijk afvragen wat er mis is met het
en die van de hele farmaceutische industrie, om medicijnen te maken die veiliger en efficiënter
verruimen van onze geestelijke capaciteiten met
zijn dan de vorige generatie geneesmiddelen. Maar naarmate we daarin beter slagen, vergroot
geneesmiddelen? Zeker indien blijkt dat deze
de kans dat deze geneesmiddelen recreatief worden gebruikt. Bijvoorbeeld om normaal
geneesmiddelen zonder gevaar zijn. Is er dan een
gedrag te verbeteren. Daar zit een gevaar in. Maar we kunnen moeilijk ophouden om
probleem om het geheugen, de intelligentie, de
geneesmiddelen te verbeteren, want veilige en efficiënte medicijnen is toch wat iedereen
waakzaamheid, het concentratievermogen, zelfs de
wil. Maar het werpt wel maatschappelijke vragen op. Vragen die we kunnen vergelijken met
creativiteit te verhogen met een pilletje? Is dat wer-
het huidige gebruik van medicijnen door atleten om hun sportprestaties te verbeteren.”
kelijk zo’n onfatsoenlijk idee?
“Bovendien heeft de farmaceutische industrie erg te lijden van misverstanden over wat ze
Stellen we ons beter niet de vraag of we dat ook nu
doet,” aldus Ragan. “Mensen denken dat wij alleen maar medicijnen produceren en verkopen,
al niet doen? De kop koffie ‘s morgens, de cola tijdens
eerder dan nieuwe geneesmiddelen ontwikkelen. Niets is minder waar. De overgrote meer-
de drinkpauze, de sigaret tijdens de rookpauze, het
derheid (meer dan 90%) van de nieuwe geneesmiddelen van de laatste 20 jaar, werden
aperitiefje voor het avondeten? Gebruiken we deze
ontdekt en ontwikkeld door de farmaceutische industrie. Het misverstand over onze bedrijfstak
dagdagelijkse middelen soms ook niet vanwege de
is schadelijk voor de gehele medische wetenschap. Alleen door een partnerschap tussen de
cafeïne, de suiker, de nicotine en de alcohol? Al deze
farmaceutische industrie, de patiënten en andere partijen kunnen nieuwe efficiënte behan-
stoffen werken in op onze hersenen en verschillen in
delingen worden ontwikkeld.
wezen niet zoveel van de toekomstige medicijnen om onze mentale capaciteiten een opkikker te geven. Of is een pilletje toch nog anders dan een kop koffie? Natuurlijk is het best denkbaar dat dergelijke medi-
Ian Ragan, Executive Director, Neuroscience Research, Europe and European Scientific Affairs for Eli Lilly and Company tijdens een recente workshop over Wetenschap en Maatschappij (Amsterdam, April 2004). Eli Lilly is een wereldwijd, multinationaal farmaceutisch bedrijf met een lange traditie in het ontwikkelen van geneesmiddelen in het veld van de neurowetenschappen.
cijnen in bepaalde omstandigheden heel nuttig kunnen zijn. Denk maar aan soldaten of piloten die op missie zijn en die gedurende lange tijd alert moeten
Meer info:
I
Henri h 24 & 25
blijven. In dat geval kunnen deze medicijnen het verschil betekenen tussen leven en dood.
z
Alzheimer en andere vormen van dementie, Jonker C., Bohn Stafleu Van Loghum, 2001.
Sommigen zien in deze geneesmiddelen zelfs de
z
Honderd vragen over dementie, Braam W.J., Het Spectrum, 1988.
mogelijkheid om het onderwijssysteem rechtvaardi-
z
Wat iedereen zou moeten weten over dementie, Module 1 uit “Circle of care”, Vlaamse Alzheimer Liga, www.alzheimerliga.be
ger en minder elitair te maken. Door een billijke verspreiding van deze medicijnen kunnen ongelijkheden tussen kinderen worden weggewerkt.
Zelfhulpgroepen en websites:
Anderzijds moet men zich afvragen of een massaal
z
De Vlaamse Alzheimer liga, www.dementie.be en www.alzheimerliga.be
Het fabelachtige verhaal van de “Tetratabs” Heel ongebruikelijk publiceerde het ernstige en
Op scholen en universiteiten werd immers de
pas kwamen. Pogingen om het geneesmiddel
wetenschappelijke Britse tijdschrift The Lancet
kloof immens tussen kinderen van welgestelde
te laten verbieden, stuitten op weerstand van de
Neurology in 2003 een sciencefictionverhaal …
ouders, die zich het product konden veroorlo-
farmaceutische sector. Die konden immers moei-
een verhaal over geneesmiddelen die ons in
ven, en de anderen. Omwille van deze sociale
teloos bewijzen dat de Tetratabs doeltreffend
perfecte conditie houden. Een verhaal dat ove-
ongelijkheid besloten diverse regeringen om de
waren en zonder gevaar … en dat is toch wel pre-
rigens heel onschuldig begon:
tetratabs voortaan in de vrije handel te brengen
cies wat men van een geneesmiddel verwacht!
“We leven in 2023. Iedereen neemt bij zijn ontbijt
tegen sterk verlaagde prijzen.
De mensen uit de protestbeweging vroegen
een pilletje. Dat pilletje bevat een stimulerend
Maar daardoor escaleerde het probleem helemaal.
zich af hoe het zo ver was gekomen. Ze keerden
middel waardoor men alert blijft, een antidepres-
Het ging zelfs zover dat ouders die het genees-
zich tegen de wetenschappers die het duivelse
sivum en twee substanties die het geheugen
middel eigenlijk niet aan hun kinderen wilden
medicijn destijds hadden ontwikkeld. Zoals zo
verbeteren. Oorspronkelijk waren deze pilletjes,
geven, zich moreel verplicht zagen om het toch
vaak antwoordden de wetenschappers dat het de
“Tetratabs”, ontwikkeld voor 60-plussers. Met
te doen. Anders zouden hun kinderen uit de
politici waren die beslisten hoe hun ontdekkingen
succes overigens, want de Tetratabs wisten heel
boot vallen in de steeds hardere strijd voor een
werden gebruikt. De politici antwoorden dan
efficiënt ouderdomskwalen als vergeetachtigheid,
diploma en kwalificaties.
weer dat economische argumenten de doorslag
lusteloosheid en neerslachtigheid te onderdrukken.
Er ontstond een protestbeweging van verontruste
hadden gegeven …
Bovendien waren de Tetratabs heel veilig want ze
ouders want zij zaten opgescheept met kinderen
Destijds, in 2003, had een kleine reflectiegroep
bleken geen ongewenste bijwerkingen te hebben.
die hun leerstof alleen op het laatste moment
wel de alarmbel geluid, maar men had er maar
Maar ook jongeren leerden de “Tetratabs” ken-
nog instudeerden. De rest van de tijd werd
heel weinig aandacht aan besteed… als we de
nen. De illegale handel op het internet nam
besteed aan computerspelletjes waarbij hun
tijd maar konden terugdraaien!"
zulke proporties aan dat de overheid ingreep.
enorm verbeterde reflexen bijzonder goed van
The Lancet Neurology, Vol 2, August 2003.
Nota’s
hersenscan, privacy
I
Mijn brein h 26 & 27 gelezen
Mijn brein gelezen
“Welkom in de VS,” zegt de ambtenaar van de immigratiedienst op de luchthaven van New York. Ik had me er op voorbereid dat hij mij zou vragen wat ik precies in de VS kwam doen en wanneer ik weer zou vertrekken. Deze keer was het anders: mijn vingerafdruk werd genomen en ook foto’s van mijn gelaat in voor- en zijaanzicht. Op mijn vraag waar dit allemaal voor nodig was, antwoordde hij: “Standaardprocedure na 9/11, mijnheer. Ik zie overigens dat u nog geen terrorismecheck heeft ondergaan. Mag ik u vragen mee te komen?” Ik word naar een apart lokaal geleid waar ik voor een pc word geplaatst. Een dame met verpleegsterjas doet een band rond mijn hoofd die via een kabel in verbinding staat met de computer. Gedurende een half uur verschijnen op het scherm allerlei woorden en beelden. Als ik iets herken, moet ik op een knop drukken. Waartoe die haarband dan dient? In de band zitten sensoren die de elektrische activiteit van mijn hersenen meten. Als mijn hersenen woorden of beelden herkennen die normaal alleen terroristen kennen, wordt dat geregistreerd door de computer en ben ik er gloeiend bij.
Brein in 3D Ook het meest ontoegankelijke deel van ons lichaam, de hersenen, komt steeds
Deze superleugendetector wordt de “brain
Plaatjescultuur
fingerprint” genoemd (letterlijk “hersenvin-
beter in beeld. Al was dat beeld aanvankelijk een tegenvaller. Omdat de hersenen
gerafdruk”). De Amerikaanse overheid bestu-
De “brain fingerprint” is gegroeid uit het stre-
omgeven zijn door de schedel, een cocon
deert of ze het toestel kan inzetten in de strijd
ven om binnenin ons lichaam te kijken, zon-
van botweefsel die weinig X-stralen doorlaat,
tegen het internationaal terrorisme. Het is
der het te beschadigen. Artsen willen immers
wordt de schedelinhoud op een X-stralen-
helemaal niet uitgesloten dat over enige tijd
graag een beeld vooraleer ze besluiten welke
foto meestal een teleurstellend grijs vlak.
iedereen die de VS binnen wil, eerst een
ingreep ze best uitvoeren. De voorbije decen-
“brain fingerprint” moet ondergaan.
nia zijn de mogelijkheden om het binnenste
Vandaag zijn er talrijke alternatieven voor
In feite gaat het om een veredeld elektro-
van de mens in beeld te brengen overigens
die grijze X-stralenfoto, er zijn de CT, PET,
encefalogram (EEG) (zie ABC van mijn bij-
sterk toegenomen. Foto’s en scans horen nu
MRI en fMRI. Bovendien zijn er manieren
zonder brein). Sensoren in de band meten
eenmaal bij de geneeskunde van vandaag.
om de elektrische of magnetische activiteit
specifieke hersengolven die worden uitge-
Ziekenhuizen zijn ware “plaatjesfabrieken”
van de zenuwcellen nauwkeurig in kaart te
zonden wanneer we dingen herkennen. Op
geworden.
brengen, zoals het EEG (zie hoofdstuk “ABC
die manier wordt een beeld verkregen van
De nieuwste technieken in de medische
van mijn bijzonder brein”)
wat in de hersenen zit opgeslagen. De test-
beeldvorming zijn erop gericht om aandoe-
persoon krijgt een reeks woorden, beelden
ningen correcter, beter gelokaliseerd en vroe-
De toename aan beeldtechnieken bracht
of geluiden via een computerscherm voor-
ger te diagnosticeren. Vroege diagnose heeft
een revolutie teweeg in de diagnostiek van
geschoteld en moet aangeven of die stimu-
tal van voordelen: artsen kunnen dichtslib-
hersenaandoeningen. Ze sporen hersentu-
li voor hem iets betekenen. Maar nog voor
bende slagaders opensperren vooraleer een
moren en hersenbloedingen op, maar ook
hij op de herkenningsknop heeft gedrukt,
infarct is opgetreden, tumoren aanpakken nog
ontstekingsziekten zoals multiple sclerose,
hebben zijn hersenen al een signaal uitge-
voor ze zijn uitgezaaid of een aandoening in
stofwisselingsstoornissen,
zonden dat minutieus wordt opgetekend
zijn vroegste stadia afremmen of zelfs tot stil-
afwijkingen, degeneratieve aandoeningen,
door het toestel.
stand brengen.
enz. Zelfs voor het in beeld brengen van
De “brain fingerprint” staat in de VS sterk in de belangstelling, niet alleen als terroristen-
aangeboren
psychische problemen als schizofrenie,
De niet-zieke patiënt
vanger. Het toestel werd al enkele keren in
dwangneurose, ADHD, … worden ze steeds meer gehanteerd. Voor deze laatste groep
de gerechtszaal gebruikt waar het beslissend
Maar er zijn ook onvermoede neveneffecten.
aandoeningen gebeurt dit voorlopig vooral in
was om sommige personen vrij te spreken.
Zo kunnen artsen een medisch probleem vast-
het kader van wetenschappelijk onderzoek.
Bij criminele onderzoeken wist het misdadi-
stellen, nog voordat het zich daadwerkelijk
gers te dwingen tot het afleggen van beken-
manifesteert. Aanvankelijk was het heel
De toekomst van de beeldvorming ligt wel-
tenissen. Bovendien zouden er ook medische
vreemd, zowel voor dokters als voor patiën-
licht in een combinatie van beeld- en
toepassingen zijn. Volgens het bedrijf dat de
ten, om een ziekte te constateren voordat de
meettechnieken waarbij computers de
“brain fingerprint” heeft uitgevonden kan
patiënt zich ziek voelt. Door deze drang naar
gegevens van verschillende meettoestellen
men er immers hersenaandoeningen als de
vroegtijdige diagnose, gecombineerd met de
met elkaar combineren en een driedimen-
ziekte van Alzheimer, in een vroeg stadium
mogelijkheden die beeldvormingtechnieken
sionaal beeld van de hersenen van de
mee opsporen.
in zich dragen, werd de niet-zieke patiënt
patiënt op het scherm toveren.
Mijn bijzonder brein
Neuromarketing
senscans aflezen waar onze politieke voorkeur
Met TV-commercials en andere vormen van reclame zijn enorme bedragen gemoeid. Maar
naar uitgaat, of we gelovig zijn, van welk kind
blijft die reclame wel hangen? Slaat de boodschap wel aan? Wordt de meest efficiënte
we het meeste houden, of we liever spaghet-
strategie gebruikt? Kan het beter met minder geld?
ti dan pizza eten. Kortom onze hele persoonlijkheid kan dan worden dan afgeleid uit gere-
Reclamejongens komen maar wat graag te weten of hun boodschap effect heeft. Natuurlijk
gistreerde hersenbeelden en hersengolven.
kunnen ze het gewoon vragen, maar recent hebben ze de hersenwetenschappen ontdekt.
Stel dat wetenschappers er ooit in slagen om
Met beeldvormende technieken kunnen ze, op basis van de hersenactiviteit, veel beter
gedachten te onderscheppen! Komen we dan
nagaan welke scènes uit een tv-commercial de consument zich herinnert. Science fiction,
in een samenleving terecht als in de film
denkt u? Nee hoor, autofabrikanten, frisdrankverkopers, gsm-operatoren … ze steken
“Minority Report” van Steven Spielberg? Deze
allemaal hun testpersonen in de tunnel van een scanner of plakken sensoren op hun schedel.
film schetst het beeld van een maatschappij
Zelfs politici zijn er niet vies van: in de verkiezingsstrijd tussen Kerry en Bush werd de
waarin alleen al de gedachte aan een mis-
techniek zowel door Republikeinen als Democraten gebruikt. Allemaal om na te gaan welke
daad voldoende reden is om iemand levens-
campagnestrategie het beste werkt voor welke doelgroep.
lang op te sluiten. Dat leidt tot een samenleving zonder misdaad, maar waar terreur hoogtij viert.
ver en met zijn verzekeringsmaatschappij?
zonder dat je symptomen hebt … het kan niet
Moet hij beide op de hoogte brengen?
anders of dat verandert de relatie van een
Of wat als we op voorhand met een hersen-
Gelijkaardige vragen met betrekking tot privacy,
mens met zijn lichaam.
scan personen met een hoog risico op schizo-
confidentialiteit, toegang tot informatie, het
Overigens, wanneer is iemand in dat geval
frenie of ADHD kunnen opsporen? Gaan we
recht op weigering, enzovoort stellen we van-
“ziek”? Op het ogenblik dat een scan de eer-
die mensen al op voorhand behandelen, nog
daag al rond technologische ontwikkelingen
ste aanwijzingen geeft dat er iets misloopt? Of
voor ze enig symptoom hebben? En wie moe-
die onder meer de genetica met zich brengt.
pas wanneer de eerste uiterlijke symptomen
ten we dan screenen, iedereen?
Uit bovenstaande voorbeelden blijkt dat ze
1
zich manifesteren en het individu niet langer kan leven en functioneren zoals voordien?
ook van toepassing zijn in het domein van de
Persoonlijkheid in beeld
Voor een tumor zijn we geneigd voor de eer-
I
Mijn brein h 28 & 29 gelezen
Genetica ontmoet brein
geboren. Dat betekent dat je ziek kunt zijn
hersenwetenschappen. Sommige ethici stellen zich bovendien vragen
ste optie te kiezen. Maar wat met de ziekte
Het is bovendien weinig waarschijnlijk dat
bij de accuraatheid en de betekenis van beelden
van Alzheimer? Stel dat artsen, jaren vooraleer
deze beeldtechnieken uitsluitend zullen wor-
van iemands mentale en neurale processen?
enig verlies aan geheugencapaciteit zich voor-
den gebruikt voor de diagnose van aandoe-
Door de aura van high-tech, wetenschappe-
doet, de eerste tekenen van de hersenaftake-
ningen. Wellicht zullen ze in staat zijn om een
lijkheid en de visuele impact die hersenbeel-
ling al in beeld kunnen brengen. Vanaf wan-
grote variëteit aan stemmingen, gemoedstoe-
den hebben, kunnen juryleden en rechters er
neer heeft die persoon dan de ziekte van
standen en persoonlijkheidsprofielen in kaart
gemakkelijk meer gewicht aan toekennen dan
Alzheimer? Wanneer vertel je aan die persoon
te brengen. De nieuwe beelden beloven bij-
verantwoord is. Het beter begrijpen in bredere
dat hij de ziekte heeft of zal krijgen? En wie
voorbeeld een inzicht te geven in gevoelig-
maatschappelijke kring van de mogelijkheden
heeft er buiten de patiënt nog toegang tot
heid voor stress of aanleg voor agressiviteit,
en de beperkingen van deze nieuwe technologie,
deze informatie? Zijn familieleden? En wat zijn
antisociaal gedrag, alcoholisme …. Misschien
is noodzakelijk zodat deze informatiebron op
de gevolgen voor de relatie met zijn werkge-
komt er een dag dat wetenschappers uit her-
zijn werkelijke waarde wordt beoordeeld.
1 “De blik op ons binnenste”, interview met Eddy Houwaart in “Een ander ik. Technologisch ingrijpen in de persoonlijkheid”, Rathenau Instituut, 2004.
Nota’s
God in onze hersenen Veel aandacht gaat op dit ogenblik naar het in beeld brengen van het werkende brein. Daardoor verkrijgen we informatie over welke hersengebieden actief zijn en hoe ze met elkaar in interactie treden bij verschillende mentale taken, zoals lezen en schrijven, horen en zien, redeneren of herinneren, vrolijk of verdrietig zijn …. Vaak komen er heel verrassende resultaten uit dergelijk onderzoek. Zo stelde de Amerikaanse neuroloog Andrew Newberg vast dat de hersenactiviteit van mediterende Tibetaanse boeddhisten en biddende nonnen zeer gelijkaardig verloopt. Zoals verwacht, licht in de eerste plaats de frontale cortex op. Daar bevindt zich het centrum van de concentratie en het bewustzijn. Tevens treedt een sterke vermindering op in de activiteit van de bovenste pariëtale kwab, dit is het gebied achteraan en boven tegen de schedel. In dit gebied liggen de oriëntatie-associatiecentra. Ze verwerken de informatie die verband houdt met tijd en oriëntatie van het lichaam in de ruimte en ze bepalen het gevoel: “Waar eindigt mijn lichaam en waar begint de rest van de wereld?”. Volgens Newberg heeft het oriëntatiecentrum normaal input van de zintuigen nodig, maar door die te blokkeren bij het begin van de meditatie of het bidden, kan het centrum niet langer het onderscheid maken tussen het eigen lichaam en de rest van de wereld. Het schakelt zichzelf uit, waardoor de hersenen het “eigen”, het “zelf”, interpreteren als iets oneindigs en tijdloos, volledig verweven met de omgeving. Kortom, de mediterende, biddende of in trance verkerende mens verliest zijn gevoel van plaats en tijd en lijkt opgenomen in de eeuwige ruimte. De Canadese onderzoeker Michael Persinger ging nog een stapje verder op het mystieke pad. Hij wist bij proefpersonen religieus getinte ervaringen op te wekken door middel van magnetische stimulatie van de temporale hersenkwabben. Normaal bevinden zich hier de gebieden voor taal, conceptueel denken en associaties. Verscheidene proefpersonen in Persingers experiment verklaarden dat ze beelden van God hadden gezien of dat ze God hadden horen spreken tijdens de experimenten. Sommige onderzoekers verbinden de experimenten van Persinger met wat patiënten met epilepsie in de slaapbeenkwabben ervaren. Deze patiënten hebben vaak visuele hallucinaties en religieus getinte visioenen. Daarmee is natuurlijk niet de vraag beantwoord of alle visioenen kunnen worden verklaard door onregelmatige elektrische stromen in de slaapbeenkwabben. Alhoewel wetenschappers biologische sporen vinden van transcendente ervaringen en religieuze gevoelens, geven ze geen antwoord op de cruciale vraag: “Creëren onze hersenen God of heeft God onze hersenen geschapen?”. Het antwoord op die vraag blijft een kwestie van geloof.
Meer info: z
Varieties of Anomalous Experience: Examining the Scientific Evidence , Cardena, E. (red.) en anderen, American Psychological Association (APA), 2000 Cognitive Models and Spiritual Maps: Interdisciplinary Explorations of Religious Experience, Journal of Consciousness Studies , November-December 2000. Why God Won't Go Away: Brain Science and the Biology of Belief, Newberg A, en anderen, 2001.
Counterterrorism applications, Brain Fingerprinting Laboratories, www.brainwavescience.com
z
Belgisch Museum voor Radiologie, http://museum.smd.be
depressie
I
Laurence h 30 & 31
Wil Laurence nog verder leven…
Het duurt nu al een paar weken. Laurence weet niet precies wanneer het eigenlijk begon. Ze is er op een ochtend mee opgestaan. Ze is lusteloos en een glimlach hoort er niet meer bij. Haar rug doet pijn. De koffie is slecht en de boterhammen smaken naar karton. Het zijn nochtans dezelfde koffie en boterhammen van altijd. Die dag wordt ze zich bewust van de saaiheid van haar bestaan. “Gewoon een slechte dag. Dat waait wel weer over,” dacht ze. Maar het waait niet over. Integendeel, Laurence wordt steeds somberder. Ze
ergert zich aan haar man en aan haar kinderen. En de collega’s op het werk? Die naijver! En het werk? Een kleurloze baan. En daar moet ze nog tot aan haar pensioen mee verder leven. En daarna…? Wat dan? Wat voor nut heeft dit leven? Alles duurt een eeuwigheid en niks is nog boeiend. Laurence slaagt er maar niet in om dat onaangename gevoel van zich af te zetten. Een gevoel dat haar blijft achtervolgen en haar langzaam het laatste greintje zelfrespect doet verliezen. Wat heeft ze van haar leven gemaakt? Niets!
