Peter Raeymaekers en Karin Rondia

Peter Raeymaekers en Karin Rondia

Colophon

Deze uitgave is ook beschikbaar in het Frans onder de titel: “Mes Neurones et Moi” Een uitgave van de Koning Boudewijnstichting Brederodestraat 21 te B-1000 Brussel Auteurs Peter Raeymaekers en Karin Rondia, wetenschapsjournalisten Wetenschappelijk Leescomité - Marc Ansseau, Psychiatre, Professeur à la Faculté de Médecine, Ulg - Johan Braeckman, Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap, RUG - Sébastien Brunet, Professeur, Spiral, Ulg - Marina Danckaerts, Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Afdelingshoofd-Adjunct kliniekhoofd aan het UZ Gasthuisberg - Xavier Seron, Neuropsychologue, Professeur à la Faculté de Psychologie et des Sciences de l’Education, UCL - Willy Weyns, Onderzoeker bij het Vlaams Instituut voor Wetenschappelijk en Technologisch Aspectenonderzoek

De levensomstandigheden van de bevolking helpen verbeteren www.kbs-frb.be De Koning Boudewijnstichting is een stichting van openbaar nut, die in 1976 -toen Koning Boudewijn 25 jaar koning was- werd opgericht. De Stichting is onafhankelijk en pluralistisch. We zetten ons in om de levensomstandigheden van de bevolking te verbeteren. De Stichting spendeert jaarlijks zo’n 38 miljoen euro. Met dat geld kunnen we heel wat realiseren in dienst van de samenleving. Maar we kunnen niet alles doen. Daarom leggen we accenten en passen we onze centrale werkthema’s aan aan de steeds veranderende noden van de samenleving. Onze kernprogramma’s de komende jaren zijn: Sociale rechtvaardigheid, Burgersamenleving, Governance, en Fondsen & Eigentijdse filantropie. Het programma “Sociale rechtvaardigheid” steunt projecten die kwetsbare of gediscrimineerde mensen meer autonomie geven. Met het programma “Burgersamenleving” stimuleren we het engagement van burgers en willen we het verenigingsleven versterken. Het programma “Governance” betrekt burgers nauwer bij beslissingen over de manier waarop goederen en diensten worden geproduceerd en geconsumeerd, en bij de evoluties in de medische wetenschappen. Met het programma “Fondsen & Eigentijdse

Vertaling Suzanne Leempoels, MLS (Nederlands) en Michel Teller, Cyrano (Frans) Coördinatie voor de Koning Boudewijnstichting Gerrit Rauws, directeur Brigitte Duvieusart, programma-adviseur Caroline Beyne, projectverantwoordelijke Greet Massart, assistente Grafische vormgeving Tilt Factory, Brussel

filantropie” wil de Stichting moderne vormen van vrijgevigheid aanmoedigen. Naast de vier kernprogramma’s heeft de Koning Boudewijnstichting ook een aantal “Structurele en Specifieke initiatieven”. Zo werkt ze mee aan een project voor de herinrichting van de Europese wijk in Brussel, ondersteunt ze Child Focus en ging ze een strategisch partnerschap aan met het European Policy Centre. Tot slot nog dit: al onze programma’s en projecten hechten bijzonder veel waarde aan culturele verscheidenheid en aan een evenwichtige man-vrouwbenadering.

Illustraties Cécile Bertrand

Om onze doelstelling te realiseren, combineren we verschillende werkmethodes: we steunen projecten van derden, we organiseren studiedagen en rondetafels met experts en burgers, we

Deze uitgave kan gratis worden gedownload van onze websites www.kbs-frb.be en www.mijnbijzonderbrein.be of (gratis) besteld worden : on line via www.kbs-frb.be, per e-mail naar [email protected] of telefonisch bij het contactcentrum van de Koning Boudewijnstichting, tel +32-70-233 728 - fax + 32-70-233-727 ISBN 90-5130-476-5 Wettelijk depot D/2004/2893/25 NUR 743 Maand en jaar van uitgave : oktober 2004

zetten denkgroepen op rond actuele en toekomstige thema’s, we brengen mensen met heel verschillende visies rond de tafel, we bundelen de vergaarde informatie in (gratis) publicaties en rapporten,.... Als Europese stichting in België is de Koning Boudewijnstichting actief op lokaal, regionaal, federaal, Europees en internationaal niveau. Vanzelfsprekend benutten we het feit dat we gehuisvest zijn in Brussel, de hoofdstad van Europa, van België en van de twee grote Gemeenschappen van ons land. Meer info over onze projecten en publicaties vindt u op www.kbs-frb.be. Vragen kan u mailen naar [email protected] of u kan bellen naar +32-70-233 728

Met de steun van de Nationale Loterij

Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21, B-1000 Brussel Tel +32-2-511 18 40, fax +32-2-511 52 21

De Koning Boudewijnstichting heeft geprobeerd contact op te nemen met al wie copyright heeft op de illustraties in deze publicatie. Indien er foto’s of tekeningen werden afgedrukt zonder voorkennis van de rechthebbenden, dan kunnen die zich wenden tot de Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21, B-1000 Brussel.

Giften op onze rekening 000-0000004-04 zijn fiscaal aftrekbaar vanaf 30 euro.

Grote en kleine vragen over ons brein en alles wat daarmee samenhangt

INHOUD

Inleiding

p. 5

Voortdurend in opbouw

p. 6

Luk

p. 10

is druk, heel druk

p. 16

Henri

p. 20

is in de war

p. 26

Wil

Laurence nog verder leven

p. 36

Xavier

p. 42

heeft er weer zin in …

Steins

p. 48

geheim

Met de vinger gewezen …

Mijn brein gelezen

Een elektrode in mijn hoofd

p. 30

Half mens, half computer

p. 54

Born to kill

p. 58

Monique

p. 64

Opgesloten in zichzelf

ABC van mijn bijzonder brein

p. 68

INLEIDING

“Brein” is een woord dat vele

En precies over beide aspecten van het brein

Deze en vele andere vragen, vormen de rode

ladingen dekt. Volgens van

gaat deze informatiebrochure. De voorbije

draad doorheen deze brochure. De toenemende

Dale betekent het “de hersenen

honderd jaar zijn we meer over de menselijke

kennis over het menselijk brein opent nieuwe

hersenen te weten gekomen dan de tienduizend

deuren, nieuwe mogelijkheden, nieuwe

jaar daarvoor. We krijgen inzicht hoe die

toepassingen. Vele hiervan hebben een

als orgaan” en de “hersenen als zetel van het verstand”.

menigte van honderd miljard zenuwcellen zich

invloed op elk van ons. Maar vaak overstijgen

Brein is synoniem voor de plaats

ontwikkelt en zich structureert. We beginnen

ze het persoonlijke en grijpen ze in op de

waar we herinneringen van

te begrijpen welke processen zich afspelen in

samenleving in haar geheel.

een heel leven opslaan, voor een

dat orgaan van amper anderhalve kilogram.

We zullen ieder persoonlijk, en de samenleving

wereld van ideeën en gedachten,

We krijgen een steeds scherper beeld over hoe

in haar geheel, moeten nadenken over deze

neuronen met elkaar verbindingen aangaan

vragen.

en hoe ze communiceren … en toch … toch

De Koning Boudewijnstichting hoopt dat niet

blijven de hersenen een mysterie. We begrijpen

alleen “specialisten” en “deskundigen” hun

En tegelijk staat brein voor

nog steeds niet goed hoe elektrische stromen

brein hierover buigen, maar dat ook burgers

dat weke, grijze orgaan.

en chemische reacties leiden tot gevoelens

meedenken en hun antwoorden willen

Die klomp van zenuwcellen

als verdriet, woede, blijdschap of verliefdheid.

formuleren op vragen over de impact van de

Hoe kan een orgaan van anderhalve kilogram

snel toenemende kennis over ons brein. Deze

herinneringen uit onze prilste jeugd ophalen,

informatiebrochure is een eerste aanzet daartoe.

voor de zetel van gevoelens en creativiteit….

en bloedvaten die wordt afgedekt door de hersenpan.

een reis plannen, een debat voeren of een

De brochure wil een stimulans zijn tot nadenken,

Het “brein”, één woord dat

tekst begrijpen? Hoe kunnen we piano spelen,

tot dialoog, tot debat. Ze heeft niet de bedoeling

zowel het lichamelijke als

een marathon lopen of een kraan repareren?

om positie in te nemen, te oordelen of te

het geestelijke aspect van de

En bovenal wat is de relatie tussen onze

veroordelen. Ze heeft alleen tot doel om te

hersenen en ons bewustzijn en identiteit.

informeren en te interesseren zodat ieder die

Naarmate we meer over de structuur en de

dat wil, geïnformeerd kan meebeslissen over

functie ervan te weten komen, dagen nieuwe

de richting waarin onze samenleving in de

vragen op. Weten we echt wel wat een

toekomst moet evolueren.

menselijke hersenen samenvat.

depressie werkelijk is? Zal een scanner ooit onze gedachten kunnen lezen? Veranderen medicijnen die inwerken op mijn hersenen, mijn identiteit? Grijpen zij in op wie ik werkelijk ben? Is een psychopaat verantwoordelijk voor zijn crimineel doen en laten?

neuroplasticiteit, sociale uitsluiting

I

Voortdurend h 6 & 7 in opbouw

Voortdurend in opbouw

Fabienne is psychomotorisch therapeute. Ze geniet van haar job: spelen met de allerkleinsten! Twee maal per week gaat ze langs bij gezinnen die aan de rand van de samenleving leven. Ze legt haar speeltapijtje op de grond en gaat er zelf opzitten. Samen met mama en kind. De allerkleinsten masseert ze – langzaam, zacht en liefdevol. Voor de iets grotere kinderen zijn er spelletjes: ringen stapelen, met blokken spelen, applaudisseren, lachen, … samen pret beleven.

“De ouders ontdekken dat zelfs een heel klein kind al dingen kan doen. Samen met de ouders ben ik verrukt over de nieuwe dingen die het kind leert. Terwijl we spelen, praten we met het kind en met de moeder en de vader. We vertellen hoe blij we zijn om wat het kind allemaal al kan.” Praten, stimuleren en appreciëren is iets wat soms helemaal ontbreekt in gezinnen aan de rand van de samenleving, waar de kinderen vaak urenlang voor de televisie zitten.

Waarom doet Fabienne dat allemaal? Haar

doorbreken die leidt van psychomotorische

werk maakt deel uit van een pilootprogramma

achterstand tot een mislukte schoolcarrière en

voor psychomotorische stimulatie. Het werd

uitsluiting van de arbeidsmarkt.

opgestart in een kansarme buurt. Het

"Wij besteden veel aandacht aan de affectie-

programma is gebaseerd op het idee dat de

ve aspecten. We hebben ondervonden dat

hersenen van een klein kind zich beter

het geen zin heeft om met educatieve pro-

ontwikkelen naarmate het meer en betere

gramma’s over opvoeding alleen maar naar

Hersenen in ontwikkeling

stimuli krijgt in een positieve omgeving. De

de moeders te stappen. Evenmin bekomen

stimuli activeren de hersencellen om een

we resultaten wanneer we ons alleen op

dichter netwerk te bouwen. Dat netwerk in de

het kind zouden concentreren door hen bij-

In de twintigste week van de zwangerschap

hersenen vormt uiteindelijk de “informatie-

voorbeeld een paar uur per week in een

heeft een kind zijn totale voorraad hersen-

snelweg” die als basis dient voor alle latere

crèche op te vangen met stimulatieprogram-

cellen of neuronen aangemaakt. Er zijn dan

mentale leerprocessen.

ma’s. Ons programma benadrukt de band tussen ouders en kinderen. We gaan uit van

honderd miljard zenuwcellen gevormd. Daarna komen er nauwelijks nog nieuwe

Van ouder op kind

de hypothese dat de hersenen van het kind zich beter ontwikkelen als we hen aange-

neuronen bij. Er is echter in het tweede deel van de zwangerschap en na de

Terwijl ze zich met de kinderen bezighoudt,

paste stimuli geven in het juiste affectieve

geboorte nog wel een zeer intense toename

besteedt Fabienne ongemerkt ook veel aan-

klimaat. Dat klimaat heeft een weldoende

in het aantal verbindingen (de synapsen)

dacht aan de moeders (of aan de vaders als

invloed op cognitieve eigenschappen als

tussen de verschillende neuronen. Tijdens

ze aanwezig zijn). "Ik breng hen impliciet de

intelligentie en geheugen. We proberen voor

de eerste tien levensjaren vormen de erva-

boodschap dat ze goede ouders kunnen zijn.

die allerkleinsten een wereld te openen die

ringen van het kind de basis voor een

Meestal zijn ze overtuigd van het tegendeel.

ruimer is dan wat hun ouders hen gewoon-

selectie tussen deze verschillende verbin-

Het feit dat velen onder hen als kind

lijk bieden. Niet omdat die ouders in aanleg

dingen. De meest gebruikte synapsen wor-

geplaatst werden, is daar waarschijnlijk niet

slechte ouders zouden zijn, maar omdat ze

den versterkt, terwijl ongebruikte synapsen

vreemd aan."

zelf ook zo zijn opgevoed en geen weet heb-

verdwijnen. Zo is een kind bij de geboorte

Volgens Fabienne en haar collega’s vormt een

ben van alternatieven." *

bijvoorbeeld in staat om alle fonemen van

tekort aan adequate stimuli bij zeer jonge kin-

alle talen ter wereld uit te spreken. Na de

deren een van de verklaringen waarom psycho-

Behoren dergelijke programma’s tot sociale

leeftijd van tien maanden – zelfs nog voor

sociale achterstand en uitsluiting worden over-

reïntegratie of tot biomedische preventie?

het kind echt kan praten – kan het alleen

gedragen van de ene generatie op de andere.

Waarschijnlijk beiden. Op zich wijst het project

nog de klanken uitspreken van de talen die

Met hun programma willen ze de spiraal

erop dat er geen waterdichte scheiding is tussen

het regelmatig hoort.

Omvangrijker dan het universum! Elk van onze honderd miljard neuronen heeft gemiddeld tienduizend verbindingen met andere hersencellen. Daarmee benadert het aantal contacten in onze hersenen het getal 10 tot de 15de macht! Dat is ongeveer een half miljard contacten per kubieke millimeter! We zouden tweeëndertig miljoen jaar bezig zijn om al deze verbindingen één voor één te tellen!

* Interview met Prof. Hadelin Hainaut, “Vaincre la maladie de l’exclusion sociale”, Imagine Magazine nr 27, oktober 2001.

Mijn bijzonder brein

We leren zonder dat we het zelf weten!

Nooit af De plasticiteit van de hersenen blijft geluk-

belangrijke

Uit cognitief psychologisch onderzoek is

kig niet beperkt tot de kinderjaren, zoals

heroriënteren, versterken, maar soms ook

gebleken dat we de hele tijd door leren,

lange tijd werd gedacht. Tot voor enkele

verbreken van verbindingen tussen zenuwcel-

zonder dat we het zelf weten. Dat is een

decennia dachten hersenwetenschappers

len is de rijkdom van de ervaring.

onvermijdelijk gevolg van de manier waarop

nog dat er weinig in de hersenen gebeurt

de hersenen informatie verwerken en opslaan

nadat ze hun maturiteit hadden bereikt. Ze

Deze cellulaire fenomenen liggen aan de

door nieuwe contacten en communicatie-

gingen er van uit dat de hersenen vanaf dan

basis van elk geheugen- en leerproces.

circuits aan te leggen. Misschien slagen we

stabiel en onbuigzaam zijn. De essentiële

Hoewel de kindertijd zonder enige twijfel

er zelfs ooit in om passief te leren, en reali-

zaken worden tijdens de kindertijd geleerd

de beste periode is om te leren, blijft het

seren we die oude droom waarin we met een

omdat dan de belangrijkste verbindingen

mogelijk om op alle leeftijden te leren. Die

lescassette “Spaans” onder het oorkussen

tussen de neuronen voor eens en voor altijd

wetenschap moet een stimulans zijn voor

slapen en zo ook echt Spaans leren. Wellicht

worden gecreëerd zodat het moeilijk was

alle volwassenen en jong gepensioneerden

zal het evenwel bij dromen blijven.

om na een bepaalde leeftijd nog iets anders

om blijvend nieuwe activiteiten op te star-

Maar door hersenonderzoek zullen we in de

te leren.

ten en om te beseffen dat het nooit te laat

toekomst veel beter begrijpen hoe de her-

Sinds een twintigtal jaar tonen steeds meer

is om een verborgen artistiek talent te ont-

senen veranderen op basis van leerervarin-

studies aan hoe jonge en oude hersenen een

wikkelen of een nieuwe taal te leren. Want

gen. We zullen dan ook beter begrijpen

opmerkelijke capaciteit hebben om zich aan te

al deze nieuwe leerprocessen zijn voor vol-

met welke leermoeilijkheden sommige

passen in functie van de omgeving. Neuronen

wassenen en ouderen uitstekende “gym-

kinderen en volwassenen worden geconfron-

blijken in staat om zich te reorganiseren en

nastiek” om de hersenen plooibaar en

teerd en hoe we de pedagogische processen

bevoorrechte verbindingen aan te leggen voor

dynamisch te houden

informatie.

Dat

creëren,

daaraan kunnen aanpassen.

de twee domeinen. Het programma vertrekt

I

Voortdurend h 8 & 9 in opbouw

van het idee dat biologische stoornissen in de

Met de handen van iemand anders!

hersenen kunnen worden veroorzaakt of

Een spectaculair voorbeeld van neuroplasticiteit is de manier waarop de hersenen van een

onderhouden door een sociaal onevenwicht.

patiënt met twee getransplanteerde handen zich reorganiseerden. Na de amputatie van de

Dat idee hoeft niet diametraal te staan tegenover

handen was de omvang van de zone in de hersenschors die de handen controleert, sterk

het klassieke concept dat sociale problemen

gekrompen. Maar kort na de transplantatie leken de hersenen de getransplanteerde handen

deels kunnen voortspruiten uit een biologische

te “herkennen”. In de daaropvolgende weken kregen die nieuwe handen een plaats in de herse-

functiestoornis. Beiden zijn mogelijk en sluiten

nen toebedeeld die vroeger door de “oorspronkelijke” handen werd ingenomen. Blijkbaar wer-

elkaar helemaal niet uit. Onze hersenen zijn

den de neuronen die op non-actief waren geplaatst na de amputatie, opnieuw geactiveerd en gin-

immers een heel plastisch orgaan. Ze veranderen

gen ze opnieuw communicatiekanalen met andere neuronen aanleggen. Geleidelijk aan

voortdurend, ook onder invloed van uitwendige

slaagde de patiënt erin om beide handen onder controle te krijgen.

factoren. Dat voortdurend veranderen heet plasticiteit.

Giraux, P. en anderen, “Cortical reorganisation in motor cortex after graft of both hands”, Nature Neuroscience, juli 2001.

Nota’s

Noodcircuits De hersenplasticiteit wordt door ons lichaam ook benut om de gevolgen van hersenletsels te compenseren. Zo kan iemand onmiddellijk na een beroerte (trombose of embolie) volledig verlamd zijn aan één zijde en na een paar weken

Bescherm uw zenuwen “Neuroprotectie” is een nieuw concept dat opgang maakt in de medische wereld. Het onderliggende idee is dat wanneer we begrijpen welke aaneenschakeling van biochemische elementen leidt tot het afsterven van zenuwcellen, we misschien ooit geneesmiddelen kunnen ontwikkelen die deze afsterving afremmen of zelfs voorkomen. Dat zou een grote stap voorwaarts zijn voor de behandeling van aandoeningen die te wijten zijn aan een degeneratie van neuronen zoals de ziekte van Alzheimer en Parkinson. Maar ook voor beroertes zijn dergelijke geneesmiddelen een godsgeschenk, want de belangrijkste problemen bij een beroerte worden veroorzaakt door het afsterven van zenuwcellen als gevolg van zuurstofgebrek.

revalidatie toch opnieuw een zekere mobiliteit

Meer info:

terugvinden. In uitzonderlijke gevallen zelfs volledig herstellen. We weten nu dat

z

een goede revalidatie op het niveau van de hersenen wordt vertaald in de mobilisatie

L’Homme Thermomètre, Laurent Cohen, Odile Jacob uitgeverij, 2004

z

De man die zijn vrouw voor een hoed

van neuronen die dezelfde rol vervullen

hield, Oliver Sacks, Ooiervaar uitgeverij,

als de vernietigde neuronen. Dit resulteert

2002

in de aanleg van noodcircuits die de functie gedeeltelijk

of

volledig

z

Les accidents vasculaires cérébraux,

overnemen.

l’attaque cérébrale, une course contre la

Kortom, de hersenen lijken zelfs bij oudere

montre, Antoine Dunac, Ellipses uitgeverij,

mensen in staat om alternatieve oplossingen te bedenken om de zone te omzeilen die door het accident werd vernield.

2002 z

Que faire de notre cerveau? Catherine Malabou, Bayard uitgeverij, 2004

ADHD

I

Luk h 10 & 11

Lu k is druk, heel druk

Luk is niet als andere kinderen. Van in zijn wieg leek hij al veel onrustiger dan zijn oudere broer en zus. Als peuter en kleuter kon hij nooit lang met iets spelen. Hij was zijn speelgoed dadelijk beu. In de lagere school hoort en ziet Luk alles wat er rond hem gebeurt, maar wat de lerares vertelt … dat heeft hij meestal niet gehoord. Het ene moment zit hij op zijn stoel, het volgende onder de tafel. Luk heeft ADHD, hij is nu in therapie. Twee keer per dag neemt hij een pilletje. “Dat pilletje maakt me rustig in mijn hoofd,” zegt Luk.

ADHD in kaart ADHD is een ontwikkelingsstoornis met als hoofdkenmerken aandachtstekort en hyperactiviteit/impulsiviteit. Kinderen die lijden aan aandachtstekort en concentratiestoornis kunnen moeilijk de aandacht op een taak richten, die aandacht vast houden en zich niet laten afleiden door externe prikkels. Ze slagen er nauwelijks in om dingen af te maken, hebben moeite om taken en activiteiten te plannen en te organiseren, raken spullen kwijt en zijn vergeetachtig. Impulsieve kinderen handelen voor ze nadenken. Ze geven antwoord, nog voor de vraag is gesteld, hebben geen tijd om keurig hun beurt af te wachten, verkopen anderen een dreun voor ze het zelf in de gaten hebben. Hyperactieve kinderen zijn voortdurend in beweging, zitten continu te draaien op hun stoel, staan op, kruipen onder de tafel of beklimmen het boekenrek. Ze zijn snel opgewonden, maar ook gauw gefrustreerd. Stil zitten en rustig zijn vraagt van hen een overmaat aan energie.

Niet altijd even druk Geen twee kinderen met ADHD zijn hetzelfde. Sommigen hebben alleen aandachtstekort, men spreekt dan van ADD, anderen zijn overwegend hyperactief en impulsief. Daarom zijn er verschillende subtypes binnen het concept ADHD. Bovendien ontwikkelen kinderen met ADHD soms een aantal bijkomende problemen waaronder motorische, leer-, gedrags-, relationele en emotionele problemen.

Lange tijd dachten de ouders van Luk dat hij gewoon een lastig kind

Ze vroegen zich af: “Zal zijn hele verdere leven in het teken van

was. Tot de juf van het eerste leerjaar hen vertelde dat hun zoontje

deze ziekte staan?”

onmogelijk was in de klas. “Of ze Luk al eens hadden laten testen?” Na talrijke onderzoeken en gesprekken met de kinderpsychiater en

In elke klas

de neuropsycholoog viel de diagnose: ADHD. Dat staat voor de Engelse term “Attention Deficit Hyperactivity Disorder” ofwel aan-

Naar schatting lijdt ongeveer één kind op twintig aan ADHD. Dat

dachtsstoornis met hyperactiviteit en impulsiviteit. Gemakkelijker te

betekent dat er in elke schoolklas gemiddeld één kind met ADHD

onthouden is misschien “Alle Dagen Heel Druk”, maar deze bena-

zit. Het is een misverstand dat ADHD er altijd “uitgroeit”. Een aan-

ming klopt niet helemaal want er zijn ADHD-kinderen die alleen aan-

zienlijk deel van de volwassenen bij wie als kind de diagnose ADHD

dachtstoornissen hebben maar niet altijd hyperactief of druk zijn.

werd gesteld, heeft er op latere leeftijd nog last van. Ze lopen een

De diagnose was een opluchting voor de ouders van Luk. Er was

hoger risico om vast te lopen in studie, werk, relaties of familie.

erkenning van hun probleem. Ze wisten wat er met Luk aan de hand was. Het was nu gemakkelijker om aan anderen – de juf, de badmeester, de trainer van de turnploeg – uit te leggen waarom

Geen test

Luk soms zo heftig was. Bovendien konden ze starten met een

Een eerste moeilijkheid bij ADHD begint met de diagnose: er bestaat

behandeling.

niet zoiets als “een test voor ADHD”. Kinderen bij wie ADHD wordt ver-

Anderzijds was het ook een tegenslag. Luk was anders dan de ande-

moed, vertonen een grote verscheidenheid aan probleemgedrag.

re kinderen. Luk was plots “een kind met een stoornis”, een ziekte.

Bovendien schuiven ouders, leraren en andere opvoeders de meest uit-

Mijn bijzonder brein

Aangeboren of falende opvoeding?

symptomen van aandachtstekort en/of hyperactiviteit/impulsiviteit vertonen. Deze symp-

70 tot 80 % van de vatbaarheid voor ADHD zou genetisch bepaald zijn. Daarmee is ADHD

tomen moeten minstens zes maanden aan-

voor een flink deel een aangeboren afwijking, of met andere woorden “het zit voor een stuk

wezig zijn, gedeeltelijk al voor de leeftijd van

in de genen”. Ook omgevingsfactoren spelen een rol: een te laag geboortegewicht,

zeven jaar en ze moeten zich ten minste op

vroeggeboorte, roken, druggebruik van de moeder tijdens de zwangerschap …. Dit zijn

twee of meer terreinen afspelen, bijvoorbeeld

overigens geen risicofactoren die alleen tot ADHD kunnen leiden, ook bij andere psychische

op school, thuis, de jeugdbeweging.

aandoeningen van het kind spelen ze een rol.

Daarom is het stellen van de diagnose een taak voor professionele hulpverleners, die

ADHD is een stoornis die zich in de hersenen afspeelt. Bij ADHD-kinderen zijn de frontale

voldoende tijd kunnen uittrekken … en daar

cortex gemiddeld kleiner en de kleine hersenen gemiddeld kleiner dan bij andere kinderen.

durft het wel eens foutlopen. Bij de gespecia-

Belangrijker is dat er bij ADHD een verstoring is van de communicatie tussen diepgelegen

liseerde centra loopt de wachttijd vaak op tot

hersenkernen en de prefrontale cortex, het hersengebied achter het voorhoofd. De

meerdere maanden, zodat kinderen soms bij

diepgelegen kernen bepalen hoeveel en welke informatie wordt verwerkt, de prefrontale

artsen of paramedici terecht komen die de

cortex bepalen de manier van reageren. De zenuwbanen die zorgen voor de verbinding tus-

diagnose niet altijd even zorgvuldig stellen.

sen deze hersengebieden maken te weinig dopamine en noradrenaline aan, en dat heeft ADHD-gedrag tot gevolg. Methylfenidaat, het bestanddeel dat de basis vormt van medicijnen

Glijdende diagnose?

als Rilatine®, verhoogt de concentratie van deze boodschapperstoffen en verbetert daarmee de communicatie tussen die hersengebieden (zie ABC van mijn bijzonder brein).

Sommigen beweren dat er in de maat-

Verder zijn de meeste specialisten het er over eens dat ADHD geen gevolg is van TV-kijken,

schappij tendensen aan het werk zijn die

videospelletjes spelen, falende opvoeding, overgevoeligheid of allergie voor bepaalde

maken dat de diagnose ADHD nu veel vaker

voedingsstoffen of een teveel aan snoepgoed en suiker. Toch is het zo dat een onregelmatig,

wordt gesteld dan vroeger. Dat heeft veel

onrustig en jachtig leven, thuis en op school, de symptomen van een ADHD-kind versterken.

te maken met de wat vage omschrijving

Kinderen en jongeren met ADHD hebben nood aan betrokkenheid en geborgenheid,

van de aandoening. Zo leidt een ruimere

genegenheid, stimulering, emotionele steun en structuur in hun omgeving.

interpretatie van de criteria tot een exponentiële toename van het aantal kinderen dat het predikaat ADHD opgespeld krijgt. De

I

Luk h 12 & 13

diagnose ADHD blijft een beetje arbitrair: je eenlopende houdingen bij kinderen weg

moet voldoen aan zes van de negen crite-

onder het etiket “concentratiemoeilijkheden”.

ria voor zowel aandachtstoornis als hyper-

Kinderen die faalangst hebben, niet gemoti-

activiteit/impulsiviteit. Waarom niet aan

veerd of onwillig zijn, die de leerstof niet

zeven? En eerlijk … een kind dat vier of vijf

begrijpen of die door zorgen worden afgeleid

van de symptomen heeft, kan ook al knap

… Ze worden allemaal gecatalogeerd als kin-

druk zijn.

deren met een concentratiestoornis. Kortom

Misschien is er meer aan de hand. Misschien

de termen “concentratiegestoord”, “hyperac-

leven we vandaag in een maatschappij waar-

tief” en “impulsief”, de kernsymptomen van

in het voor sommige ouders beter past om

ADHD, worden van persoon tot persoon ver-

een kind met een aandoening te hebben, dan

schillend ingevuld.

een “gewoon” kind dat misschien wat ruim

Vooraleer een kind de diagnose ADHD krijgt,

afwijkt van het gemiddelde kind. Er zijn men-

moet het een combinatie van verschillende

sen die vinden dat er van onze maatschappij

een dwang uitgaat om drukke

en noradrenaline in

het uitdenken en uitvoeren van een meer

kinderen al snel “onaangepast

verhoogde

mate

gepaste reactie. Onderzoek wijst uit dat

druk” te vinden waardoor ouders

beschikbaar zijn in de

geneesmiddelen als Rilatine® succesvol zijn

in de richting van een medische

hersenen (zie ABC van

bij 70 tot 80 % van de ADHD-kinderen. De

diagnose worden geduwd.1

mijn bijzonder brein).

hyperactiviteit, impulsiviteit en concentratie-

Dat zou leiden tot een over-

Daardoor verlopen sommi-

zwakte verminderen, er is minder fysieke en

diagnose van ADHD.

ge hersenactiviteiten efficiën-

verbale agressie, het schoolwerk wordt

Ongetwijfeld leidt dat tot een span-

ter, zoals de selectie en orde-

beter en nauwkeuriger gemaakt, de contac-

ningsveld, want voor een kind dat echt

ning van prikkels uit de omge-

ten met leeftijdsgenoten verlopen vlotter

ADHD heeft, is een snelle en accura-

ving, het afremmen van een

waardoor ze beter worden geaccepteerd.

te diagnose een “must”. Zonder

te snelle impulsieve reactie en

Medicatie kan bij sommige kinderen vermij-

een correcte diagnose kan een kind gedurende vele jaren verstoken blijven van de

De therapie voorbij

juiste zorgen en behandeling.

Hoe behandelen?

middel. De groep van symptomen die samen de diagnose ADHD uitmaken, vinden

In 2003 publiceerde een groep vooraan-

we ook als afzonderlijke entiteiten bij kinde-

staande Amerikaanse bio-ethici een lijvig

ren terug en in variërende mate.

rapport waarin ze de mogelijke problemen

Een aantal symptomen wordt ook terugge-

ADHD echt genezen kan niet. Er bestaat geen

schetsen die een toenemende medicalise-

vonden in “normale” kinderen.

geneesmiddel of behandeling die ADHD

ring van ons dagelijks leven met zich brengt.

Doordat artsen deze geneesmiddelen als

geneest. Wel kunnen de verschijnselen die

Ze erkennen dat toediening van neurostimu-

“veilig” beschouwen, bestaat de neiging dat

samenhangen met ADHD worden verminderd.

lerende medicijnen in echte ADHD-gevallen

ouders en zorgverleners steeds vaker naar

Dat laat toe om de negatieve spiraal in de

een effectieve therapie is. Toch zien zij grote

het middel grijpen onder het motto “baat

ontwikkeling van het kind te doorbreken.

maatschappelijke problemen bij het toene-

het niet, dan schaadt het niet”.

Behandeling kan op twee niveaus: er is

mend gebruik van deze geneesmiddelen.

Er is een groeiende socio-economische druk

gedragstherapie en medicatie. Gedrags-

Hun bezwaren:

– van scholen, verzorgers, de farmaceuti-

therapie richt zich op het kind, de ouders, de

Zelfs als neurostimulerende geneesmidde-

sche industrie en de sociale zekerheid – om

school, of alle drie tegelijk. Die therapie is

len correct worden gebruikt voor de behan-

deze geneesmiddelen voor te schrijven om

evenwel niet altijd beschikbaar of de ouders,

deling van een erkende aandoening, blijven

ongewenst gedrag te behandelen in plaats

het kind of de school kunnen er de energie

het middelen die bedoeld zijn om het

van de onderliggende maatschappelijke

niet voor opbrengen.

gedrag te veranderen en te controleren.

problemen aan te pakken.

Medicatie is een andere mogelijkheid. Het

Bovendien worden ze door volwassenen

Deze geneesmiddelen kunnen eveneens de

gaat dan in de eerste plaats om neurostimu-

opgelegd aan kinderen. Aan de basis van

mentale prestaties – onder meer het con-

lerende middelen als methylfenidaat, in

het gebruik ervan ligt “afwijkend gedrag”;

centratievermogen – van normale mensen

België beter bekend onder de merknamen

precies de vermindering of het wegvallen

verbeteren. Ze worden steeds vaker door

Rilatine® en Concerta®. Het is nog niet hele-

van dit afwijkend gedrag is de maat voor

studenten gebruikt om hun prestaties bij

maal duidelijk waarom hyperactieve kinde-

het succes van het geneesmiddel.

studie en examens te verbeteren.

ren baat hebben bij een stimulerend middel,

Er is onduidelijkheid welk gedrag precies

maar geneesmiddelen als Rilatine zorgen

moet worden behandeld met het genees-

“Better children, beyond therapy”, a report of the President’s Council on Bioethics, 2003.

ervoor dat de neurotransmitters dopamine 1 Interview met Micha De Winter “Van pathologiebestrijding naar functieverbetering”, in “Een ander ik. Technologisch ingrijpen in de persoonlijkheid”, Rathenau Instituut, 2004.

Mijn bijzonder brein

den dat ze naar het bijzonder onderwijs

het normale brein een fikse concentratieduw.

moeten of in ernstige opvoedingsmoeilijk-

Het verruimde gebruik van dergelijke medicij-

heden terecht komen. Alleen maar voorde-

nen leidt tot een samenleving waarin

len dus? Of toch niet?

“gewoon” niet meer genoeg is, waarin varia-

Meer info over ADHD: z

ties onmiddellijk als afwijkend worden

Druk kind, pilletje erin?

beschouwd en natuurlijke eigenschappen 2

ADHD? Laat je niets wijsmaken!, H. De

onherroepelijk moeten worden verbeterd.

Backer, EPO, 2003.

Pieters staat niet alleen met zijn kritiek.

z

werkingsduur. Ze moeten elke dag worden

Talrijke mensen stellen zich vragen bij het toe-

probleem, M. Danckaerts, UZ Gezondheidsbrief,

genomen (vaak meermaals) en gedurende

nemend gebruik van geneesmiddelen om

113, 2001.

vele jaren. Ze genezen ADHD niet echt.

onze psyche, ons gedrag, en onze mentale

z

Toch zijn neurostimulerende middelen aan

vaardigheden te verbeteren. Zeker als het

teit, www.gezondheid.be

een gestage opmars bezig. Alhoewel ze al

onze kinderen betreft (zie kader “De therapie

z

tientallen jaren beschikbaar zijn, worden ze

voorbij”). Het slikken van medicijnen heeft

vooral de laatste tien jaar in versneld tempo

dan niet langer tot doel om ziekte te verhel-

Zelfhulpgroepen en websites

gebruikt. Zo nam tussen 1990 en 2000 in de

pen, maar eerder om ons functioneren en ons

z

Centrum “Zit Stil”, www.zitstil.be

VS de jaarlijkse productie van methylfenidaat

gedrag te verbeteren. Daarmee worden medi-

z

Aandacht, Werkgroep volwassenen met

met 730 % toe. Ook in Europa zit het verbruik in

cijnen een reëel instrument in de opvoeding,

de lift. In Nederland werd in 1997 Rilatine

een pedagogisch hulpmiddel.

60.000 keer verstrekt, in 2000 was dat 180.000

ADHD, een complex diagnostisch

ADHD – Aandachtstoornis met hyperactiviADHD-consultatielijn, 0902 88 777

ADHD, www.adhd-volwassenen.be z

ADHD-land, centraal informatiepunt rond ADHD in Nederland, www.adhd.nl

keer.

Ook de ouders van Luk hebben geaarzeld of

“Rilatine® was aanvankelijk voorbehouden

ze hem neurostimulerende geneesmiddelen

voor zeer moeilijke hyperactieve kinderen

zouden geven … net als de meeste ouders

met ADHD,” zegt de Nederlandse medisch

van een ADHD-kind, overigens. Ook voor hen

historicus Toine Pieters. “Nu krijgen ook

was dat geen evidente beslissing.

gewoon drukke kinderen het.” Zo wordt het pilletje al te snel de “gemakkelijke weg” die vermijdt dat onderliggende, vaak sociale en opvoedkundige, problemen worden aangepakt. Want zo’n pilletje werkt heel simpel: druk kind, pilletje erin … en weg zijn de problemen. Bovendien beginnen nu ook studenten deze medicijnen te slikken bij het afleggen van examens. Het geneesmiddel geeft ook aan

I

2004, Wilrijk. z

Geneesmiddelen als Rilatine hebben een korte

®

Luk h 14 & 15

Kennismakingsnummer Centrum “Zit Stil”

2 Toine Pieters, “Pillen en psyche, culturele eb- en vloedbewegingen”, Rathenau Instituut, 2002.

Nota’s

leerproblemen

I

Luk h 16 & 17

Met de vinger gewezen…

Inmiddels is Luk,de jongen met ADHD uit het vorige verhaal, twaalf geworden. Hij heeft nog steeds moeite om stil te zitten. Zich concentreren is evenmin zijn beste eigenschap. Maar hij heeft het wel tot in de zesde klas gebracht. De ouders, de school en de medewerkers van het CLB leverden prachtig werk. Ze maakten ADHD bespreekbaar, zowel in de klas als daarbuiten. Dat maakte het voor Luk gemakkelijker om “zijn bijzonder brein” te accepteren. De school organiseerde ook een ouderavond voor alle ouders uit de klas van Luk. Zo kregen ze een beter inzicht in ADHD en zagen achter het drukke gedrag van Luk een kind met een verhaal. En een stel ouders voor wie het opvoeden van een kind niet altijd even gemakkelijk was.

Helaas verloopt het schoolparcours van een kind met ADHD niet altijd even vlekkeloos. Heel wat kinderen met een “bijzonder brein” vallen uit de boot. Of het nu gaat om kinderen met ADHD, met leerstoornissen zoals dyslexie, dyscalculie …, met een autismespectrumstoornis of met een psychisch probleem. Vaak worden deze kinderen met de vinger gewezen, gepest, voor dom versleten, staan ze buiten de groep, moeten meer dan eens een jaar overdoen, veranderen vaak van school (vrijwillig of onder druk van de school) of ze haken af. Ze verdwijnen uit het reguliere schoolcircuit, terwijl er vaak helemaal niks mis is met hun intelligentie. Van gemiste kansen gesproken.

Eén op vijf

Gestoord of divers

Mijn kind, beter dan gemiddeld

Experts verschillen van mening over hoe de

De Utrechtse hoogleraar pedagogische

samenleving met deze gemiste kansen moet

wetenschappen, Micha De Winter, is een

Ook ouders gaan niet vrijuit, zegt De Winter.

omspringen. Sommigen zien deze stoornissen

andere mening toegedaan. Elk kind is ver-

Ouders willen een eigen identiteit voor hun

als medische problemen die vragen om een

schillend en we moeten al die verschillen

kinderen, een erkenning van hun persoonlijk-

medische oplossing. Zij zien het meeste heil in

veel minder medicaliseren, stelt hij. Een

heid. Maar dat krijgen ze niet altijd voor

een volwaardige en geïntegreerde gezond-

Engels spreekwoord zegt: “It takes a village

elkaar in het reguliere onderwijssysteem.

heidszorg voor kinderen en jongeren. En die is

to raise a child,” en dat gemeenschapsele-

Tenzij er voor hun kind een medisch label is

er (nog) niet in België. Het aantal jongeren met

ment komt in onze samenleving steeds meer

bedacht, een syndroom. Je mag dan niet

een expliciete zorgvraag wordt geraamd op 3 %.

op de tocht te staan. Onze cultuur is geïndi-

meer twijfelen aan het syndroom dat zij net

Een derde daarvan staat op een wachtlijst of

vidualiseerd en gefragmenteerd en precies

met zoveel moeite hebben geclaimd.

krijgt niet meteen de zorg die nodig is. Dat

daar ligt de oorzaak van de “boom” aan neu-

Tegenwoordig zie je die reactie bijvoorbeeld

betekent dat in Vlaanderen ongeveer 13 000

ropsychiatrische diagnoses bij kinde-

jongeren (voor heel België gaat het dan om

ren en jongeren. Kinderen moe-

meer dan 20 000) of hun ouders of opvoeders

ten meer worden gerespec-

een uitdrukkelijke hulpvraag hebben geformu-

teerd in hun natuurlijke diver-

leerd, waaraan niet wordt tegemoet gekomen.1

siteit. Onze maatschappij is

Om nog te zwijgen van de talrijke jongeren die

niet in staat om te gaan met

geen hulpvraag hebben geformuleerd, maar

normale tempoverschillen in

die wel met een neuropsychisch probleem

leren tussen kinderen.

kampen. Dat zijn er heel wat. Uit een

Eerst moet er een

Nederlandse epidemiologische studie blijkt dat

“medisch label”

liefst 22 % van de jongeren voldoet aan de criteria

op worden geplakt.

van een of andere neuropsychiatrische stoornis2.

Pas als een kind

Geen wonder dus dat er spanning heerst in de

dyslectisch (woordblind)

sector van de geestelijke gezondheidszorg: de

wordt bevonden, krijgt het allerlei aanpassin-

en op hoge poten eisen ouders een diagno-

zorg lijkt vast te lopen. Er is toenemende frustra-

gen in leervormen en krijgt het bij examens

se, een label. “Mijn kind is hoogbegaafd, en

tie bij ouders omwille van lange wachttijden, er

en toetsen meer tijd. Wij hebben zo’n starre

daardoor is het op school onaangepast.”

zijn escalerende problemen bij jongeren en over-

omgeving voor kinderen georganiseerd dat

Natuurlijk zijn ze er wel, hoogbegaafde kin-

belaste zorgverleners … Dat een samenleving dit

we dit soort diagnoses, en wellicht straks ook

deren met een super-IQ, dyslectici met grote

schromelijke tekort in het zorgaanbod lijkt te

allerlei pillen, nodig hebben om hen tege-

taalproblemen, en onhandelbare ADHD‘ers.

aanvaarden, heeft volgens sommigen te maken

moet te komen. Alleen op medische gronden

Alleen: het maatschappelijk effect is dat meer

met een diepgewortelde en globale miskenning

kunnen we dan nog verschillen tussen kinde-

kinderen labels opeisen of opgelegd krijgen

van de psychische problemen bij jongeren.1

ren toestaan3.

dan wetenschappelijk valt te onderbouwen.

heel sterk bij “hoogbegaafdheid” en “dyslexie”. Met veel assertiviteit

1 Cools B, “Kortsluiten om te ontsluiten. Stappen in de ontwikkeling naar een geïntegreerde geestelijke gezondheidszorg voor jongeren in Vlaanderen”, Acta Hospitalia, 2003-2, 59-74. Bob Cools is klinisch psycholoog en was adviseur geestelijke gezondheidszorg tijdens de regering Verhofstadt I. 2 Verhulst F, “Kinder- en jeugdpsychiatrie”. In : de Jong A en anderen, “Handboek psychiatrische epidemiologie”, 1999. 3 Interview met Micha De Winter “Van pathologiebestrijding naar functieverbetering”, in “Een ander ik. Technologisch ingrijpen in de persoonlijkheid”, Rathenau Instituut, 2004.