Niets is echt belangrijk. Toch doet ze moeite
beeld van haar moeder?
om niet helemaal af te glijden. Een beangsti-
Welke rol spelen deze verschillende elemen-
gende en uitputtende evenwichtsoefening.
ten in de depressie van Laurence? Het onderzoek naar de moleculaire werking
Het mysterie van de depressie
De hel van de depressie valt met geen woor-
en structuur van de hersenen leidde tot de
den te beschrijven en nochtans zijn er zoveel
hypothese dat er een verband is tussen
mensen die doorheen die hel zijn gegaan. Steeds
depressieve gevoelens en een daling in de
meer mensen worden door deze aandoening
concentratie van bepaalde chemische stoffen
Hoewel de doeltreffendheid van antide-
getroffen. Volgens de Wereldgezondheid-
(neurotransmitters - zie ABC van mijn bijzon-
pressiva buiten kijf staat, begrijpen we
sorganisatie (WHO) staat depressie op de 4de
der brein) in de hersenen. Zo zou de stof sero-
nog niet heel goed hoe ze precies wer-
plaats in de wereldrangschikking van alle aan-
tonine een heel belangrijke rol spelen.
ken. We stellen bovendien vast dat ze
doeningen en op de 2de plaats bij de leef-
Geneesmiddelen waarmee we depressie van-
niet alleen helpen bij een depressie,
tijdscategorie van 15 tot 44 jaar.
daag behandelen werken op deze neurotrans-
maar ook bij problemen als fobieën, dwangneuroses of zelfs overdreven ver-
Endogeen of exogeen? Beide!
legenheid. Het feit dat de geneesmiddelen het niveau aan serotonine in de her-
Psychiaters hebben lange tijd een onder-
dat elke depressie een mengsel is van beide
senen verhogen, doet vermoeden dat
scheid gemaakt tussen een exogene en een
en dat een depressie eerder moet worden
een verlaagde concentratie aan deze
endogene depressie. Bij een exogene
gezien
persoonlijke
stof een rol speelt bij al deze aandoe-
depressie ligt de oorzaak buiten de persoon
vatbaarheid. Bij iemand die vatbaar is voor
ningen. Of ze misschien zelfs veroor-
zelf. Zij is een reactie op iets dat als onge-
depressie, volstaat het kleinste ongelukkige
zaakt. Maar zeker dat laatste kan een te
lukkig of vernederend werd ervaren, zoals
voorval al om hem of haar te laten
simplistische redenering zijn want zoals
een scheiding, het verlies van een naaste of
afglijden. Terwijl iemand anders van net
de Britse neurobioloog Steven Rose
een ontslag. Een endogene depressie zou
hetzelfde voorval helemaal geen last heeft.
humoristisch opmerkt: “We weten dat
eerder opkomen zonder externe oorzaak. Ze
De externe en interne oorzaken werken
aspirine kiespijn verlicht, maar niemand
lijkt vanuit het binnenste van de persoon
zodanig onderling in op elkaar, dat je in het
zou op het idee komen om daaruit te
zelf te komen.
algemeen niet kan bepalen welke nu de
besluiten dat kiespijn ontstaat door een
Tegenwoordig gaat men er eerder vanuit
belangrijkste zijn.
tekort aan aspirine!”
Chemie of psychologie?
in
termen
van
mitters in. De eerste generatie van die
voortvloeit uit de veranderde relaties met
geneesmiddelen
onaangename
haar collega’s. En dan hebben we het nog niet
Terug naar Laurence. Het bedrijf waar
nevenwerkingen en hielden een aantal risico’s
over de sleur van haar huwelijksleven. Een
Laurence werkt, is in volle herstructurering.
in. De laatste jaren zijn er echter modernere
huwelijk met een man die ze uit gewoonte
Haar jongere collega’s passen zich gemakke-
medicijnen op de markt die niet alleen effi-
graag ziet en die nog nauwelijks moeite doet
lijker aan de toenemende informatisering aan.
ciënt zijn maar ook minder ongewenste
om haar te bekoren. Misschien is dat een
Dat leidt tot een verkapte rivaliteit die de
nevenwerkingen hebben.
even goede verklaring als het afgenomen
hadden
stress op het werk verhoogt. Is ze misschien
serotonineniveau.
daarom zo depressief? Maar misschien is er
Maar misschien moeten we een depressie in
In feite gaat het gewoon om een andere ana-
meer aan de hand. Laurence herinnert zich
andere termen beschrijven dan in zuiver
lyse: de eerste is biochemisch, de tweede
dat haar moeder ook al “zenuwinzinkingen”
moleculaire. Misschien moeten we meer doen
psychologisch. We kunnen er zelfs nog een
had. Zit bij Laurence de aandoening in haar
dan alleen stellen dat Laurence lijdt aan een
derde, algemener niveau aan toevoegen, het
genen? Of heeft Laurence haar persoonlijk-
verlaging van bepaalde chemische stoffen in
sociale. Dat niveau houdt rekening met de
heid (haar manier om de wereld te zien en
haar hersenen. We kunnen de depressie van
economische conjunctuur, de stijgende werk-
erop te reageren) opgebouwd naar het voor-
Laurence ook verklaren vanuit de stress die
loosheid en de afnemende kwaliteit van de
Mijn bijzonder brein
"Inzicht in hoe de hersenen functioneren, maakt het mis-
gelijke opmerkingen een
onomstotelijk aantonen. De term “depressie”
schien wel mogelijk om te zeggen “hoe het werkt”, maar niet
mechanisme van ontmoedi-
dekt in onze samenleving vandaag een tame-
“waarom” iemand op een bepaald ogenblik symptomen uit
ging bij haar op gang bren-
lijk gevarieerde reeks gemoedstoestanden.
en ze bovendien in een persoonlijke geschiedenis kadert door
gen. Ze zal beseffen dat ze
Van een kortstondig dipje, over een emotio-
ze een voor zichzelf typische “zin” te geven. De wetenschap
onbewust de pijnlijke herin-
nele toestand vol droefheid, neerslachtigheid,
kan bestuderen wat universeel is in de mens, maar niet wat
neringen aan het lijden van
overspannenheid of rouw die pas na enige tijd
specifiek is voor elk van ons."
haar moeder niet kan losla-
wegtrekt, tot een diepe depressie met volle-
ten. Met de steun van de psy-
dige apathie en hoog zelfmoordrisico.
Interview met Edouard Zarifian, Psychiater aan de
choloog kan ze proberen om
Kortom, de term depressie wordt te pas en te
Universiteit van Caen, in Le Monde 13 april 2004.
de spiraal te doorbreken die
onpas gebruikt. In kranten en tijdschriften,
automatisch bij haar een
zowel de minder als de meer serieuze, vinden
menselijke relaties. Deze ontwikkelingen kun-
negatieve reactie op gang brengt en haar het
we tests waarmee we zelf kunnen nagaan
nen velen van ons ontmoedigen en het
gevoel geeft dat ze een mislukking is. De psy-
hoe depressief we zijn … en wat blijkt: zowat
gevoel geven dat de toekomst uitzichtloos is.
choloog kan haar bovendien helpen om haar
iedereen vertoont één of ander kenmerk van
relatie met haar moeder opnieuw te bekijken.
depressie.
Geneesmiddelen of psychotherapie?
Ze kan zich misschien afvragen of ze de persoonlijkheid van haar moeder niet onbewust heeft geïmiteerd en of ze niet wat meer
Als de arts zich baseert op het eerste niveau,
afstand moet nemen. Helaas, zeggen sommigen, wordt dit type
het moleculaire, dan schrijft hij Laurence antidepressiva voor. Na een paar weken zal ze
Is het eigenlijk wel echt een vraag van óf
“snel-snel diagnose” ook al te vaak door art-
opnieuw een “normaal” serotonineniveau
geneesmiddelen
Is
sen gehanteerd. Artsen gebruiken te snel de
hebben en zal haar droevige stemming weg-
depressie wel óf biologie óf psychologie en
term “depressie” en kiezen voor medicatie,
ebben. Ze zal minder belang hechten aan de
niet eerder biologie én psychologie. Een
zonder dat ze trachten om greep te krijgen
achterbakse concurrentie tussen haar colle-
behandeling met antidepressiva sluit immers
op de andere elementen uit iemands leven.
ga’s. Minder “op het punt staan om uit haar
psychotherapie niet uit en omgekeerd. Vaak is
Eenzaamheid, werkloosheid, uitsluiting, …
vel te springen”. Misschien zal ze zelfs haar
het interessant om de twee behandelingen te
dat is niet hun zaak. Ze redden de situatie
gevoel voor humor terugvinden waarmee ze
combineren. De geneesmiddelen kunnen de
met een voorschrift voor antidepressiva –
vroeger de sfeer er op het werk wist in te
moleculaire huishouding van de hersenen
baat het niet, dan schaadt het niet - , en de
houden. Door die medicijnen verandert er
terug in evenwicht brengen en de energie en
patiënt heeft de troostende indruk dat er
niets aan haar werkomstandigheden, maar ze
de wil geven om er terug bovenop te komen.
iemand naar zijn ellende heeft geluisterd. En
wordt er wel minder ontvankelijk voor.
De psychotherapie helpt om te begrijpen wat
dat op zich doet goed.
Kiest Laurence voor een behandeling op het
er verkeerd gaat, hoe men een andere kijk op
Steven Rose1, een Brits neurobioloog met
psychologische niveau, dan volgt ze psycho-
het leven kan krijgen en herval voorkomen.
een kritische blik op de huidige evolutie van
óf
psychotherapie?
de neurowetenschappen, stelt zich in de
therapie. Ook dan wordt er niets aan de externe oorzaken gedaan, maar de therapie zal haar leren om al die conflicten in de juiste
“Depressie”, een diagnose uit de zelfbediening, …
I
krant de “Guardian” volgende vraag: "Waarom maken we zo gretig gebruik van de diagnose “depressie”. Is dat niet eerder uit
dimensie te plaatsen. Ze zal zich beter bewust
Laurence h 32 & 33
… snel gevolgd door een geneesmiddel
worden waarom ze zo gevoelig is voor som-
Er zijn geen bloedtesten, geen scanners of
vrees dat er een sociale en psychologische
mige opmerkingen van anderen. Waarom der-
EEG’s die de diagnose van een depressie
malaise aan het licht zou komen in plaats
1 Rose S., “Brave New Brain”, The Guardian, 8 mei 2003.
Psychotherapieën, een overzicht Alleen of in groep, met woorden of via aanrakin-
Cognitief-gedragswetenschappe-
gen, in één enkele raadpleging of gespreid over
lijke therapie houdt zich niet bezig
jaren van behandeling … kortom, er is een ruime
met de onbewuste oorsprong van
keuze aan psychotherapieën en het is niet altijd
de stoornis maar is er op gericht om
gemakkelijk om er wegwijs uit te raken. Voor de
de persoon de controle te geven
eenvoudigheid kunnen we stellen dat er traditio-
over zijn psychische functies. De the-
neel drie grote “families” in de psychotherapie zijn.
rapie vervangt verkeerde “gedrags-
Analytische (of psychodynamische) therapie is
programma’s en leert nieuwe gedra-
programma’s” door meer aangepaste afgeleid van de theorieën van Freud over het onbe-
gingen en redeneringen aan bij pro-
wuste. Het onbewuste is het vermeende “verborgen
bleemsituaties.
geheugen” in elk van ons waar het leed en de conflicten worden opgeslagen die de richting van ons
Systeemtherapie, waarvan de gezins-
bestaan bepalen. Deze analytisch geïnspireerde the-
therapie de best gekende is, heeft niet
rapieën proberen onopgeloste vragen naar boven te
alleen oog voor de persoon die een pro-
brengen en te helpen om er een nieuwe oplos-
bleem heeft, maar ook voor de mense-
sing voor te vinden. In plaats van de symp-
lijke context waarin het probleem kadert
tomen te genezen, stellen de psychoanaly-
(het koppel, het gezin, het sociale netwerk,…
se en de therapieën die eruit voortvloeien, eer-
de zogezegde “systemen”).
der een grondige psychische verandering voor waarmee de persoon
Elk gedrag binnen een gezin heeft een invloed op de andere gezins-
een nieuw evenwicht kan vinden. In die zin zijn ze eerder een exis-
leden en op het evenwicht binnen het gezin. Iedereen is betrokken bij
tentiële ervaring dan een behandeling. Ongetwijfeld staat de psy-
het probleem en kan een rol spelen bij de hulp die daarvoor moet
choanalyse de laatste decennia sterk onder druk. Toch druisen vol-
geboden worden.
gens aanhangers de psychoanalyse en haar afgeleide behandelingen niet noodzakelijk in tegen de nieuwe theorieën van de hersenweten-
Naast deze drie traditionele stromingen ontwikkelen er zich ook al
schappen. Teruggaan naar de bron van een conflict en het opnieuw en
een paar jaar nieuwe technieken die eerder gebaseerd zijn op de
anders interpreteren kan volgens hen worden verklaard als “herbekabe-
lichamelijke en emotionele ervaringen. Voorbeelden zijn eutonie,
ling” van de communicatielijnen in de hersenen en het leggen van
sofrologie, hypnose, psychodrama, NLP (Neuro Linguïstisch
nieuwe verbindingen tussen neuronen in de zones waar de herinne-
Programmeren), EMDR (Eye Movement Desensitisation and
ringen over diepgewortelde emoties liggen opgeslagen. Toekomstige
Reprocessing) en andere. Van de doeltreffendheid van deze nieuwe
ontwikkelingen in de hersenwetenschappen zullen aangeven in hoe-
therapieën is echter lang niet iedereen overtuigd.
verre deze aangepaste theorie standhoudt.
Mijn bijzonder brein
van een individuele? Het is veiliger om ons
In elke nieuwe uitgave wonnen de objectie-
Bijvoorbeeld om ons een blijvend gevoel van
af te vragen wat er zich allemaal binnen de
ve en meetbare criteria aan belang om de
geluk te geven. Zeker als deze geneesmidde-
hersenen van de mensen afspeelt dan onze
standaardisering te vergroten. Dit resulteerde
len geen schadelijke bijwerkingen meer heb-
maatschappelijke orde in vraag te stellen.”
in een grotere zekerheid voor het stellen van
ben. Rose vraagt zich af of deze logica het
Volgens Rose creëert de huidige samenleving
een juiste diagnose, wat natuurlijk positief is
ongeëvenaarde succes van deze “gelukspille-
het idee dat er een oplossing bestaat voor
voor de patiënten.
tjes” verklaart. Antidepressiva worden voor-
alle existentiële problemen en dat deze
Sommigen betreuren echter dat dit “objecti-
geschreven en ingenomen tegen een tempo
oplossing noodzakelijkerwijze door professio-
veren” ons doet afdrijven naar een genees-
dat de dividenden van de farmaceutische mul-
nele verzorgers moet worden aangereikt. We
kunde die zich enkel toespitst op het zoeken
tinationals amper kunnen volgen, aldus Rose.
vertrouwen op diploma’s en op certificaten
naar symptomen gevolgd door het - quasi
Anderzijds kan je je afvragen wat er zo slecht
om te genezen omdat we geen vertrouwen
automatische – voorschrijven van overeen-
is aan het nemen van een pilletje om ons
meer hebben in onze eigen vermogens, in
komstige behandelingen met geneesmidde-
gelukkig te voelen? We vinden het toch nor-
onze innerlijke, persoonlijke capaciteiten om
len. Er zou nauwelijks nog plaats zijn om te
maal dat we er alles aan doen om geen fysie-
problemen op te lossen. Daarom lopen we
luisteren en een dialoog tot stand te brengen
ke pijn te lijden, waarom zouden we dan psy-
een steeds groter risico dat ons dagelijks
met de persoon die lijdt. Paradoxaal genoeg
chische pijn moeten verdragen? Welke oude
leven wordt gemedicaliseerd.
zou de DSM daardoor de psychologie minder
zweem van schuldgevoel doet ons aarzelen
Maar hoe wordt een diagnose voor een psy-
menselijk maken.
om ons “geluk uit een potje” te halen?
chische aandoening eigenlijk “officieel” gesteld? Iedere verzorger baseert zich in de
De eerste vraag is natuurlijk of het wel zou
Geluk uit een potje
eerste plaats op zijn klinisch gevoel en zijn
werken? Of antidepressiva wel in staat zijn om niet-ongelukkige mensen gelukkiger te
ervaring in de omgang met patiënten. Maar
Met de verbetering van de geneesmiddelen
maken? Uit studies blijkt dat antidepressiva
in een wereld waar de geneeskunde zich
duikt er volgens Rose een ander maatschap-
bij “normale” mensen de gewone negatieve
steeds meer mondialiseert, is er nood aan
pelijk probleem op. Als we beschikken over
gevoelens als droefheid, onzekerheid, angst
meer objectieve, reproduceerbare criteria.
steeds betere medicijnen om depressies te
kunnen verminderen. De pilletjes doen de
Het gaat niet langer op dat elke therapeut
bekampen, wat houdt ons dan tegen om deze
zorgen van het leven niet verdwijnen, maar
zijn eigen criteria hanteert en dat een
ook in het dagelijkse leven te gebruiken?
de zorgen wegen minder zwaar door. De
depressie in België iets anders zou betekenen dan in Frankrijk, Nederland of de VS.
I
Laurence h 34 & 35
Vandaar dus de creatie van de DSM, de
Depressie en industriële marketing
“Diagnostic and Statistical Manual”, een
Philippe Pignarre, auteur van de boeken “Le grand secret de l'industrie pharmaceutique” en
boek waarin “alle” bekende psychiatrische
“Pourquoi la dépression est devenue une épidémie”, ziet een marketingstrategie achter de vage
aandoeningen werden samengebracht. Deze
sfeer die rond het begrip depressie heerst. Pignarre heeft zelf meer dan vijftien jaar in de far-
turf van duizend pagina’s, door sommigen de
maceutische industrie gewerkt en klaagt de strategieën aan die worden gebruikt om genees-
“Bijbel van de psychiatrie” genoemd, werd
middelen, waaronder antidepressiva, meer te laten voorschrijven door artsen. Volgens
uitgegeven door de American Association of
Pignarre spant de farmaceutische industrie zich in om de markt voor antidepressiva te verrui-
Psychiatry. Voor elke mentale ziekte worden
men door zelf de artsen bijscholing te geven, door beroeps- of patiëntenverenigingen finan-
er specifieke diagnosecriteria gegeven die
cieel te steunen en zo afhankelijk te maken en door de pers te sensibiliseren. Zo deinst de far-
gebaseerd zijn op talrijke adviezen en
maceutische industrie er niet voor terug om “nieuwe” psychiatrische stoornissen te propageren.
meningen van gerenommeerde psychiaters.
Op die manier ontstaan nieuwe en blitse aandoeningen waarvan vroeger nauwelijks sprake was.
Over de diverse criteria werd tussen de psy-
Het gevolg is dat hoe meer geneesmiddelen er worden aangeboden voor de behandeling van
chiaters via stemming consensus bereikt. De
een aandoening, hoe meer mensen eraan beginnen te lijden. Alsof het aanbod de vraag
eerste editie van de DSM verscheen in 1952.
creëert. Het is altijd zeer moeilijk om te weten of de toename van dit type stoornissen te wijten is
Het boek is inmiddels toe aan zijn vierde uit-
aan een betere opsporing, dan wel of ze het resultaat is van een onderhuidse tendens om de
gave (1994) en de volgende editie wordt
aandoening van een patiënt aan te passen aan de beschikbare therapeutische middelen.
rond 2010 verwacht.
dagelijkse beslommeringen krijgen minder
kortsluiten met antidepressiva? Want vormen
vat op de gemoedsgesteldheid. Het zelfver-
de negatieve emoties en ervaringen niet pre-
trouwen stijgt. De vrees vervaagt. De geest
cies één van de sterke hefbomen waarmee
wordt helderder … het resultaat van dit alles
we onze weg naar het geluk weten te vinden.
is dat inderdaad een gevoel van verhoogd
Die negatieve emoties maken deel uit van de
geluk ontstaat.
2
erfenis van onze evolutie en vormen een
Filosofen vragen zich echter af wat dat
wezenlijk kenmerk van ons mens-zijn.3
geluksgevoel eigenlijk waard is, wanneer het
Of vindt u dat geluk evengoed uit een potje
in werkelijkheid niet meer is dan een verdoe-
kan komen?
zeling van de zorgen? Is het dan geen “artificieel” geluk? Een geluk waarvoor de prijs een verlies aan autonomie en een afhankelijkheid van verdovende middelen is? Wordt echt geluk niet eerder bereikt door met onszelf en de anderen in het reine te komen? En wordt het streven naar dit echte geluk niet onmogelijk als we onze hersenen chemische
Meer info: z
z
Geestelijke gezondheid ontsluierd. Anders
Zelfhulpgroepen en websites:
zijn aanvaard?, Paul Arteel, 2003.
z
Informatie over ziektebeelden, http://www.geestelijke-
Gezondheid, www.vvgg.be z
gezondheid.be/frame0.html z
z
z
Similes, Vereniging voor gezinsleden en nabijbetrokkenen van personen met psychiatrische
Gids geestelijke gezondheidszorg, Zorg en hulp, Similes, 2004.
Vlaamse Vereniging voor Geestelijke
problemen, www.similes.be z
UilenSpiegel, Patiëntenvertegenwoordiging
Depressie en psychosomatiek,
Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen,
Demyttenaere K. en Reynaert C., Garant.
www.geestelijke-gezondheid.be/uil1.html
Depressie, van den Hoofdakker, R.H., Albersnagel, F.A., van Tilburg, W. en anderen, Nieuwezijds, 1999.
z
Depressie, http://nl.psychiatrie.be
2 “Better children, beyond therapy”, a report of the President’s Council on Bioethics, 2003. 3 Bruckner, P., “L’euphorie perpétuelle”, Grasset, 2000.