Mijn bijzonder brein

Het begrip verspreidt zich en wordt van zijn

De reddingssloep van 1B+

klinische

zorgvuldigheid

ontdaan.

De

verspreiding van een medisch begrip onder Eind juni 1997 waren een aantal ouders koortsachtig op zoek naar een aangepaste opleiding voor

het grote publiek werkt zo gemakzucht in de

hun kinderen binnen het gewoon secundair onderwijs. Allemaal normaal begaafde kinderen met

hand, bij ouders, hulpverleners en maat-

een leer- en/of aandachtsprobleem. De overgang van lager naar secundair onderwijs leek voor

schappelijk werkers. Waarom richten we het

deze kinderen, juist omwille van hun leerproblemen, geen evidentie. Ze konden inschrijven voor

onderwijs niet zo in dat alle kinderen zorg op

de B-stroom (de richting die leidt naar het beroepsonderwijs in de tweede en derde graad). Of ze

maat krijgen? Dan heb je die omweg van de

kozen voor een eerste jaar A (algemeen en technisch onderwijs), met het risico te mislukken.

medische en psychologische labels helemaal

Een aantal ouders vond een luisterend oor bij de directie en de leraren van het Sint-Jozefinstituut

niet nodig.

in Kessel-Lo. In september 1998 werd gestart met een brugklas (1B+) die moest toelaten om de leerlingen later te laten opstromen naar 1A.

Niet voor doetjes

School als spiegel van de samenleving Elke leerkracht, elke directeur, elke zorgvers-

Inmiddels bestaat 1B+ al zes jaar. Meer dan tachtig leerlingen hebben gebrugd in 1B+, de meer-

trekker worstelt vandaag met de vraag hoe

derheid onder hen stroomt op naar 1A. Het aantal leerlingen in 1B+-klas wordt elk jaar bewust

hij al deze kinderen en jongeren met een bij-

laag gehouden, liefst rond de twaalf. Het zijn allemaal leerlingen met een ernstig partieel tekort

zonder brein aan hun trekken laat komen bin-

voor lezen en spelling, rekenen, of aandacht en werkhouding. In de meeste gevallen werd hier-

nen het reguliere onderwijssysteem. Er zijn

aan een diagnose van een leer- of aandachtsprobleem verbonden (dyslexie, dysorthografie, dys-

mogelijkheden. Door differentiatie in de klas

calculie, ADHD …).

kan de leraar of lerares proberen het onder-

Alle leerlingen van 1B+ hebben recht op individuele handelingsplannen en maatregelen om te

wijsaanbod maximaal af te stemmen op de

stimuleren, te compenseren, te remediëren en te dispenseren (sti-co-r-di-maatregelen). “Toch is

onderwijsbehoeftes van ieder individueel

de 1B+-klas niet voor doetjes,” zegt directrice Jeanine Engelbosch. "Wij verwachten veel van die

kind. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om

kinderen. De speelse uren in een gewone B-klas worden vervangen door hoofdvakken.

via een taakleerkracht leerlingen met speci-

Bovendien krijgen verschillende kinderen na de schooltijd extra begeleiding. Al bij al moeten ze

fieke moeilijkheden tijdelijk bij te werken,

een stuk harder werken dan wanneer ze in een gewone B-klas zouden zitten.”

individueel of in kleine groep. Veel scholen hanteren een “leerlingvolgsysteem” om pro-

Mentaliteitswijziging

blemen tijdig te signaleren. Andere scholen

"Als je geen leraren hebt die met hart en handen willen werken aan een brugklas, moet je er

kend is er het opvangnet van het buitenge-

niet aan beginnen," stelt de directrice. "In onze school vonden de leraren dat een uitdaging, een

woon onderwijs … En toch gebeurt het nog

nieuwe wending in hun carrière. Maar het vraagt tijd, die andere aanpak. De evaluatie op twee

veel te vaak dat ouders en kinderen zich

(of meer) sporen knaagt aan het rechtvaardigheidsgevoel waar veel leraren zich aan vast-

omwille van hun anders zijn, ongelukkig voe-

klampen: iedereen gelijk voor de wet. Wij zijn echter tot het inzicht gekomen dat het juist niet

len. Dat ze de indruk hebben dat ze met de

rechtvaardig is om kinderen met verschillende startkansen aan het einde van de rit gelijk te

vinger worden gewezen.

I

Luk h 18 & 19

beoordelen. Je vraagt toch ook niet aan een kind dat een bril draagt om aan het einde examen af te leggen zonder die bril. Dat is een mentaliteitswijziging die wij achter de rug hebben." In 2002 kreeg het Sint-Jozefinstituut voor zijn 1B+-project de koningin Paola-prijs voor het onderwijs. Infopakket Sint-Jozefinstituut en SCHOOLdirect 12 juni 2002.

opteren voor speciale klassen en vanzelfspre-

Nota’s

Meer info: z

Infopakket “Eerste hulp bij leerstoornissen”, Die-’s-lekti-kus vzw.

z

Kinderen met problemen, P. Ghesquière en B. Maes, Garant, 1995.

z

Leerproblemen bestaan echt! Gids voor ouders en betrokkenen, Sprankel vzw.

z

Op eigen kracht ...? Afhankelijkheid en speciale onderwijszorg, T. Dollevoet, G. van Stralen en H. Top, Garant, 2000.

z

Dyslexie en Dyscalculie: ernstige problemen in het leren lezen en rekenen. Recente ontwikkelingen in onderkenning en aanpak, A.J.J.M. Ruijssenaars en P. Ghesquière, Acco, 2002.

z

Leerproblemen, Ik kan niet volgen..., www.gezondheid.be

Zelfhulpgroepen en websites z

Sprankel, Vereniging van ouders van normaalbegaafde kinderen met leerproblemen, www.sprankel.be

z

Die-’s-lekti-kus, www.letop.be

z

NLD-vereniging, Niet verbale leerstoornissen, www.nld.be

z

Vlaamse Vereniging Autisme, www.autismevlaanderen.be

z

Bekina, werkgroep voor ouders en opvoeders van hoogbegaafde kinderen en adolescenten, www.u-stream.be/bekina

Alzheimer, geheugen

Henri is

I

Henri h 20 & 21

in de war

Die bizarre vergeetachtigheid begon nauwelijks merkbaar. Ook voor Henri, 58, voelde het raar aan. Normaal had hij een messcherp geheugen. Hij wist precies wie tijdens welke vergadering wat had gezegd. Maar de laatste tijd, was Henri zichzelf niet. Al die verkeerde handelingen op de computer en de moeite die hij had om zich de naam van nieuwe klanten te herinneren. Als hij tijdens de koffiepauze een grap vertelde, had hij vaag de indruk die al eens eerder verteld te hebben… en dat zijn collega’s wat gegeneerd glimlachten. Henri wilde het verstoppen. Maar dat scheen hem steeds minder goed te lukken. Pas toen zijn echtgenote hem ietwat bezorgd vertelde dat hij de laatste tijd nogal vreemd deed, begreep Henri dat zijn vergeetachtigheid niet zo onschuldig was. De huisarts verwees Henri onmiddellijk naar een neuroloog. Die liet een scan uitvoeren en deed een reeks geheugen- en andere tests. De specialist toonde

zich voorzichtig, maar voor Henri en zijn vrouw was het fatale woord toch gevallen: Alzheimer. Een verpletterende diagnose. Maar de neuroloog kleedde zijn verhaal toch anders in: hij mompelde woorden als “predementie”, “één kans op twee na 5 jaar” en andere wat vage informatie. De neuroloog stelde aan Henri voor om mee te werken aan een klinische studie om een nieuw geneesmiddel te testen. Hij moest het zes maanden lang nemen en aan het begin en het einde tests afleggen. Alles was volledig gratis. Henri neemt dit experimentele medicijn nu al drie maanden. In het begin leek het beter te gaan. Hij wilde er ook in geloven. Maar nu weet hij het niet meer zo zeker. En hij stelt zich vooral vragen: Hoe zeker is het dat hij echt Alzheimer heeft? Wat zal er gebeuren als hij met het geneesmiddel stopt? Hoe moet het nu verder met zijn leven?

Gestage aantasting Vermoedelijk wordt de ziekte van Alzheimer veroorzaakt door de productie van een abnor-

Een trapje omlaag

maal eiwit dat zich gestaag opstapelt in de hersenen. Het eiwit is giftig voor de zenuw-

Er bestaat geen behandeling die de ziekte van

cellen en het zorgt voor een langzame dege-

Alzheimer kan genezen. Artsen en onderzoekers

neratie van de neuronen. Dit proces begint

vinden wel steeds meer manieren om de sleutel-

meestal in de hippocampus, een gebied in de

momenten te vertragen waarop de patiënten gaan-

hersenen, dat cruciaal is voor het korte-ter-

deweg hun autonomie verliezen. Henri las het vol-

mijngeheugen. Dit verklaart waarom de eer-

gende verhaal over de ziekte: “U opent een deur

ste tekenen bij de ziekte van Alzheimer vaak

en achter die deur is er een trap. Of u dat nu wil

het vergeten van recente gebeurtenissen zijn.

of niet, u moet die trap af. De vraag is: hoe? Het

Vervolgens breidt de ziekte zich uit naar de

enige wat de arts op dit ogenblik kan doen is die

hersenschors – vooral ter hoogte van de

afdaling zo goed mogelijk laten verlopen.” De tekst

wandbeenkwabben (pariëtale kwabben) en

bezorgde Henri koude rillingen. Het verhaal schetst

achterhoofdskwabben - en veroorzaakt moei-

echter een juist beeld van de realiteit. Maar in

lijkheden bij het herkennen van gezichten en

plaats van een trap gaat het eerder over een

plaatsen en bij het gebruiken van woorden.

schaal, de schaal van Reisberg.

Tot slot tast ze de voorhoofdskwab aan waar-

De meeste mensen die klagen over de achteruit-

door het bewustzijn daalt. Volgens UCL-

gang van hun geheugen, zitten in het tweede stadi-

Professor Philippe Meire voelen de mensen in

um van deze schaal. Dit stadium komt overeen met

dit laatste stadium de dingen nog altijd aan,

“leeftijdsgebonden geheugenstoornissen”. De

maar kunnen ze het niet meer zelf zeggen.

stoornissen zijn vooral subjectief omdat geheugen-

Woorden dringen niet meer tot de patiënt door.

tests ze nauwelijks objectief kunnen vaststellen.

De schaal van Reisberg

z Stadium

5:

• Tamelijk ernstige achteruitgang (“Moderate dementia” – z Stadium

1:

stadium II van de ziekte van Alzheimer)

• Referentiestadium

• Hulp nodig bij het uitkiezen van kleding

• Geen enkele moeilijkheid in het dagelijkse leven

• Aansporing nodig om zich te wassen

z Stadium

2:

• Zeer lichte achteruitgang (subjectieve klachten) • Vergeten van namen en van de plaats van sommige zaken • Soms moeilijkheden om de juiste woorden te vinden z Stadium

3:

z Stadium

6:

• Ernstige achteruitgang (“Severe dementia” – stadium III van de ziekte van Alzheimer) • Middelmatige cognitieve problemen – constant toezicht nodig • Hulp nodig bij het aankleden en baden

• Lichte cognitieve achteruitgang (“Mild cognitive impairment”)

• Steeds minder in staat om zelfstandig naar het toilet te gaan

• Moeilijkheden om de weg op onbekende plaatsen te vinden

• Mogelijk incontinent

• Moeilijkheden om problemen op het werk aan te kunnen z Stadium

4:

• Matige achteruitgang (“Mild dementia” – stadium I ziekte van Alzheimer) • Moeilijkheden om complexe taken uit te voeren (financiën, bood schappen, plannen van een maaltijd)

z Stadium

7:

• Zeer ernstige achteruitgang (“Severe dementia” – stadium IV van de ziekte van Alzheimer) • Beperkte woordenschat om uiteindelijk nog maar met één enkel woord te antwoorden • Verlies van het vermogen om zelf te stappen en te gaan zitten • Niet meer kunnen glimlachen.

Mijn bijzonder brein

Voor de meeste mensen blijft het probleem beperkt

geen risico en voor hen primeert het belang van de

hebben ze zeker nog niet. Wellicht speelt de produc-

tot kleine, eerder onbelangrijke vergetelheden.

individuele patiënt. Overigens is in dit stadium ook de

tie van giftige eiwitfragmenten in de hersenen een

Stadia 3 en 4 zijn de kritieke fasen voor de diagnose en

patiënt zich zeer goed bewust van wat hem overkomt

rol, maar waarom dat proces bij de ene wel plaats-

de behandeling van de ziekte van Alzheimer. Het derde

en welke weg hij mogelijk opgaat. De meesten willen

grijpt en bij de andere niet, is nog niet helemaal uit-

stadium is de zogenaamde “Minimal Cognitive

grondige informatie en verkiezen om een verder ach-

geklaard. Vast staat dat er meerdere oorzaken zijn. Er

Impairment”-fase (MCI). Op dit moment wordt de stoor-

teruitgaan

stellen.

is zeker een erfelijke dimensie – al heeft bij slechts

nis objectief en kwantitatief meetbaar met behulp van

Eerlijkheidshalve kan hen weinig worden beloofd en

0,3 % van de Alzheimerpatiënten de ziekte een zuiver

neuropsychologische tests. Vanaf nu zal de arts genees-

krijgen ze geen enkele zekerheid …

genetische oorsprong. Ook het geslacht, een voorge-

middelen voorschrijven waarvan men hoopt dat ze het

De andere grote vraag is uiteraard die van de stop-

schiedenis van hersenbeschadiging, blootstelling aan

degeneratieproces vertragen … als er al zo een proces

zetting van de behandeling. De huidige reglemente-

bepaalde toxische stoffen, de socio-culturele achter-

is. Want ook dat staat niet helemaal vast. Op basis van

ring voorziet dat de arts moet stoppen met het voor-

grond en de leeftijd - uiteraard - spelen een rol.

recente studies zou bij “slechts” 50 % van de mensen

schrijven van geneesmiddelen van zodra de tests een

Sommige mensen zijn dus vatbaarder dan anderen ...

in stadium 3 een echte dementie zich doorzetten bin-

zekere onomkeerbaarheid van de cognitieve verslech-

en precies dat kan leiden tot heel wat ethische en

nen een termijn van vijf jaar. Voor de anderen is het een

tering aantonen. Maar bij het stopzetten van de medi-

maatschappelijke vragen. Stel dat onderzoekers er in

stuk minder duidelijk …

catie, verslechtert de situatie vaak snel. Op dat ogen-

de toekomst in slagen om aan de hand van geneti-

Bij de overgang naar het vierde stadium worden de

blik is het meestal de familie die de indruk heeft dat

sche en andere tests te bepalen wie een verhoogd

symptomen duidelijker. Vaak duikt er een zekere ont-

ze aan haar lot wordt overgelaten omdat de zieke het

risico heeft op de ziekte – zonder evenwel de zeker-

kenning op. Het is niet langer de patiënt die ongerust

“point of no return” heeft bereikt. Voor de cognitieve

heid te hebben dat die persoon ook werkelijk ooit

is, maar eerder zijn omgeving. Hier zijn geneesmid-

en intellectuele capaciteiten van hun geliefde en

dement zal worden. Hoe zou je persoonlijk reageren

delen zeker aangewezen. Studies tonen aan dat ze de

naaste is dan alle hoop vervlogen … rest alleen nog

als zou blijken dat jij een hoog risico hebt? Hoe kan je

overgang naar ernstige dementie bij de meeste

het affectieve. Volgens sommigen zijn er vooral op het

omgaan met iets abstracts als een verhoogd risico?

patiënten tijdelijk afremmen.

vlak van de affectieve begeleiding nog onontgonnen

Hoe zal het leven eruit zien als je elke dag die drei-

mogelijkheden.

ging boven je hoofd voelt? Valt er te leven met een

kost

wat

kost

uit

te

Er vroeg bij zijn!

dergelijke onzekerheid?

Omgaan met een risico Er bestaan op dit ogenblik geneesmiddelen die de

Naast die persoonlijke vragen zijn er ook talrijke maatschappelijke vragen. Hoe zal het zijn met verze-

evolutie van de ziekte kunnen vertragen. Deze

Hoe de ziekte van Alzheimer precies ontstaat, is nog

keringen? Zal iemand met een hoog risico op de ziek-

geneesmiddelen lijken niet rechtstreeks op het

altijd een beetje koffiedik kijken. Hersenonderzoekers

te van Alzheimer wel een levensverzekering kunnen

geheugen in te werken maar bevorderen eerder de

hebben al wel een aantal tips van de sluier opgelicht,

afsluiten? En werk, zal die risicodrager dezelfde kan-

waakzaamheid en de aandacht zodat de patiënt een

maar een volledig beeld van wat er precies misgaat,

sen krijgen op de arbeidsmarkt?

betere controle over de situatie krijgt. Maar soms is

I

Henri h 22 & 23

het een mes dat aan twee kanten snijdt: doordat de patiënt opnieuw helderder denkt, kan de angst ver-

Valse hoop creëert desillusie

groten. Iets waar sommige patiënten het heel moei-

“Het probleem met psycho- en neurowetenschappers is dat ze soms gouden bergen beloven,”

lijk mee hebben.

aldus Professor Philippe Meire, neuropsychiater aan de Université Catholique de Louvain.

De huidige trend in de behandeling bestaat erin om

“Iedereen heeft de neiging om nieuwe resultaten in een (te) zonnig daglicht te plaatsen. De

steeds vroeger geneesmiddelen voor te schrijven.

media is op zoek naar een sterk verhaal, de wetenschapper is voor zijn onderzoeksfondsen

Sommigen zijn hiertegen gekant omdat niet iedereen

afhankelijk van een positieve voorstelling van zijn resultaten, de farmaceutische bedrijven

die zich in het derde stadium op de schaal van

willen hun medicijnen verkocht krijgen en de patiënten zelf, en hun omgeving, willen het

Reisberg bevindt, ook werkelijk afglijdt naar demen-

allemaal graag geloven. Vaak met een desillusie als eindresultaat.”

tie. Maar de meeste behandelende artsen nemen

De mens en zijn verstand In een recent nummer van het wetenschappelijk tijdschrift “La Recherche”, vroeg de Franse psychiater Edouard Zarifian zich af of de ziekte van Alzheimer niet de ideale gelegenheid was En er moeten ook vragen op het niveau van de maat-

om het meest menselijke in de mens aan te spreken. De op het eerste gezicht ironische

schappelijke gezondheidszorg worden opgelost. Moet

vraag over deze ziekte, die iedereen toch beschouwt als een ondergang van het “menszijn”,

die persoon preventief worden behandeld? Zo ja,

wordt verder ook gesteld door de Belgische sociologe Natalie Rigaux: "Bij ons is de alge-

vanaf welke leeftijd? De kindertijd? En voor hoelang?

meen geldende definitie van het menszijn heel sterk gericht op het verstand. Het verstand

Wie zal deze behandeling betalen als niet echt vast-

wordt voorgesteld als de essentie van onze menselijkheid. Elke achteruitgang van dat ver-

staat of ze ook wel nodig is? De ziekteverzekering

stand, en de ziekte van Alzheimer is daarvan het treffendste voorbeeld, stelt het menszijn

(wij allemaal dus) of moet de ongelukkige individuele

zelf in vraag van diegene die erdoor wordt getroffen (…). Maar is dat wel correct? Door de

risicodrager zelf opdraaien voor alle kosten?

mens voor te stellen als een optelsom van verstandelijke prestaties en door de ziekte te benaderen als een verdergaande reeks van prestatieverliezen, wordt de manier waarop wij

Medicijn tegen het verkeerde geheugen

met de Alzheimer-patiënt omgaan eveneens mensonterend.” Volgens de sociologe is de huidige medische benadering van de aandoening te zeer gebaseerd op het verstandelijke en wordt te weinig de vraag gesteld of de patiënt absoluut op

Het uitwerken van voorspellende tests is één aspect

de top van zijn verstandelijke prestaties moet blijven. Zeker als hij daarvoor onnoemelijk

in het onderzoek naar de ziekte van Alzheimer. Het

hard moet zwoegen in een revalidatie die vaak alleen maar de evolutie van een stoornis

zoeken naar geneesmiddelen om een patiënt met

vertraagt zonder die evolutie te kunnen omkeren.

geheugenverlies te behandelen, is nog heel wat anders. Helemaal niet eenvoudig, als je bedenkt dat

La Recherche, januari 2003

de term “geheugenverlies” in werkelijkheid verschillende ladingen dekt. Zo meent de Britse neurobioloog Steven Rose in zijn nieuwste boek “The Future of the Brain” dat de huidige medicijnen om

Van medicijn tot doping voor het geheugen

en zegt u: “Patiënten met de ziekte van Alzheimer krijgen ze terugbetaald via de ziekteverzekering en elke andere persoon moet zelf maar opdraaien voor

de ziekte van Alzheimer te behandelen teveel gericht zijn op het vasthouden van recente gebeur-

Wellicht zullen geneesmiddelen tegen de ziekte van

de kosten.” Maar zijn daarmee alle problemen wel

tenissen (Waar heb ik mijn sleutels gelegd? Ben ik

Alzheimer ook nuttig zijn voor mensen die klagen over

echt opgelost? Moedigt dat niet een ongelijke

vanmorgen een brood gaan kopen?). Dit zijn precies

geheugenverlies “omdat ze een dagje ouder worden”.

geneeskunde aan? Mensen die het zich kunnen ver-

de problemen die in de eerste stadia van de ziekte

Deze vorm van geheugenverlies is een fenomeen

oorloven krijgen wel volledige toegang tot de gezond-

opduiken. Volgens Rose ligt het meest dramatische

waar weinigen onder ons aan ontsnappen. Even niet

heidszorg, anderen moeten maar leven met de

kenmerk van de ziekte van Alzheimer echter in het

op een naam kunnen komen, een ogenblik van vers-

onaangename last van het ouder worden.

verlies van het autobiografische geheugen. Dat is

trooidheid, de weg vergeten … kleine probleempjes

Maar ook een volgende stap is snel gezet: waarom

het geheugen waarmee de patiënt weet wie hij is

met ons geheugen zonder dat we echt lijden aan een

niet een pilletje ontwikkelen dat meteen ons nor-

en waarmee hij de mensen herkent die hem dier-

“ziekte”. Maar laat ons eerlijk zijn, een pilletje tegen

male geheugen verbetert? Een soort “doping” voor

baar zijn. De huidige medicijnen werken helemaal

dat soort vergeetachtigheid zou wonderen doen, niet?

het geheugen, net als een spierversterker voor een

niet in op de geheugengebieden waarin deze per-

Alleen moeten we dan ook rekening houden met de

atleet. Onder wetenschappers heerst er enige one-

soonseigen kenmerken liggen opgeslagen. En het

maatschappelijke consequenties. Want de nieuwste

nigheid of een dergelijk medicijn wel kan worden

ziet er niet naar uit dat dit in een nabije toekomst

medicijnen tegen de ziekte van Alzheimer zijn vandaag

ontwikkeld, maar het is ongetwijfeld één van de

zal veranderen.

nog peperduur. Moeten dergelijk dure geneesmiddelen

hete hangijzers binnen het farmacologisch onder-

De huidige zoektocht naar medicijnen beperkt zich,

goedkoop beschikbaar zijn voor mensen die de norma-

zoek.7 Indien men ooit het ideale “slimme pilletje”

volgens Rose, teveel tot het verlengen van de auto-

le ongemakken van een oudere dag willen vermijden

uitvindt, zal heel snel de dunne scheidingslijn wor-

nomie van een patiënt met een paar maanden. Het is

of moeten we ze exclusief voorbehouden voor mensen

den overschreden tussen de verzorgende genees-

onwaarschijnlijk dat deze geneesmiddelen de evolutie

die echt ziek zijn, zoals Alzheimerpatiënten?

kunde en de geneeskunde die het mogelijk maakt

van de ziekte op lange termijn kunnen stoppen.