Nota’s
Parkinson, neurochirurgie
I
Jeanne h 36 & 37
Een elektrode in mijn hoofd
“86 min 7?” … “79!” Op de operatietafel is Jeanne luidop aan het hoofdrekenen. Achter haar staat de neurochirurg. Via een opening van twee centimeter bovenaan in de schedel van Jeanne schuift hij heel voorzichtig een fijn draadje. “79 – 7?, dat is 72!” Ja, ja, Jeanne is wel degelijk wakker! Dat is ook nodig om te kunnen controleren of de ingreep geen letsel aan een ander belangrijk deel van de hersenen veroorzaakt, met uitval van lichamelijke of mentale functies tot gevolg. 1 “Alles gaat goed mevrouw Van Casteren, de elektrode zit nu op haar plaats, en we gaan meteen zien of ze werkt!” De elektrode wordt zeer precies aangebracht in de subthalamische kern, een zone van amper een erwt groot, diep in de hersenen van Jeanne. Precies in deze kern ligt de oorzaak van haar beven…. De elektrode moet haar verlossen van dat beven. “Mevrouw Van Casteren? Hier. Een glas water. Houd het goed recht!” Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan wanneer je op een tafel ligt, en bovendien een onvaste hand hebt. Het water spat uit het glas …en dan langzaam kalmeert haar hand. “Alles nog altijd goed mevrouw Van Casteren? U lijkt niet meer te beven?”. Jeanne hoort een onderdrukte zweem van triomf in de stem van de neurochirurg: Hoera! Het werkt! Op haar 54ste bereidde Jeanne zich voor op haar pensioen. Na een lange carrière als lerares wiskunde. Plots doken de eerste symptomen van de ziekte van Parkinson op... Vijf jaar later had Jeanne alle bestaande geneesmiddelen uitgeprobeerd. Het beven werd steeds erger, haar onhandigheid een steeds grotere handicap. Storende bewegingen begonnen haar leven stilaan te vergallen. Dat waren nevenwerkingen van al die medicijnen. Het werd stilaan onmogelijk om nog de juiste dosis voor haar te vinden. Jeanne werd heen en weer geslingerd tussen periodes van totale immobiliteit - “ik word een zoutpilaar!” en de bijzonder pijnlijke momenten waarop haar armen en benen zich ongevraagd in allerlei bochten wrongen. Op een dag had haar neuroloog het met haar over chirurgie. Jeanne was verbaasd. En wantrouwig. Geen kwestie van, dat iemand in haar hoofd ging prutsen! Maar de specialist gaf haar een video mee. Hij stond erop dat ze er thuis eens rustig naar keek. Die video ging over een man – veel ouder dan zij – die zijn bevingen met een kleine afstandsbediening kon laten ophouden. De man was terug volledig mobiel. Hij las zijn krant zonder te beven en dronk zelfs een kop koffie zonder ook maar één druppel te morsen. Bij de man was een elektrode in de hersenen ingeplant. Maar Jeanne bleef aarzelen. Zou dat geen robot van haar maken? Kan je zomaar ongestraft rommelen in de hersenen zonder onherstelbare schade aan te richten?
De techniek die bij Jeanne werd gebruikt, heet DBS - Deep Brain Stimulation. Daarbij wordt een elektrode ingeplant in de hersenzone waar de oorsprong van het probleem ligt. Deze elektrode wordt vervolgens met een onderhuids draadje verbonden met een regelbare batterij die gewoonlijk onder het sleutelbeen wordt geplaatst (dit apparaat wordt soms wel eens vergeleken met een pacemaker voor het hart). Uiteraard zijn de geplaatste elektroden niet zichtbaar en de patiënt voelt de stroomstootjes van de elektrode helemaal niet.
Indrukwekkend maar veilig In principe wordt deze ingreep alleen toegepast bij mensen bij wie de meer klassieke behandeling, onder meer met medicijnen, niet meer helpen. De ingreep maakt het meestal mogelijk om de lastige symptomen van de ziekte van Parkinson onder controle te krijgen. De intensiteit van de stimulatie kan worden gewijzigd. Dat is zeer belangrijk omdat deze aandoening een gestage evolutie kent. Alhoewel spectaculair – een elektrode diep in je hersenen is toch niet niks – blijkt deze techniek veilig en goed beheersbaar te zijn. Dankzij de opmerkelijke vooruitgang van de neurochirurgie veroorzaakt ze zeer weinig schade aan de omliggende hersengebieden. Ze biedt bovendien het grote voordeel dat ze omkeerbaar is. De elektrode kan immers worden uitgeschakeld en indien nodig zelfs verwijderd.
Persoonlijkheid veranderd? Deep Brain Stimulation werd voor het eerst
1 Hoe verwonderlijk het ook mag zijn, de hersenen zelf voelen geen pijn! De hersenvliezen rond de hersenen wel, die zijn zelfs heel gevoelig en precies die vliezen bezorgen ons “hoofdpijn”. Bij sommige operaties moet de patiënt wakker blijven om te kunnen controleren of er geen letsels worden veroorzaakt tijdens de operatie. Vaak moet de patiënt dan rekensommetjes maken of met de vingers tokkelen.
gebruikt bij de behandeling van chronische, onbehandelbare pijn. Daarna werd de methode met succes gebruikt bij de behandeling van
Mijn bijzonder brein
Levende cellen inplanten Als de ziekte van Parkinson te wijten is aan het afsterven van neuronen in een specifieke zone van de hersenen, waarom planten we daar dan geen nieuwe zenuwcellen in? Dat zou meteen toelaten om de
De ziekte van Parkinson
ziekte bij de wortel aan te pakken in
Bij deze aandoening sterven bepaalde zenuwcellen in de hersenen af. De ziekte uit zich vooral
bestrijden, zoals de geneesmiddelen van
door bevingen en/of starre bewegingen. Anders dan bij talrijke andere neurologische aan-
vandaag doen. Het is een denkpiste die
doeningen is het onderliggende mechanisme van de ziekte van Parkinson al vrij goed
onderzoekers in de jaren ‘90 inderdaad
gekend. Het gaat om het verlies van neuronen in de “zwarte kern” van de middenhersenen
hebben gevolgd. De getransplanteerde
(de “substantia nigra”). Deze neuronen zenden de neurotransmitter dopamine uit en controle-
cellen waren afkomstig van geaborteerde
ren zo de verschillende hersenzones die instaan voor de coördinatie van de bewegingen. Als
menselijke foetussen.
deze cellen afsterven, ontstaat een tekort aan dopamine.
De resultaten van deze eerste transplantaties
De behandeling van de ziekte van Parkinson met geneesmiddelen bestaat er doorgaans in
verschilden sterk. Bij een paar patiënten
om de concentratie aan dopamine in de hersenen opnieuw op peil te brengen. Maar ook dat
werd
blijft niet eeuwig duren. Meestal moeten de patiënten steeds meer geneesmiddelen nemen,
vastgesteld, maar bij de meesten was die
al varieert dit sterk van de ene persoon tot de andere. Bij Jeanne waren alle behandelings-
verbetering slechts tijdelijk. En uiteindelijk
mogelijkheden al na amper vijf jaar uitgeput. Dat is tamelijk snel.
besloot men dat de transplantatie al bij al
plaats van alleen de symptomen te
een
aanzienlijke
verbetering
toch niet zo geslaagd was. Niettemin bewees deze gedeeltelijke
de ziekte van Parkinson. Omdat de techniek
Deze maatregelen roepen wel ethische vra-
mislukking dat levende cellen met een grote
onschadelijk is, wordt hij sindsdien ook inge-
gen op. Binnendringen in iemands hersenen
precisie kunnnen worden ingeplant in de
zet tegen neurologische aandoeningen als
blijft uiteraard een taboe waar we niet licht
hersenen en dat de nieuwe cellen boven-
epilepsie en het syndroom van Gilles de la
overgaan. Hoewel die terughoudendheid
dien goede overlevingskansen hebben.
2
Tourette en tegen psychische ziekten zoals
tamelijk gemakkelijk wordt overwonnen wan-
Daarom duikt het transplantatie-idee
dwangneurose en depressie. Zeker voor de
neer het gaat om de behandeling van een
vandaag opnieuw op. Onderzoekers willen
laatste aandoeningen is de behandeling nog
fysiek probleem, zoals chronische pijn of de
nu stamcellen gebruiken voor de trans-
heel experimenteel en wordt ze alleen toege-
ziekte van Parkinson, blijft er een taboe wan-
plantatie. Deze cellen hebben de capaciteit
past als de aandoening zeer ernstig is en alle
neer het gaat om psychische aandoeningen.
om uit te groeien tot verschillende types
andere behandelingen mislukken.
Niet zozeer omwille van de ingreep zelf, maar
weefsel, ook tot hersenweefsel. Onlangs werden de eerste, veelbelovende resultaten bekend gemaakt, niet voor de ziekte van Parkinson, maar wel voor de ziekte van Huntington. Ook deze aandoening gaat
I
Jeanne h 38 & 39
gepaard met degeneratie van hersencellen. De onderzoekers blijven echter voorzichtig. Stamcellen hebben al hun geheimen nog 2 Het syndroom van Gilles de la Tourette is een tamelijk zeldzame aandoening die zich vooral uit door vele uiteenlopende tics en die vaak gepaard gaat met psychologische stoornissen (obsessies, fobieën).
lang niet prijsgegeven en het is veel te vroeg voor een jubelende hoera-stemming.
omwille van het idee dat men de persoonlijkheid van de patiënt dreigt te veranderen. Zelfs al is het dan om zijn bestwil. Velen herinneren zich immers nog de kwalijke reputatie van de lobotomie in de jaren vijftig.
Maatschappelijke controle Sommigen maken zich eerder zorgen over de maatschappelijke evoluties die deze nieuwe technologie met zich brengt. Zij zien het begin van een gevaarlijke evolutie. In zijn boek “Brain Policy”3 toonde de Amerikaanse socioloog Robert Blank zich in 1999 al ongerust over de mogelijkheid om agressieve individuen onder continu toezicht te plaatsen. Dat moet toelaten om elke aankomende aanval van agressiviteit in de kiem te smoren met een elektronische stimulering. “Gecombineerd met telemonitoring van de hersenactiviteit maakt stimulatie van de hersenen met elektroden de volledige controle over een mens mogelijk. De methode roept dan ook zware ethische vragen op," schrijft Blank. Hij voegt eraan toe dat beleidsverantwoordelijken ooit hebben over-
Het taboe van het scalpel
wogen om de techniek te gebruiken voor het bewaken van gevangenen in voorwaardelijke vrijheid. Dit stuitte onmiddellijk op heel wat
"De geneesmiddelen die we vandaag gebruiken, kunnen even veel sporen nalaten in de hersenen
weerstand. Robert Blank besluit dat “elektro-
als neurochirurgie," aldus professor Gustave Moonen, die aan het hoofd staat van de dienst
nische hersenstimuli duidelijk aantonen dat
neurologie van het CHU van Luik. "Men moet neurochirurgie niet brandmerken. Op het eerste gezicht kan een behandeling met geneesmiddelen veel “zachter” lijken dan een chirurgische ingreep. Maar sommige geneesmiddelen hebben een twijfelachtige werking, niet zelden met veel bijwerkingen. Geneesmiddelen zijn op dit ogenblik inderdaad de eerste optie, maar als ik denk dat mijn patiënt meer baat heeft bij chirurgie, dan stel ik hem dat ook voor."
3 Brain Policy. How the new neurosciences will change our lives and our politics, by Robert Blank, Georgetown University Press, 1999.
Mijn bijzonder brein
een technologie met dergelijke mogelijkhe-
TMS werd al gebruikt om te zien of het moge-
dat dergelijke toestellen ooit vrij op de markt
den op medisch vlak, ook een enorm poten-
lijk was om sommige leerprocessen te stimu-
komen en worden gepromoot als een nieuw
tieel heeft aan afgeleide mogelijkheden … en
leren of om de geheugenprestaties te verho-
“wellness”-toestel waarmee u uw humeur
die roepen heel wat fundamentele ethische
gen. Maar ook militaire onderzoeksafdelingen
kan opschroeven, uw geheugen verbeteren
vragen op in verband met de autonomie en
hebben veel interesse voor TMS. Op medisch
en
de vrije wil."
vlak wordt TMS momenteel vooral gebruikt
Misschien vindt TMS dan wel zijn plaats
voor het verlichten van depressie, zonder dat
naast de zonnebank en de hometrainer. Zou
men het werkingsprincipe echt goed begrijpt.
u er één in huis halen?
En nu zonder gaatje!
uw
concentratievermogen
oppept.
Het gaat waarschijnlijk om een gelijkaardig Transcraniale magnetische stimulatie (TMS)
maar veel “zachter” mechanisme dan elek-
is een andere technologie die sommigen
troshocks, die ondanks hun kwalijke reputatie
verontrust. Bij deze technologie worden
een efficiënt middel blijven om zeer ernstige
magnetische stralen door de schedel naar
depressie te behandelen. Gezien het gebruiks-
de hersenen gezonden. Dit gebeurt zonder
gemak en het feit dat de techniek blijkbaar
dat het schedeldak moet worden geopend,
geen gevaar inhoudt, wordt ze nu getest als
en is bovendien volledig pijnloos. Met
behandeling van talrijke aandoeningen zoals
behulp van magnetische pulsen van minder
epilepsie of bij de revalidatie van patiënten
dan één milliseconde worden microstroompjes
met een beroerte.
in de neuronen opgewekt. Zo worden de
Precies omdat de techniek weinig gevaar
functies van de hersenschors gestimuleerd.
inhoudt, is het helemaal niet uit te sluiten
I
Jeanne h 40 & 41
Psychochirurgie, een twijfelachtige reputatie Psychochirurgie ontstond in de jaren dertig van de vorige eeuw toen
zware dwangneurose – resistent bleken tegen elke andere behande-
de eerste lobotomie-operaties werden uitgevoerd. Bij deze operatie
ling. Deze ingrepen blijven uitzonderlijk omdat de voordelen het risico
werd een groot deel van de zenuwverbindingen tussen de voorkwab
niet altijd rechtvaardigden. Vandaag wordt lobotomie nog altijd
en het limbisch systeem (circuit van de emoties) doorgesneden. Op
gebruikt, maar nu kan het zelfs zonder de schedel te openen. Dit is te
die manier werd de patiënt “losgekoppeld” van zijn storende ervarin-
danken aan het “gamma-mes”. Dit is een uiterst gerichte gamma-
gen. Lobotomie kreeg een slechte reputatie omdat er niet altijd een
straal die het mogelijk maakt om hersenzones (vooral tumors) te ver-
reële noodzaak was om ze uit te voeren en er kwam aan het licht dat
nietigen zonder de aangrenzende zones te beschadigen.
tal van ingrepen werden uitgevoerd om moeilijke patiënten kalm te
De belangrijkste nieuwigheid inzake psychische chirurgie zijn even-
houden. Na de ingreep werden de patiënten vaak apathisch en volg-
wel de stimulatie-elektroden, zoals die worden gebruikt bij de ziekte
zaam. Ondertussen is de ethiek sterk geëvolueerd… maar de belang-
van Parkinson. Hier gaat het niet meer om het vernietigen van
rijkste reden voor het afschaffen van lobotomie was de ontdekking
zenuwbanen zoals bij de lobotomie maar wel om het verzachten van
van de eerste neuroleptica in het midden van de vorige eeuw. Toch
de symptomen via elektrische modulaties die per definitie van tijde-
werd lobotomie nooit helemaal afgeschaft. In de jaren zestig werden
lijke aard zijn. Deze omkeerbaarheid maakt de techniek ethisch
subtielere technieken ingevoerd die met grote voorzichtigheid werden
gezien veel aanvaardbaarder, hoewel velen het idee dat chirurgen
toegepast bij de zeldzame patiënten waarvan de stoornissen – meestal
zich meester maken van ons brein nog altijd beangstigend vinden…
Meer info: z
Ziekte van Parkinson, Wiebe Braam en
Ewout Brunt, Inmerc, 2001. z
Op pad met Parkinson, Anneke Blok-van
Hilten , Bergboek.nl, 2001. Zelfhulpgroepen en websites: z
Vlaamse Vereniging Parkinson,
http://www.vlaamseparkinson.centerall.com
Nota’s
stress, mentale coaching
Xa vier heeft er
I
Xavier h 42 & 43
weer zin in…
“Vierde plaats in 1 minuut 58 seconden,” roept coach Wim tegen Xavier. “Niet slecht, we zijn op de goede weg.” Xavier hijgt nog na, zijn longen doen pijn, zijn hart gaat als een razende tekeer, zijn benen lijken te ontploffen. Maar toch is hij blij. Niet zozeer met zijn tijd. Hij zit nog vele seconden boven zijn persoonlijke beste tijd en is nog ver verwijderd van een selectie voor het Europees kampioenschap. Maar Xavier is vooral tevre-
den omdat hij er weer zin in heeft. Hij wil weer, hij gaat er weer voor … en dat is heel anders dan twee maanden geleden. Toen voelde Xavier zich leeg, opgebrand, aan het einde van zijn krachten. Gelukkig bracht de clubarts hem in contact met Wim, een nieuwe coach. Die gaf Xavier langzaam weer vertrouwen. “Xavier ging verkeerd om met stress,” zegt Wim. “De gezonde spanning die Xavier normaal moet prikkelen en
aanzetten tot topprestaties, maakte plaats voor negatieve stress. Die haalde alle energie uit zijn lichaam. Lopen werd eerder een last dan een uitdaging.” Wim leerde Xavier om op een andere manier om te gaan met stress, om zich beter te ontspannen, om zich mentaal op te laden voor een wedstrijd. Xavier zal zeker het minimum halen voor het Europees kampioenschap, daar is Wim rotsvast van overtuigd.
Niet alleen atleten hebben af te rekenen met stress. De moderne samenleving lijkt op dit ogenblik wel zo georganiseerd dat niemand
Gespannen, overspannen, opgebrand
nog ontsnapt aan ernstige en blijvende overbelasting, van de klusjesman tot de directrice.
Iemand is overspannen door stress als allerlei spanningsklachten ont-
Dat heeft zo zijn gevolgen voor de gezond-
staan en de persoon minder goed functioneert. Hoewel de situatie in vrij
heid. Stress, en de gevolgen daarvan, worden
korte tijd kan opduiken is het beter de klachten ernstig te nemen. Met
soms bestempeld als de nieuwe ziekte van
de juiste aanpak kunnen mensen spoedig de draad weer oppakken.
deze tijd.
Burn-out is eerder het eindstadium van langdurige, vaak jarenlange,
Eén op de drie Belgische werknemers vindt
roofbouw op het lichaam. Een burn-out ontstaat als mensen blijven
dat zijn gezondheid lijdt onder het werk1. Als
doorgaan ondanks de stress en de spanningsklachten. Ze volharden
grote boosdoeners worden steevast de hoge
in hun drukte en zijn zich lang niet altijd bewust van de ernst van hun
werkdruk en stress aangehaald. Toch heeft
klachten. Hoe groter de uitputting, hoe erger de klachten. Zelfs gewo-
niet elke werknemer daar evenveel last van.
ne dagelijks dingen worden dan steeds moeilijker. Een telefoontje,
Boswachters, maar ook astronomen, bibliot-
stofzuigen, de hond uitlaten: het kost allemaal onnoemlijk veel energie.
hecarissen en schoonheidsspecialistes lijden
Het wordt steeds moeilijker hoofd- en bijzaken te onderscheiden.
volgens een Nederlands onderzoek maar zel-
Gedachten als “waar doe ik het allemaal voor?” en “ik sta overal
den aan werkstress. Onderwijzers, verpleeg-
alleen voor” dringen zich op. De houding ten opzichte van het werk
kundigen, gevangenisbewaarders en militai-
wordt negatief. Het gevoel “ik kan geen klant meer zien” of “laat ze
ren daarentegen haken in grote getale af …
het allemaal maar uitzoeken” ontstaat. Op een bepaald ogenblik is
bezweken onder de werkdruk en de stress.
het helemaal op. De batterij is leeg. De persoon is opgebrand. Een burn-out uit zich in ernstige lichamelijke en geestelijke vermoeid-
Cijfers? In Nederland wordt elke drieëneen-
heid. Rust en tijd alleen zijn niet voldoende voor herstel. Hulp, behan-
halve minuut een werknemer arbeidsonge-
deling en verandering zijn nodig.
schikt als gevolg van stress, overspanning of burn-out. Op Europees niveau zouden 28% van de werknemers lijden aan de gevolgen van stress2. In België is het niet anders: stress
“Nu even niet”, website van de Nationaal Fonds Geestelijke Volksgezondheid, Nederland.
wordt rechtstreeks (23 %) als één van de belangrijkste klachten aangehaald. Bovendien hangen driekwart van de andere klachten –
heeft met stress op het werk, kost aan de
boven de twee miljard euro. Maar de werke-
maagklachten, prikkelbaarheid, slapeloosheid
sociale zekerheid een kwart miljard euro per
lijke kost ligt nog veel hoger. Gestresste
jaar. Reken daarbij de kosten van mensen
werknemers doen hun werk vaak slecht, ze
die omwille van stress vervroegd met pen-
produceren ondermaats. Dat leidt tot een
De kostprijs van die gestresste werknemer is
sioen gaan en de medische kosten voor het
financiële schade voor bedrijven die minder
gigantisch. Het feit dat minstens eenderde
behandelen van al die overstresste mensen,
gemakkelijk meetbaar is dan ziektekosten-
van het langdurige ziekteverzuim te maken
en het prijskaartje loopt snel op tot ver
premies.
3
of angst - ook samen met stress .
1 “Mijn werk mijn leven”, Verslag van de task force “Quality of working life” Koning Boudewijnstichting, 2003. 2 “Tien jaar arbeidsomstandigheden in de Europese Unie”, Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden, 2000. 3 “Stress, beroepsziekte van de XXIste eeuw”, http://www.abvv.be.
Mijn bijzonder brein
De professor en de beer
uitgeschakeld. Anders is de waterschade groter dan de brandschade. Daarom heeft cortisol naast een stimulerende werking op het
Wat hebben een examen en een onverwachte ontmoeting met een
lichaam ook een remmende activiteit op de hypothalamus. Hierdoor
beer met elkaar gemeen? De reactie van het menselijk lichaam op
wordt de hele hormonencascade ook weer stil gelegd en stopt de
beide is precies dezelfde. Ook het resulterende gedrag is hetzelfde:
stressreactie na enige tijd.
vechten of vluchten … Alleen kan de uitkomst van dat gedrag ver-
Bij mensen die voortdurend onder hoogspanning staan, loopt het
schillend zijn, afhankelijk van de professor die het examen afneemt
echter fout met deze hormonale balans. Bij hen blijven de concentra-
en de honger van de beer.
ties aan stresshormoon in het bloed hoger, ook tijdens rustperioden.
De reactie van ons lichaam op acute stress wordt door onze hersenen
Daardoor ontstaan na verloop van tijd niet alleen psychische klachten
georchestreerd: de orkestleider is de hypothalamus (zie ABC van mijn
(gespannenheid, prikkelbaarheid, overspannenheid, burn-out tot
bijzonder brein). Die scheidt een hormoon af dat via een aantal tus-
zelfs depressie), maar ook tal van lichamelijke symptomen (verhoog-
senstations de bijnieren aanmaant om stresshormonen als adrena-
de bloeddruk, spierpijn, duizeligheid, hoofdpijn, slapeloosheid, licha-
line en cortisol te produceren. De gevolgen voel je onmiddellijk: de
melijke vermoeidheid, lage-rugpijn, maag- en darmstoornissen enz.).
polsslag gaat de hoogte in, de ademhaling versnelt, de alertheid neemt toe, het bloed trekt weg uit het maagdarmkanaal en spoedt
Af en toe een flinke portie stress is dus helemaal niet ongezond.
zich naar de spieren om die van zuurstof en brandstof te voorzien …
Integendeel. Maar chronische stress, zonder de mogelijkheid om nog
het lichaam is klaar om te vechten of te vluchten.
te ontstressen, leidt zowel tot psychische als lichamelijke schade.