Misschien is uw antwoord op deze vraag genuanceerd

om de limieten van de mens te verleggen of zelfs

Mijn bijzonder brein

ver te overschrijden. Zullen studenten zich dan niet

gebruik van ‘intellectuele stimulerende middelen’

De vraag is of we als individu overigens een keuze

massaal doperen tijdens examens? Moet elk examen

onze samenleving niet grondig zou veranderen. En

zullen hebben. Als ‘iedereen’ zijn toevlucht neemt tot

worden voorafgegaan door een dopingcontrole? Zal

dat de morele waarden die we vandaag aanhangen

deze middelen, moeten we dan niet de algemene

de arbeidsmarkt worden gedomineerd door hen die

uit de mode zullen geraken ten voordele van presta-

trend volgen om bij te blijven? Kan u dan nog zonder

hun mentale en cognitieve capaciteiten opschroeven

ties en onmiddellijk plezier zonder inspanning.

een slim medicijn?

met medicijnen?

Nog moeite doen?

Misverstanden over de farma-industrie “Zelf ben ik heel bezorgd over het gebruik van medische behandelingen om het normale gedrag bij mensen te verbeteren,” zegt Ian Ragan van het farmaceutisch bedrijf Eli Lilly. “Het is mijn taak,

Je kan je natuurlijk afvragen wat er mis is met het

en die van de hele farmaceutische industrie, om medicijnen te maken die veiliger en efficiënter

verruimen van onze geestelijke capaciteiten met

zijn dan de vorige generatie geneesmiddelen. Maar naarmate we daarin beter slagen, vergroot

geneesmiddelen? Zeker indien blijkt dat deze

de kans dat deze geneesmiddelen recreatief worden gebruikt. Bijvoorbeeld om normaal

geneesmiddelen zonder gevaar zijn. Is er dan een

gedrag te verbeteren. Daar zit een gevaar in. Maar we kunnen moeilijk ophouden om

probleem om het geheugen, de intelligentie, de

geneesmiddelen te verbeteren, want veilige en efficiënte medicijnen is toch wat iedereen

waakzaamheid, het concentratievermogen, zelfs de

wil. Maar het werpt wel maatschappelijke vragen op. Vragen die we kunnen vergelijken met

creativiteit te verhogen met een pilletje? Is dat wer-

het huidige gebruik van medicijnen door atleten om hun sportprestaties te verbeteren.”

kelijk zo’n onfatsoenlijk idee?

“Bovendien heeft de farmaceutische industrie erg te lijden van misverstanden over wat ze

Stellen we ons beter niet de vraag of we dat ook nu

doet,” aldus Ragan. “Mensen denken dat wij alleen maar medicijnen produceren en verkopen,

al niet doen? De kop koffie ‘s morgens, de cola tijdens

eerder dan nieuwe geneesmiddelen ontwikkelen. Niets is minder waar. De overgrote meer-

de drinkpauze, de sigaret tijdens de rookpauze, het

derheid (meer dan 90%) van de nieuwe geneesmiddelen van de laatste 20 jaar, werden

aperitiefje voor het avondeten? Gebruiken we deze

ontdekt en ontwikkeld door de farmaceutische industrie. Het misverstand over onze bedrijfstak

dagdagelijkse middelen soms ook niet vanwege de

is schadelijk voor de gehele medische wetenschap. Alleen door een partnerschap tussen de

cafeïne, de suiker, de nicotine en de alcohol? Al deze

farmaceutische industrie, de patiënten en andere partijen kunnen nieuwe efficiënte behan-

stoffen werken in op onze hersenen en verschillen in

delingen worden ontwikkeld.

wezen niet zoveel van de toekomstige medicijnen om onze mentale capaciteiten een opkikker te geven. Of is een pilletje toch nog anders dan een kop koffie? Natuurlijk is het best denkbaar dat dergelijke medi-

Ian Ragan, Executive Director, Neuroscience Research, Europe and European Scientific Affairs for Eli Lilly and Company tijdens een recente workshop over Wetenschap en Maatschappij (Amsterdam, April 2004). Eli Lilly is een wereldwijd, multinationaal farmaceutisch bedrijf met een lange traditie in het ontwikkelen van geneesmiddelen in het veld van de neurowetenschappen.

cijnen in bepaalde omstandigheden heel nuttig kunnen zijn. Denk maar aan soldaten of piloten die op missie zijn en die gedurende lange tijd alert moeten

Meer info:

I

Henri h 24 & 25

blijven. In dat geval kunnen deze medicijnen het verschil betekenen tussen leven en dood.

z

Alzheimer en andere vormen van dementie, Jonker C., Bohn Stafleu Van Loghum, 2001.

Sommigen zien in deze geneesmiddelen zelfs de

z

Honderd vragen over dementie, Braam W.J., Het Spectrum, 1988.

mogelijkheid om het onderwijssysteem rechtvaardi-

z

Wat iedereen zou moeten weten over dementie, Module 1 uit “Circle of care”, Vlaamse Alzheimer Liga, www.alzheimerliga.be

ger en minder elitair te maken. Door een billijke verspreiding van deze medicijnen kunnen ongelijkheden tussen kinderen worden weggewerkt.

Zelfhulpgroepen en websites:

Anderzijds moet men zich afvragen of een massaal

z

De Vlaamse Alzheimer liga, www.dementie.be en www.alzheimerliga.be

Het fabelachtige verhaal van de “Tetratabs” Heel ongebruikelijk publiceerde het ernstige en

Op scholen en universiteiten werd immers de

pas kwamen. Pogingen om het geneesmiddel

wetenschappelijke Britse tijdschrift The Lancet

kloof immens tussen kinderen van welgestelde

te laten verbieden, stuitten op weerstand van de

Neurology in 2003 een sciencefictionverhaal …

ouders, die zich het product konden veroorlo-

farmaceutische sector. Die konden immers moei-

een verhaal over geneesmiddelen die ons in

ven, en de anderen. Omwille van deze sociale

teloos bewijzen dat de Tetratabs doeltreffend

perfecte conditie houden. Een verhaal dat ove-

ongelijkheid besloten diverse regeringen om de

waren en zonder gevaar … en dat is toch wel pre-

rigens heel onschuldig begon:

tetratabs voortaan in de vrije handel te brengen

cies wat men van een geneesmiddel verwacht!

“We leven in 2023. Iedereen neemt bij zijn ontbijt

tegen sterk verlaagde prijzen.

De mensen uit de protestbeweging vroegen

een pilletje. Dat pilletje bevat een stimulerend

Maar daardoor escaleerde het probleem helemaal.

zich af hoe het zo ver was gekomen. Ze keerden

middel waardoor men alert blijft, een antidepres-

Het ging zelfs zover dat ouders die het genees-

zich tegen de wetenschappers die het duivelse

sivum en twee substanties die het geheugen

middel eigenlijk niet aan hun kinderen wilden

medicijn destijds hadden ontwikkeld. Zoals zo

verbeteren. Oorspronkelijk waren deze pilletjes,

geven, zich moreel verplicht zagen om het toch

vaak antwoordden de wetenschappers dat het de

“Tetratabs”, ontwikkeld voor 60-plussers. Met

te doen. Anders zouden hun kinderen uit de

politici waren die beslisten hoe hun ontdekkingen

succes overigens, want de Tetratabs wisten heel

boot vallen in de steeds hardere strijd voor een

werden gebruikt. De politici antwoorden dan

efficiënt ouderdomskwalen als vergeetachtigheid,

diploma en kwalificaties.

weer dat economische argumenten de doorslag

lusteloosheid en neerslachtigheid te onderdrukken.

Er ontstond een protestbeweging van verontruste

hadden gegeven …

Bovendien waren de Tetratabs heel veilig want ze

ouders want zij zaten opgescheept met kinderen

Destijds, in 2003, had een kleine reflectiegroep

bleken geen ongewenste bijwerkingen te hebben.

die hun leerstof alleen op het laatste moment

wel de alarmbel geluid, maar men had er maar

Maar ook jongeren leerden de “Tetratabs” ken-

nog instudeerden. De rest van de tijd werd

heel weinig aandacht aan besteed… als we de

nen. De illegale handel op het internet nam

besteed aan computerspelletjes waarbij hun

tijd maar konden terugdraaien!"

zulke proporties aan dat de overheid ingreep.

enorm verbeterde reflexen bijzonder goed van

The Lancet Neurology, Vol 2, August 2003.

Nota’s

hersenscan, privacy

I

Mijn brein h 26 & 27 gelezen

Mijn brein gelezen

“Welkom in de VS,” zegt de ambtenaar van de immigratiedienst op de luchthaven van New York. Ik had me er op voorbereid dat hij mij zou vragen wat ik precies in de VS kwam doen en wanneer ik weer zou vertrekken. Deze keer was het anders: mijn vingerafdruk werd genomen en ook foto’s van mijn gelaat in voor- en zijaanzicht. Op mijn vraag waar dit allemaal voor nodig was, antwoordde hij: “Standaardprocedure na 9/11, mijnheer. Ik zie overigens dat u nog geen terrorismecheck heeft ondergaan. Mag ik u vragen mee te komen?” Ik word naar een apart lokaal geleid waar ik voor een pc word geplaatst. Een dame met verpleegsterjas doet een band rond mijn hoofd die via een kabel in verbinding staat met de computer. Gedurende een half uur verschijnen op het scherm allerlei woorden en beelden. Als ik iets herken, moet ik op een knop drukken. Waartoe die haarband dan dient? In de band zitten sensoren die de elektrische activiteit van mijn hersenen meten. Als mijn hersenen woorden of beelden herkennen die normaal alleen terroristen kennen, wordt dat geregistreerd door de computer en ben ik er gloeiend bij.

Brein in 3D Ook het meest ontoegankelijke deel van ons lichaam, de hersenen, komt steeds

Deze superleugendetector wordt de “brain

Plaatjescultuur

fingerprint” genoemd (letterlijk “hersenvin-

beter in beeld. Al was dat beeld aanvankelijk een tegenvaller. Omdat de hersenen

gerafdruk”). De Amerikaanse overheid bestu-

De “brain fingerprint” is gegroeid uit het stre-

omgeven zijn door de schedel, een cocon

deert of ze het toestel kan inzetten in de strijd

ven om binnenin ons lichaam te kijken, zon-

van botweefsel die weinig X-stralen doorlaat,

tegen het internationaal terrorisme. Het is

der het te beschadigen. Artsen willen immers

wordt de schedelinhoud op een X-stralen-

helemaal niet uitgesloten dat over enige tijd

graag een beeld vooraleer ze besluiten welke

foto meestal een teleurstellend grijs vlak.

iedereen die de VS binnen wil, eerst een

ingreep ze best uitvoeren. De voorbije decen-

“brain fingerprint” moet ondergaan.

nia zijn de mogelijkheden om het binnenste

Vandaag zijn er talrijke alternatieven voor

In feite gaat het om een veredeld elektro-

van de mens in beeld te brengen overigens

die grijze X-stralenfoto, er zijn de CT, PET,

encefalogram (EEG) (zie ABC van mijn bij-

sterk toegenomen. Foto’s en scans horen nu

MRI en fMRI. Bovendien zijn er manieren

zonder brein). Sensoren in de band meten

eenmaal bij de geneeskunde van vandaag.

om de elektrische of magnetische activiteit

specifieke hersengolven die worden uitge-

Ziekenhuizen zijn ware “plaatjesfabrieken”

van de zenuwcellen nauwkeurig in kaart te

zonden wanneer we dingen herkennen. Op

geworden.

brengen, zoals het EEG (zie hoofdstuk “ABC

die manier wordt een beeld verkregen van

De nieuwste technieken in de medische

van mijn bijzonder brein”)

wat in de hersenen zit opgeslagen. De test-

beeldvorming zijn erop gericht om aandoe-

persoon krijgt een reeks woorden, beelden

ningen correcter, beter gelokaliseerd en vroe-

De toename aan beeldtechnieken bracht

of geluiden via een computerscherm voor-

ger te diagnosticeren. Vroege diagnose heeft

een revolutie teweeg in de diagnostiek van

geschoteld en moet aangeven of die stimu-

tal van voordelen: artsen kunnen dichtslib-

hersenaandoeningen. Ze sporen hersentu-

li voor hem iets betekenen. Maar nog voor

bende slagaders opensperren vooraleer een

moren en hersenbloedingen op, maar ook

hij op de herkenningsknop heeft gedrukt,

infarct is opgetreden, tumoren aanpakken nog

ontstekingsziekten zoals multiple sclerose,

hebben zijn hersenen al een signaal uitge-

voor ze zijn uitgezaaid of een aandoening in

stofwisselingsstoornissen,

zonden dat minutieus wordt opgetekend

zijn vroegste stadia afremmen of zelfs tot stil-

afwijkingen, degeneratieve aandoeningen,

door het toestel.

stand brengen.

enz. Zelfs voor het in beeld brengen van

De “brain fingerprint” staat in de VS sterk in de belangstelling, niet alleen als terroristen-

aangeboren

psychische problemen als schizofrenie,

De niet-zieke patiënt

vanger. Het toestel werd al enkele keren in

dwangneurose, ADHD, … worden ze steeds meer gehanteerd. Voor deze laatste groep

de gerechtszaal gebruikt waar het beslissend

Maar er zijn ook onvermoede neveneffecten.

aandoeningen gebeurt dit voorlopig vooral in

was om sommige personen vrij te spreken.

Zo kunnen artsen een medisch probleem vast-

het kader van wetenschappelijk onderzoek.

Bij criminele onderzoeken wist het misdadi-

stellen, nog voordat het zich daadwerkelijk

gers te dwingen tot het afleggen van beken-

manifesteert. Aanvankelijk was het heel

De toekomst van de beeldvorming ligt wel-

tenissen. Bovendien zouden er ook medische

vreemd, zowel voor dokters als voor patiën-

licht in een combinatie van beeld- en

toepassingen zijn. Volgens het bedrijf dat de

ten, om een ziekte te constateren voordat de

meettechnieken waarbij computers de

“brain fingerprint” heeft uitgevonden kan

patiënt zich ziek voelt. Door deze drang naar

gegevens van verschillende meettoestellen

men er immers hersenaandoeningen als de

vroegtijdige diagnose, gecombineerd met de

met elkaar combineren en een driedimen-

ziekte van Alzheimer, in een vroeg stadium

mogelijkheden die beeldvormingtechnieken

sionaal beeld van de hersenen van de

mee opsporen.

in zich dragen, werd de niet-zieke patiënt

patiënt op het scherm toveren.

Mijn bijzonder brein

Neuromarketing

senscans aflezen waar onze politieke voorkeur

Met TV-commercials en andere vormen van reclame zijn enorme bedragen gemoeid. Maar

naar uitgaat, of we gelovig zijn, van welk kind

blijft die reclame wel hangen? Slaat de boodschap wel aan? Wordt de meest efficiënte

we het meeste houden, of we liever spaghet-

strategie gebruikt? Kan het beter met minder geld?

ti dan pizza eten. Kortom onze hele persoonlijkheid kan dan worden dan afgeleid uit gere-

Reclamejongens komen maar wat graag te weten of hun boodschap effect heeft. Natuurlijk

gistreerde hersenbeelden en hersengolven.

kunnen ze het gewoon vragen, maar recent hebben ze de hersenwetenschappen ontdekt.

Stel dat wetenschappers er ooit in slagen om

Met beeldvormende technieken kunnen ze, op basis van de hersenactiviteit, veel beter

gedachten te onderscheppen! Komen we dan

nagaan welke scènes uit een tv-commercial de consument zich herinnert. Science fiction,

in een samenleving terecht als in de film

denkt u? Nee hoor, autofabrikanten, frisdrankverkopers, gsm-operatoren … ze steken

“Minority Report” van Steven Spielberg? Deze

allemaal hun testpersonen in de tunnel van een scanner of plakken sensoren op hun schedel.

film schetst het beeld van een maatschappij

Zelfs politici zijn er niet vies van: in de verkiezingsstrijd tussen Kerry en Bush werd de

waarin alleen al de gedachte aan een mis-

techniek zowel door Republikeinen als Democraten gebruikt. Allemaal om na te gaan welke

daad voldoende reden is om iemand levens-

campagnestrategie het beste werkt voor welke doelgroep.

lang op te sluiten. Dat leidt tot een samenleving zonder misdaad, maar waar terreur hoogtij viert.

ver en met zijn verzekeringsmaatschappij?

zonder dat je symptomen hebt … het kan niet

Moet hij beide op de hoogte brengen?

anders of dat verandert de relatie van een

Of wat als we op voorhand met een hersen-

Gelijkaardige vragen met betrekking tot privacy,

mens met zijn lichaam.

scan personen met een hoog risico op schizo-

confidentialiteit, toegang tot informatie, het

Overigens, wanneer is iemand in dat geval

frenie of ADHD kunnen opsporen? Gaan we

recht op weigering, enzovoort stellen we van-

“ziek”? Op het ogenblik dat een scan de eer-

die mensen al op voorhand behandelen, nog

daag al rond technologische ontwikkelingen

ste aanwijzingen geeft dat er iets misloopt? Of

voor ze enig symptoom hebben? En wie moe-

die onder meer de genetica met zich brengt.

pas wanneer de eerste uiterlijke symptomen

ten we dan screenen, iedereen?

Uit bovenstaande voorbeelden blijkt dat ze

1

zich manifesteren en het individu niet langer kan leven en functioneren zoals voordien?

ook van toepassing zijn in het domein van de

Persoonlijkheid in beeld

Voor een tumor zijn we geneigd voor de eer-

I

Mijn brein h 28 & 29 gelezen

Genetica ontmoet brein

geboren. Dat betekent dat je ziek kunt zijn

hersenwetenschappen. Sommige ethici stellen zich bovendien vragen

ste optie te kiezen. Maar wat met de ziekte

Het is bovendien weinig waarschijnlijk dat

bij de accuraatheid en de betekenis van beelden

van Alzheimer? Stel dat artsen, jaren vooraleer

deze beeldtechnieken uitsluitend zullen wor-

van iemands mentale en neurale processen?

enig verlies aan geheugencapaciteit zich voor-

den gebruikt voor de diagnose van aandoe-

Door de aura van high-tech, wetenschappe-

doet, de eerste tekenen van de hersenaftake-

ningen. Wellicht zullen ze in staat zijn om een

lijkheid en de visuele impact die hersenbeel-

ling al in beeld kunnen brengen. Vanaf wan-

grote variëteit aan stemmingen, gemoedstoe-

den hebben, kunnen juryleden en rechters er

neer heeft die persoon dan de ziekte van

standen en persoonlijkheidsprofielen in kaart

gemakkelijk meer gewicht aan toekennen dan

Alzheimer? Wanneer vertel je aan die persoon

te brengen. De nieuwe beelden beloven bij-

verantwoord is. Het beter begrijpen in bredere

dat hij de ziekte heeft of zal krijgen? En wie

voorbeeld een inzicht te geven in gevoelig-

maatschappelijke kring van de mogelijkheden

heeft er buiten de patiënt nog toegang tot

heid voor stress of aanleg voor agressiviteit,

en de beperkingen van deze nieuwe technologie,

deze informatie? Zijn familieleden? En wat zijn

antisociaal gedrag, alcoholisme …. Misschien

is noodzakelijk zodat deze informatiebron op

de gevolgen voor de relatie met zijn werkge-

komt er een dag dat wetenschappers uit her-

zijn werkelijke waarde wordt beoordeeld.