Het juist functioneren van deze hormonenparade is nodig om allerhande bedreigende situaties - van de professor tot de beer - het hoofd te bieden. Toch is het belangrijk dat dit systeem tijdig wordt
Stresskonijn of olifantenvel
Claes S. en Van Den Bossche B., “Depressie en stress, onlosmakelijk verbonden”, Natuur en Techniek Wetenschapsmagazine, januari 2001.
stressbestendigheid is een fenomeen dat door
om werkdrukproblemen onder controle te krij-
de hersenen wordt gereguleerd. Of kort
gen en ontspanningstherapieën tot zelfs trai-
Stress is voor een groot deel persoonsgebon-
gesteld, stress speelt zich in werkelijkheid af
ningen in hartcoherentie.
den. Van dezelfde portie stress piekert de ene
tussen de oren, maar ze heeft ontegenspre-
Stress is daardoor uitgegroeid tot één van de
zich dag en nacht suf, terwijl het de andere
kelijk een invloed op de rest van ons lichaam
sterkste groeimarkten in de Westerse wereld.
nauwelijks opjaagt. Eenzelfde situatie wordt
(zie kader “De professor en de beer”).
In de boekhandel staan hele rekken vol met
door sommigen beoordeeld als een regelrechte bedreiging, door anderen als een uit-
werken over ontstressen, ontspannen en ont-
Iedereen een coach …
I
Xavier h 44 & 45
daging en een stimulans om er nog harder
haasten. Ook het aantal therapeuten dat zich toelegt op het omgaan met stress om het per-
tegenaan te gaan. Stress is met andere woor-
Precies omdat stress een subjectieve ervaring
soonlijk welzijn te verbeteren, scheert onge-
den een subjectieve ervaring. Ze ontstaat door
is, wordt het vaak gezien als een individueel
kende toppen. De verscheidenheid in thera-
een onevenwicht tussen onze beoordeling
probleem. Wie stressproblemen krijgt, ver-
pieën lijkt overigens oneindig, van psycho-
van de eisen die aan ons worden gesteld – of
bergt ze, want ze schaden het persoonlijke
analyse en gedrags-, tuin-, geur-, muziek-,
die we ons opleggen – en anderzijds de
imago. In het beste geval doet de stresslijder
kleur-, Gestalt- en hypnotherapie over bio-
inschatting van de capaciteiten die we heb-
beroep op individuele hulp. Eventueel zelfs bij
energetica, avatar, yoga, diëten met omega-3-
ben om aan die eisen te voldoen. Hoe snel
een persoonlijke coach. Er bestaan dan ook
vetzuren, acupunctuur, dageraadsimulatie,
we een situatie als een last ervaren in plaats
talloze recepten om gestresste werknemers
haptonomie, neurolinguistisch programmeren
van als een uitdaging, hangt af van onze
op individuele basis tegemoet te komen, van
tot “eye movement desensitization and repro-
veerkracht of stressbestendigheid. En die
cursussen in time management, technieken
cessing” (EMDR).
To believe or not to believe Het lijkt alsof er evenveel therapieën bestaan als therapeuten. Van de meeste is het therapeutische effect nooit op wetenschappelijke wijze aangetoond. En de wildgroei in psychotherapieën is niet altijd even bevorderlijk voor hun geloofwaardigheid. Of het bovendien al het geld waard is … De meeste therapieën zijn niet onmiddellijk rationeel te begrijpen of te verklaren met onze huidige kennis van de hersenwetenschappen.
De trein der traagheid De hersenen produceren elektrische golven die we met behulp van een EEGtoestel kunnen registreren (zie ABC van mijn bijzonder brein). Wetenschappers hebben deze golven ingedeeld in vier frequentiegebieden. De meest snelle golven zijn de beta-golven. De frequentie loopt van 14 tot 25 golfbewegingen per seconde (uitgedrukt in Hertz, Hz). Als we werken, discussiëren, besluiten nemen of redeneren dan sturen onze hersenen golven uit in dit beta-gebied. Bij extreme spanningen of op ogenblikken dat we snel moeten reageren kunnen nog snellere golven worden opgewekt. Als we ons ontspannen, produceren de hersenen – vooral aan de achterkant - golven met een lagere frequentie: tussen 7 en 14 Hz. Dit zijn de alfagolven. Die golven voelen prettig aan, want we zijn ontspannen maar toch nog alert. Als de ontspanning overgaat in een diepere vorm, dan komen we tussen waken en slapen. De hersenen zenden nu golven uit in het gebied van 4 tot 7 Hz, de thetagolven. We kunnen nog lager, naar deltagolven (van 0,5 tot 4 Hz) … dan zijn we echter niet meer van deze wereld, maar in dromenland. Volgens de Britse hersenwetenschapper Susan Greenfield hebben steeds meer mensen problemen om alfa-golven te produceren als gevolg van chronische stress. Een manier om deze mensen te helpen ontspannen, is hen te laten weten wanneer ze alfa-golven produceren. Dat kan heel eenvoudig door hen aan te sluiten op een EEG-toestel dat verbonden is met een speelgoedtreintje. Pas als hun hersenen alfa-golven produceren, begint het treintje te rijden. Op deze manier kunnen mensen zich trainen in het zich bewust ontspannen. Of ze dat nu doen met yoga, bidden, een rondje lopen, fietsen of wat dan ook, maakt volgens Greenfield weinig uit. Greenfield, S., “The Human Brain”, Science Masters, 1997.
Mijn bijzonder brein
Dat betekent hoegenaamd niet dat geen enkele van deze therapieën soelaas biedt. Betrouwbaar wetenschappelijk onderzoek toont aan dat sommige methoden effectief zijn, zonder dat we begrijpen hoe ze precies werken. Voor veel therapeuten volstaan deze aanwijzingen, zeker voor het aanwenden van deze methoden in de praktijk4. Andere wetenschap-
• arbeidsinhoud en werkwijze: wat moet er gebeuren en op welke manier, • arbeidsomstandigheden: in welke omstandigheden moet gewerkt worden, • arbeidsverhoudingen: sfeer, collegialiteit en
De vraag blijft echter of het stressbeleid van de meeste bedrijven geen papieren beleid is en in de praktijk dode letter blijft. Talrijke studies tonen aan dat het aantal mensen dat zich gestresst voelt in de laatste vijf jaar sterk is toegenomen, terwijl ook de werkdruk opvallend
impact, • arbeidsvoorwaarden: beloning, perspectie-
stijgt. Bewandelen we de grens van wat kan…6
ven en werktijdregeling.
pers maken er liever hun handen niet aan vuil
Ook de Belgische wetgever zag dat in. Sinds
en beschouwen deze alternatieve therapieën
enkele jaren zijn werkgevers verplicht om een
als kwakzalverij en pseudowetenschappelijke
beleid te voeren dat stress in de onderneming
geldklopperij. Er bestaat met andere woorden
aanpakt. In 1999 sloot de Nationale Arbeidsraad
binnen de wereld van de therapeuten een
daarover een collectieve arbeidsovereenkomst
kloof die de “believers” scheidt van de “non-
af, die via een Koninklijk Besluit werd veral-
believers”.
gemeend. Deze overeenkomst geeft een
Hoge werkdruk is lang niet de enige factor
definitie van stress op het werk, die tegelijk
die resulteert in overmatige werkstress. Er
de verplichting van de werkgever afbakent:
zijn talloze andere factoren die kunnen bij-
… of een collectief probleem?
Meer dan werkdruk alleen
“Stress is de toestand die een groep van
dragen tot stress op het werk. Deze facto-
Heel wat mensen vinden echter dat stress meer
werknemers als negatief ervaart, en die
ren zijn onder meer weinig regel- en
is dan een privé-zaak. Als blijkt dat 23 % van de
gepaard gaat met klachten of disfunctioneren
beslissingmogelijkheden, frequent contact
Belgische werknemers balanceert tussen span-
in lichamelijk, psychisch of sociaal opzicht.
met klanten/patiënten/leerlingen, oninte-
ning en overspanning, is het dan niet eerder de
Stress wordt veroorzaakt omdat werknemers
ressant werk, te moeilijk werk, lichamelijk
samenleving die een probleem heeft, in plaats
niet in staat zijn te voldoen aan de eisen en
te zwaar werk, werken in hete, koude,
van al die mensen persoonlijk? Onderzoek wijst
verwachtingen die hun vanuit de werksituatie
tochtige of lawaaierige ruimtes, vuil werk,
immers uit dat er een rode draad loopt door-
gesteld worden.” De betrachting van de CAO
slechte relaties met collega's, incompetent
heen de oorzaken van stress op het werk. Die
en het KB is dus om collectieve problemen aan
leiderschap, een chef die tegenstrijdige
oorzaken hebben steevast te maken met een of
te pakken en niet om individuele problemen
eisen stelt, weinig inspraak, gebrekkige
meerdere van de volgende grote “A’s”:
5
op te lossen.
technische uitrusting, gebrek aan zelfvertrouwen, ongeschiktheid voor het werk - al dan niet door onvoldoende opleiding -,
Meer info:
werk in een bedrijf met veel interne conflicten, enzovoort. Overigens kunnen ook
z
Scoren tussen de oren, Moormann, P.P. en Pijpers, R., Uitgeverij Swets, 2004.
factoren buiten het werk zorgen voor
z
Stress op het werk, Behaegel K., De Dycker L. en Desmedt, H., 2001.
stress op het werk. De vaak moeilijke com-
z
Stresssssss, Mens 41, 2001.
binatie van een gezinsleven met een drukke baan, kunnen stressklachten veroorzaken die leiden tot een verminderd functio-
I
Xavier h 46 & 47
neren op het werk. 4 Interview met Paul Verhaeghe, “Niet blind blijven” in Weekend Knack, 14 juli 2004. 5 Behaegel K., De Dycker L. en Desmedt, H., Stress op het werk, 2001. 6 Interview met psychologieprofessor Hans De Witte in Knack, 9 juni 2004.
Kompier M.A.J. en Marcelissen F.G.H., Handboek werkstress, NIA/TNO 1990.
Nota’s
schizofrenie, brein en geest
I
Steins geheim h 48 & 49
Steins geheim de Sébastien
“Nieuwe bombardementen in Irak: 22 doden waaronder 4 kinderen”. “Zelfmoordaanslag in Israël: 6 doden”. “Bom ontploft in de Amerikaanse ambassade: 15 doden”. Wat een verspilling van mensenlevens! Zoals elke avond zit Stein voor de televisie. Zoals elke avond voelt hij de beschuldigende blik van de nieuwslezer. Zij weet wie verantwoordelijk is voor al deze drama’s. Zij weet dat Stein al deze ellende veroorzaakt. Zij en de Stem. Zij zijn de twee enigen die het verschrikkelijke geheim van Stein kennen. Ah, die Stem! Koud, metaalachtig, meedogenloos. Ze is er de hele tijd. Wat hij ook doet om eraan te ontsnappen, ze is er altijd in zijn hoofd en ze steelt zijn gedachten. Beschuldigend. “Je weet maar al te best, Stein, dat jij het Kwade verper-
soonlijkt. Jij bent de verdorvenheid van de mensheid.Jij weet dat alleen jouw dood de wereld van deze waanzinnige gebeurtenissen kan bevrijden. Je moet je opofferen, Stein!” Stein wordt verscheurd. Ongetwijfeld heeft de Stem gelijk. Zijn dood zou een verlossing voor de wereld zijn. Maar wat dan met zijn ouders? Hoeveel verdriet zullen ze niet hebben. Hij durft er met niemand over te praten. Ze zouden denken dat hij … gek is. Hij wijst dat woord af, dat woord betekent niets. Neen, het probleem is dat hij ijdel is. Denken dat hij verantwoordelijk is voor de hele wereld, kom nou! Wat een hoogmoed! Precies daarom wordt hij gestraft. En daarom zal hij moeten sterven. Het is de Stem die het hem heeft gezegd… Daar kan hij niet onderuit…
Deze situatie kan niet blijven duren en er komt een dag dat Stein zal instorten. Ofwel
Die Stem, aandoening van de hersenen…
maakt hij er echt een einde aan en zal nie-
werd aangetoond dat bij schizofreniepatiënten sommige zones een abnormale structuur hebben, er zitten te veel of te weinig neuronen in.
mand er iets van begrijpen. In de eerste
Die “Stem” die Stein hoort, dat moet toch een
Of de zenuwcellen in deze gebieden zouden
plaats zijn ouders niet. Die voelen wel aan
waan zijn? Die is toch niet echt? Ongetwijfeld is
de prikkels trager geleiden. Of de zenuwcellen
dat hun zoon zich niet goed voelt, dat hij
die niet echt, maar toch laat die onechte stem
hebben meer of net minder bindingen aange-
“slecht in zijn vel zit”. Wellicht de pubertijd,
een biologisch spoor na in de hersenen van
legd met andere zenuwcellen …. Kortom, een
hij groeit er wel uit, denken ze. Maar daar-
Stein. Dat kunnen radiologen nagaan met
complex allegaartje aan verschillen. Wellicht
mee maken ze zichzelf iets wijs. Misschien
behulp van een PET- of een fMRI-scanner (zie
moeten we daaruit besluiten dat schizofrenie
slaan weldra de stoppen door bij Stein en
ABC van mijn bijzonder brein). Ze zien dat op het
niet te wijten is aan een letsel in één speci-
krijgt hij een openlijke “aanval van waanzin”.
ogenblik dat Stein de stem hoort, de auditieve
fieke zone van de hersenen, maar eerder aan
Wellicht belandt hij dan in een psychiatrische
zones van zijn hersenen worden geactiveerd.
diverse defecte verbindingen tussen verschil-
inrichting. Daar zal hij worden behandeld met
Alsof hij iemand echt hoort praten. Raar toch, dat
lende gebieden van de hersenen. Die defec-
geneesmiddelen die de Stem het zwijgen zul-
de hersenen van Stein het verschil tussen
ten verhinderen dat complexe functies harmo-
len opleggen. De diagnose zal luiden: krank-
“echt” en “waan” niet kunnen onderscheiden?
nieus tot stand komen, zoals de organisatie
zinnigheid. Misschien zullen de artsen denken
Talrijke wetenschappers zoeken naar de speci-
van de gedachten, het waarnemen van de
aan schizofrenie ...
fieke kenmerken van schizofrene hersenen. Zo
omgeving, de affectieve gekleurdheid van de emoties of het vermogen om vreugde in het leven te scheppen.
Schizofrenie, een vorm van waanzin
Misschien slagen hersenwetenschappers er
Schizofrenie kan zeer verschillende vormen aannemen. Toch vertonen mensen met schizof-
ooit in om, op basis van de resultaten van hun
renie doorgaans twee belangrijke soorten symptomen:
onderzoek, schizofrenie in een heel vroeg sta-
• Wanen en hallucinaties die leiden tot vreemd en onverklaarbaar gedrag voor wie de
dium op te sporen. Mogelijk zelfs al voor er
achtergrond ervan niet kent. Deze symptomen worden vaak “positieve” symptomen
sprake is van enig symptoom. Maar dat is een
genoemd omdat ze “bovenop” het normale gedrag komen.
mes dat aan twee kanten snijdt. Want druk-
• Depressieve gevoelens, in zichzelf gekeerd zijn, moeilijke sociale relaties, concentratie- en
ken we daarmee talrijke jongeren, waarvan
geheugenstoornissen. Dit zijn de zogenaamde “negatieve” symptomen omdat ze een tekort
we niet zeker weten of ze ook echt aan de
aanduiden tegenover mensen met een goede mentale gezondheid.
ziekte lijden, geen “psychiatrisch stempel”
Naar schatting lijdt 1 % van de bevolking aan schizofrenie.
op? Het etiket “schizofreen” is zwaar om dra-
Schizofrenie wordt klassiek behandeld met neuroleptische geneesmiddelen. Zij laten de
gen. Wanneer een puber het per ongeluk
positieve symptomen verdwijnen, maar werken minder doeltreffend in op de negatieve
opgeplakt krijgt, kan het hem levenslang
symptomen. Ze hebben bovendien belangrijke bijwerkingen.
brandmerken in zijn en andermans ogen. En dan hebben we het nog niet over de inbreuk
Mijn bijzonder brein
Kan het iedereen overkomen? Kan iedereen last krijgen van waanvoorstellingen en hallucinaties? Vermoedelijk niet. Wellicht treedt schizofrenie enkel op
op het privé-leven als een dergelijke onthul-
voor indrukken en intuïties die geen tastbare
bij mensen met een psychotische persoon-
ling wordt verspreid.
basis hebben. Het is immers het doel van elke
lijkheidsstructuur. Deze mensen hebben
Toch kan een vroege diagnose vruchten
wetenschap om een rationele uitleg voor de
het moeilijk om fantasie en werkelijkheid
afwerpen. Uit sommige studies blijkt dat een
dingen te vinden. Kan de moderne hersenwe-
van elkaar te onderscheiden. We weten
preventieve behandeling met neuroleptica bij
tenschap dan een rationele verklaring vinden
niet waarom de persoonlijkheid van som-
“risicopubers” de ontwikkeling van de ziekte
voor de geest?
mige mensen in die richting ontwikkelt,
bij een aantal van hen kan voorkomen.
… of een ziekte van de geest?
Geest en hersenen, twee gezichten van eenzelfde realiteit?
(infectie, stress) voor of tijdens de geboorte,
Of moeten we schizofrenie eerder als een
Haalt nog iemand het in zijn hoofd om te ont-
lichamelijke of affectieve trauma’s en het
geestesziekte beschouwen en niet als een
kennen dat alle geestelijke verrichtingen in de
gebruik van drugs die de loskoppeling met
hersenaandoening? Schizofrenie tast zeker
hersenen gebeuren? Wie gaat er niet akkoord
de realiteit bevorderen, worden vaak ver-
functies aan die door onze hersenen worden
met de stelling dat denken, geheugen, emo-
meld. Elk van deze factoren op zich kan de
uitgevoerd: het denken, het redeneringsver-
ties, de wil om iets te doen, enz. allemaal in
ziekte waarschijnlijk niet veroorzaken. Het
mogen, het waarnemen …. Maar het is ook
onze hersenen gebeuren? Niemand toch? Dus
lijkt eerder te gaan om een samenspel van
een ziekte die in hoge mate verbonden is met
we kunnen stellen dat elke actie van de geest
diverse factoren.
de persoonlijkheid van de persoon, met de
ontstaat vanuit een overeenkomstige activiteit
maar meerdere factoren spelen een rol. Zo blijken genetische factoren belangrijk te zijn (al zijn de specifieke genen nog niet
I
Steins geheim h 50 & 51
geïdentificeerd). Maar ook problemen
manier waarop die zich in de realiteit veran-
in de hersenen. Meer nog, zonder hersenen is
De meest aanvaarde theorie op dit ogen-
kert, met het privé-leven, de sociale relaties
er helemaal geen geest.
blik is dat schizofrenie het resultaat is
met anderen … kortom met de psyche, de
De eenheid van hersenen en geest kun je
van afwijkingen in de neuronale verbin-
geest. Als we praten over de “geest”, dan
op het eerste gezicht gemakkelijk aanvaar-
dingen in de hersenen, verbindingen die
hebben we het intuïtief vaak moeilijk om die
den voor activiteiten zoals het op gang
al van in de baarmoeder tot stand komen
te zien in termen van zenuwcellen, synapsen
brengen van een handeling, het in het
en die pas voltooid zijn rond het einde
of neuronale netwerken.
geheugen prenten van een situatie, het voe-
van de adolescentie, de leeftijd waarop
Vallen de begrippen “psyche” en “geest”
len van een emotie of het uitwerken van
de ziekte zich meestal voor het eerst
wel te rijmen met de moderne hersenweten-
een redenering. De scans die we van de
manifesteert.
schap? Een wetenschap die weinig ruimte laat
hersenen kunnen maken bij de uitvoering
Geestesziekten en hun taboe Waarom heerst er een groter taboe rond schizofrenie of eender welke andere psychische aandoening, dan rond astma, artrose of de ziekte van Parkinson? Waarom praten we zo graag over onze lichamelijke kwaaltjes terwijl we onze mentale problemen zorgvuldig verhullen? Vaak zijn het de best verborgen familiegeheimen. Misschien is het omdat mentale aandoeningen een invloed hebben op onze persoonlijkheid. Ze raken ons in de kern van ons “ik”, in de wijze waarop we onszelf en de anderen ervaren. Een leverziekte, een aandoening aan onze gewrichten of zelfs een hartziekte houden in onze
Woorden als scalpels
ogen niet hetzelfde risico in dan wanneer we onze identiteit zien veranderen. Geestesziekten boezemen angst in omdat ze ons in onze meest intieme en persoonlijke aspecten treffen.
Zijn de begrippen “geest” en “hersenen” eerder misschien twee verschillende manieren om
Er is ook de angst dat men er nooit van zal genezen. Kanker is ook jarenlang een taboe
naar hetzelfde te kijken? Nemen we even het
geweest toen het nog een ongeneeslijke ziekte was. Vandaag kan meer dan 50 % van de
begrip persoonlijkheid terug ter hand. We zijn
kankers worden genezen en doet men minder geheimzinnig over “die lange en pijnlijke
het er allemaal over eens dat de persoonlijk-
ziekte”. Zal dit ook zo zijn op de dag dat we psychische aandoeningen gaan zien als een
heid wordt beïnvloed door sociale relaties, de
defect in de neuronale verbindingen of in de aanmaak van neurotransmitters? Of blijft de
band met de moeder en allerhande menselijke
psyche een onneembare burcht, een toevluchtsoord voor de ziel en de identiteit, de plaats
contacten in het dagelijkse leven. Maar ook de
van onbegrepen fenomenen waarop een schandelijk geheim blijft rusten?
hersenen worden door precies dezelfde factoren beïnvloed, daar zijn de meeste hersenwetenschappers het vandaag over eens. Meer nog, elke individuele ervaring reorganiseert de hersenen. Ze dwingt onze hersenen om nieu-
van deze activiteiten, laten er overigens
onze grijze materie is, waar zit dan ons
we circuits tussen neuronen aan te leggen en
geen twijfel over bestaan dat de meetbare
(onder)bewustzijn? Als het niet in de neuro-
bestaande circuits te versterken, te heroriënte-
realiteit hiervan in de “neurale wisselwer-
nen is, waar ontstaat dan de storing die leidt
ren of te verbreken.
king” in onze hersenen ligt vervat.
tot een ziekte zoals schizofrenie? En als het
Volgens heel wat hersenonderzoekers is de
Maar andere functies, zoals het bewustzijn,
niet via onze neuronen is, langs waar gebeurt
stap dan niet meer zo groot om ook te gelo-
zijn moeilijker te visualiseren met scanners of
dan de inwerking van psychotherapieën en
ven dat onze persoonlijkheid en onze geest
EEG-toestellen (zie ABC van mijn bijzonder
psychofarmaca?
vervat liggen in het complexe netwerk van
brein). Hetzelfde geldt voor de psyche en de
Of is er meer dan alleen maar cellen, chemi-
verbindingen in onze hersenen. Een heel
persoonlijkheid. Vandaar dat deze eigenschap-
sche reacties, neuronale verbindingen, hoe
dynamisch netwerk dat voortdurend van bui-
pen ook hersenwetenschappers voor een
talrijk ze ook zijn en hoe ingewikkeld ze ook
tenaf wordt bijgestuurd door onze sociale con-
dilemma stellen en precies daarom passione-
in elkaar steken? Is er meer dan het pure
tacten. Of met de woorden Axel Cleeremans,
ren ze de grootste denkers van onze tijd.
reductionisme waarin sommige hersenonder-
cognitief wetenschapper aan de ULB: “Een
Maar als het niet in onze hersenen is, waar
zoekers ons willen doen geloven? Of hoeft er
woord kan een even diep spoor nalaten
gebeuren dan de psychische verwerkingen die
niet echt een discrepantie te zijn tussen
in de hersenen als een scalpel of een
onze persoonlijkheid vormen? Als het niet in
“geest” en “hersenen”?
geneesmiddel."