1 “De blik op ons binnenste”, interview met Eddy Houwaart in “Een ander ik. Technologisch ingrijpen in de persoonlijkheid”, Rathenau Instituut, 2004.

Nota’s

God in onze hersenen Veel aandacht gaat op dit ogenblik naar het in beeld brengen van het werkende brein. Daardoor verkrijgen we informatie over welke hersengebieden actief zijn en hoe ze met elkaar in interactie treden bij verschillende mentale taken, zoals lezen en schrijven, horen en zien, redeneren of herinneren, vrolijk of verdrietig zijn …. Vaak komen er heel verrassende resultaten uit dergelijk onderzoek. Zo stelde de Amerikaanse neuroloog Andrew Newberg vast dat de hersenactiviteit van mediterende Tibetaanse boeddhisten en biddende nonnen zeer gelijkaardig verloopt. Zoals verwacht, licht in de eerste plaats de frontale cortex op. Daar bevindt zich het centrum van de concentratie en het bewustzijn. Tevens treedt een sterke vermindering op in de activiteit van de bovenste pariëtale kwab, dit is het gebied achteraan en boven tegen de schedel. In dit gebied liggen de oriëntatie-associatiecentra. Ze verwerken de informatie die verband houdt met tijd en oriëntatie van het lichaam in de ruimte en ze bepalen het gevoel: “Waar eindigt mijn lichaam en waar begint de rest van de wereld?”. Volgens Newberg heeft het oriëntatiecentrum normaal input van de zintuigen nodig, maar door die te blokkeren bij het begin van de meditatie of het bidden, kan het centrum niet langer het onderscheid maken tussen het eigen lichaam en de rest van de wereld. Het schakelt zichzelf uit, waardoor de hersenen het “eigen”, het “zelf”, interpreteren als iets oneindigs en tijdloos, volledig verweven met de omgeving. Kortom, de mediterende, biddende of in trance verkerende mens verliest zijn gevoel van plaats en tijd en lijkt opgenomen in de eeuwige ruimte. De Canadese onderzoeker Michael Persinger ging nog een stapje verder op het mystieke pad. Hij wist bij proefpersonen religieus getinte ervaringen op te wekken door middel van magnetische stimulatie van de temporale hersenkwabben. Normaal bevinden zich hier de gebieden voor taal, conceptueel denken en associaties. Verscheidene proefpersonen in Persingers experiment verklaarden dat ze beelden van God hadden gezien of dat ze God hadden horen spreken tijdens de experimenten. Sommige onderzoekers verbinden de experimenten van Persinger met wat patiënten met epilepsie in de slaapbeenkwabben ervaren. Deze patiënten hebben vaak visuele hallucinaties en religieus getinte visioenen. Daarmee is natuurlijk niet de vraag beantwoord of alle visioenen kunnen worden verklaard door onregelmatige elektrische stromen in de slaapbeenkwabben. Alhoewel wetenschappers biologische sporen vinden van transcendente ervaringen en religieuze gevoelens, geven ze geen antwoord op de cruciale vraag: “Creëren onze hersenen God of heeft God onze hersenen geschapen?”. Het antwoord op die vraag blijft een kwestie van geloof.

Meer info: z

Varieties of Anomalous Experience: Examining the Scientific Evidence , Cardena, E. (red.) en anderen, American Psychological Association (APA), 2000 Cognitive Models and Spiritual Maps: Interdisciplinary Explorations of Religious Experience, Journal of Consciousness Studies , November-December 2000. Why God Won't Go Away: Brain Science and the Biology of Belief, Newberg A, en anderen, 2001.

Counterterrorism applications, Brain Fingerprinting Laboratories, www.brainwavescience.com

z

Belgisch Museum voor Radiologie, http://museum.smd.be

depressie

I

Laurence h 30 & 31

Wil Laurence nog verder leven…

Het duurt nu al een paar weken. Laurence weet niet precies wanneer het eigenlijk begon. Ze is er op een ochtend mee opgestaan. Ze is lusteloos en een glimlach hoort er niet meer bij. Haar rug doet pijn. De koffie is slecht en de boterhammen smaken naar karton. Het zijn nochtans dezelfde koffie en boterhammen van altijd. Die dag wordt ze zich bewust van de saaiheid van haar bestaan. “Gewoon een slechte dag. Dat waait wel weer over,” dacht ze. Maar het waait niet over. Integendeel, Laurence wordt steeds somberder. Ze

ergert zich aan haar man en aan haar kinderen. En de collega’s op het werk? Die naijver! En het werk? Een kleurloze baan. En daar moet ze nog tot aan haar pensioen mee verder leven. En daarna…? Wat dan? Wat voor nut heeft dit leven? Alles duurt een eeuwigheid en niks is nog boeiend. Laurence slaagt er maar niet in om dat onaangename gevoel van zich af te zetten. Een gevoel dat haar blijft achtervolgen en haar langzaam het laatste greintje zelfrespect doet verliezen. Wat heeft ze van haar leven gemaakt? Niets!

Niets is echt belangrijk. Toch doet ze moeite

beeld van haar moeder?

om niet helemaal af te glijden. Een beangsti-

Welke rol spelen deze verschillende elemen-

gende en uitputtende evenwichtsoefening.

ten in de depressie van Laurence? Het onderzoek naar de moleculaire werking

Het mysterie van de depressie

De hel van de depressie valt met geen woor-

en structuur van de hersenen leidde tot de

den te beschrijven en nochtans zijn er zoveel

hypothese dat er een verband is tussen

mensen die doorheen die hel zijn gegaan. Steeds

depressieve gevoelens en een daling in de

meer mensen worden door deze aandoening

concentratie van bepaalde chemische stoffen

Hoewel de doeltreffendheid van antide-

getroffen. Volgens de Wereldgezondheid-

(neurotransmitters - zie ABC van mijn bijzon-

pressiva buiten kijf staat, begrijpen we

sorganisatie (WHO) staat depressie op de 4de

der brein) in de hersenen. Zo zou de stof sero-

nog niet heel goed hoe ze precies wer-

plaats in de wereldrangschikking van alle aan-

tonine een heel belangrijke rol spelen.

ken. We stellen bovendien vast dat ze

doeningen en op de 2de plaats bij de leef-

Geneesmiddelen waarmee we depressie van-

niet alleen helpen bij een depressie,

tijdscategorie van 15 tot 44 jaar.

daag behandelen werken op deze neurotrans-

maar ook bij problemen als fobieën, dwangneuroses of zelfs overdreven ver-

Endogeen of exogeen? Beide!

legenheid. Het feit dat de geneesmiddelen het niveau aan serotonine in de her-

Psychiaters hebben lange tijd een onder-

dat elke depressie een mengsel is van beide

senen verhogen, doet vermoeden dat

scheid gemaakt tussen een exogene en een

en dat een depressie eerder moet worden

een verlaagde concentratie aan deze

endogene depressie. Bij een exogene

gezien

persoonlijke

stof een rol speelt bij al deze aandoe-

depressie ligt de oorzaak buiten de persoon

vatbaarheid. Bij iemand die vatbaar is voor

ningen. Of ze misschien zelfs veroor-

zelf. Zij is een reactie op iets dat als onge-

depressie, volstaat het kleinste ongelukkige

zaakt. Maar zeker dat laatste kan een te

lukkig of vernederend werd ervaren, zoals

voorval al om hem of haar te laten

simplistische redenering zijn want zoals

een scheiding, het verlies van een naaste of

afglijden. Terwijl iemand anders van net

de Britse neurobioloog Steven Rose

een ontslag. Een endogene depressie zou

hetzelfde voorval helemaal geen last heeft.

humoristisch opmerkt: “We weten dat

eerder opkomen zonder externe oorzaak. Ze

De externe en interne oorzaken werken

aspirine kiespijn verlicht, maar niemand

lijkt vanuit het binnenste van de persoon

zodanig onderling in op elkaar, dat je in het

zou op het idee komen om daaruit te

zelf te komen.

algemeen niet kan bepalen welke nu de

besluiten dat kiespijn ontstaat door een

Tegenwoordig gaat men er eerder vanuit

belangrijkste zijn.

tekort aan aspirine!”

Chemie of psychologie?

in

termen

van

mitters in. De eerste generatie van die

voortvloeit uit de veranderde relaties met

geneesmiddelen

onaangename

haar collega’s. En dan hebben we het nog niet

Terug naar Laurence. Het bedrijf waar

nevenwerkingen en hielden een aantal risico’s

over de sleur van haar huwelijksleven. Een

Laurence werkt, is in volle herstructurering.

in. De laatste jaren zijn er echter modernere

huwelijk met een man die ze uit gewoonte

Haar jongere collega’s passen zich gemakke-

medicijnen op de markt die niet alleen effi-

graag ziet en die nog nauwelijks moeite doet

lijker aan de toenemende informatisering aan.

ciënt zijn maar ook minder ongewenste

om haar te bekoren. Misschien is dat een

Dat leidt tot een verkapte rivaliteit die de

nevenwerkingen hebben.

even goede verklaring als het afgenomen

hadden

stress op het werk verhoogt. Is ze misschien

serotonineniveau.

daarom zo depressief? Maar misschien is er

Maar misschien moeten we een depressie in

In feite gaat het gewoon om een andere ana-

meer aan de hand. Laurence herinnert zich

andere termen beschrijven dan in zuiver

lyse: de eerste is biochemisch, de tweede

dat haar moeder ook al “zenuwinzinkingen”

moleculaire. Misschien moeten we meer doen

psychologisch. We kunnen er zelfs nog een

had. Zit bij Laurence de aandoening in haar

dan alleen stellen dat Laurence lijdt aan een

derde, algemener niveau aan toevoegen, het

genen? Of heeft Laurence haar persoonlijk-

verlaging van bepaalde chemische stoffen in

sociale. Dat niveau houdt rekening met de

heid (haar manier om de wereld te zien en

haar hersenen. We kunnen de depressie van

economische conjunctuur, de stijgende werk-

erop te reageren) opgebouwd naar het voor-

Laurence ook verklaren vanuit de stress die

loosheid en de afnemende kwaliteit van de

Mijn bijzonder brein

"Inzicht in hoe de hersenen functioneren, maakt het mis-

gelijke opmerkingen een

onomstotelijk aantonen. De term “depressie”

schien wel mogelijk om te zeggen “hoe het werkt”, maar niet

mechanisme van ontmoedi-

dekt in onze samenleving vandaag een tame-

“waarom” iemand op een bepaald ogenblik symptomen uit

ging bij haar op gang bren-

lijk gevarieerde reeks gemoedstoestanden.

en ze bovendien in een persoonlijke geschiedenis kadert door

gen. Ze zal beseffen dat ze

Van een kortstondig dipje, over een emotio-

ze een voor zichzelf typische “zin” te geven. De wetenschap

onbewust de pijnlijke herin-

nele toestand vol droefheid, neerslachtigheid,

kan bestuderen wat universeel is in de mens, maar niet wat

neringen aan het lijden van

overspannenheid of rouw die pas na enige tijd

specifiek is voor elk van ons."

haar moeder niet kan losla-

wegtrekt, tot een diepe depressie met volle-

ten. Met de steun van de psy-

dige apathie en hoog zelfmoordrisico.

Interview met Edouard Zarifian, Psychiater aan de

choloog kan ze proberen om

Kortom, de term depressie wordt te pas en te

Universiteit van Caen, in Le Monde 13 april 2004.

de spiraal te doorbreken die

onpas gebruikt. In kranten en tijdschriften,

automatisch bij haar een

zowel de minder als de meer serieuze, vinden

menselijke relaties. Deze ontwikkelingen kun-

negatieve reactie op gang brengt en haar het

we tests waarmee we zelf kunnen nagaan

nen velen van ons ontmoedigen en het

gevoel geeft dat ze een mislukking is. De psy-

hoe depressief we zijn … en wat blijkt: zowat

gevoel geven dat de toekomst uitzichtloos is.

choloog kan haar bovendien helpen om haar

iedereen vertoont één of ander kenmerk van

relatie met haar moeder opnieuw te bekijken.

depressie.

Geneesmiddelen of psychotherapie?

Ze kan zich misschien afvragen of ze de persoonlijkheid van haar moeder niet onbewust heeft geïmiteerd en of ze niet wat meer

Als de arts zich baseert op het eerste niveau,

afstand moet nemen. Helaas, zeggen sommigen, wordt dit type

het moleculaire, dan schrijft hij Laurence antidepressiva voor. Na een paar weken zal ze

Is het eigenlijk wel echt een vraag van óf

“snel-snel diagnose” ook al te vaak door art-

opnieuw een “normaal” serotonineniveau

geneesmiddelen

Is

sen gehanteerd. Artsen gebruiken te snel de

hebben en zal haar droevige stemming weg-

depressie wel óf biologie óf psychologie en

term “depressie” en kiezen voor medicatie,

ebben. Ze zal minder belang hechten aan de

niet eerder biologie én psychologie. Een

zonder dat ze trachten om greep te krijgen

achterbakse concurrentie tussen haar colle-

behandeling met antidepressiva sluit immers

op de andere elementen uit iemands leven.

ga’s. Minder “op het punt staan om uit haar

psychotherapie niet uit en omgekeerd. Vaak is

Eenzaamheid, werkloosheid, uitsluiting, …

vel te springen”. Misschien zal ze zelfs haar

het interessant om de twee behandelingen te

dat is niet hun zaak. Ze redden de situatie

gevoel voor humor terugvinden waarmee ze

combineren. De geneesmiddelen kunnen de

met een voorschrift voor antidepressiva –

vroeger de sfeer er op het werk wist in te

moleculaire huishouding van de hersenen

baat het niet, dan schaadt het niet - , en de

houden. Door die medicijnen verandert er

terug in evenwicht brengen en de energie en

patiënt heeft de troostende indruk dat er

niets aan haar werkomstandigheden, maar ze

de wil geven om er terug bovenop te komen.

iemand naar zijn ellende heeft geluisterd. En

wordt er wel minder ontvankelijk voor.

De psychotherapie helpt om te begrijpen wat

dat op zich doet goed.

Kiest Laurence voor een behandeling op het

er verkeerd gaat, hoe men een andere kijk op

Steven Rose1, een Brits neurobioloog met

psychologische niveau, dan volgt ze psycho-

het leven kan krijgen en herval voorkomen.

een kritische blik op de huidige evolutie van

óf

psychotherapie?

de neurowetenschappen, stelt zich in de

therapie. Ook dan wordt er niets aan de externe oorzaken gedaan, maar de therapie zal haar leren om al die conflicten in de juiste

“Depressie”, een diagnose uit de zelfbediening, …

I

krant de “Guardian” volgende vraag: "Waarom maken we zo gretig gebruik van de diagnose “depressie”. Is dat niet eerder uit

dimensie te plaatsen. Ze zal zich beter bewust

Laurence h 32 & 33

… snel gevolgd door een geneesmiddel

worden waarom ze zo gevoelig is voor som-

Er zijn geen bloedtesten, geen scanners of

vrees dat er een sociale en psychologische

mige opmerkingen van anderen. Waarom der-

EEG’s die de diagnose van een depressie

malaise aan het licht zou komen in plaats

1 Rose S., “Brave New Brain”, The Guardian, 8 mei 2003.

Psychotherapieën, een overzicht Alleen of in groep, met woorden of via aanrakin-

Cognitief-gedragswetenschappe-

gen, in één enkele raadpleging of gespreid over

lijke therapie houdt zich niet bezig

jaren van behandeling … kortom, er is een ruime

met de onbewuste oorsprong van

keuze aan psychotherapieën en het is niet altijd

de stoornis maar is er op gericht om

gemakkelijk om er wegwijs uit te raken. Voor de

de persoon de controle te geven

eenvoudigheid kunnen we stellen dat er traditio-

over zijn psychische functies. De the-

neel drie grote “families” in de psychotherapie zijn.

rapie vervangt verkeerde “gedrags-

Analytische (of psychodynamische) therapie is

programma’s en leert nieuwe gedra-

programma’s” door meer aangepaste afgeleid van de theorieën van Freud over het onbe-

gingen en redeneringen aan bij pro-

wuste. Het onbewuste is het vermeende “verborgen

bleemsituaties.

geheugen” in elk van ons waar het leed en de conflicten worden opgeslagen die de richting van ons

Systeemtherapie, waarvan de gezins-

bestaan bepalen. Deze analytisch geïnspireerde the-

therapie de best gekende is, heeft niet

rapieën proberen onopgeloste vragen naar boven te

alleen oog voor de persoon die een pro-

brengen en te helpen om er een nieuwe oplos-

bleem heeft, maar ook voor de mense-

sing voor te vinden. In plaats van de symp-

lijke context waarin het probleem kadert

tomen te genezen, stellen de psychoanaly-

(het koppel, het gezin, het sociale netwerk,…

se en de therapieën die eruit voortvloeien, eer-

de zogezegde “systemen”).

der een grondige psychische verandering voor waarmee de persoon

Elk gedrag binnen een gezin heeft een invloed op de andere gezins-

een nieuw evenwicht kan vinden. In die zin zijn ze eerder een exis-

leden en op het evenwicht binnen het gezin. Iedereen is betrokken bij

tentiële ervaring dan een behandeling. Ongetwijfeld staat de psy-

het probleem en kan een rol spelen bij de hulp die daarvoor moet

choanalyse de laatste decennia sterk onder druk. Toch druisen vol-

geboden worden.

gens aanhangers de psychoanalyse en haar afgeleide behandelingen niet noodzakelijk in tegen de nieuwe theorieën van de hersenweten-

Naast deze drie traditionele stromingen ontwikkelen er zich ook al

schappen. Teruggaan naar de bron van een conflict en het opnieuw en

een paar jaar nieuwe technieken die eerder gebaseerd zijn op de

anders interpreteren kan volgens hen worden verklaard als “herbekabe-

lichamelijke en emotionele ervaringen. Voorbeelden zijn eutonie,

ling” van de communicatielijnen in de hersenen en het leggen van

sofrologie, hypnose, psychodrama, NLP (Neuro Linguïstisch

nieuwe verbindingen tussen neuronen in de zones waar de herinne-

Programmeren), EMDR (Eye Movement Desensitisation and

ringen over diepgewortelde emoties liggen opgeslagen. Toekomstige

Reprocessing) en andere. Van de doeltreffendheid van deze nieuwe

ontwikkelingen in de hersenwetenschappen zullen aangeven in hoe-

therapieën is echter lang niet iedereen overtuigd.

verre deze aangepaste theorie standhoudt.

Mijn bijzonder brein

van een individuele? Het is veiliger om ons

In elke nieuwe uitgave wonnen de objectie-

Bijvoorbeeld om ons een blijvend gevoel van

af te vragen wat er zich allemaal binnen de

ve en meetbare criteria aan belang om de

geluk te geven. Zeker als deze geneesmidde-

hersenen van de mensen afspeelt dan onze

standaardisering te vergroten. Dit resulteerde

len geen schadelijke bijwerkingen meer heb-

maatschappelijke orde in vraag te stellen.”

in een grotere zekerheid voor het stellen van

ben. Rose vraagt zich af of deze logica het

Volgens Rose creëert de huidige samenleving

een juiste diagnose, wat natuurlijk positief is

ongeëvenaarde succes van deze “gelukspille-

het idee dat er een oplossing bestaat voor

voor de patiënten.

tjes” verklaart. Antidepressiva worden voor-

alle existentiële problemen en dat deze

Sommigen betreuren echter dat dit “objecti-

geschreven en ingenomen tegen een tempo

oplossing noodzakelijkerwijze door professio-

veren” ons doet afdrijven naar een genees-

dat de dividenden van de farmaceutische mul-

nele verzorgers moet worden aangereikt. We

kunde die zich enkel toespitst op het zoeken

tinationals amper kunnen volgen, aldus Rose.

vertrouwen op diploma’s en op certificaten

naar symptomen gevolgd door het - quasi

Anderzijds kan je je afvragen wat er zo slecht

om te genezen omdat we geen vertrouwen

automatische – voorschrijven van overeen-

is aan het nemen van een pilletje om ons

meer hebben in onze eigen vermogens, in

komstige behandelingen met geneesmidde-

gelukkig te voelen? We vinden het toch nor-

onze innerlijke, persoonlijke capaciteiten om

len. Er zou nauwelijks nog plaats zijn om te

maal dat we er alles aan doen om geen fysie-

problemen op te lossen. Daarom lopen we

luisteren en een dialoog tot stand te brengen

ke pijn te lijden, waarom zouden we dan psy-

een steeds groter risico dat ons dagelijks

met de persoon die lijdt. Paradoxaal genoeg

chische pijn moeten verdragen? Welke oude

leven wordt gemedicaliseerd.

zou de DSM daardoor de psychologie minder

zweem van schuldgevoel doet ons aarzelen

Maar hoe wordt een diagnose voor een psy-

menselijk maken.

om ons “geluk uit een potje” te halen?

chische aandoening eigenlijk “officieel” gesteld? Iedere verzorger baseert zich in de

De eerste vraag is natuurlijk of het wel zou

Geluk uit een potje

eerste plaats op zijn klinisch gevoel en zijn

werken? Of antidepressiva wel in staat zijn om niet-ongelukkige mensen gelukkiger te

ervaring in de omgang met patiënten. Maar

Met de verbetering van de geneesmiddelen

maken? Uit studies blijkt dat antidepressiva

in een wereld waar de geneeskunde zich

duikt er volgens Rose een ander maatschap-

bij “normale” mensen de gewone negatieve

steeds meer mondialiseert, is er nood aan

pelijk probleem op. Als we beschikken over

gevoelens als droefheid, onzekerheid, angst

meer objectieve, reproduceerbare criteria.

steeds betere medicijnen om depressies te

kunnen verminderen. De pilletjes doen de

Het gaat niet langer op dat elke therapeut

bekampen, wat houdt ons dan tegen om deze

zorgen van het leven niet verdwijnen, maar

zijn eigen criteria hanteert en dat een

ook in het dagelijkse leven te gebruiken?

de zorgen wegen minder zwaar door. De

depressie in België iets anders zou betekenen dan in Frankrijk, Nederland of de VS.