Mijn bijzonder brein
De hersenen en de geest, een cognitieve visie "Het grote publiek heeft nog altijd het idee dat de geest en de hersenen twee
Meer info:
aparte zaken zijn,” zegt Professor Axel Cleeremans, cognitief wetenschapper aan
Over schizofrenie:
de ULB. “Maar uit scans van de hersenen
z
blijkt dat deze scheiding geen reden van bestaan heeft. Elke mentale activiteit die
zijn aanvaard?, Paul Arteel, 2003. z
we uitvoeren, gaat gepaard met een
gezondheid.be/frame0.html. z
Deze eenheid van hersenen en geest
Gids geestelijke gezondheidszorg, Zorg en hulp, Similes, 2004.
z
den even doeltreffend kunnen zijn als een scalpel om onze hersenen te wijzi-
Informatie over ziektebeelden, http://www.geestelijke-
actie van zenuwcellen in onze hersenen.
doet ons ook inzien in welke mate woor-
Geestelijke gezondheid ontsluierd. Anders
Diagnose schizofrenie, Cornelie van Well, de Tijdstroom, 2003.
z
Schizofrenie, http://nl.psychiatrie.be
gen. Indien we aanvaarden dat onze hersenen permanent veranderen, dat
Over de dualiteit hersenen en geest:
we continu leren zonder ons daarvan
z
bewust te zijn, dan wil dat zeggen dat de woorden die ik hier schrijf en die u
Wereldbibliotheek, 2003. z
leest, een spoor in uw hersenen nalaten. Dit spoor bestaat uit een wisselwer-
Ik Voel Dus Ik Ben, Antonio R. Damasio, Wider than the sky, door Gerald M. Edelman, Ellen Lane Pub, 2004
z
Ce qui nous fait penser, door Jean-Pierre
king tussen neuronen in uw geheugen-
Changeux en Paul Ricoeur, uitg. Odile Jacob,
centra. Als ik spreek, draag ik een ver-
1998
pletterende verantwoordelijkheid, want mijn woorden zullen uw hersenen duur-
Zelfhulpgroepen en websites:
zaam wijzigen. Dit verruimt het begrip
z
verantwoordelijkheid tot alle soorten domeinen: de manier waarop we met mensen spreken, de manier waarop we onze kinderen opvoeden, enzovoort. En onderliggend bewijst het meteen dat
I
Steins geheim h 52 & 53
psychotherapie kán werken, dat psychotherapie blijvende wijzigingen in de hersenen kán aanbrengen."
Federatie van Vlaamse Simileskringen, www.similes.be
Nota’s
robot en cyborg
I
Kevin h 54 & 55
Half mens, half computer
In 1998 liet Kevin Warwick, professor aan de Universiteit van Reading (Groot-Brittannië), zich een chip inplanten in de rechterarm. De chip zond een signaal uit naar de centrale computer van het “cybernetics”-gebouw van de universiteit. Telkens als Warwick het gebouw binnentrad, ging de deur automatisch open, werden de lichten ontstoken en verwelkomde de computer de professor met de woorden “hello Kevin”. Met deze geïmplanteerde chip claimt Warwick dat hij de eerste cyborg is,
gedeeltelijk mens, gedeeltelijk machine. Op 14 maart 2002 kreeg Warwick zijn tweede chip. Deze keer verbonden met een zenuwbaan in zijn arm. Daardoor staat het zenuwstelsel van Warwick in verbinding met de computer. De professor slaagde er al in om via deze verbinding een elektrisch aangedreven rolstoel te besturen en een artificiële hand te bewegen. Verder wil hij onderzoeken of de computer zijn lichaam kan doen bewegen of emoties kan opwekken. Voor Warwick zijn deze experi-
menten slechts een begin. “In de toekomst zullen we signalen uitwisselen tussen menselijke en machinale breinen,” zegt hij . 1 “Daarmee krijgt het menselijk brein toegang tot de geheugen- en rekencapaciteit van de computer. Via die interface en internet zullen hersenen van mensen over heel de wereld rechtstreeks met elkaar communiceren. Uiteindelijk zal de mens een lagere levensvorm worden, niet langer in staat om in competitie te treden met de cyborg.”
Een cyborg is een wezen, deels mens, deels
tronica en wat pure sciencefiction is. Want de
de machine. En ook daar is er opmerkelijke
machine, waarvan de lichamelijke en mentale
elektronica rukt op, ook in ons lichaam.
vooruitgang. Zo heeft het Amerikaanse bedrijf
functies worden ondersteund of gecontroleerd
Een eerste voorbeeld daarvan is het verhaal
Cyberkinetics een implantaat ontwikkeld om
door technologische apparaten. Die samen-
over de ziekte van Parkinson. Naast de klas-
zwaar lichamelijk gehandicapten een permanen-
smelting tussen mens en machine is een cen-
sieke behandeling met medicijnen, groeit het
te interface te bieden waarmee ze een pc of een
traal thema in talrijke sciencefictionfilms, boe-
implanteren van een elektrode in de hersenen
robot kunnen sturen. Het implantaat, de “brain-
ken en tv-programma’s. Denk maar aan “The
op dit ogenblik uit tot een zeer succesvolle
gate”, meet twee bij twee millimeter en draagt
Six Million Dollar Man”, “Terminator”, “Blade
behandeling. Maar op termijn willen artsen en
honderd elektrodes die in contact worden
Runner”, “RoboCop”, “The Matrix”, “Johnny
onderzoekers naar een nog verfijndere inter-
gebracht met individuele zenuwcellen in de her-
Mnemonic”, en vele andere.
actie tussen brein en elektronica. Een cochle-
senen. Cyberkinetics heeft de technologie met
air implantaat, zeg maar een “intern hoorap-
succes uitgetest op apen: die konden via de
paraat”, gaat al in die richting. Een dergelijk
braingate een cursor over een computerscherm
implantaat bestaat uit enkele tientallen elek-
laten bewegen, zonder muis, toetsenbord of joy-
Maar misschien zijn cyborgs minder sciencefic-
troden die in het slakkenhuis van het oor wor-
stick. Alleen door heel hard na te denken.
tion dan we nu denken. Cyborg-pioniers als
den aangebracht en die de oorzenuw stimule-
De firma kreeg van de Amerikaanse overheid
Warwick worden vandaag uitgenodigd voor
ren als ze geluidsgolven opvangen.
toestemming om de implantaten ook bij
Slimme elektronica
een voordracht op respectabele wetenschappelijke congressen en symposia. Bovendien wordt
mensen te testen. Nog dit jaar krijgen vijf
Poort naar het brein
het steeds moeilijker om een onderscheid te
mensen, die vanaf de nek verlamd zijn, de braingate ingeplant. Als alle tests succesvol
maken tussen wat nu al bijna mogelijk is op
Het neusje van de zalm blijft natuurlijk de recht-
zijn, brengt Cyberkinetics de technologie
het gebied van implanteerbare “slimme” elek-
streekse koppeling tussen het menselijk brein en
tegen 2007 op de markt.
1 Warwick K, “I want to be a cyborg”, The Guardian, 26 januari 2000.
Transhumanisme Veel mensen vinden de ideeën van Warwick waanzin en idiotie. Maar
Transhumanisten gaan ervan uit dat hoewel dit soort zaken nu nog
hij is lang niet de enige met deze denkbeelden. Warwick is een
sciencefiction lijkt, ze over enkele tientallen jaren al werkelijkheid
transhumanist en die willen zichzelf mentaal en fysiek verbeteren
kunnen zijn. Veel eerder dus dan de meeste mensen verwachten.
(ver) voorbij onze huidige biologische en maatschappelijke grenzen.
Veel van de technologieën die de mens tot posthumaan wezen zul-
Transhumanisten willen dit bereiken met behulp van rationele
len transformeren (genetische manipulatie, cryogene suspensie, com-
middelen zoals wetenschap en techniek.
puter- en nanotechnologie), bestaan immers nu al, zij het in een pri-
Zij accepteren niet klakkeloos zaken als veroudering en dood. Zij willen
mitieve vorm.
alle beperkingen op de vrijheid en het welzijn van het individu actief uitbannen. Transhumanisten willen zichzelf zodanig met allerlei technologieën integreren dat ze een nieuw soort levensvorm worden, de “trans-” en daarna de “posthuman”, een wezen met onvoorstelbare mentale en fysieke capaciteiten.
Website van de World Transhumanist Association, http://www.transhumanism.org
Mijn bijzonder brein
Gestuurde rat
gebruiken om een functionele handicap te
mensheid. Volgens hen staat het buiten kijf dat
ondersteunen of “cyborgs” die een prothese
de mens, zoals we die vandaag kennen, wordt
De braingate is niet alleen interessant voor ver-
hebben waarmee ze hun normale capaciteiten
vervangen door een posthumane levensvorm.
lamde mensen. Het onderzoek naar de brain-
verbeteren. De eerste persoon wordt bijna
Sceptici geloven eerder in het tegendeel: de
gate werd meebetaald door Darpa - het onder-
nooit cyborg genoemd, maar eerder iemand
mens verliest gaandeweg zijn onafhankelijk-
zoeksinstituut van het Amerikaanse ministerie
die een implantaat nodig heeft om een mens-
heid en wordt steeds meer slaaf van de tech-
van defensie. Het lijkt onwaarschijnlijk dat
waardig bestaan te leiden. De tweede wordt
niek. Bij hen zijn vragen als “Wat is een
Darpa geïnteresseerd is in het besturen van rol-
in onze huidige maatschappij met veel meer
mens?”, “Waar eindigt het mens-zijn en waar
stoelen. Wil het misschien via de braingate sol-
wantrouwen bekeken, want hij staat symbool
begint de machine?” en “Wie programmeert
daten rechtstreeks tanks, gevechtsvliegtuigen
voor de vervaging van de grenzen tussen
wie?” onmiddellijk aan de orde.
en helikopters laten besturen? Of wil het zo
mens en machine.
Het fenomeen “cyborg” roept ook maat-
bevelen sturen naar soldaten op het slagveld?
Voor de optimisten leidt het aftasten, en mis-
schappelijke vragen van een andere orde op :
Pure sciencefiction in “James Bond”-stijl,
schien zelfs het doorbreken, van die grens tot
“Heeft iedereen gelijke toegang tot deze
denkt u? Misschien toch niet! In 2002 rappor-
een verdere ontwikkeling van onze zelfbe-
technologie of treedt een tweedeling van de
teerden Amerikaanse wetenschappers dat ze
schikking en onze vrijheid. De transhumanisten
samenleving op?”, “Zal deze technologie
ratten in elke gewenste richting konden laten
gaan nog een stap verder: zij zien de cyborg als
onder controle staan van bedrijven of van de
lopen met behulp van ingeplante hersenelek-
de toekomstige “natuurlijke” evolutie van de
overheid?”, “Wie zal de cyborg controleren?”
troden. Een aantal van die elektroden maakten contact met het deel van de hersenschors waarin de informatie van de snorharen wordt verwerkt. In dat gebied beslist een rat of hij links- of rechtsaf zal gaan. Door dit hersenge-
Gehecht aan “vlees en bloed”
bied te prikkelen, kreeg de rat de opdracht een bepaalde richting te kiezen. De andere elektro-
“Ik geloof niet in transhumane cyborgs,” zegt Gregory Stock, een Amerikaanse professor
den maakten contact met het verbindingsge-
bio-ethiek. Mensen zullen zich niet zo gauw volproppen met chips om een supersnelweg
bied tussen de hersenstam en het zogenaam-
met hoge bandbreedte naar hun brein aan te leggen. Waarom zou iemand bijvoorbeeld een
de lymbische systeem. In dit deel van de her-
gps-systeem in zijn hersenen laten implanteren? Een implant is volkomen overbodig want
senen “zetelen” de emoties. Door dit deel van
over enkele jaren zijn er gps-systemen te koop die zo groot zijn als een minihoorapparaat.
de hersenen te prikkelen, kreeg de rat een
Je plugt het toestelletje in je oor en een sexy stem fluistert je de juiste weg in.
“aangenaam gevoel” … als de rat de juiste
Zelfs voor het uitbreiden van je geheugencapaciteit – één van de stokpaardjes van de
richting uitging, hoefde zelfs een echte belo-
transhumanisten - ziet Stock andere mogelijkheden dan een chirurgische cyberupgrade van
ning niet meer, het kon allemaal cybermatig.
je hersenen. Een directe interface tussen jou en internet kan evengoed in een sleutelhanger
Natuurlijk is het nog lang niet zover dat ook
worden ingebouwd. Die sleutelhanger zoekt onmiddellijk het antwoord op al je vragen via
mensen worden gestuurd met behulp van een
de zoekrobot van “key_ring_google”. Als het zo gemakkelijk kan, waarom dan kiezen voor
ingeplante elektrode. Maar het is evenmin uit
pijnlijke en bloederige hersenchirurgie? Gezonde mensen gaan nooit toelaten dat de één of
te sluiten dat het nooit kan of zal gebeuren.
andere cyber-chirurg hun hersenen opensnijdt om hen verbeteringen op te dringen waarover
I
Kevin h 56 & 57
ze ook op een andere manier kunnen beschikken.
Wie programmeert wie? Er bestaat een duidelijk onderscheid tussen “cyborgs” die een elektronische prothese
Redesigning Humans, Gregory Stock, Profile Books, 2002.
Nota’s Meer info: z
Robo Sapiens, de evolutie van een nieuwe soort, Faith D’Aluisio en Peter Menzel, Natuur en Techniek, 2002.
z
Website van Prof. Kevin Warwick, www.kevinwarwick.org
geweld en agressiviteit
I
Jonathan h 58 & 59
Born to kill
Jonathan was als kind altijd al een vechtersbaas. Op de speelplaats was hij de schrik van zijn medeleerlingen. Je was beter zijn vriend dan zijn vijand… Als tiener kwam hij al snel in contact met de politie. Herrieschoppen en vechten. Toegegeven, ook bij hem thuis vielen er rake klappen. In het gezin waar Jonathan opgroeide, beperkte de communicatie zich meestal tot roepen en spiergeweld. Zijn vader had een drankprobleem en zijn moeder kreeg er regelmatig van langs. Een omgeving die, hoe kan het ook anders, sporen nalaat. Op zijn 19de liep het helemaal fout. Een zoveelste vechtpartij voor een café. Een dronken man had hem uitgedaagd. Jonathan was beginnen slaan en schoppen … en hij bleef maar schoppen, ook toen de man al lang op de grond lag. Jonathan her-
innert het zich niet zo goed meer. Toen zijn vrienden hem uiteindelijk overmeesterden, was het al te laat. Zijn slachtoffer overleed op weg naar het ziekenhuis. De advocaat van Jonathan zegt in zijn pleidooi dat zijn cliënt ontoerekeningsvatbaar was. Zijn slechte jeugd, het drankprobleem van zijn vader, de kloppen die hij zelf moest incasseren…. Maar de advocaat gaat nog een stap verder. Hij beweert dat Jonathan biologisch voorbestemd was voor geweld. Niet alleen door de gezinssfeer waarin hij opgroeide, maar ook door de genen die hij heeft geërfd van zijn vader en zijn grootvader. Beiden hadden de reputatie heel opvliegend te zijn. Daarom is Jonathan niet verantwoordelijk voor zijn daden. Het moest wel fout lopen met Jonathan …
Het zou niet de eerste keer zijn dat een advocaat
erfelijke variatie in een gen – meer precies in
aan dat niet zozeer de genetische variatie op
de schuld voor een moord in de schoenen van
het MAOA-gen, dat codeert voor een eiwit
zich aanzet tot de ontwikkeling van onge-
“slechte genen” tracht te schuiven. Zo is er het
dat tussenkomt in de verwerking van neuro-
wenst of antisociaal gedrag, maar dat de wis-
geval van een jonge Amerikaan die enkele jaren
transmitters – een invloed heeft op de ont-
selwerking tussen een externe factor (geweld
geleden zijn baas in de pizzeria vermoordde.
wikkeling van antisociaal gedrag bij deze
tijdens de jeugd) en genetische factoren
Zijn advocaat pleitte eveneens – maar tever-
kinderen.
(variaties in het gen dat codeert voor MAOA)
geefs - dat zijn cliënt erfelijk belast was.
Dit onderzoek toont op een sublieme manier
van cruciaal belang is. Veel belangrijker dan
Volgens hem was de jongen voorbestemd om te doden … zijn cliënt was “born to kill”.
De defecte handrem
Misschien is het een beetje het gevolg van de
Phineas Gage was een modelwerknemer. Hij was ten tijde van de spoorwegpioniers ploegbaas op
“hype” die er enige jaren geleden rond het
spoorwerven. Bij een ontploffing in 1848 boort een ijzeren staaf zich door zijn schedel en vernietigt
menselijk genoom hing. Alles genetisch, ook
grote delen van zijn prefrontale cortex. Maar de man overleeft het ongeluk, tegen alle verwachting
ons gedrag bleek genetisch gestuurd.
in. Zijn persoonlijkheid was echter helemaal veranderd. Hij was een onbeschofte, wispelturige en
Vandaag hebben de meeste genetici een
opstandige vechtersbaas geworden.
stapje teruggezet ten opzichte van de triom-
Uit het verhaal van Gage en op basis van vele andere onderzoeken, stellen wetenschappers vast dat
fantelijke verklaringen die volgden na de ont-
de prefrontale cortex een belangrijke schakel is in de controle van ons sociaal gedrag. Zo verstoren
cijfering van het menselijk genoom. Tot nu toe
aandoeningen die de voorkwabben treffen, veel sneller de sociale relaties en de zin voor fatsoen dan
werd er nauwelijks een gen ontdekt dat het
andere hersenziekten waar deze functies lange tijd behouden blijven, zoals bij de ziekte van
menselijk gedrag in belangrijke mate bepaalt.
Alzheimer.
Nochtans denken heel wat wetenschappers
Moderne hersenonderzoekers steken vandaag de dag hun studiepersonen in een scanner om naar
dat de grote karaktertrekken deels door onze
de hersenen te kijken. Zo ging de Amerikaan Adrian Raine op zoek naar anatomische verschillen in
genen en deels door de omgeving worden
de prefrontale cortex bij 21 mensen die “antisociaal gedrag” vertoonden. Uit de MR-beelden kon hij
bepaald: voorliefde voor risico’s, verlegenheid,
afleiden dat deze mensen gemiddeld 11 % minder grijze materie in deze zone van de hersencortex
zin voor sociaal contact enz.
hadden dan een controlegroep van normale mensen. Meteen legt Raine het verband: de prefrontale cortex zou fungeren als een handrem die verhindert
De roots van het geweld
dat we steigeren tegen alles en iedereen die ons tegenspreekt of irriteert. Als de knop niet werkt, kan de persoon zijn driften niet meer bedwingen en zet hij zijn agressieve gedachten om in daden. Angst
Traditiegetrouw wordt wel eens beweerd dat
of sociaal fatsoen remmen niet langer af bij gebrek aan voldoende neuronen in de cortex.
mishandelde kinderen op hun beurt mishan-
Raine is controversieel met zijn onderzoek en zijn resultaten worden zeker niet door iedereen
delende volwassenen worden. Uit een recen-
gesmaakt. Toch wordt ook door de critici van Raine de belangrijke rol van de prefrontale cortex niet
1
te Britse studie blijkt eens te meer dat dit
ontkend. Maar zij wijzen er wel op dat de observaties van Raine pas zinvol zijn als ze op een grote
idee een simplificatie is van de werkelijk-
groep van studiepersonen worden uitgevoerd. Ze hebben hoegenaamd geen voorspellende waarde
heid. De Britse onderzoekers volgden een
op individuele personen.
groep kinderen die het slachtoffer waren van geweld tijdens hun jeugd. Sommigen van hen ontwikkelden antisociaal gedrag, andere
“Reduced prefrontal gray matter volume and reduced autonomic activity in antisocial personality disorder”, Raine, A. en anderen, Archives of General Psychiatry 57:119-127 (2000)
niet. Uit het onderzoek blijkt verder dat een
1 “Role of genotype in the cycle of violence in maltreated children”, Caspi, A., en anderen, Science, 2 augustus 2002.
Mijn bijzonder brein
genetica op zich, of de omgeving op zich. Met het concept dat de wisselwerking tussen genen en omgeving de kwetsbaarheid voor ongewenste persoonskenmerken en ongewenst gedrag beïnvloedt, zitten we mijlenver verwijderd van het idee dat gedrag rechtstreeks wordt overgedragen via de genen.