I

Laurence h 34 & 35

Vandaar dus de creatie van de DSM, de

Depressie en industriële marketing

“Diagnostic and Statistical Manual”, een

Philippe Pignarre, auteur van de boeken “Le grand secret de l'industrie pharmaceutique” en

boek waarin “alle” bekende psychiatrische

“Pourquoi la dépression est devenue une épidémie”, ziet een marketingstrategie achter de vage

aandoeningen werden samengebracht. Deze

sfeer die rond het begrip depressie heerst. Pignarre heeft zelf meer dan vijftien jaar in de far-

turf van duizend pagina’s, door sommigen de

maceutische industrie gewerkt en klaagt de strategieën aan die worden gebruikt om genees-

“Bijbel van de psychiatrie” genoemd, werd

middelen, waaronder antidepressiva, meer te laten voorschrijven door artsen. Volgens

uitgegeven door de American Association of

Pignarre spant de farmaceutische industrie zich in om de markt voor antidepressiva te verrui-

Psychiatry. Voor elke mentale ziekte worden

men door zelf de artsen bijscholing te geven, door beroeps- of patiëntenverenigingen finan-

er specifieke diagnosecriteria gegeven die

cieel te steunen en zo afhankelijk te maken en door de pers te sensibiliseren. Zo deinst de far-

gebaseerd zijn op talrijke adviezen en

maceutische industrie er niet voor terug om “nieuwe” psychiatrische stoornissen te propageren.

meningen van gerenommeerde psychiaters.

Op die manier ontstaan nieuwe en blitse aandoeningen waarvan vroeger nauwelijks sprake was.

Over de diverse criteria werd tussen de psy-

Het gevolg is dat hoe meer geneesmiddelen er worden aangeboden voor de behandeling van

chiaters via stemming consensus bereikt. De

een aandoening, hoe meer mensen eraan beginnen te lijden. Alsof het aanbod de vraag

eerste editie van de DSM verscheen in 1952.

creëert. Het is altijd zeer moeilijk om te weten of de toename van dit type stoornissen te wijten is

Het boek is inmiddels toe aan zijn vierde uit-

aan een betere opsporing, dan wel of ze het resultaat is van een onderhuidse tendens om de

gave (1994) en de volgende editie wordt

aandoening van een patiënt aan te passen aan de beschikbare therapeutische middelen.

rond 2010 verwacht.

dagelijkse beslommeringen krijgen minder

kortsluiten met antidepressiva? Want vormen

vat op de gemoedsgesteldheid. Het zelfver-

de negatieve emoties en ervaringen niet pre-

trouwen stijgt. De vrees vervaagt. De geest

cies één van de sterke hefbomen waarmee

wordt helderder … het resultaat van dit alles

we onze weg naar het geluk weten te vinden.

is dat inderdaad een gevoel van verhoogd

Die negatieve emoties maken deel uit van de

geluk ontstaat.

2

erfenis van onze evolutie en vormen een

Filosofen vragen zich echter af wat dat

wezenlijk kenmerk van ons mens-zijn.3

geluksgevoel eigenlijk waard is, wanneer het

Of vindt u dat geluk evengoed uit een potje

in werkelijkheid niet meer is dan een verdoe-

kan komen?

zeling van de zorgen? Is het dan geen “artificieel” geluk? Een geluk waarvoor de prijs een verlies aan autonomie en een afhankelijkheid van verdovende middelen is? Wordt echt geluk niet eerder bereikt door met onszelf en de anderen in het reine te komen? En wordt het streven naar dit echte geluk niet onmogelijk als we onze hersenen chemische

Meer info: z

z

Geestelijke gezondheid ontsluierd. Anders

Zelfhulpgroepen en websites:

zijn aanvaard?, Paul Arteel, 2003.

z

Informatie over ziektebeelden, http://www.geestelijke-

Gezondheid, www.vvgg.be z

gezondheid.be/frame0.html z

z

z

Similes, Vereniging voor gezinsleden en nabijbetrokkenen van personen met psychiatrische

Gids geestelijke gezondheidszorg, Zorg en hulp, Similes, 2004.

Vlaamse Vereniging voor Geestelijke

problemen, www.similes.be z

UilenSpiegel, Patiëntenvertegenwoordiging

Depressie en psychosomatiek,

Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen,

Demyttenaere K. en Reynaert C., Garant.

www.geestelijke-gezondheid.be/uil1.html

Depressie, van den Hoofdakker, R.H., Albersnagel, F.A., van Tilburg, W. en anderen, Nieuwezijds, 1999.

z

Depressie, http://nl.psychiatrie.be

2 “Better children, beyond therapy”, a report of the President’s Council on Bioethics, 2003. 3 Bruckner, P., “L’euphorie perpétuelle”, Grasset, 2000.

Nota’s

Parkinson, neurochirurgie

I

Jeanne h 36 & 37

Een elektrode in mijn hoofd

“86 min 7?” … “79!” Op de operatietafel is Jeanne luidop aan het hoofdrekenen. Achter haar staat de neurochirurg. Via een opening van twee centimeter bovenaan in de schedel van Jeanne schuift hij heel voorzichtig een fijn draadje. “79 – 7?, dat is 72!” Ja, ja, Jeanne is wel degelijk wakker! Dat is ook nodig om te kunnen controleren of de ingreep geen letsel aan een ander belangrijk deel van de hersenen veroorzaakt, met uitval van lichamelijke of mentale functies tot gevolg. 1 “Alles gaat goed mevrouw Van Casteren, de elektrode zit nu op haar plaats, en we gaan meteen zien of ze werkt!” De elektrode wordt zeer precies aangebracht in de subthalamische kern, een zone van amper een erwt groot, diep in de hersenen van Jeanne. Precies in deze kern ligt de oorzaak van haar beven…. De elektrode moet haar verlossen van dat beven. “Mevrouw Van Casteren? Hier. Een glas water. Houd het goed recht!” Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan wanneer je op een tafel ligt, en bovendien een onvaste hand hebt. Het water spat uit het glas …en dan langzaam kalmeert haar hand. “Alles nog altijd goed mevrouw Van Casteren? U lijkt niet meer te beven?”. Jeanne hoort een onderdrukte zweem van triomf in de stem van de neurochirurg: Hoera! Het werkt! Op haar 54ste bereidde Jeanne zich voor op haar pensioen. Na een lange carrière als lerares wiskunde. Plots doken de eerste symptomen van de ziekte van Parkinson op... Vijf jaar later had Jeanne alle bestaande geneesmiddelen uitgeprobeerd. Het beven werd steeds erger, haar onhandigheid een steeds grotere handicap. Storende bewegingen begonnen haar leven stilaan te vergallen. Dat waren nevenwerkingen van al die medicijnen. Het werd stilaan onmogelijk om nog de juiste dosis voor haar te vinden. Jeanne werd heen en weer geslingerd tussen periodes van totale immobiliteit - “ik word een zoutpilaar!” en de bijzonder pijnlijke momenten waarop haar armen en benen zich ongevraagd in allerlei bochten wrongen. Op een dag had haar neuroloog het met haar over chirurgie. Jeanne was verbaasd. En wantrouwig. Geen kwestie van, dat iemand in haar hoofd ging prutsen! Maar de specialist gaf haar een video mee. Hij stond erop dat ze er thuis eens rustig naar keek. Die video ging over een man – veel ouder dan zij – die zijn bevingen met een kleine afstandsbediening kon laten ophouden. De man was terug volledig mobiel. Hij las zijn krant zonder te beven en dronk zelfs een kop koffie zonder ook maar één druppel te morsen. Bij de man was een elektrode in de hersenen ingeplant. Maar Jeanne bleef aarzelen. Zou dat geen robot van haar maken? Kan je zomaar ongestraft rommelen in de hersenen zonder onherstelbare schade aan te richten?

De techniek die bij Jeanne werd gebruikt, heet DBS - Deep Brain Stimulation. Daarbij wordt een elektrode ingeplant in de hersenzone waar de oorsprong van het probleem ligt. Deze elektrode wordt vervolgens met een onderhuids draadje verbonden met een regelbare batterij die gewoonlijk onder het sleutelbeen wordt geplaatst (dit apparaat wordt soms wel eens vergeleken met een pacemaker voor het hart). Uiteraard zijn de geplaatste elektroden niet zichtbaar en de patiënt voelt de stroomstootjes van de elektrode helemaal niet.

Indrukwekkend maar veilig In principe wordt deze ingreep alleen toegepast bij mensen bij wie de meer klassieke behandeling, onder meer met medicijnen, niet meer helpen. De ingreep maakt het meestal mogelijk om de lastige symptomen van de ziekte van Parkinson onder controle te krijgen. De intensiteit van de stimulatie kan worden gewijzigd. Dat is zeer belangrijk omdat deze aandoening een gestage evolutie kent. Alhoewel spectaculair – een elektrode diep in je hersenen is toch niet niks – blijkt deze techniek veilig en goed beheersbaar te zijn. Dankzij de opmerkelijke vooruitgang van de neurochirurgie veroorzaakt ze zeer weinig schade aan de omliggende hersengebieden. Ze biedt bovendien het grote voordeel dat ze omkeerbaar is. De elektrode kan immers worden uitgeschakeld en indien nodig zelfs verwijderd.

Persoonlijkheid veranderd? Deep Brain Stimulation werd voor het eerst

1 Hoe verwonderlijk het ook mag zijn, de hersenen zelf voelen geen pijn! De hersenvliezen rond de hersenen wel, die zijn zelfs heel gevoelig en precies die vliezen bezorgen ons “hoofdpijn”. Bij sommige operaties moet de patiënt wakker blijven om te kunnen controleren of er geen letsels worden veroorzaakt tijdens de operatie. Vaak moet de patiënt dan rekensommetjes maken of met de vingers tokkelen.

gebruikt bij de behandeling van chronische, onbehandelbare pijn. Daarna werd de methode met succes gebruikt bij de behandeling van

Mijn bijzonder brein

Levende cellen inplanten Als de ziekte van Parkinson te wijten is aan het afsterven van neuronen in een specifieke zone van de hersenen, waarom planten we daar dan geen nieuwe zenuwcellen in? Dat zou meteen toelaten om de

De ziekte van Parkinson

ziekte bij de wortel aan te pakken in

Bij deze aandoening sterven bepaalde zenuwcellen in de hersenen af. De ziekte uit zich vooral

bestrijden, zoals de geneesmiddelen van

door bevingen en/of starre bewegingen. Anders dan bij talrijke andere neurologische aan-

vandaag doen. Het is een denkpiste die

doeningen is het onderliggende mechanisme van de ziekte van Parkinson al vrij goed

onderzoekers in de jaren ‘90 inderdaad

gekend. Het gaat om het verlies van neuronen in de “zwarte kern” van de middenhersenen

hebben gevolgd. De getransplanteerde

(de “substantia nigra”). Deze neuronen zenden de neurotransmitter dopamine uit en controle-

cellen waren afkomstig van geaborteerde

ren zo de verschillende hersenzones die instaan voor de coördinatie van de bewegingen. Als

menselijke foetussen.

deze cellen afsterven, ontstaat een tekort aan dopamine.

De resultaten van deze eerste transplantaties

De behandeling van de ziekte van Parkinson met geneesmiddelen bestaat er doorgaans in

verschilden sterk. Bij een paar patiënten

om de concentratie aan dopamine in de hersenen opnieuw op peil te brengen. Maar ook dat

werd

blijft niet eeuwig duren. Meestal moeten de patiënten steeds meer geneesmiddelen nemen,

vastgesteld, maar bij de meesten was die

al varieert dit sterk van de ene persoon tot de andere. Bij Jeanne waren alle behandelings-

verbetering slechts tijdelijk. En uiteindelijk

mogelijkheden al na amper vijf jaar uitgeput. Dat is tamelijk snel.

besloot men dat de transplantatie al bij al

plaats van alleen de symptomen te

een

aanzienlijke

verbetering

toch niet zo geslaagd was. Niettemin bewees deze gedeeltelijke

de ziekte van Parkinson. Omdat de techniek

Deze maatregelen roepen wel ethische vra-

mislukking dat levende cellen met een grote

onschadelijk is, wordt hij sindsdien ook inge-

gen op. Binnendringen in iemands hersenen

precisie kunnnen worden ingeplant in de

zet tegen neurologische aandoeningen als

blijft uiteraard een taboe waar we niet licht

hersenen en dat de nieuwe cellen boven-

epilepsie en het syndroom van Gilles de la

overgaan. Hoewel die terughoudendheid

dien goede overlevingskansen hebben.

2

Tourette en tegen psychische ziekten zoals

tamelijk gemakkelijk wordt overwonnen wan-

Daarom duikt het transplantatie-idee

dwangneurose en depressie. Zeker voor de

neer het gaat om de behandeling van een

vandaag opnieuw op. Onderzoekers willen

laatste aandoeningen is de behandeling nog

fysiek probleem, zoals chronische pijn of de

nu stamcellen gebruiken voor de trans-

heel experimenteel en wordt ze alleen toege-

ziekte van Parkinson, blijft er een taboe wan-

plantatie. Deze cellen hebben de capaciteit

past als de aandoening zeer ernstig is en alle

neer het gaat om psychische aandoeningen.

om uit te groeien tot verschillende types

andere behandelingen mislukken.

Niet zozeer omwille van de ingreep zelf, maar

weefsel, ook tot hersenweefsel. Onlangs werden de eerste, veelbelovende resultaten bekend gemaakt, niet voor de ziekte van Parkinson, maar wel voor de ziekte van Huntington. Ook deze aandoening gaat

I

Jeanne h 38 & 39

gepaard met degeneratie van hersencellen. De onderzoekers blijven echter voorzichtig. Stamcellen hebben al hun geheimen nog 2 Het syndroom van Gilles de la Tourette is een tamelijk zeldzame aandoening die zich vooral uit door vele uiteenlopende tics en die vaak gepaard gaat met psychologische stoornissen (obsessies, fobieën).

lang niet prijsgegeven en het is veel te vroeg voor een jubelende hoera-stemming.

omwille van het idee dat men de persoonlijkheid van de patiënt dreigt te veranderen. Zelfs al is het dan om zijn bestwil. Velen herinneren zich immers nog de kwalijke reputatie van de lobotomie in de jaren vijftig.

Maatschappelijke controle Sommigen maken zich eerder zorgen over de maatschappelijke evoluties die deze nieuwe technologie met zich brengt. Zij zien het begin van een gevaarlijke evolutie. In zijn boek “Brain Policy”3 toonde de Amerikaanse socioloog Robert Blank zich in 1999 al ongerust over de mogelijkheid om agressieve individuen onder continu toezicht te plaatsen. Dat moet toelaten om elke aankomende aanval van agressiviteit in de kiem te smoren met een elektronische stimulering. “Gecombineerd met telemonitoring van de hersenactiviteit maakt stimulatie van de hersenen met elektroden de volledige controle over een mens mogelijk. De methode roept dan ook zware ethische vragen op," schrijft Blank. Hij voegt eraan toe dat beleidsverantwoordelijken ooit hebben over-

Het taboe van het scalpel

wogen om de techniek te gebruiken voor het bewaken van gevangenen in voorwaardelijke vrijheid. Dit stuitte onmiddellijk op heel wat

"De geneesmiddelen die we vandaag gebruiken, kunnen even veel sporen nalaten in de hersenen

weerstand. Robert Blank besluit dat “elektro-

als neurochirurgie," aldus professor Gustave Moonen, die aan het hoofd staat van de dienst

nische hersenstimuli duidelijk aantonen dat

neurologie van het CHU van Luik. "Men moet neurochirurgie niet brandmerken. Op het eerste gezicht kan een behandeling met geneesmiddelen veel “zachter” lijken dan een chirurgische ingreep. Maar sommige geneesmiddelen hebben een twijfelachtige werking, niet zelden met veel bijwerkingen. Geneesmiddelen zijn op dit ogenblik inderdaad de eerste optie, maar als ik denk dat mijn patiënt meer baat heeft bij chirurgie, dan stel ik hem dat ook voor."

3 Brain Policy. How the new neurosciences will change our lives and our politics, by Robert Blank, Georgetown University Press, 1999.

Mijn bijzonder brein

een technologie met dergelijke mogelijkhe-

TMS werd al gebruikt om te zien of het moge-

dat dergelijke toestellen ooit vrij op de markt

den op medisch vlak, ook een enorm poten-

lijk was om sommige leerprocessen te stimu-

komen en worden gepromoot als een nieuw

tieel heeft aan afgeleide mogelijkheden … en

leren of om de geheugenprestaties te verho-

“wellness”-toestel waarmee u uw humeur

die roepen heel wat fundamentele ethische

gen. Maar ook militaire onderzoeksafdelingen

kan opschroeven, uw geheugen verbeteren

vragen op in verband met de autonomie en

hebben veel interesse voor TMS. Op medisch

en

de vrije wil."

vlak wordt TMS momenteel vooral gebruikt

Misschien vindt TMS dan wel zijn plaats

voor het verlichten van depressie, zonder dat

naast de zonnebank en de hometrainer. Zou

men het werkingsprincipe echt goed begrijpt.

u er één in huis halen?

En nu zonder gaatje!

uw

concentratievermogen

oppept.

Het gaat waarschijnlijk om een gelijkaardig Transcraniale magnetische stimulatie (TMS)

maar veel “zachter” mechanisme dan elek-

is een andere technologie die sommigen

troshocks, die ondanks hun kwalijke reputatie

verontrust. Bij deze technologie worden

een efficiënt middel blijven om zeer ernstige

magnetische stralen door de schedel naar

depressie te behandelen. Gezien het gebruiks-

de hersenen gezonden. Dit gebeurt zonder

gemak en het feit dat de techniek blijkbaar

dat het schedeldak moet worden geopend,

geen gevaar inhoudt, wordt ze nu getest als

en is bovendien volledig pijnloos. Met

behandeling van talrijke aandoeningen zoals

behulp van magnetische pulsen van minder

epilepsie of bij de revalidatie van patiënten

dan één milliseconde worden microstroompjes

met een beroerte.

in de neuronen opgewekt. Zo worden de

Precies omdat de techniek weinig gevaar

functies van de hersenschors gestimuleerd.

inhoudt, is het helemaal niet uit te sluiten

I

Jeanne h 40 & 41

Psychochirurgie, een twijfelachtige reputatie Psychochirurgie ontstond in de jaren dertig van de vorige eeuw toen

zware dwangneurose – resistent bleken tegen elke andere behande-

de eerste lobotomie-operaties werden uitgevoerd. Bij deze operatie

ling. Deze ingrepen blijven uitzonderlijk omdat de voordelen het risico

werd een groot deel van de zenuwverbindingen tussen de voorkwab

niet altijd rechtvaardigden. Vandaag wordt lobotomie nog altijd

en het limbisch systeem (circuit van de emoties) doorgesneden. Op

gebruikt, maar nu kan het zelfs zonder de schedel te openen. Dit is te

die manier werd de patiënt “losgekoppeld” van zijn storende ervarin-

danken aan het “gamma-mes”. Dit is een uiterst gerichte gamma-

gen. Lobotomie kreeg een slechte reputatie omdat er niet altijd een

straal die het mogelijk maakt om hersenzones (vooral tumors) te ver-

reële noodzaak was om ze uit te voeren en er kwam aan het licht dat

nietigen zonder de aangrenzende zones te beschadigen.

tal van ingrepen werden uitgevoerd om moeilijke patiënten kalm te

De belangrijkste nieuwigheid inzake psychische chirurgie zijn even-

houden. Na de ingreep werden de patiënten vaak apathisch en volg-

wel de stimulatie-elektroden, zoals die worden gebruikt bij de ziekte

zaam. Ondertussen is de ethiek sterk geëvolueerd… maar de belang-

van Parkinson. Hier gaat het niet meer om het vernietigen van

rijkste reden voor het afschaffen van lobotomie was de ontdekking

zenuwbanen zoals bij de lobotomie maar wel om het verzachten van

van de eerste neuroleptica in het midden van de vorige eeuw. Toch

de symptomen via elektrische modulaties die per definitie van tijde-

werd lobotomie nooit helemaal afgeschaft. In de jaren zestig werden

lijke aard zijn. Deze omkeerbaarheid maakt de techniek ethisch

subtielere technieken ingevoerd die met grote voorzichtigheid werden

gezien veel aanvaardbaarder, hoewel velen het idee dat chirurgen

toegepast bij de zeldzame patiënten waarvan de stoornissen – meestal

zich meester maken van ons brein nog altijd beangstigend vinden…

Meer info: z

Ziekte van Parkinson, Wiebe Braam en

Ewout Brunt, Inmerc, 2001. z

Op pad met Parkinson, Anneke Blok-van

Hilten , Bergboek.nl, 2001. Zelfhulpgroepen en websites: z

Vlaamse Vereniging Parkinson,

http://www.vlaamseparkinson.centerall.com

Nota’s

stress, mentale coaching

Xa vier heeft er

I

Xavier h 42 & 43

weer zin in…

“Vierde plaats in 1 minuut 58 seconden,” roept coach Wim tegen Xavier. “Niet slecht, we zijn op de goede weg.” Xavier hijgt nog na, zijn longen doen pijn, zijn hart gaat als een razende tekeer, zijn benen lijken te ontploffen. Maar toch is hij blij. Niet zozeer met zijn tijd. Hij zit nog vele seconden boven zijn persoonlijke beste tijd en is nog ver verwijderd van een selectie voor het Europees kampioenschap. Maar Xavier is vooral tevre-

den omdat hij er weer zin in heeft. Hij wil weer, hij gaat er weer voor … en dat is heel anders dan twee maanden geleden. Toen voelde Xavier zich leeg, opgebrand, aan het einde van zijn krachten. Gelukkig bracht de clubarts hem in contact met Wim, een nieuwe coach. Die gaf Xavier langzaam weer vertrouwen. “Xavier ging verkeerd om met stress,” zegt Wim. “De gezonde spanning die Xavier normaal moet prikkelen en

aanzetten tot topprestaties, maakte plaats voor negatieve stress. Die haalde alle energie uit zijn lichaam. Lopen werd eerder een last dan een uitdaging.” Wim leerde Xavier om op een andere manier om te gaan met stress, om zich beter te ontspannen, om zich mentaal op te laden voor een wedstrijd. Xavier zal zeker het minimum halen voor het Europees kampioenschap, daar is Wim rotsvast van overtuigd.