Antisociaal gedrag in beeld Maar in het debat over de biologische wortels van agressie en geweld is er meer dan alleen genetica. Met de snelle evolutie in de medische beeldvorming (zie ABC van mijn bijzonder brein) zijn sommige wetenschappers ook geneigd om een verband te zien tussen hersenstoornissen en de neiging tot een bepaald gedrag. Soms lijkt zelfs de rechtbank gevoelig voor deze “wetenschappelijke argumenten”. Zo is er het verhaal van een Amerikaanse 17jarige adolescent die in 1990 iemand een dodelijke schop tegen het hoofd gaf. Zijn slachtoffer is voor de rest van zijn leven gehandicapt. Uiteindelijk werd de dader vrijgesproken omdat een psychiater voor de rechtbank stelde dat deze jonge man zijn agressieve driften onmogelijk kon bedwingen. Op de beelden van zijn hersenen waren afwijkingen te zien die typisch waren voor geweldenaars, aldus de psychiater. Er wordt ook op grotere schaal onderzoek verricht naar een biologisch verband tussen hersenafwijkingen en geweld. Zo hebben Amerikaanse onderzoekers aangetoond dat mensen met een antisociaal gedragspatroon 11 % minder grijze materie in de voorkwab
I
Jonathan h 60 & 61
van hun hersenen hebben dan de gemiddelde mens. De resultaten van dergelijke onderzoeken roepen fundamentele vragen op. Onder meer of
Wat is een psychopaat?
het niet wat simplistisch is om te denken dat een afwijking in de structuur van de hersenen op zich een afdoende verklaring is voor agres-
Naar aanleiding van het proces Dutroux verscheen in de pers onderstaande definitie van een
siviteit of voor om het even welk ander
psychopaat. Ze werd gegeven door één van de expertpsychiaters die hem hadden onderzocht:
gedrag. Zijn we bovendien niet al te gretig op zoek naar biologische verklaringen? Dan hoe-
“Een psychopaat is iemand die geen schuldgevoelens heeft. Hij staat onverschillig tegenover
ven we ons niet druk te maken over maat-
de andere, tegenover liefde, humor, eer en afschuw. Hij is egocentrisch en narcistisch en
schappelijke oorzaken als de kwaliteit van de
ervaart de maatschappij als een wazige mythe, een samenraapsel van verplichtingen die hij
opvoeding, de sociale en economische con-
niet kan verdragen. Een psychopaat stelt dat het niet hij is die zich moet aanpassen aan de
text, de rol van de school en de invloed van
samenleving maar dat de samenleving zich aan hem moet aanpassen.”
de media. Een biologische verklaring is vaak
Psychopathie is geen ziekte, wel een persoonlijkheidstype. Volgens deze expert wil dit zeg-
een gemakkelijkheidoplossing, want ze medi-
gen dat de psychopaat ten volle verantwoordelijk is voor zijn daden, en dat hij zijn gedrag
caliseert het probleem. En voor medische pro-
kan veranderen als hij dat wil.
blemen hebben we onmiddellijk de oplossing bij de hand: ga naar een dokter en laat je
Psychiater Bruno Gravier ziet in zijn prakrijk in de gevangenis van Lausanne (Zwitserland)
behandelen.
veel psychopaten. "Onze samenleving koppelt dit personaliteitskenmerk steeds aan het beeld van grote misdadigers zoals Dutroux. Daarbij verliezen we uit het oog dat we deze
Levensgeschiedenis
kenmerken ook terugvinden bij kleine delinquenten of mensen met onaangepast sociaal gedrag,” aldus Gravier. “We zijn bezig met van een “psychopaat” een soort ultieme verper-
De Zwitserse psychiater Bruno Gravier, secre-
soonlijking van het kwade te maken en er uitzonderlijke strafrechtelijke categorieën voor te
taris van het Europese Comité voor Recht,
creëren. Er is een verschuiving aan de gang. Het oorspronkelijke genuanceerde klinische
Ethiek en Psychiatrie stelt: "Eén ding is zeker
beeld van de psychopaat bakent een zekere personaliteitsvorm af. We evolueren nu naar
als je gewelddadig gedrag wil voorspellen:
een mediagericht politiebeeld dat alleen maar monsters toont. Ik vind dat we bij de essen-
hou steeds rekening met factoren uit het per-
tie van de justitie moeten blijven, met andere woorden we moeten criminele daden straf-
soonlijke leven van de delinquent. Onder
fen en niet de persoonlijkheidsstructuur die iemand heeft.”
meer de blootstelling aan geweld (trauma’s, ontworteling, enz.), situaties die het geweld
Volgens twee Amerikaanse psychiaters, Robert Hare en Paul Babiak, bekleden heel wat psy-
versterken (zoals het feit dat men in een mis-
chopaten belangrijke posten in onze samenleving. In hun recente boek “Snakes in suits”
dadig milieu vertoeft) of ontketenende facto-
(Slangen in driedelig pak) opperen ze het idee dat succesvolle moderne ondernemers in
ren (bijvoorbeeld alcohol) zijn belangrijke fac-
werkelijkheid soms verborgen psychopaten zijn. “Psychopaten zijn vaak charmant, hebben
toren. Eventuele genetische of functionele
een hoge dunk van zichzelf, manipuleren anderen, en zijn verzot op macht, geld en seks.
hersenafwijkingen kunnen worden gezien als
Een psychopaat heeft daarom geen enkel probleem met het sluiten van een fabriek waar-
elementen die het opduiken van dit gedrag
door duizenden mensen op straat komen te staan. De hoogmis van de economische renta-
vergemakkelijken, maar ze kunnen nooit de
biliteit, die vandaag wereldwijd wordt gepredikt, geeft aan psychopaten de kans om volop
plaats innemen van de levensgeschiedenis en
carrière te maken,” aldus Babiak.
levenscontext van de persoon in kwestie."
Marc Dutroux, psychopathe incurable, in Le Soir, 6 mei 2004. Voordracht van Paul Babiak op het European Science Open Forum, Stockholm, augustus 2004.
Mijn bijzonder brein
Niet schuldig?
e kan dus niet zeggen dat iemand “goede”
biologische factoren voor agressiviteit een
of “kwade” genen heeft. Of “goede” of
mogelijkheid om een organische aanleg voor
"Beweren dat iemand biologisch is voorbe-
“kwade” hersenen. “Goed” en “kwaad” zijn
geweld of antisociaal gedrag vroegtijdig te
stemd om een misdaad te plegen, is een
waarden die geen biologische basis hebben.
kunnen opsporen bij kinderen. Het is hele-
zeer
een
Biologische gegevens zijn objectief en meet-
maal niet zeker of dit ooit mogelijk wordt,
Belgische rechter. “Ik denk dat er in ieder
baar, maar ze dragen geen intrinsieke more-
maar mensenrechtenactivisten stellen zich
le waarde in zich. Precies daarom kan je nie-
nu toch al vragen bij het onderzoek van
gevaarlijke
theorie,"
stelt
mand veroordelen omwille van zijn genen of
Raine. Ook Bruno Gravier is voorzichtig: "In
Wanneer we afzien van de vrijheid van de
de misvormingen in zijn hersenen. Goed en
mijn ogen bestaat de enige realistische
mens, dan zien we tezelfdertijd ook af van
kwaad zijn maatschappelijke waarden die
vroegtijdige opsporing uit de identificatie van
het verstand en de rede waarover de
door een meerderheid in onze samenleving
kinderen die in een risicomilieu leven of
mens beschikt. Dan schaffen we de begrij-
worden vastgelegd en aanvaard.
waarvan de levensloop risico’s inhoudt. Er moeten echt geen hersenscans worden
pelijkheid van onze gedragingen af en veroordelen we onszelf in zekere zin tot
Opsporing verzocht
die risicokinderen dan moeten aanpakken?
onmachtige en dove getuigen van een absurd verloop van ons leven.
Sommige onderzoekers, zoals de Amerikaan
Meestal kiest men voor “heropvoeden”.
Adrian Raine, zien in hun zoektocht naar de
Helaas, hun antisociaal gedrag ombuigen,
Paul Amselek (Franse filosoof)
zonder iets te doen aan hun belabberd
Input en output mens iets persoonlijks en vrij zit dat hem
I
Jonathan h 62 & 63
gemaakt om die risico’s te bepalen. Hoe we
milieu, werkt echt niet.”
Openbare veiligheid boven alles
zijn waarde en zijn waardigheid verleent.
Een denktrend die in de Verenigde Staten
Om onbevooroordeeld recht te kunnen spre-
bijzonder in trek is, stelt dat de hersenen
ken, moeten we rekening houden met de
een zeer gesofisticeerde computer zijn.
Onlangs hoorde Gravier op een congres hoe
persoonlijke vermogens van een beschul-
Eenvoudig gesteld betekent dit dat de
sommige wetenschappers doodernstig voor-
digde, zijn intellectuele mogelijkheden, zijn
hersenen voorspelbare acties voortbren-
stelden om de driften bij adolescenten in te
bevattingsvermogen en zijn mentaal even-
gen op basis van de informatie die ze ont-
tomen met medicijnen wanneer de puberale
wicht. We moeten ook de impact van zijn
vangen. Of om het te zeggen met de
seksuele fantasie met teveel agressiviteit
omgeving kunnen meten. Dat alles geeft de
woordenschat van de artificiële intelligen-
was gekleurd. Die ontwikkeling verontrust
rechter de mogelijkheid om de strafmaat
tie: input leidt tot output. Volgens deze
Gravier. Ze maakt deel uit van een tendens in
tussen de minimum- en de maximumstraf
theorie zijn vrije beslissingen en vrijheid
de maatschappij om de openbare veiligheid
vast te leggen. Al die factoren zijn de zoge-
slechts illusies, net zoals het geweten dat
boven alles te stellen. Iedereen die de open-
naamde verzachtende omstandigheden.
al bij al slechts een bijkomstig verschijnsel
bare veiligheid in geringe mate stoort, hoort
Hoe groot die verzachtende omstandighe-
zou zijn van de werking van de hersenen.
te worden “verzorgd” of “heropgevoed”.
den soms ook zijn, toch denk ik dat ieder-
Zelfs voor de voorstanders van deze theo-
Dat is een aanpak die in het verleden al
een onder alle omstandigheden nog een
rie is het noodzakelijk dat de regels van de
meermaals uit de hand is gelopen ….
zekere vrijheid heeft om zijn gedrag te
maatschappij worden vastgesteld en
bepalen en dus beschikt over een minimum
nageleefd, ALSOF we de beslissingsvrijheid
aan verantwoordelijkheid over zijn daden.
over onze daden zouden hebben, omdat
Tenzij men te maken heeft met iemand die
we anders op een totale anarchie en
door een ziekte of een ongeval getroffen is
chaos afstevenen…
en dat niet meer kan. Dan wordt het een
z
probleem waarbij we eerder de maatschappij moeten beschermen en moeten overgaan tot internering."
Meer info: Les racines de la violence. Réflexions d’un neurobiologiste, Pierre Karli, Odile Jacob,
“Evolutie van de vrije wil”, Dennett D., Contact, 2004.
2002.
Nota’s
coma, leven en dood
Opgesloten in zichzelf
I
Monique h 64 & 65
Monique plaatst de artsen van de dienst intensieve verzorging voor een raadsel. Ze is pas 37. Monique kwam in een coma terecht na een hersenbloeding en ze lijkt niet meer te herstellen. Drie weken nu al ligt ze daar roerloos, maar iets weerhoudt de artsen ervan om haar op te geven en aan de familie te vragen of ze haar hart en nieren als donororganen mogen gebruiken. De artsen vermoeden dat Monique toch bij bewustzijn is, maar dat ze dit niet kenbaar kan maken aan de buitenwereld. Bij deze bijzonder zeldzame aandoening, het zogenaamde “locked in”-syndroom, zijn de patiënten helemaal in zichzelf opgesloten (= ‘locked in’ in het Engels). Al hun communicatiemiddelen zijn buiten werking: ze kunnen niet meer bewegen, niet meer praten, ze zijn gekluisterd aan hun bed …. Er wordt een scan gemaakt van de hersenen van Monique en het vermoeden van de artsen wordt
bevestigd: de hersenschors van Monique werkt perfect. Ze hoort alles, ze begrijpt alles, ze voelt alles, ze kan denken … en op de scan zien de artsen dat Monique bang is. Bang omdat ze opgesloten is in zichzelf en niet weet wat er met haar zal gebeuren. De artsen geven Monique een medicijn tegen haar angst waardoor ze kalmeert. Dan zijn ze begonnen met Monique te praten. Ze leggen haar rustig uit wat er met haar aan de hand is en ze beginnen te oefenen om Monique weer te laten communiceren met de buitenwereld. Na een tijd kan Monique ja of nee antwoorden door met de ogen te bewegen. 1 Vandaag, een jaar later, is Monique weer thuis. Ze is nog altijd volledig verlamd en haar communicatie is beperkt. Maar dankzij een speciaal computerprogramma kan ze toch contact met haar omgeving hebben. Volgens de laatste berichten speelt ze zelfs scrabble!
In feite is Monique een levend brein dat vol-
patiënt niet meer ademde, dan was hij dood
door middel van een electro-encefalogram
ledig losgekoppeld is van haar lichaam. En
en daarmee uit. Maar de reanimatietechnie-
(EEG). Als het EEG volledig vlak is, dan wijst
nochtans leeft ze, hoewel ze weet dat er
ken zaaiden twijfel. Kunstmatige beademing
dat erop dat er geen elektrische activiteit in
maar een kleine waterkans is dat ze ooit
en hartstimulatie konden patiënten verder in
de hersenen meer is. Een andere methode is
zelfs nog maar de kleinste beweging zal
leven houden terwijl toch alle hersenfuncties
vast te stellen of er binnen de hersenen nog
maken.
definitief verloren waren. Voor dagen of zelfs
een doorstroming van bloed is. Als uit scans
Als Monique geen bewustzijn meer had, zou-
maanden. Zeker bij het grote publiek sloeg de
blijkt dat de hersenen niet meer doorbloed
den de artsen er wellicht niet aan hebben
twijfel toe. Hoe kon men dood zijn met een
worden, dan gaat men er eveneens vanuit dat
getwijfeld om haar op te geven. Alhoewel
hart dat nog klopte? Namen artsen geen
de hersenen niet meer functioneren en de
het opgeven van een comateuze patiënt
donororganen weg bij mensen die eigenlijk
patiënt overleden is.
altijd een moeilijke beslissing is. Toch doen
nog leefden?
Een patiënt die hersendood is, zal zelf niet
patiënten als Monique ons nadenken over de
Daarom voelden heel wat landen de nood-
meer ademen en zijn hart zal niet meer spon-
grenzen van leven en dood. Wat zijn de cri-
zaak aan om het begrip “dood” opnieuw
taan kloppen. Zijn organen kunnen echter nog
teria om iemand dood verklaren? En in hoe-
wettelijk vast te leggen. In een eerste stap
enige tijd kunstmatig “in leven” worden
verre speelt bewustzijn daar in mee?
werden in 1968 de zogenaamde Harvard-cri-
gehouden om artsen de tijd te geven een
teria gepubliceerd.2 Deze criteria legden het
orgaantransplantatie voor te bereiden.
begrip hersendood vast aan de hand van een
Deze nieuwe medische definitie van de dood
aantal voorwaarden: de afwezigheid van ant-
had meteen een grote symbolische draag-
Tot voor enkele decennia stelde men zich
woord op prikkels, het ontbreken van bewe-
wijdte: impliciet verplaatste ze de kern van
nauwelijks vragen over de definitie van de
gingen of ademhalen, de afwezigheid van
het leven van het hart, het traditionele sym-
dood. Als het hart ophield met kloppen, als de
reflexen en de bevestiging van de diagnose
bool van het leven, naar de hersenen.
De definitie van de dood
Hierdoor werd in zekere zin de superioriteit van de hersenen boven de andere organen
In coma met de ogen open
zelfs hun ogen en ze bewegen soms of ze lij-
erkend en werd het functioneren van de her-
ken te glimlachen, zonder dat er aanleiding
senen gezien als het primaire criterium in het
toe is. Die toestand kan soms heel lang aan-
menselijk bestaan.
houden. Vanaf drie maanden tot een jaar,
Bepalend bewustzijn
Naast het locked in-syndroom, dat op een
beschouwen artsen de vegetatieve toestand
coma lijkt maar het niet is, zijn er ook vor-
als onomkeerbaar.
men van echte coma die niet de indruk
Een team van Luikse onderzoekers bestu-
Sommigen willen nog verdergaan. Zij willen
geven een coma te zijn. Dit noemen artsen
deert de hersenen van mensen in vegetatie-
de definitie van het ophouden van het men-
“een vegetatieve toestand”. Deze term
ve toestand. Aan de hand van de beelden
selijk leven verder verfijnen op basis van wat
betekent dat iemand op “automatische
van de hersenen van deze patiënten, hopen
dat leven zo specifiek “menselijk” maakt. Ze
piloot” leeft. De patiënt ademt nog, zijn hart
de onderzoekers preciezere criteria te kun-
denken hierbij aan bewustzijn, fantasie, rede-
pomp nog, maar hij vertoont geen intellec-
nen opstellen over de ernst van de coma en
neervermogen, … kortom alle functies waar-
tuele activiteit of sociale interacties meer.
over de mogelijkheid dat de patiënt nog ooit
voor het behoud van de hersenschors vereist
De primaire functies van zijn lichaam func-
bij bewustzijn komt.
is. Zij stellen het concept “hogere hersendood” voor als equivalent van de dood. In de
tioneren verder, maar er zijn geen gevoelens of gedachten meer. Mensen in vegetatieve toestand openen
“Quelle conscience durant le coma?”, S. Laureys, MA. Faymonville en P. Maquet, Pour la Science nr. 302, december 2002
definitie die zij voorstellen, is de dood niet
1 Een bekende patiënte met locked in-syndroom is de Franse journalist Dominique Bauby. Met behulp van oogbewegingen schreef hij in 1997 zelfs een boek over zijn wedervaren. Het boek draagt de titel “Le scaphandre et le papillon”. In Frankrijk bestaat er een vereniging voor deze mensen: ALIS (Association Locked In Syndrome), http://www.club-internet.fr/alis/ 2 “A definition of irreversible coma. Report of the ad hoc committee of the Harvard Medical School To examine the definition of brain death”. Journal of the American Medical Association, 205, 337-340,1968.
Mijn bijzonder brein
Een paleis in 3 bouwstijlen
langer het ontbreken van enige functionele activiteit van de hersenen in hun geheel of van de hersenstam in het bijzonder. De dood
Net zoals een uitgebreid paleis werd het menselijk brein niet in één dag gebouwd. De her-
staat gelijk met het wegvallen van alle activi-
senen zijn het resultaat van een langzame evolutie. Er zijn oude zones, waarin destijds de
teit in de hersenschors, het meest geëvolu-
activiteiten zaten die noodzakelijk waren om te overleven, recentere constructies en tot slot
eerde deel van onze hersenen (zie kader 2 en
hypermoderne constructies die de trots van hun bewoners zijn.
het hoofdstuk ABC van mijn bijzonder brein).
De oudste “zone” van ons brein wordt soms ook wel het reptielenbrein genoemd. Het staat
Zo’n aangepaste definitie betekent een
in voor de vitale functies van het organisme. Het controleert de hartslag, de ademhaling, de
hemelsbreed verschil, onder meer voor
lichaamstemperatuur, het wakker worden, het slapen, enzovoort. Het omvat onder meer de
iemand van wie de hersenschors niet meer
hersenstam en de kleine hersenen. Dit is in essentie waaruit de hersenen van een reptiel
functioneert maar de hersenstam nog wel.
bestaan.
Die persoon ademt nog en het hart klopt
Het recentere limbische brein vinden we voor het eerst terug bij de zoogdieren. Dit gedeel-
autonoom. Een persoon in een dergelijke
te van de hersenen vormt de zetel van de emoties en het korte termijn geheugen. Het is ook
“vegetatieve staat” zou als dood worden
dit deel van de hersenen dat onze hormoonhuishouding regelt.
beschouwd terwijl zijn primaire functies nog
Onze eindhersenen met de hersenschors is tot slot het modernste deel dat bij de primaten
verder werken. Op zich brengt dat een reeks
belangrijk wordt en bij de mens culmineert in twee grote hersenhelften. Hier krijgen taal,
ethische, juridische maar ook praktische vra-
abstract denken, verbeelding en geweten vorm. Daarenboven geeft de hersenschors blijk
gen mee. Want moeten de primaire functies
van grote plasticiteit.
van iemand in vegetatieve staat dan kunstmatig tot stilstand worden gebracht? Anderen willen nog een stapje verder gaan.
“le cerveau à tous les niveaux”, www.lecerveau.mcgill.ca
Zij vinden dat het wegvallen van de functies die de identiteit van de persoon vormen, een belangrijk criterium moeten vormen. Dat wegvallen van het bewustzijn over de eigen identiteit kan bijvoorbeeld van toepassing zijn op het laatste stadium van de ziekte van Alzheimer. Kortom, over het begrip hersendood bestaat er geen definitief en (wereldwijd) eensgezind standpunt en de ethische implicaties zullen zeker het debat verder sturen in de komende decennia. Toch is er in het geval van Monique, de vrouw met locked-in syndroom, helemaal geen twijfel. Monique leeft. Talrijke “hogere functies” van haar brein functioneren immers, evenals belangrijke
I
Monique h 66 & 67
delen van haar hersenstam.
Economische drijfveren Vaak wordt ook de vraag gesteld of economische argumenten niet in rekening moe-
ten worden gebracht in de discussie over
zijn grote financiële kosten verbonden
definitie van “dood” het niet meer functione-
dood en leven. Buitensporige reanimatiebe-
waarvan een groot deel uit het beperkte
ren van de hersenschors aanvaarden, welke
handelingen zouden immers het budget van
gemeenschappelijke
de
sociale zekerheid of welk ziekenfonds zal dan
de gezondheidszorg mateloos belasten. De
gezondheidszorg komt. Geld dat misschien
nog bereid zijn om de verzorging te betalen
weigering van de patiënt, zijn familieleden
beter voor meer efficiënte medische zorg
van iemand die in een vegetatieve staat leeft?
of de artsen om zich bij het onvermijdelijke
wordt gebruikt.
En hoever laten we economische argumenten
neer te leggen, de hoop op een mirakel en
Of mogen economische argumenten geen
insijpelen in de dagelijkse praktijk? Hoe
de onduidelijkheid bij het grote publiek over
plaats hebben in een ethische discussie over
beschermen we dan dementerende bejaarden
de mogelijkheden van de medische techno-
leven en dood? Volgens de Amerikaanse
tegen een vroegtijdig einde om bedden vrij te
logie, weerhouden velen ervan om hun
socioloog Robert Blank3 is het onvermijdelijk
maken, omdat iemand de erfenis wil opstrij-
dierbaren te laten gaan. Dat kan leiden tot
dat elke herdefinitie van de dood heel tastba-
ken, om de pensioenlast voor de overheid te
een aanhoudend behandelen en nodeloos
re gevolgen heeft. Gevolgen die vaak gestoeld
verlichten of om de kosten voor de gezond-
rekken van een oneigenlijk leven. Hieraan
zijn op economische drijfveren. Als we als
heidszorg te drukken?
budget
voor
3 Brain Policy. How the new neurosciences will change our lives and our politics, by Robert Blank, Georgetown University Press, 1999.
Nota’s Meer info: z
Uit coma, voor jou bleef ik leven, Alison K. Altes, Synthese, 2002.
z
VADE MECUM NAH, vzw Koepel NAH, 2004.
z
Diverse brochures van de vzw Coma België, www.vzwcoma.be
Zelfhulpgroepen en websites: z
Vzw Coma België, Koepelorganisatie voor Niet Aangeboren Hersenletsel (N.A.H.), Coma en C.V.A., www.vzwcoma.be
z
Vzw Coma Vereniging Limburg, http://users.pandora.be/coma-limburg
ABC van mijn
bijzonder brein
Hersenen aan het werk Voer de volgende opdrachten na elkaar uit: 1. Luister naar de geluiden om je heen. Wat hoor je? Converserende stemmen? Gejoel van kinderen? Een fluitende vogel? Kan je diverse geluiden van elkaar onderscheiden? 2. Sluit je ogen en fantaseer: Waar wil je nu zijn? Wat zie je? Een strand met wuivende palmen? Je eigen woonkamer? De filmzaal of het theater? Of het gezellige café in je favoriete uitgaansbuurt?
Je hebt zonet, bij het uitvoeren van die zes taken, een groot deel van je hersenen aan het
3. Trommel eenmaal met je wijsvinger op het tafelblad. Nu met je middenvinger, … je ringvinger, … je pink. Draai nu de volgorde om. Trommel nu met elke vinger twee keer op het tafelblad, vervolgens drie maal …
werk gezet. Zelfs een eenvoudige opdracht zoals met je vingers één voor één op tafel trommelen, vraagt een onvoorstelbare coördinatie die vanuit je hersenen wordt gedirigeerd. Daar zijn miljoenen zenuwcellen voor nodig, verspreid over verschillende gebieden in je brein waaronder de
4. Denk aan iets uit een heel ver verleden. De eerste keer dat je zelfstandig met de fiets reed. Je grootmoeder met wie je samen koekjes bakte. De eerste keer dat je je lief zoende. Wat herinner je je daar nog van? Wie was er allemaal bij? Welke kleren droeg je? … 5. Knijp jezelf in de arm. Hard genoeg, eventueel zelfs met je nagels, zodat je de pijn duidelijk voelt. 6. Begin bij 100 en tel terug, telkens in stappen van 7.
z
prefrontale cortex, waar je brein de bewuste beslissing neemt om een taak uit te voeren.
z
premotorische cortex, waar je de instructies formuleert om de taak uit te voeren.
z
motorische cortex, een station dat de instructies vanuit de premotorische cortex doorgeeft naar de spieren van je arm en je hand.
z
de kleine hersenen ofwel het cerebellum dat toezicht houdt over het ganse proces.
De dialoog tussen deze vier hersengebieden voltrekt zich in een fractie van een seconde.
Mijn bijzonder brein
Een bijzonder orgaan Onze hersenen zijn een bijzonder complex orgaan. Ze wegen amper anderhalve kilogram,
De hersenen ontleed
slechts 2 % van ons lichaamsgewicht, maar ze staan wel in voor 20 tot 25 % van ons totale
Het meest opvallend aan de hersenen is de opdeling in twee delen, de twee hemisferen
energieverbruik. De hersenen zijn opgebouwd
die met elkaar zijn verbonden via het corpus callosum. Op de eerste afbeelding is de
uit 100 miljard zenuwcellen - dat is meer dan
buitenkant van het linker hersengedeelte te zien. In de buitenste laag van de hersenen, de
er bomen staan in het Amazonewoud of sterren
zogenaamde grijze stof, zitten de zenuwcellen het dichtst op elkaar gepakt. Die laag, goed
in het melkwegstelsel. Elk van deze zenuwcellen
3 mm dik, wordt de hersenschors of cortex genoemd. Zoals op afbeelding 1 is aangegeven,
staat gemiddeld met meer dan 10 000 andere
onderscheiden we in elke hemisfeer vier grote kwabben: de frontale, pariëtale, occipitale
zenuwcellen in verbinding. Voor het geheel
en temporale kwab. In elk van de kwabben vinden we hersenregio’s terug die zich hebben
van onze hersenen zijn dat meer verbindingen
toegelegd op een gespecialiseerd takenpakket.
dan er bladeren hangen aan de bomen van het regenwoud.
In de tweede afbeelding wordt een doorsnede van de hersenen afgebeeld, alsof beide helften
In de hersenen onderscheiden we verschillende
met een mes van elkaar werden gescheiden. Deze doorsnee laat structuren zien die binnenin
gebieden. Elk gebied legt zich toe op een wel-
de hersenen liggen. We zien in de eerste plaats het verlengde merg, de medulla, de pons
bepaald takenpakket. Zo worden tijdens het
en de middenhersenen. Die vormen samen de hersenstam, ook wel eens het meest “pri-
inbeelden van onze favoriete stek, cellen aan
mitieve” deel van de hersenen genoemd. In dit deel van de hersenen worden talrijke vitale
de achterzijde van de hersenen (in de zoge-
functies gecontroleerd, zoals de hartslag, de bloeddruk, de ademhaling en visuele en
naamde visuele cortex) geactiveerd. Dat gebied gebruiken we ook om te zien. Voor het
(afbeelding 1)
horen en het onderscheiden van geluiden
Parietale kwab
worden de auditieve cortex en aanverwante hersenregio’s aan het werk gezet en voor het
Frontale kwab
bewegen van onze vingers de motorische
Occipitale kwab
gebieden. Kortom, voor elk van de zes opdrachten die we hebben uitgevoerd, wordt telkens een andere groep van cellen in de hersenen aangesproken. Het heeft hersenwetenschappers eeuwen gekost om uit te zoeken welke hersengebieden betrokken waren bij welke functies. In de eerste plaats bestudeerden ze de hersenen van proefdieren als muizen, ratten, konijnen en apen. Maar ze werden ook geholpen door mensen
I
ABC h 70 & 71
met een hersentumor, een bloeding of een ongeluk waardoor bepaalde gebieden van de hersenen beschadigd geraken en hersenfuncties uitvallen. Het beroemdste voorbeeld is wellicht Phineas Gage, de Amerikaanse spoorwegarbeider
Temporale kwab
(afbeelding 2) Corpus callosum Grote hersenen
Hypothalamus Kleine hersenen
Pons Medulla
Midden hersenen Verlengde merg
auditieve reflexen. Het feit dat we reflexmatig het
diepe groeven vinden die toelaten om meer hersenop-
hoofd wenden in de richting van een naderend geluid,
pervlak – cortex - in een klein volume te proppen. Want
wordt door zenuwbanen in de middenhersenen
zoals eerder werd aangegeven worden de meeste cogni-
teweeg gebracht.
tieve processen in onze hersenen uitgevoerd door zenuwcellen in de cerebrale cortex.
Duidelijk zichtbaar zijn ook de kleine hersenen ofwel
Als we de hersenen in schijven zouden snijden, dan zien
het cerebellum. Dit deel is belangrijk voor de coördi-
we op het snijvlak de witte en grijze stof. De grijze stof
natie van de spieren en het behoud van het evenwicht.
of de cortex, aan de buitenzijde van de grote hersenen,
Boven de hersenstam ligt de hypothalamus, een rela-
bestaat grotendeels uit een opeenhoping van zenuwcel-
tief kleine structuur die verantwoordelijk is voor tal van
len. De witte stof, binnenin de hersenen, bestaat uit
hormonale functies, honger en verzadigingsgevoel, de
zenuwvezels of uitlopers van zenuwcellen. Deze zijn wit
biologische klok en emoties.
van kleur omwille van hun vetachtig omhulsel.
Het grootste deel van onze hersenen wordt ingenomen door het cerebrum of de grote hersenen waarin we
Mijn bijzonder brein
van wie de hersenen werden doorboord door een metalen staaf (zie
Vandaag beschikken onderzoekers over apparaten als scanners en elek-
“De ongelukkige Phineas Gage”). Er zijn echter tal van andere patiën-
tromagnetische sensoren waarmee ze de hersenen kunnen bestuderen
ten die door hun ziekte of ongeval ongewild hebben bijgedragen tot
zonder ze te openen of te beschadigen. Dat heeft gezorgd voor een
een beter inzicht in de werking van de hersenen.
hele revolutie in de wetenschap van de hersenen.
De ongelukkige Phineas Gage
Wonderwel herstelde Gage van zijn ongeluk, althans fysiek. Maar de Gage van na het ongeluk was niet meer dezelfde. In plaats van
Phineas Gage was een hardwerkende spoorwegarbeider. Geprezen
de rustige, eerlijke, werkzame dynamiteur, was hij nukkig, oneer-
door zijn chefs. Op handen gedragen door zijn collega’s. Hij had een
biedig, oneerlijk. Kortom een “vulgaire en ongemanierde leuge-
baan met verantwoordelijkheid: Gage was dynamiteur. Alles wat in de weg zat van het
( afbeelding 3)
naar”, aldus Harlow. Gage sukkelde van de ene job in de andere en raakte aan lager wal.
nieuwe treintraject, werd door Gage en zijn
Dertien jaar na het ongeluk stierf hij aan een
manschappen opgeblazen. Maar 13 septem-
epileptische aanval. Volgens Harlow toonde
ber 1848 was een ongeluksdag voor Gage.
het ongeval onomstotelijk aan dat de schade
Met behulp van een ijzeren staaf duwde hij
aan de frontale hersenkwabben het “even-
een dynamietpatroon in een gat in de rots-
wicht tussen de intellectuele gaven van Gage
wand. Een vonk ontstak de springstof en de
en zijn dierlijke instincten had vernietigd”.
staaf was veel vlugger terug uit het gat dan Gage ooit had kunnen voorzien.
Op de hersenen van Gage werd nooit een biopsie gedaan, maar zijn schedel werd wel
Helaas zat zijn hoofd in de weg. De staaf,
bewaard. Op basis daarvan konden weten-
ongeveer een meter lang, boorde zich via de
schappers, 130 jaar na het ongeval, het tra-
onderkant van zijn linkerkaakbeen in zijn
ject van de staaf herconstrueren. Ze zagen
hersenen. Vervolgens vloog hij er aan de bovenkant van zijn hoofd
hoe de centra voor spraak en motorische functies intact waren
weer uit. Gage sloeg achterover, maar hij overleefde de klap. Hij
gebleven, maar de linkerzijde van de frontale kwab was vernietigd.
verloor niet eens het bewustzijn. De staaf had geen vitale bloedvaten
Dat verklaart waarom Gage asociaal werd. Een fenomeen dat art-
geraakt en de cruciale hersengebieden voor zijn overleving waren
sen ook terugvinden bij patiënten die in dat gebied getroffen wor-
gespaard gebleven. Wel werd een deel van Gage’s frontale hersenkwab-
den door een hersentumor.
ben tot moes herleid en had hij een gat in zijn kaak en zijn schedel.
Door hun noodlottige belevenissen hielpen Gage en anderen, het
I
ABC h 72 & 73
hersenonderzoek een flinke stap vooruit. Artsen en hersenonderzoekers Per ossenkar werd Gage naar het dichtstbijzijnde stadje, Cavendish,
staken in de 19de en 20ste eeuw heel wat op over de structuur en
gevoerd. De plaatselijke arts, John Harlow, nam hem onder zijn
de functie van de hersenen op basis van deze patiënten. Vandaag
hoede. Nog terwijl de arts zijn vingers aan weerszijde van de wonde
zijn ze daarvoor minder afhankelijk van het onfortuinlijke lot van
in het hoofd van Gage stak en zijn vingertoppen elkaar raakten,
patiënten maar beschikken ze over scanners en sensoren waarmee
vroeg Gage wanneer hij opnieuw aan het werk zou kunnen.
ze de hersenen kunnen bestuderen zonder deze te beschadigen.
Referentie: Macmillan, M., The Phineas Gage Information Page, Deakin University, Victoria, Australië, http://www.deakin.edu.au/hbs/GAGEPAGE/ Phantoms in the brain, Blakeslee S. en Ramachandran V.S., Fourth Estate, 1998. Damasio H., et al., The return of Phineas Gage: Clues about the brain from a famous patient, Science, 264:1102-1105, 1994. Foto van het “Department of Neurology” en “Image Analysis Facility”, University of Iowa, VS.
Een orkest zonder dirigent
andere voortdurend in de gaten en corrigeert het indien nodig. Dat voortdurend aftasten, communiceren en corrigeren tussen netwer-
Uit onderzoek blijkt dat geen enkel hersengebied een monopolie
ken van zenuwcellen vormt de kern van het evenwichtig functione-
heeft op een bepaalde functie of een gedrag. Er bestaat niet zoiets
ren van onze hersenen.
als een hersencentrum dat volledig autonoom instaat voor de registratie en de verwerking van visuele informatie, of één gebied voor
Dynamisch netwerk
ruiken, voelen of bewegen. De taken om elk van deze specifieke functies uit te voeren worden verdeeld over verschillende gebieden.
De hersenen hebben geen vaste onveranderlijke structuur. Voortdurend
Zo hebben we meer dan dertig verschillende zones in de hersenen
leggen zenuwcellen nieuwe verbindingen of worden oude contacten
die omgaan met visuele informatie. Sommige van die gebieden
afgebroken. Zenuwcellen zijn er overigens in alle vormen en afmetingen.
houden zich vooral bezig met het verwerken of creëren van hoeken
Deze variabiliteit maakt talloze interactiepatronen mogelijk. Sommige cel-
en randen, andere met kleur, beweging of diepte.
len hebben uitlopers (axonen) van meer dan een meter lang, terwijl andere slechts contact maken met de naburige zenuwcellen. De meeste
De vele hersengebieden die helpen om lichtsignalen om te zetten
zenuwcellen maken deel uit van heel ingewikkelde circuits, veelal met
tot beelden, staan niet onder controle van één enkele commando-
lange ketens van neuronen die met elkaar in verbinding staan. De aan-
eenheid, een soort minibrein, zoals soms wel eens wordt beweerd.
maak van nieuwe verbindingen of het versterken van bestaande leidin-
De diverse hersengebieden functioneren eerder als een orkest,
gen is volgens de meeste onderzoekers de basis van het “leren”.
maar dan zonder dirigent of als een samenwerkende vennootschap waarin honderden gebieden met elkaar circuits en netwerken vormen. Al die netwerken staan permanent met elkaar in dialoog. Niet zomaar een vrijblijvende communicatie: het ene centrum houdt het
Stroom en chemie
elkaar. De contactpunten (synapsen) tussen het axon van het ene neuron en de dendriet van het andere zijn van elkaar gescheiden
De zenuwcel, ofwel neuron, is de eigenlijke eenheid van functie van
door een kleine spleet. De elektrische stroom kan deze synaps niet
het zenuwstelsel. Zenuwcellen fungeren een beetje als elektrische
overbruggen. Daarom verloopt de prikkeloverdracht van het ene
stroomkabels. Ze verzenden hun signalen in de vorm van elektrische
neuron naar het volgende via een chemische stof, een neurotrans-
stroom. Die stroomstoten worden van het ene neuron op het andere
mitter (zie afbeelding 3b).
doorgegeven.
Voorbeelden van dergelijke neurotransmitters zijn acetylcholine, adrenaline, nicotine, serotonine, dopamine. Deze chemische stoffen
Neuronen onderscheiden zich van andere cellen in ons lichaam door
worden aan het einde van het axon uitgescheiden. Komen in de
de dunne, langgerekte en sterk vertakte uitlopers (zie afbeelding 3a).
synaps terecht en maken dan contact met receptoren op de dendriet
Die uitlopers kunnen in twee categorieën worden onderverdeeld: de
van het volgende neuron. Door dat contact gaat de cel plaatselijk een
dendrieten en de axonen. De meeste zenuwcellen hebben talrijke
grote hoeveelheid positieve atomen (natriumionen) opnemen. Er
dendrieten, maar slechts één axon. De dendrieten vangen de elek-
ontstaat lokaal een elektrische spanning tussen de binnen- en de bui-
trische pulsen van andere zenuwcellen op en geleiden die naar het
tenkant van de cel en die elektrische spanning wordt weer afgevoerd
cellichaam. Het axon geeft vervolgens de elektrische prikkel vanuit
naar het cellichaam. Het is via deze combinatie van elektrische
het cellichaam door naar andere cellen.
stroom en chemische boodschappermoleculen dat de 100 miljard
Eén probleem: de neuronen maken geen echt fysisch contact met
neuronen in onze hersenen met elkaar communiceren.
Mijn bijzonder brein
(afbeelding 3b)
(afbeelding 3a) Synaps Dendriten
Dendriet Axon Kern
Neurotransmitter word vrijgezet Neurotransmitter bindt of receptor
Positeve ionen worden opgenomen
In de praktijk hebben de verschillende neurotransmitters elk hun
Cellichaam
eigen receptor. Ze passen als het ware als een sleutel in een slot. Sommige van die sleutels passen op één enkel slot, andere passen op meerdere sloten. Een voorbeeld van een neurotransmitter is nicotine. Die past perfect op de nicotinereceptor. Wie een sigaret rookt, voelt meteen een effect in zijn hersenen en de rest van het lichaam. Wie verslaafd is aan tabak, wordt door de niet bezette nicotinereceptoren gedwongen ze chemisch te bevredigen … een vicieuze cirkel die maakt dat
I
ABC h 74 & 75
het voor de roker zo moeilijk is om te stoppen.
Axon
Krokodillenhersenen
wikkeld om te leven binnen een stedelijke
maar te koppig is om toe te geven dat hij het
omgeving, waar miljoenen mensen samen-
noorden kwijt is en al helemaal niet wil stop-
Onze hersenen gelijken sterk op die van
wonen, gebombardeerd door stimuli van
pen om de weg te vragen. Zo herkenbaar.
andere dieren. Niet verwonderlijk, want de
reclame, televisie, computerspelletjes en e-
Een kwestie van rollenpatroon en opvoe-
hersenen van de mens zijn het product van
mails. De moderne samenleving is iets van de
ding? Nee zeggen sommige hersenweten-
miljoenen jaren biologische evolutie. Vooral
laatste honderden jaren waaraan ons brein
schappers, een kwestie van een anders
de hersenstam – soms ook wel de primitieve
zich nog niet heeft kunnen aanpassen.
gestructureerd brein.
Unieke hersenen
Beelden van hersenen in schijfjes
delen van onze hersenen genoemd - delen we met talrijke andere dieren, van krokodil over egel en muis tot chimpansee. Precies die hersenstam staat in voor functies die elk dier
U en ik, wij hebben niet dezelfde hersenen.
nodig heeft om te overleven, zoals de con-
Menselijke hersenen zijn even divers als
De jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw
trole over de ademhaling, het hartritme en
menselijke gezichten. Ieder heeft zijn eigen
waren belangrijke decennia voor het hersen-
de spijsvertering.
unieke gezicht, en ook zijn unieke hersenen.
onderzoek. Toen ontstonden technieken
Dat maakt het leven van hersenonderzoekers
waarmee wetenschappers binnenin de herse-
Maar de mens bezit ook hersenfuncties waar-
er niet gemakkelijker op, want het is niet
nen konden kijken zonder ze te beschadigen.
over krokodillen, muizen, en zelfs onze naas-
altijd even duidelijk of een “eigenaardig-
Zo maakte vroeg in de jaren ’70 de medische
te evolutionaire broeders, de mensapen, niet
heid” binnen de normale diversiteit valt, dan
wereld kennis met een afbeeldingtechniek
beschikken. Wat maakt mensen dan zo speci-
wel een afwijking van het normale is.
die officieel “gecomputeriseerde X-stralentomografie” heet, al snel afgekort tot CT-scan.
aal? Het bijzondere ligt in onze hersenschors. Hier bevinden zich circuits van onze hogere
Dat doet meteen de vraag rijzen of de her-
Hierbij worden de hersenen door een X-straal
cognitieve functies, waaronder het vermogen
senen van bepaalde bevolkingsgroepen
afgetast vanuit verschillende invalshoeken
om te denken, te redeneren, te geloven, te
meer gelijk zijn ten opzichte van andere. En
binnen hetzelfde vlak. De hersenen worden
plannen en sociaal bewust te zijn – allemaal
of aan die meer gelijke structuur ook een
als het ware plakje per plakje “aangesne-
processen waarvan we aannemen dat ze ons
bepaald gedrag kan worden gekoppeld. Een
den”. Elk plakje geeft de onderzoekers een
onderscheiden van de andere dieren.
zeer gecontesteerd voorbeeld hiervan is het
beeld van de volledige doorsnede van de
verschil tussen de hersenen van mannen en
hersenen. Het werkelijk unieke aan de CT-
vrouwen. Heel wat hersenonderzoek toont
scanning in die tijd was het inzetten van com-
Trage evolutie
aan dat de hersenen van mannen anders
puters om de immense hoeveelheid metin-
Maar de biologische evolutie van onze herse-
gestructureerd zijn en anders werken dan de
gen om te vormen tot echte beelden.
nen verloopt trager dan de maatschappelijke
hersenen van vrouwen (zie “Mannen anders
en culturele revolutie. Onze hersenen verschil-
bekabeld dan vrouwen”). Sommige onder-
De belangrijkste beeldvormingtechniek die op
len biologisch wellicht nauwelijks van die van
zoekers koppelen daar onmiddellijk een aan-
de CT-scan volgde, was positron-emissie-
de vroege Cro Magnon-mens van goed 30 000
tal gedragsverschillen aan vast, zoals waar-
tomografie, afgekort tot PET. Bij deze techniek
jaar geleden. Daarom maken sommigen de
om mannen niet luisteren en vrouwen niet
spuit men radioactieve stoffen in de bloed-
bedenking dat talrijke gezondheids- en
kunnen kaartlezen. Twee geslachtsgebonden
baan. Deze stoffen komen in de hersenen en
samenlevingsproblemen, waaronder zwaarlij-
eigenschappen die menig autoritje hebben
zenden radioactieve stralen uit. De verdeling
vigheid en vetzucht, depressie, verkeersagres-
verpest: ma, die met het stadsplan onderste-
van deze straling in de hersenen kan worden
sie..., misschien mee veroorzaakt worden door
boven op de schoot wanhopig naar onlees-
gemeten, waardoor niet alleen informatie
de onaangepastheid van ons brein aan de
bare straatnamen tuurt en pa, die zwetend
over de structuur van de hersenen wordt ver-
moderne samenleving. Ons brein is niet ont-
en tierend zijn auto in nauwe straatjes stuurt,
kregen, maar ook over de doorbloeding en
Mijn bijzonder brein
Mannen anders bekabeld dan vrouwen Mannen monopoliseren de afstandsbediening en zappen langs de
Overigens zijn heel wat van die verschillen omkeerbaar. Hersenen
kanalen. Vrouwen vinden het niet erg om de reclameblokken uit te
zijn immers een plastisch orgaan. Als gevolg van hormonale of uit-
zitten. Wanneer ze onder druk staan, gaan mannen aan de alcohol
wendige pikkels kunnen hersengebieden hun structuur sterk aanpas-
en vallen ze andere landen binnen. Vrouwen eten chocolade en gaan
sen aan nieuwe situaties. Zo toonden Amerikaanse onderzoekers aan
uit winkelen. Vrouwen hebben commentaar op mannen omdat man-
dat bij mannelijke ratten die op volwassen leeftijd werden gecas-
nen ongevoelig zijn, niet luisteren, niet warm en medelevend zijn,
treerd, bepaalde hersenkernen verschrompelden tot “vrouwelijke
liever seks willen dan de liefde bedrijven en de wc-bril omhoog laten
proporties”. Maar ook het omgekeerde is waar: dezelfde hersenker-
staan. Mannen hebben commentaar op vrouwen om hun manier van
nen van volwassen vrouwelijke ratten zwollen aan tot “mannelijke
autorijden, ……
omvang” als ze een portie testosteron kregen toegediend.