Niet alleen atleten hebben af te rekenen met stress. De moderne samenleving lijkt op dit ogenblik wel zo georganiseerd dat niemand

Gespannen, overspannen, opgebrand

nog ontsnapt aan ernstige en blijvende overbelasting, van de klusjesman tot de directrice.

Iemand is overspannen door stress als allerlei spanningsklachten ont-

Dat heeft zo zijn gevolgen voor de gezond-

staan en de persoon minder goed functioneert. Hoewel de situatie in vrij

heid. Stress, en de gevolgen daarvan, worden

korte tijd kan opduiken is het beter de klachten ernstig te nemen. Met

soms bestempeld als de nieuwe ziekte van

de juiste aanpak kunnen mensen spoedig de draad weer oppakken.

deze tijd.

Burn-out is eerder het eindstadium van langdurige, vaak jarenlange,

Eén op de drie Belgische werknemers vindt

roofbouw op het lichaam. Een burn-out ontstaat als mensen blijven

dat zijn gezondheid lijdt onder het werk1. Als

doorgaan ondanks de stress en de spanningsklachten. Ze volharden

grote boosdoeners worden steevast de hoge

in hun drukte en zijn zich lang niet altijd bewust van de ernst van hun

werkdruk en stress aangehaald. Toch heeft

klachten. Hoe groter de uitputting, hoe erger de klachten. Zelfs gewo-

niet elke werknemer daar evenveel last van.

ne dagelijks dingen worden dan steeds moeilijker. Een telefoontje,

Boswachters, maar ook astronomen, bibliot-

stofzuigen, de hond uitlaten: het kost allemaal onnoemlijk veel energie.

hecarissen en schoonheidsspecialistes lijden

Het wordt steeds moeilijker hoofd- en bijzaken te onderscheiden.

volgens een Nederlands onderzoek maar zel-

Gedachten als “waar doe ik het allemaal voor?” en “ik sta overal

den aan werkstress. Onderwijzers, verpleeg-

alleen voor” dringen zich op. De houding ten opzichte van het werk

kundigen, gevangenisbewaarders en militai-

wordt negatief. Het gevoel “ik kan geen klant meer zien” of “laat ze

ren daarentegen haken in grote getale af …

het allemaal maar uitzoeken” ontstaat. Op een bepaald ogenblik is

bezweken onder de werkdruk en de stress.

het helemaal op. De batterij is leeg. De persoon is opgebrand. Een burn-out uit zich in ernstige lichamelijke en geestelijke vermoeid-

Cijfers? In Nederland wordt elke drieëneen-

heid. Rust en tijd alleen zijn niet voldoende voor herstel. Hulp, behan-

halve minuut een werknemer arbeidsonge-

deling en verandering zijn nodig.

schikt als gevolg van stress, overspanning of burn-out. Op Europees niveau zouden 28% van de werknemers lijden aan de gevolgen van stress2. In België is het niet anders: stress

“Nu even niet”, website van de Nationaal Fonds Geestelijke Volksgezondheid, Nederland.

wordt rechtstreeks (23 %) als één van de belangrijkste klachten aangehaald. Bovendien hangen driekwart van de andere klachten –

heeft met stress op het werk, kost aan de

boven de twee miljard euro. Maar de werke-

maagklachten, prikkelbaarheid, slapeloosheid

sociale zekerheid een kwart miljard euro per

lijke kost ligt nog veel hoger. Gestresste

jaar. Reken daarbij de kosten van mensen

werknemers doen hun werk vaak slecht, ze

die omwille van stress vervroegd met pen-

produceren ondermaats. Dat leidt tot een

De kostprijs van die gestresste werknemer is

sioen gaan en de medische kosten voor het

financiële schade voor bedrijven die minder

gigantisch. Het feit dat minstens eenderde

behandelen van al die overstresste mensen,

gemakkelijk meetbaar is dan ziektekosten-

van het langdurige ziekteverzuim te maken

en het prijskaartje loopt snel op tot ver

premies.

3

of angst - ook samen met stress .

1 “Mijn werk mijn leven”, Verslag van de task force “Quality of working life” Koning Boudewijnstichting, 2003. 2 “Tien jaar arbeidsomstandigheden in de Europese Unie”, Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden, 2000. 3 “Stress, beroepsziekte van de XXIste eeuw”, http://www.abvv.be.

Mijn bijzonder brein

De professor en de beer

uitgeschakeld. Anders is de waterschade groter dan de brandschade. Daarom heeft cortisol naast een stimulerende werking op het

Wat hebben een examen en een onverwachte ontmoeting met een

lichaam ook een remmende activiteit op de hypothalamus. Hierdoor

beer met elkaar gemeen? De reactie van het menselijk lichaam op

wordt de hele hormonencascade ook weer stil gelegd en stopt de

beide is precies dezelfde. Ook het resulterende gedrag is hetzelfde:

stressreactie na enige tijd.

vechten of vluchten … Alleen kan de uitkomst van dat gedrag ver-

Bij mensen die voortdurend onder hoogspanning staan, loopt het

schillend zijn, afhankelijk van de professor die het examen afneemt

echter fout met deze hormonale balans. Bij hen blijven de concentra-

en de honger van de beer.

ties aan stresshormoon in het bloed hoger, ook tijdens rustperioden.

De reactie van ons lichaam op acute stress wordt door onze hersenen

Daardoor ontstaan na verloop van tijd niet alleen psychische klachten

georchestreerd: de orkestleider is de hypothalamus (zie ABC van mijn

(gespannenheid, prikkelbaarheid, overspannenheid, burn-out tot

bijzonder brein). Die scheidt een hormoon af dat via een aantal tus-

zelfs depressie), maar ook tal van lichamelijke symptomen (verhoog-

senstations de bijnieren aanmaant om stresshormonen als adrena-

de bloeddruk, spierpijn, duizeligheid, hoofdpijn, slapeloosheid, licha-

line en cortisol te produceren. De gevolgen voel je onmiddellijk: de

melijke vermoeidheid, lage-rugpijn, maag- en darmstoornissen enz.).

polsslag gaat de hoogte in, de ademhaling versnelt, de alertheid neemt toe, het bloed trekt weg uit het maagdarmkanaal en spoedt

Af en toe een flinke portie stress is dus helemaal niet ongezond.

zich naar de spieren om die van zuurstof en brandstof te voorzien …

Integendeel. Maar chronische stress, zonder de mogelijkheid om nog

het lichaam is klaar om te vechten of te vluchten.

te ontstressen, leidt zowel tot psychische als lichamelijke schade.

Het juist functioneren van deze hormonenparade is nodig om allerhande bedreigende situaties - van de professor tot de beer - het hoofd te bieden. Toch is het belangrijk dat dit systeem tijdig wordt

Stresskonijn of olifantenvel

Claes S. en Van Den Bossche B., “Depressie en stress, onlosmakelijk verbonden”, Natuur en Techniek Wetenschapsmagazine, januari 2001.

stressbestendigheid is een fenomeen dat door

om werkdrukproblemen onder controle te krij-

de hersenen wordt gereguleerd. Of kort

gen en ontspanningstherapieën tot zelfs trai-

Stress is voor een groot deel persoonsgebon-

gesteld, stress speelt zich in werkelijkheid af

ningen in hartcoherentie.

den. Van dezelfde portie stress piekert de ene

tussen de oren, maar ze heeft ontegenspre-

Stress is daardoor uitgegroeid tot één van de

zich dag en nacht suf, terwijl het de andere

kelijk een invloed op de rest van ons lichaam

sterkste groeimarkten in de Westerse wereld.

nauwelijks opjaagt. Eenzelfde situatie wordt

(zie kader “De professor en de beer”).

In de boekhandel staan hele rekken vol met

door sommigen beoordeeld als een regelrechte bedreiging, door anderen als een uit-

werken over ontstressen, ontspannen en ont-

Iedereen een coach …

I

Xavier h 44 & 45

daging en een stimulans om er nog harder

haasten. Ook het aantal therapeuten dat zich toelegt op het omgaan met stress om het per-

tegenaan te gaan. Stress is met andere woor-

Precies omdat stress een subjectieve ervaring

soonlijk welzijn te verbeteren, scheert onge-

den een subjectieve ervaring. Ze ontstaat door

is, wordt het vaak gezien als een individueel

kende toppen. De verscheidenheid in thera-

een onevenwicht tussen onze beoordeling

probleem. Wie stressproblemen krijgt, ver-

pieën lijkt overigens oneindig, van psycho-

van de eisen die aan ons worden gesteld – of

bergt ze, want ze schaden het persoonlijke

analyse en gedrags-, tuin-, geur-, muziek-,

die we ons opleggen – en anderzijds de

imago. In het beste geval doet de stresslijder

kleur-, Gestalt- en hypnotherapie over bio-

inschatting van de capaciteiten die we heb-

beroep op individuele hulp. Eventueel zelfs bij

energetica, avatar, yoga, diëten met omega-3-

ben om aan die eisen te voldoen. Hoe snel

een persoonlijke coach. Er bestaan dan ook

vetzuren, acupunctuur, dageraadsimulatie,

we een situatie als een last ervaren in plaats

talloze recepten om gestresste werknemers

haptonomie, neurolinguistisch programmeren

van als een uitdaging, hangt af van onze

op individuele basis tegemoet te komen, van

tot “eye movement desensitization and repro-

veerkracht of stressbestendigheid. En die

cursussen in time management, technieken

cessing” (EMDR).

To believe or not to believe Het lijkt alsof er evenveel therapieën bestaan als therapeuten. Van de meeste is het therapeutische effect nooit op wetenschappelijke wijze aangetoond. En de wildgroei in psychotherapieën is niet altijd even bevorderlijk voor hun geloofwaardigheid. Of het bovendien al het geld waard is … De meeste therapieën zijn niet onmiddellijk rationeel te begrijpen of te verklaren met onze huidige kennis van de hersenwetenschappen.

De trein der traagheid De hersenen produceren elektrische golven die we met behulp van een EEGtoestel kunnen registreren (zie ABC van mijn bijzonder brein). Wetenschappers hebben deze golven ingedeeld in vier frequentiegebieden. De meest snelle golven zijn de beta-golven. De frequentie loopt van 14 tot 25 golfbewegingen per seconde (uitgedrukt in Hertz, Hz). Als we werken, discussiëren, besluiten nemen of redeneren dan sturen onze hersenen golven uit in dit beta-gebied. Bij extreme spanningen of op ogenblikken dat we snel moeten reageren kunnen nog snellere golven worden opgewekt. Als we ons ontspannen, produceren de hersenen – vooral aan de achterkant - golven met een lagere frequentie: tussen 7 en 14 Hz. Dit zijn de alfagolven. Die golven voelen prettig aan, want we zijn ontspannen maar toch nog alert. Als de ontspanning overgaat in een diepere vorm, dan komen we tussen waken en slapen. De hersenen zenden nu golven uit in het gebied van 4 tot 7 Hz, de thetagolven. We kunnen nog lager, naar deltagolven (van 0,5 tot 4 Hz) … dan zijn we echter niet meer van deze wereld, maar in dromenland. Volgens de Britse hersenwetenschapper Susan Greenfield hebben steeds meer mensen problemen om alfa-golven te produceren als gevolg van chronische stress. Een manier om deze mensen te helpen ontspannen, is hen te laten weten wanneer ze alfa-golven produceren. Dat kan heel eenvoudig door hen aan te sluiten op een EEG-toestel dat verbonden is met een speelgoedtreintje. Pas als hun hersenen alfa-golven produceren, begint het treintje te rijden. Op deze manier kunnen mensen zich trainen in het zich bewust ontspannen. Of ze dat nu doen met yoga, bidden, een rondje lopen, fietsen of wat dan ook, maakt volgens Greenfield weinig uit. Greenfield, S., “The Human Brain”, Science Masters, 1997.

Mijn bijzonder brein

Dat betekent hoegenaamd niet dat geen enkele van deze therapieën soelaas biedt. Betrouwbaar wetenschappelijk onderzoek toont aan dat sommige methoden effectief zijn, zonder dat we begrijpen hoe ze precies werken. Voor veel therapeuten volstaan deze aanwijzingen, zeker voor het aanwenden van deze methoden in de praktijk4. Andere wetenschap-

• arbeidsinhoud en werkwijze: wat moet er gebeuren en op welke manier, • arbeidsomstandigheden: in welke omstandigheden moet gewerkt worden, • arbeidsverhoudingen: sfeer, collegialiteit en

De vraag blijft echter of het stressbeleid van de meeste bedrijven geen papieren beleid is en in de praktijk dode letter blijft. Talrijke studies tonen aan dat het aantal mensen dat zich gestresst voelt in de laatste vijf jaar sterk is toegenomen, terwijl ook de werkdruk opvallend

impact, • arbeidsvoorwaarden: beloning, perspectie-

stijgt. Bewandelen we de grens van wat kan…6

ven en werktijdregeling.

pers maken er liever hun handen niet aan vuil

Ook de Belgische wetgever zag dat in. Sinds

en beschouwen deze alternatieve therapieën

enkele jaren zijn werkgevers verplicht om een

als kwakzalverij en pseudowetenschappelijke

beleid te voeren dat stress in de onderneming

geldklopperij. Er bestaat met andere woorden

aanpakt. In 1999 sloot de Nationale Arbeidsraad

binnen de wereld van de therapeuten een

daarover een collectieve arbeidsovereenkomst

kloof die de “believers” scheidt van de “non-

af, die via een Koninklijk Besluit werd veral-

believers”.

gemeend. Deze overeenkomst geeft een

Hoge werkdruk is lang niet de enige factor

definitie van stress op het werk, die tegelijk

die resulteert in overmatige werkstress. Er

de verplichting van de werkgever afbakent:

zijn talloze andere factoren die kunnen bij-

… of een collectief probleem?

Meer dan werkdruk alleen

“Stress is de toestand die een groep van

dragen tot stress op het werk. Deze facto-

Heel wat mensen vinden echter dat stress meer

werknemers als negatief ervaart, en die

ren zijn onder meer weinig regel- en

is dan een privé-zaak. Als blijkt dat 23 % van de

gepaard gaat met klachten of disfunctioneren

beslissingmogelijkheden, frequent contact

Belgische werknemers balanceert tussen span-

in lichamelijk, psychisch of sociaal opzicht.

met klanten/patiënten/leerlingen, oninte-

ning en overspanning, is het dan niet eerder de

Stress wordt veroorzaakt omdat werknemers

ressant werk, te moeilijk werk, lichamelijk

samenleving die een probleem heeft, in plaats

niet in staat zijn te voldoen aan de eisen en

te zwaar werk, werken in hete, koude,

van al die mensen persoonlijk? Onderzoek wijst

verwachtingen die hun vanuit de werksituatie

tochtige of lawaaierige ruimtes, vuil werk,

immers uit dat er een rode draad loopt door-

gesteld worden.” De betrachting van de CAO

slechte relaties met collega's, incompetent

heen de oorzaken van stress op het werk. Die

en het KB is dus om collectieve problemen aan

leiderschap, een chef die tegenstrijdige

oorzaken hebben steevast te maken met een of

te pakken en niet om individuele problemen

eisen stelt, weinig inspraak, gebrekkige

meerdere van de volgende grote “A’s”:

5

op te lossen.

technische uitrusting, gebrek aan zelfvertrouwen, ongeschiktheid voor het werk - al dan niet door onvoldoende opleiding -,

Meer info:

werk in een bedrijf met veel interne conflicten, enzovoort. Overigens kunnen ook

z

Scoren tussen de oren, Moormann, P.P. en Pijpers, R., Uitgeverij Swets, 2004.

factoren buiten het werk zorgen voor

z

Stress op het werk, Behaegel K., De Dycker L. en Desmedt, H., 2001.

stress op het werk. De vaak moeilijke com-

z

Stresssssss, Mens 41, 2001.

binatie van een gezinsleven met een drukke baan, kunnen stressklachten veroorzaken die leiden tot een verminderd functio-

I

Xavier h 46 & 47

neren op het werk. 4 Interview met Paul Verhaeghe, “Niet blind blijven” in Weekend Knack, 14 juli 2004. 5 Behaegel K., De Dycker L. en Desmedt, H., Stress op het werk, 2001. 6 Interview met psychologieprofessor Hans De Witte in Knack, 9 juni 2004.

Kompier M.A.J. en Marcelissen F.G.H., Handboek werkstress, NIA/TNO 1990.

Nota’s

schizofrenie, brein en geest

I

Steins geheim h 48 & 49

Steins geheim de Sébastien

“Nieuwe bombardementen in Irak: 22 doden waaronder 4 kinderen”. “Zelfmoordaanslag in Israël: 6 doden”. “Bom ontploft in de Amerikaanse ambassade: 15 doden”. Wat een verspilling van mensenlevens! Zoals elke avond zit Stein voor de televisie. Zoals elke avond voelt hij de beschuldigende blik van de nieuwslezer. Zij weet wie verantwoordelijk is voor al deze drama’s. Zij weet dat Stein al deze ellende veroorzaakt. Zij en de Stem. Zij zijn de twee enigen die het verschrikkelijke geheim van Stein kennen. Ah, die Stem! Koud, metaalachtig, meedogenloos. Ze is er de hele tijd. Wat hij ook doet om eraan te ontsnappen, ze is er altijd in zijn hoofd en ze steelt zijn gedachten. Beschuldigend. “Je weet maar al te best, Stein, dat jij het Kwade verper-

soonlijkt. Jij bent de verdorvenheid van de mensheid.Jij weet dat alleen jouw dood de wereld van deze waanzinnige gebeurtenissen kan bevrijden. Je moet je opofferen, Stein!” Stein wordt verscheurd. Ongetwijfeld heeft de Stem gelijk. Zijn dood zou een verlossing voor de wereld zijn. Maar wat dan met zijn ouders? Hoeveel verdriet zullen ze niet hebben. Hij durft er met niemand over te praten. Ze zouden denken dat hij … gek is. Hij wijst dat woord af, dat woord betekent niets. Neen, het probleem is dat hij ijdel is. Denken dat hij verantwoordelijk is voor de hele wereld, kom nou! Wat een hoogmoed! Precies daarom wordt hij gestraft. En daarom zal hij moeten sterven. Het is de Stem die het hem heeft gezegd… Daar kan hij niet onderuit…

Deze situatie kan niet blijven duren en er komt een dag dat Stein zal instorten. Ofwel

Die Stem, aandoening van de hersenen…

maakt hij er echt een einde aan en zal nie-

werd aangetoond dat bij schizofreniepatiënten sommige zones een abnormale structuur hebben, er zitten te veel of te weinig neuronen in.

mand er iets van begrijpen. In de eerste

Die “Stem” die Stein hoort, dat moet toch een

Of de zenuwcellen in deze gebieden zouden

plaats zijn ouders niet. Die voelen wel aan

waan zijn? Die is toch niet echt? Ongetwijfeld is

de prikkels trager geleiden. Of de zenuwcellen

dat hun zoon zich niet goed voelt, dat hij

die niet echt, maar toch laat die onechte stem

hebben meer of net minder bindingen aange-

“slecht in zijn vel zit”. Wellicht de pubertijd,

een biologisch spoor na in de hersenen van

legd met andere zenuwcellen …. Kortom, een

hij groeit er wel uit, denken ze. Maar daar-

Stein. Dat kunnen radiologen nagaan met

complex allegaartje aan verschillen. Wellicht

mee maken ze zichzelf iets wijs. Misschien

behulp van een PET- of een fMRI-scanner (zie

moeten we daaruit besluiten dat schizofrenie

slaan weldra de stoppen door bij Stein en

ABC van mijn bijzonder brein). Ze zien dat op het

niet te wijten is aan een letsel in één speci-

krijgt hij een openlijke “aanval van waanzin”.

ogenblik dat Stein de stem hoort, de auditieve

fieke zone van de hersenen, maar eerder aan

Wellicht belandt hij dan in een psychiatrische

zones van zijn hersenen worden geactiveerd.

diverse defecte verbindingen tussen verschil-

inrichting. Daar zal hij worden behandeld met

Alsof hij iemand echt hoort praten. Raar toch, dat

lende gebieden van de hersenen. Die defec-

geneesmiddelen die de Stem het zwijgen zul-

de hersenen van Stein het verschil tussen

ten verhinderen dat complexe functies harmo-

len opleggen. De diagnose zal luiden: krank-

“echt” en “waan” niet kunnen onderscheiden?

nieus tot stand komen, zoals de organisatie

zinnigheid. Misschien zullen de artsen denken

Talrijke wetenschappers zoeken naar de speci-

van de gedachten, het waarnemen van de

aan schizofrenie ...

fieke kenmerken van schizofrene hersenen. Zo

omgeving, de affectieve gekleurdheid van de emoties of het vermogen om vreugde in het leven te scheppen.