Stereotiepe beelden vol vooroordelen? Toch niet, zeggen sommige
De Duitse onderzoeker Markus Hausmann sluit niet uit dat zich bij de
wetenschappers. De hersenen van mannen en vrouwen zijn anders
mens gelijkaardige veranderingen voordoen. Misschien zelfs continu.
bekabeld, vandaar de verschillen in gedrag. Eén van hen is de psy-
Hij voerde een reeks experimenten uit waaruit blijkt dat het ruimte-
choloog Michael Gurian, auteur van het boek “What could he be thin-
lijk inzicht van vrouwen onmiddellijk na de menstruatie – wanneer de
king?”. De verschillen in hersenstructuur worden al van ver voor de
concentratie aan vrouwelijke hormonen op een dieptepunt is - nau-
geboorte vastgelegd doordat geslachtspecifieke hormonen - testos-
welijks moet onderdoen voor dat van mannen. Testte hij dezelfde
teron bij jongens en oestrogeen bij meisjes - de ontwikkeling van de
vrouwen na de eisprong, als hun hormoonspiegels op hun toppunt
hersenen van het embryo in een andere richting sturen. Dat is uit-
waren, dan scoorden ze veel minder goed. Het is helemaal niet uit te
eindelijk ook te zien op functionele hersenbeelden: mannen hebben
sluiten dat het netwerk van neuronen en synapsen maandelijks bij
bijvoorbeeld een veel groter deel van hun hersenen gereserveerd
vrouwen sterke wijzigingen ondergaat als gevolg van deze schom-
voor ruimtelijke en oriënterende taken, veel minder voor het gebruik
melingen in hormoonspiegels, besluit Hausmann. Een reden om heel
en de productie van woorden en voor sociale vaardigheden. Gurian
voorzichtig te zijn met het voortdurend benadrukken van de verschil-
en zijn gelijkgezinden hebben meteen ook een plausibele verklaring
len tussen mannelijke en vrouwelijke hersenen.
waarom die verschillen zijn ontstaan. Mannen zijn van oudsher jagers, het was voor hen belangrijk dat ze een goed ruimtelijk inzicht hadden en een perfect oriëntatievermogen. Vrouwen hadden dat veel minder nodig. Zij bleven in het kamp, bij de kinderen en de andere vrouwen. Voor hen waren vaardigheden op het sociale vlak veel belangrijker. Niet iedereen staat achter deze interpretaties, sommigen noemen ze zelfs seksistische prietpraat. Dat er verschillen in de hersenen tussen mannen en vrouwen bestaan, OK, maar die verschillen komen alleen aan het licht als men grote groepen mannen en vrouwen bestudeerd en als het ware “de gemiddelde man” vergelijkt met “de gemiddel-
I
ABC h 76 & 77
de vrouw”. Maar de gemiddelde man of vrouw bestaan helemaal niet. Bovendien is de overlap tussen individuele mannen en vrouwen heel groot. Je kan best stellen dat er heel wat mannen met een “vrouwenbrein” rondlopen en omgekeerd.
Waarom mannen niet luisteren en vrouwen niet kunnen kaartlezen, Pease A. en Pease B, , Het spectrum, 1999. What could he be thinking?, Gurian M., St. Martin’s Press, 2003. Der kleine Unterscheid, Jörg Blech, in Die Entschlüsselung des Gehirns, Spiegel special, 2003. Frauen denken anders, interview met Simon Baron-Cohen, in Die Entschlüsselung des Gehirns, Spiegel special, 2003. The essential difference, Simon Baron-Cohen, Ellen Lane Science Pub., 2003.
over de gebieden waar de hersenen op dat ogenblik het actiefste zijn.
Elektrische registratie
Met behulp van PET werd bijvoorbeeld aangetoond dat de hersengebieden waarmee we woorden zien, horen, uitspreken of erover naden-
Technieken als PET en fMRI lichten de onderzoeker misschien wel in
ken, telkens van plaats verschillen.
over waar in de hersenen activiteiten plaatsvinden, maar ze zeggen weinig over de duur en de volgorde van de activiteiten. Zenuwcellen communiceren immers in een tijdsspanne van enkele milliseconden,
( afbeelding 4)
maar het duurt vele seconden om een PET- of MRI-beeld te maken. Je kunt geen fijne en kort durende fluctuaties in neurale activiteit betrappen met de scanners. Gelukkig is het bij mensen mogelijk om op een eenvoudige en pijnloze manier de elektrische activiteit in de hersenen te registreren. Die
Woorden zien
Woorden horen
techniek heet elektro-encefalografie, kortweg EEG. Een twintigtal sensoren worden op de schedel geplakt en registreren de elektrische activiteit in de vorm van een golfpatroon. Deze registraties zijn nuttig bij het vaststellen van epilepsie maar ook om na te gaan welke hersencentra elektrisch actief zijn bij bepaalde prikkels.
Uitspreken van woorden
Nadenken over woorden
Niet onfeilbaar
Met magnetische resonantie beeldvorming – in het Engels magnetic
Voortdurend worden onze hersenen overspoeld met zintuiglijke waar-
resonance imaging, MRI – maken onderzoekers gebruik van het feit dat
nemingen als licht, geluid, geur of pijn. Al die waarnemingen worden
veel atomen zich in aanwezigheid van een magnetisch veld gedragen
continu door ons brein verwerkt. Geen wonder dat er af en toe fouten
als kleine staafmagneten, vergelijkbaar met een kompasnaald. Om dat
sluipen in het verwerken van al die prikkels ... soms leiden die fouten
magnetische veld aan te leggen, moet de patiënt plaatsnemen in een
tot grappige misverstanden of zelfs tot complete verwarring.
enge tunnel die omgeven is door sterke elektromagneten. Door de magnetische eigenschappen van de moleculen in de herse-
Een voorbeeld van dergelijke fouten zijn fantoompijnen. Het is een
nen te meten en te manipuleren, kan met behulp van de computer
bekend verschijnsel dat mensen die een arm of een been zijn verloren,
een beeld worden gemaakt van de structuur van de hersenen.
toch nog allerlei sensaties ervaren in het lidmaat dat er helemaal niet
Doorgaans bevatten deze MRI-beelden meer potentiële informatie
meer is. Wat we voelen bestaat dus in werkelijkheid niet altijd.
over de chemische samenstelling van de hersenen en de stofwisseling dan CT-scans.
Ook wat we zien, hoeft er niet altijd te zijn. Het is helemaal niet zo moeilijk om onze hersenen om de tuin te leiden. Zo lijkt de perfect
Het neusje van de zalm is tegenwoordig de functionele MRI (fMRI).
ronde cirkel in afbeelding 5a helemaal niet rond, en lijken de drie bal-
Hierbij gaan de wetenschappers uit van de eigenschap dat actieve
ken in afbeelding 5b niet allemaal even hoog.
neuronen meer zuurstof verbruiken dan niet-actieve. Door met hun MRI-techniek de lokale concentratie aan zuurstof in de hersenen te
De verklaring van deze hersenschimmen ligt in de manier waarop de
meten, kunnen ze nagaan welke gebieden bij welke mentale taak het
hersenen interpreteren wat wij zien. Het is niet zo dat we op een of
meest actief zijn.
ander scherm in de hersenen een beeld projecteren van de lichtgolven
Foto: Petersen S.E. en al., Nature 331, 585-589 (1988). Foto van Marcus E. Raichle.
Mijn bijzonder brein
( afbeelding 5c) ( afbeelding 5a)
( afbeelding 5b)
GEEL BLAUW ORANJE ZWART ROOD GROEN PURPER GEEL ROOD ORANJE GROEN ZWART BLAUW ROOD PURPER GROEN BLAUW ORANJE LARANJA AZUL AMARELA PRETO VERMELHO VERDE ROXO LARANJA VERMELHO AMARELA VERDE PRETO AZUL VERMELHO ROXO VERDE AZUL AMARELLA ( afbeelding 5d)
die via de ogen binnenvallen. Voor de hersenen is iets “zien” een
mis gaan. De hersenen en het zenuwstelsel zijn een kwetsbaar sys-
gigantische rekenoperatie van parallelle circuits waarbij we wat we
teem. Neuronen kunnen afsterven en daardoor de ziekte van Alzheimer
zien steeds afchecken met wat we al eens eerder zagen … of menen
of Parkinson veroorzaken. Bacteriële of virale infecties van de hersenen
te hebben gezien.
kunnen leiden tot hersen- of hersenvliesontsteking. Stremming van de
Soms hebben de hersenen het zelfs heel moeilijk om circuits, die het
bloedtoevoer in de hersenen kan een herseninfarct veroorzaken en
bijna automatisch aanspreekt bij een mentale taak, uit te schakelen.
tumoren kunnen een structurele beschadiging van de hersenen tot
Zelfs als we dat willen. Probeer maar eens hardop de kleuren uit te
gevolg hebben.
spreken waarin de woorden zijn voorgesteld in afbeelding 5c. Heel moeilijk, niet? Vanaf het eerste leerjaar hebben we immers onze
Sommige aandoeningen hebben echter minder aanwijsbare organische
hersenen geoefend om aan woorden een inhoudelijke betekenis te
oorzaken, maar ze bevatten wel stoornissen van het denken, de emo-
geven. Wanneer we dat automatisme willen doorbreken kost dat heel
ties of het gedrag. Die vallen dan meestal onder de term geestelijke of
wat moeite. Indien die kleuren in een taal zouden verschijnen die je
psychische aandoeningen. Sommigen hebben er moeite mee om psy-
helemaal niet machtig bent, zoals het Portugees (5d), heb je met deze
chische aandoeningen bij de hersenaandoeningen onder te brengen.
oefening veel minder problemen.
Anderen redeneren dat alle mentale processen afkomstig zijn van acti-
I
ABC h 78 & 79
viteiten in de hersenen, en dat bijgevolg de psyche en de hersenen
Als het echt fout gaat
deel uitmaken van een aaneengesloten kennisgebied.
De interpretatiefoutjes die onze hersenen in vorige voorbeelden
Een overzicht van de belangrijkste aandoeningen die gerelateerd zijn
maken, zijn eerder onschuldig van aard. Soms kan het echter grondig
met de werking van de hersenen, vindt u in bijgaand lijstje.
Overzicht van de belangrijkste hersenaandoeningen 1, 2
hersenen. Sommige van die geneesmiddelen zorgen voor een bescherming van het neuron, maar veruit de meeste werken in op de overdracht van signalen tussen zenuwcellen: zij versterken, verzwakken of
z
hoofdpijn en migraine
moduleren de actie van neurotransmitters.
z
slaapstoornissen
De geneesmiddelen die inwerken op het zenuwstelsel en de hersenen
z
duizeligheid en vertigo
kunnen worden onderverdeeld in volgende grote klassen4:
z
ziekte van Parkinson
z
multiple sclerose
z
epilepsie
de zenuwcel en de gewaarwording van pijn dempen. De pijnstillers
z
beroerte en hersenbloeding
worden meestal ingedeeld in twee grote groepen: de niet-narcoti-
z
ziekte van Alzheimer en andere dementies
sche analgetica en de narcotische analgetica.
z
hersen- en hersenvliesontsteking
Tot de eerste klasse behoren de doordeweekse pijnstillers. Vaak heb-
z
tumoren
ben ze ook een ontstekingsremmende en/of een koortsverlagende
z
mentale retardatie
werking.
z
leer- en gedragsstoornissen
z
autisme
Voorbeelden zijn paracetamol (Perdolan® en Dafalgan®,…), acetylsalicylzuur (Aspirine®, Aspro®, Sedergine® …), arylpropionzuur (Apranax®, Ibuprofen®, Junifen®, …), COX2-inhibitoren (Celebrex®, Vioxx®, …) en andere.
z
ADHD
z
angststoornissen
De pijnstillende werking van de narcotische, ook opioïde analgetica
z
depressie en manie
genoemd, is veel sterker. Ze werken rechtstreeks in op het centrale
z
eetstoornissen
zenuwstelsel. Het prototype van deze klasse pijnstillers is morfine.
z
persoonlijkheidsstoornissen
Andere voorbeelden zijn methadon, fentanyl, buprenorfine, piritramine …
z
schizofrenie en waanstoornissen
z
verslaving en drugsgebruik
z Pijnstillers
(analgetica) zijn middelen die de prikkelbaarheid van
z Slaapmiddelen
(hypnotica), kalmeermiddelen (sedativa) en
angst- en onrustverminderende geneesmiddelen (anxyolitica of De kostprijs van al deze aandoeningen is waanzinnig hoog: onderzoekers schatten dat één derde van de totale gezondheidszorg naar aandoenin3
gen van de hersenen gaat. Beroerte, depressie en dementie staan dan ook bij de top vijf van de belangrijkste aandoeningen in de Westerse wereld. Men verwacht dat het aandeel van deze aandoeningen nog zal
minor tranquillizers) worden meestal in één groep ingedeeld. Ze verminderen het gevoel van angst en nervositeit. De meeste van deze geneesmiddelen versterken de werking van de neurotransmitter gamma-aminoboterzuur. De bekendste zijn de benzodiazepines (Diazepam®, Lexotan®, Lendormin®, Lorazepam®, Rohypnol®, Seresta®, Temesta®, Valium® …) en barbituraten (Gardenal®).
toenemen want door het verouderen van de Westerse bevolking zullen bijvoorbeeld het aantal mensen met een beroerte of dementie stijgen.
z Neuroleptica
(major tranquillizers of anti-psychotica) worden toege-
past voor de behandeling van pathologische angst en psychose zoals
Pillen voor het brein Het grote aantal hersenaandoeningen heeft gezorgd voor de ontwik-
schizofrenie. De klassieke neuroleptica blokkeren de gevoeligheid van bepaalde dopaminereceptoren in de hersenen. Tot deze groep behoren onder meer fenothiazinen (Trilafon®, …), thioxanthenen (Clopixol® en Fluanxol®), butyrofenonen (Haldol®, …).
keling van talloze geneesmiddelen die ingrijpen in de werking van de
1 Merck Manual Medisch Handboek, Bohn, Stafleu, Van Loghum, 2000. 2 Diagnostic and Statistical Manual of Mental disorders, Vierde editie (DSM IV), American Psychiatric Association, 1994. 3 “The burden of brain diseases in Europe”, Olesen, J. en Leonardi, M., European Journal of Neurology 2003, 10: 471–477. 4 2004 Compendium, Algemene Vereniging van de Geneesmiddelenindustrie.
Mijn bijzonder brein
De nieuwere of atypische antipsychotica hebben - in tegenstelling tot de klassieke middelen - een gunstige invloed op zowel de positieve
z Geneesmiddelen
tegen epilepsie. De verschillende stadia van een
epileptische aanval kunnen elk afzonderlijk worden behandeld.
als negatieve verschijnselen van de psychose. Daarnaast veroorzaken
Sommige epilepsiegeneesmiddelen blokkeren de natriumkanalen en
ze minder Parkinson-achtige bijwerkingen.
hebben daardoor rechtstreeks een invloed op de elektrische stroom-
Voorbeelden zijn Leponex®, Risperdal® en Zyprexa®.
doorgang in het membraan van de zenuwcel. Andere versterken de werking van de neurotransmitter gamma-aminoboterzuur. Voorbeelden zijn
z Antidepressiva
is de verzamelnaam voor medicijnen met stem-
mingsverbeterende en depressiebestrijdende werking. Men onder-
fenytoïne (Diphantoine®, Epanutin®, …), carbamazepine (Tegretol®,…) en valproaten (Convulex®, …). Van een aantal nieuwe anti-epileptica zoals Keppra® en Topamax® is
scheidt verschillende groepen.
het precieze werkingsmechanisme nog minder goed bekend. ®
®
De klassieke tricyclische antidepressiva (Lerivon , Trazolan …) remmen de heropname van vooral noradrenaline en serotonine in de
z Geneesmiddelen
tegen de ziekte van Alzheimer.
synaps.
Deze middelen remmen de afbraak van de neurotransmitter acetylcholine.
De tweede generatie antidepressiva, ook wel serotonineselectieve her-
Voorbeelden zijn donepezil (Aricept®) en galantamine (Reminyl®).
opname inhibitoren genoemd (afgekort tot SSRI’s) hebben een vergelijkbare werking maar zijn selectiever omdat ze alleen de heropname ®
®
Maar lang niet alle stoffen die een invloed hebben op de werking van
van serotonine remmen. Voorbeelden zijn Cipramil , Fluoxetine ,
de hersenen zijn geneesmiddelen. Drugs als cocaïne, amfetamines en
Prozac®, Serlain® … Ten slotte zijn er de inhibitoren van de mono-ami-
XTC grijpen eveneens in op de signaaloverdracht tussen de zenuwcellen
®
®
nooxydasen (Aurorix , Nardelzine ). Zij remmen de afbraak van neuro-
in de hersenen. Maar ook maatschappelijk aanvaarde en dagelijks
transmitters als serotonine, noradrenaline en dopamine.
gebruikte genotsmiddelen als koffie en cola (cafeïne), tabak (nicotine) en alcohol interfereren met de activiteit van de zenuwcellen.
z Opwekkende
middelen (neurostimulantia) zijn een groep van
medicijnen die de hersenen prikkelen en daardoor de psychische
Nog steeds een mysterie
functies stimuleren. Maar gelukkig zijn onze hersenen meer dan een potentiële bron van ®
®
®
Tot deze groep behoren onder meer Captagon , Provigil , Concerta , ®
Rilatine ….
afwijkingen en ziekten. De hersenen zijn ook de zetel van een goed gevoel, van liefde en genegenheid. Bovendien speelt ons bewustzijn zich af in onze hersenen en bepalen ze onze persoonlijkheid en ons
z Geneesmiddelen
tegen de ziekte van Parkinson. De verstoorde
gedrag. Dat ontlokt aan hersenwetenschappers en filosofen wel eens
balans tussen de neurotransmitters dopamine (te weinig) en acetyl-
de uitspraak “jij bent je hersenen”.
choline (te veel) worden door deze geneesmiddelen tijdelijk weer in
Ondanks de snelle vooruitgang van het hersenonderzoek, blijft de wer-
evenwicht gebracht.
king van ons brein hoe dan ook nog voor een deel een mysterie. Het
I
ABC h 80 & 81
blijkt nog onduidelijk hoe een combinatie van elektrische stroom, cheEr zijn verschillende klassen van Parkinson-middelen, de bekendste
mische moleculen en communicerende zenuwcellen leiden tot gevoe-
zijn dopamine-analogen als L-dopa (Prolopa®, Sinemet® …).
lens, bewustzijn of denkvermogen.
Nota’s
Mijn bijzonder brein
Algemene Referenties z
LeDoux, J. “The emotional brain”, Touchstone, Simon and Schuster Inc., 1996.
z
Posner, M.I. en Raichle, M.E., “Beelden in ons brein”, Natuur en Techniek, 1995.
z
Etcoff, N. “Hersenscans, stemmingchips en bliksembezoeken”, in “De komende vijftig jaar”, Brockman J ed., Spectrum, 2002
z
Magiels, G., “Het brein”, Epo, 1999.
z
Cash, A., “Psychologie voor dummies”, Addison Wesley, 2004.
z
Greenfield, S., “The human brain”, Science Masters, 2001.
z
Barondes, S.H., “Geestesziekten en moleculen”, Natuur en Techniek,1996.
z
Blakeslee S en Ramachandran, V.S., “Phantoms in the brain”, Fourth Estate, 1998.
z
Ghesquière, P. en Maes, B., “Kinderen met problemen”, Garant, 1995.
z
Slob, M., “Een ander ik. Technologisch ingrijpen in de persoonlijkheid”, Rathenau Instituut, 2004.
z
Jeannerod, M., “Le cerveau intime”, Odile Jacob, 2002.
z
Andreasen, N.-C., “Schitterend nieuw brein”, Nieuwezijds, 2002.
z
Vincent, J.-D., “Biologie des Passions”, Odile Jacob, 2002.
z
Damasio, A., “Ik voel,dus ik ben”, Wereldbibliotheek, 2001.
z
Changeux, J.-P. en Ricoeur, P., “Ce qui nous fait penser”, Odile Jacob, 1998.
z
Ferry, L. en Vincent, J.-D., “Qu’est-ce que l”homme? Sur les fondamentaux de la biologie et de la philosophie”, Odile Jacob, 2001
z
Sacks, O., “De man die zijn vrouw voor hoed hield”, Ooievaar, 2001.
z
Rose, S., “The Future of the Brain”, Cape, in press.
z
Blank, R., “Brain Policy. How the new neurosciences will change our lives and our politics”,Georgetown University Press, 1999.
I
ABC h 82
z
report of the President’s Council onBioethics, “Beyond therapy, Biotechnology and the pursuit of happiness”, 2003.
z Omdat
ze zo veelzijdig actief is, wordt wel eens gezegd dat
Cécile Bertrand (
[email protected]) acht armen heeft: één voor de graveerstift, één voor de hamer, één voor het penseel en een ander voor het palet, één voor de pastelstift, één voor de pen, één voor het potlood en toch ook één voor de gom… z Ze
is niet alleen kunstenares-schilderes, illustratrice,
cartooniste (VIF-l’Express, Imagine, Axelle) maar ook beeldhouwster en fotografe. z Ze
werkte aan talrijke kinderboeken. Haar werk werd
gepubliceerd in Québec, Frankrijk, de Verenigde Staten, Portugal, Brazilië, Spanje, Denemarken … en ze nam deel aan talrijke tentoonstellingen.
Karin Rondia en Peter Raeymaekers combineren wetenschappelijke ervaring met een solide communicatie-ervaring. Zij werken als adviseurs van het projectteam “Mijn bijzonder brein” van de Koning Boudewijnstichting. z Karin
Rondia (
[email protected]) is geneesheer van
opleiding. Ze werkt al meer dan vijftien jaar als wetenschappelijk journaliste voor de geschreven pers en voor televisie. Voor dit laatste medium maakte ze de uitzending “Pulsations” (RTBF). Ze is vooral geïnteresseerd in vragen rond mentale gezondheid, ethiek en maatschappij. z Peter
Raeymaekers (
[email protected]),
bracht in een vorig leven meer dan vijftien jaar door in het lab als moleculair bioloog. Vijf jaar geleden vond hij zijn ware roeping en begon hij wetenschappelijke boeken en teksten voor een ruimer publiek te schrijven. Onder meer “Genen en gezondheid” en “Zit het in mijn genen? Grote en kleine vragen” zijn van zijn hand. Hij is freelance redactioneel medewerker bij de Artsenkrant, Natuurwetenschap en Techniek en I-mag. De laatste twee jaar was hij betrokken bij de organisatie van participatieve denk- en discussieprojecten rond wetenschap, maatschappij en besluitvorming in het kader van het Governance-project van de Koning Boudewijnstichting.