Schizofrenie, een vorm van waanzin

Misschien slagen hersenwetenschappers er

Schizofrenie kan zeer verschillende vormen aannemen. Toch vertonen mensen met schizof-

ooit in om, op basis van de resultaten van hun

renie doorgaans twee belangrijke soorten symptomen:

onderzoek, schizofrenie in een heel vroeg sta-

• Wanen en hallucinaties die leiden tot vreemd en onverklaarbaar gedrag voor wie de

dium op te sporen. Mogelijk zelfs al voor er

achtergrond ervan niet kent. Deze symptomen worden vaak “positieve” symptomen

sprake is van enig symptoom. Maar dat is een

genoemd omdat ze “bovenop” het normale gedrag komen.

mes dat aan twee kanten snijdt. Want druk-

• Depressieve gevoelens, in zichzelf gekeerd zijn, moeilijke sociale relaties, concentratie- en

ken we daarmee talrijke jongeren, waarvan

geheugenstoornissen. Dit zijn de zogenaamde “negatieve” symptomen omdat ze een tekort

we niet zeker weten of ze ook echt aan de

aanduiden tegenover mensen met een goede mentale gezondheid.

ziekte lijden, geen “psychiatrisch stempel”

Naar schatting lijdt 1 % van de bevolking aan schizofrenie.

op? Het etiket “schizofreen” is zwaar om dra-

Schizofrenie wordt klassiek behandeld met neuroleptische geneesmiddelen. Zij laten de

gen. Wanneer een puber het per ongeluk

positieve symptomen verdwijnen, maar werken minder doeltreffend in op de negatieve

opgeplakt krijgt, kan het hem levenslang

symptomen. Ze hebben bovendien belangrijke bijwerkingen.

brandmerken in zijn en andermans ogen. En dan hebben we het nog niet over de inbreuk

Mijn bijzonder brein

Kan het iedereen overkomen? Kan iedereen last krijgen van waanvoorstellingen en hallucinaties? Vermoedelijk niet. Wellicht treedt schizofrenie enkel op

op het privé-leven als een dergelijke onthul-

voor indrukken en intuïties die geen tastbare

bij mensen met een psychotische persoon-

ling wordt verspreid.

basis hebben. Het is immers het doel van elke

lijkheidsstructuur. Deze mensen hebben

Toch kan een vroege diagnose vruchten

wetenschap om een rationele uitleg voor de

het moeilijk om fantasie en werkelijkheid

afwerpen. Uit sommige studies blijkt dat een

dingen te vinden. Kan de moderne hersenwe-

van elkaar te onderscheiden. We weten

preventieve behandeling met neuroleptica bij

tenschap dan een rationele verklaring vinden

niet waarom de persoonlijkheid van som-

“risicopubers” de ontwikkeling van de ziekte

voor de geest?

mige mensen in die richting ontwikkelt,

bij een aantal van hen kan voorkomen.

… of een ziekte van de geest?

Geest en hersenen, twee gezichten van eenzelfde realiteit?

(infectie, stress) voor of tijdens de geboorte,

Of moeten we schizofrenie eerder als een

Haalt nog iemand het in zijn hoofd om te ont-

lichamelijke of affectieve trauma’s en het

geestesziekte beschouwen en niet als een

kennen dat alle geestelijke verrichtingen in de

gebruik van drugs die de loskoppeling met

hersenaandoening? Schizofrenie tast zeker

hersenen gebeuren? Wie gaat er niet akkoord

de realiteit bevorderen, worden vaak ver-

functies aan die door onze hersenen worden

met de stelling dat denken, geheugen, emo-

meld. Elk van deze factoren op zich kan de

uitgevoerd: het denken, het redeneringsver-

ties, de wil om iets te doen, enz. allemaal in

ziekte waarschijnlijk niet veroorzaken. Het

mogen, het waarnemen …. Maar het is ook

onze hersenen gebeuren? Niemand toch? Dus

lijkt eerder te gaan om een samenspel van

een ziekte die in hoge mate verbonden is met

we kunnen stellen dat elke actie van de geest

diverse factoren.

de persoonlijkheid van de persoon, met de

ontstaat vanuit een overeenkomstige activiteit

maar meerdere factoren spelen een rol. Zo blijken genetische factoren belangrijk te zijn (al zijn de specifieke genen nog niet

I

Steins geheim h 50 & 51

geïdentificeerd). Maar ook problemen

manier waarop die zich in de realiteit veran-

in de hersenen. Meer nog, zonder hersenen is

De meest aanvaarde theorie op dit ogen-

kert, met het privé-leven, de sociale relaties

er helemaal geen geest.

blik is dat schizofrenie het resultaat is

met anderen … kortom met de psyche, de

De eenheid van hersenen en geest kun je

van afwijkingen in de neuronale verbin-

geest. Als we praten over de “geest”, dan

op het eerste gezicht gemakkelijk aanvaar-

dingen in de hersenen, verbindingen die

hebben we het intuïtief vaak moeilijk om die

den voor activiteiten zoals het op gang

al van in de baarmoeder tot stand komen

te zien in termen van zenuwcellen, synapsen

brengen van een handeling, het in het

en die pas voltooid zijn rond het einde

of neuronale netwerken.

geheugen prenten van een situatie, het voe-

van de adolescentie, de leeftijd waarop

Vallen de begrippen “psyche” en “geest”

len van een emotie of het uitwerken van

de ziekte zich meestal voor het eerst

wel te rijmen met de moderne hersenweten-

een redenering. De scans die we van de

manifesteert.

schap? Een wetenschap die weinig ruimte laat

hersenen kunnen maken bij de uitvoering

Geestesziekten en hun taboe Waarom heerst er een groter taboe rond schizofrenie of eender welke andere psychische aandoening, dan rond astma, artrose of de ziekte van Parkinson? Waarom praten we zo graag over onze lichamelijke kwaaltjes terwijl we onze mentale problemen zorgvuldig verhullen? Vaak zijn het de best verborgen familiegeheimen. Misschien is het omdat mentale aandoeningen een invloed hebben op onze persoonlijkheid. Ze raken ons in de kern van ons “ik”, in de wijze waarop we onszelf en de anderen ervaren. Een leverziekte, een aandoening aan onze gewrichten of zelfs een hartziekte houden in onze

Woorden als scalpels

ogen niet hetzelfde risico in dan wanneer we onze identiteit zien veranderen. Geestesziekten boezemen angst in omdat ze ons in onze meest intieme en persoonlijke aspecten treffen.

Zijn de begrippen “geest” en “hersenen” eerder misschien twee verschillende manieren om

Er is ook de angst dat men er nooit van zal genezen. Kanker is ook jarenlang een taboe

naar hetzelfde te kijken? Nemen we even het

geweest toen het nog een ongeneeslijke ziekte was. Vandaag kan meer dan 50 % van de

begrip persoonlijkheid terug ter hand. We zijn

kankers worden genezen en doet men minder geheimzinnig over “die lange en pijnlijke

het er allemaal over eens dat de persoonlijk-

ziekte”. Zal dit ook zo zijn op de dag dat we psychische aandoeningen gaan zien als een

heid wordt beïnvloed door sociale relaties, de

defect in de neuronale verbindingen of in de aanmaak van neurotransmitters? Of blijft de

band met de moeder en allerhande menselijke

psyche een onneembare burcht, een toevluchtsoord voor de ziel en de identiteit, de plaats

contacten in het dagelijkse leven. Maar ook de

van onbegrepen fenomenen waarop een schandelijk geheim blijft rusten?

hersenen worden door precies dezelfde factoren beïnvloed, daar zijn de meeste hersenwetenschappers het vandaag over eens. Meer nog, elke individuele ervaring reorganiseert de hersenen. Ze dwingt onze hersenen om nieu-

van deze activiteiten, laten er overigens

onze grijze materie is, waar zit dan ons

we circuits tussen neuronen aan te leggen en

geen twijfel over bestaan dat de meetbare

(onder)bewustzijn? Als het niet in de neuro-

bestaande circuits te versterken, te heroriënte-

realiteit hiervan in de “neurale wisselwer-

nen is, waar ontstaat dan de storing die leidt

ren of te verbreken.

king” in onze hersenen ligt vervat.

tot een ziekte zoals schizofrenie? En als het

Volgens heel wat hersenonderzoekers is de

Maar andere functies, zoals het bewustzijn,

niet via onze neuronen is, langs waar gebeurt

stap dan niet meer zo groot om ook te gelo-

zijn moeilijker te visualiseren met scanners of

dan de inwerking van psychotherapieën en

ven dat onze persoonlijkheid en onze geest

EEG-toestellen (zie ABC van mijn bijzonder

psychofarmaca?

vervat liggen in het complexe netwerk van

brein). Hetzelfde geldt voor de psyche en de

Of is er meer dan alleen maar cellen, chemi-

verbindingen in onze hersenen. Een heel

persoonlijkheid. Vandaar dat deze eigenschap-

sche reacties, neuronale verbindingen, hoe

dynamisch netwerk dat voortdurend van bui-

pen ook hersenwetenschappers voor een

talrijk ze ook zijn en hoe ingewikkeld ze ook

tenaf wordt bijgestuurd door onze sociale con-

dilemma stellen en precies daarom passione-

in elkaar steken? Is er meer dan het pure

tacten. Of met de woorden Axel Cleeremans,

ren ze de grootste denkers van onze tijd.

reductionisme waarin sommige hersenonder-

cognitief wetenschapper aan de ULB: “Een

Maar als het niet in onze hersenen is, waar

zoekers ons willen doen geloven? Of hoeft er

woord kan een even diep spoor nalaten

gebeuren dan de psychische verwerkingen die

niet echt een discrepantie te zijn tussen

in de hersenen als een scalpel of een

onze persoonlijkheid vormen? Als het niet in

“geest” en “hersenen”?

geneesmiddel."

Mijn bijzonder brein

De hersenen en de geest, een cognitieve visie "Het grote publiek heeft nog altijd het idee dat de geest en de hersenen twee

Meer info:

aparte zaken zijn,” zegt Professor Axel Cleeremans, cognitief wetenschapper aan

Over schizofrenie:

de ULB. “Maar uit scans van de hersenen

z

blijkt dat deze scheiding geen reden van bestaan heeft. Elke mentale activiteit die

zijn aanvaard?, Paul Arteel, 2003. z

we uitvoeren, gaat gepaard met een

gezondheid.be/frame0.html. z

Deze eenheid van hersenen en geest

Gids geestelijke gezondheidszorg, Zorg en hulp, Similes, 2004.

z

den even doeltreffend kunnen zijn als een scalpel om onze hersenen te wijzi-

Informatie over ziektebeelden, http://www.geestelijke-

actie van zenuwcellen in onze hersenen.

doet ons ook inzien in welke mate woor-

Geestelijke gezondheid ontsluierd. Anders

Diagnose schizofrenie, Cornelie van Well, de Tijdstroom, 2003.

z

Schizofrenie, http://nl.psychiatrie.be

gen. Indien we aanvaarden dat onze hersenen permanent veranderen, dat

Over de dualiteit hersenen en geest:

we continu leren zonder ons daarvan

z

bewust te zijn, dan wil dat zeggen dat de woorden die ik hier schrijf en die u

Wereldbibliotheek, 2003. z

leest, een spoor in uw hersenen nalaten. Dit spoor bestaat uit een wisselwer-

Ik Voel Dus Ik Ben, Antonio R. Damasio, Wider than the sky, door Gerald M. Edelman, Ellen Lane Pub, 2004

z

Ce qui nous fait penser, door Jean-Pierre

king tussen neuronen in uw geheugen-

Changeux en Paul Ricoeur, uitg. Odile Jacob,

centra. Als ik spreek, draag ik een ver-

1998

pletterende verantwoordelijkheid, want mijn woorden zullen uw hersenen duur-

Zelfhulpgroepen en websites:

zaam wijzigen. Dit verruimt het begrip

z

verantwoordelijkheid tot alle soorten domeinen: de manier waarop we met mensen spreken, de manier waarop we onze kinderen opvoeden, enzovoort. En onderliggend bewijst het meteen dat

I

Steins geheim h 52 & 53

psychotherapie kán werken, dat psychotherapie blijvende wijzigingen in de hersenen kán aanbrengen."

Federatie van Vlaamse Simileskringen, www.similes.be

Nota’s

robot en cyborg

I

Kevin h 54 & 55

Half mens, half computer

In 1998 liet Kevin Warwick, professor aan de Universiteit van Reading (Groot-Brittannië), zich een chip inplanten in de rechterarm. De chip zond een signaal uit naar de centrale computer van het “cybernetics”-gebouw van de universiteit. Telkens als Warwick het gebouw binnentrad, ging de deur automatisch open, werden de lichten ontstoken en verwelkomde de computer de professor met de woorden “hello Kevin”. Met deze geïmplanteerde chip claimt Warwick dat hij de eerste cyborg is,

gedeeltelijk mens, gedeeltelijk machine. Op 14 maart 2002 kreeg Warwick zijn tweede chip. Deze keer verbonden met een zenuwbaan in zijn arm. Daardoor staat het zenuwstelsel van Warwick in verbinding met de computer. De professor slaagde er al in om via deze verbinding een elektrisch aangedreven rolstoel te besturen en een artificiële hand te bewegen. Verder wil hij onderzoeken of de computer zijn lichaam kan doen bewegen of emoties kan opwekken. Voor Warwick zijn deze experi-

menten slechts een begin. “In de toekomst zullen we signalen uitwisselen tussen menselijke en machinale breinen,” zegt hij . 1 “Daarmee krijgt het menselijk brein toegang tot de geheugen- en rekencapaciteit van de computer. Via die interface en internet zullen hersenen van mensen over heel de wereld rechtstreeks met elkaar communiceren. Uiteindelijk zal de mens een lagere levensvorm worden, niet langer in staat om in competitie te treden met de cyborg.”

Een cyborg is een wezen, deels mens, deels

tronica en wat pure sciencefiction is. Want de

de machine. En ook daar is er opmerkelijke

machine, waarvan de lichamelijke en mentale

elektronica rukt op, ook in ons lichaam.

vooruitgang. Zo heeft het Amerikaanse bedrijf

functies worden ondersteund of gecontroleerd

Een eerste voorbeeld daarvan is het verhaal

Cyberkinetics een implantaat ontwikkeld om

door technologische apparaten. Die samen-

over de ziekte van Parkinson. Naast de klas-

zwaar lichamelijk gehandicapten een permanen-

smelting tussen mens en machine is een cen-

sieke behandeling met medicijnen, groeit het

te interface te bieden waarmee ze een pc of een

traal thema in talrijke sciencefictionfilms, boe-

implanteren van een elektrode in de hersenen

robot kunnen sturen. Het implantaat, de “brain-

ken en tv-programma’s. Denk maar aan “The

op dit ogenblik uit tot een zeer succesvolle

gate”, meet twee bij twee millimeter en draagt

Six Million Dollar Man”, “Terminator”, “Blade

behandeling. Maar op termijn willen artsen en

honderd elektrodes die in contact worden

Runner”, “RoboCop”, “The Matrix”, “Johnny

onderzoekers naar een nog verfijndere inter-

gebracht met individuele zenuwcellen in de her-

Mnemonic”, en vele andere.

actie tussen brein en elektronica. Een cochle-

senen. Cyberkinetics heeft de technologie met

air implantaat, zeg maar een “intern hoorap-

succes uitgetest op apen: die konden via de

paraat”, gaat al in die richting. Een dergelijk

braingate een cursor over een computerscherm

implantaat bestaat uit enkele tientallen elek-

laten bewegen, zonder muis, toetsenbord of joy-

Maar misschien zijn cyborgs minder sciencefic-

troden die in het slakkenhuis van het oor wor-

stick. Alleen door heel hard na te denken.

tion dan we nu denken. Cyborg-pioniers als

den aangebracht en die de oorzenuw stimule-

De firma kreeg van de Amerikaanse overheid

Warwick worden vandaag uitgenodigd voor

ren als ze geluidsgolven opvangen.

toestemming om de implantaten ook bij

Slimme elektronica

een voordracht op respectabele wetenschappelijke congressen en symposia. Bovendien wordt

mensen te testen. Nog dit jaar krijgen vijf

Poort naar het brein

het steeds moeilijker om een onderscheid te

mensen, die vanaf de nek verlamd zijn, de braingate ingeplant. Als alle tests succesvol

maken tussen wat nu al bijna mogelijk is op

Het neusje van de zalm blijft natuurlijk de recht-

zijn, brengt Cyberkinetics de technologie

het gebied van implanteerbare “slimme” elek-

streekse koppeling tussen het menselijk brein en

tegen 2007 op de markt.

1 Warwick K, “I want to be a cyborg”, The Guardian, 26 januari 2000.

Transhumanisme Veel mensen vinden de ideeën van Warwick waanzin en idiotie. Maar

Transhumanisten gaan ervan uit dat hoewel dit soort zaken nu nog

hij is lang niet de enige met deze denkbeelden. Warwick is een

sciencefiction lijkt, ze over enkele tientallen jaren al werkelijkheid

transhumanist en die willen zichzelf mentaal en fysiek verbeteren

kunnen zijn. Veel eerder dus dan de meeste mensen verwachten.

(ver) voorbij onze huidige biologische en maatschappelijke grenzen.

Veel van de technologieën die de mens tot posthumaan wezen zul-

Transhumanisten willen dit bereiken met behulp van rationele

len transformeren (genetische manipulatie, cryogene suspensie, com-

middelen zoals wetenschap en techniek.

puter- en nanotechnologie), bestaan immers nu al, zij het in een pri-

Zij accepteren niet klakkeloos zaken als veroudering en dood. Zij willen

mitieve vorm.

alle beperkingen op de vrijheid en het welzijn van het individu actief uitbannen. Transhumanisten willen zichzelf zodanig met allerlei technologieën integreren dat ze een nieuw soort levensvorm worden, de “trans-” en daarna de “posthuman”, een wezen met onvoorstelbare mentale en fysieke capaciteiten.

Website van de World Transhumanist Association, http://www.transhumanism.org

Mijn bijzonder brein

Gestuurde rat

gebruiken om een functionele handicap te

mensheid. Volgens hen staat het buiten kijf dat

ondersteunen of “cyborgs” die een prothese

de mens, zoals we die vandaag kennen, wordt

De braingate is niet alleen interessant voor ver-

hebben waarmee ze hun normale capaciteiten

vervangen door een posthumane levensvorm.

lamde mensen. Het onderzoek naar de brain-

verbeteren. De eerste persoon wordt bijna

Sceptici geloven eerder in het tegendeel: de

gate werd meebetaald door Darpa - het onder-

nooit cyborg genoemd, maar eerder iemand

mens verliest gaandeweg zijn onafhankelijk-

zoeksinstituut van het Amerikaanse ministerie

die een implantaat nodig heeft om een mens-

heid en wordt steeds meer slaaf van de tech-

van defensie. Het lijkt onwaarschijnlijk dat

waardig bestaan te leiden. De tweede wordt

niek. Bij hen zijn vragen als “Wat is een

Darpa geïnteresseerd is in het besturen van rol-

in onze huidige maatschappij met veel meer

mens?”, “Waar eindigt het mens-zijn en waar

stoelen. Wil het misschien via de braingate sol-

wantrouwen bekeken, want hij staat symbool

begint de machine?” en “Wie programmeert

daten rechtstreeks tanks, gevechtsvliegtuigen

voor de vervaging van de grenzen tussen

wie?” onmiddellijk aan de orde.

en helikopters laten besturen? Of wil het zo

mens en machine.

Het fenomeen “cyborg” roept ook maat-

bevelen sturen naar soldaten op het slagveld?

Voor de optimisten leidt het aftasten, en mis-

schappelijke vragen van een andere orde op :

Pure sciencefiction in “James Bond”-stijl,

schien zelfs het doorbreken, van die grens tot

“Heeft iedereen gelijke toegang tot deze

denkt u? Misschien toch niet! In 2002 rappor-

een verdere ontwikkeling van onze zelfbe-

technologie of treedt een tweedeling van de

teerden Amerikaanse wetenschappers dat ze

schikking en onze vrijheid. De transhumanisten

samenleving op?”, “Zal deze technologie

ratten in elke gewenste richting konden laten

gaan nog een stap verder: zij zien de cyborg als

onder controle staan van bedrijven of van de

lopen met behulp van ingeplante hersenelek-

de toekomstige “natuurlijke” evolutie van de

overheid?”, “Wie zal de cyborg controleren?”

troden. Een aantal van die elektroden maakten contact met het deel van de hersenschors waarin de informatie van de snorharen wordt verwerkt. In dat gebied beslist een rat of hij links- of rechtsaf zal gaan. Door dit hersenge-

Gehecht aan “vlees en bloed”

bied te prikkelen, kreeg de rat de opdracht een bepaalde richting te kiezen. De andere elektro-

“Ik geloof niet in transhumane cyborgs,” zegt Gregory Stock, een Amerikaanse professor

den maakten contact met het verbindingsge-

bio-ethiek. Mensen zullen zich niet zo gauw volproppen met chips om een supersnelweg

bied tussen de hersenstam en het zogenaam-

met hoge bandbreedte naar hun brein aan te leggen. Waarom zou iemand bijvoorbeeld een

de lymbische systeem. In dit deel van de her-

gps-systeem in zijn hersenen laten implanteren? Een implant is volkomen overbodig want

senen “zetelen” de emoties. Door dit deel van

over enkele jaren zijn er gps-systemen te koop die zo groot zijn als een minihoorapparaat.

de hersenen te prikkelen, kreeg de rat een

Je plugt het toestelletje in je oor en een sexy stem fluistert je de juiste weg in.

“aangenaam gevoel” … als de rat de juiste

Zelfs voor het uitbreiden van je geheugencapaciteit – één van de stokpaardjes van de

richting uitging, hoefde zelfs een echte belo-

transhumanisten - ziet Stock andere mogelijkheden dan een chirurgische cyberupgrade van

ning niet meer, het kon allemaal cybermatig.

je hersenen. Een directe interface tussen jou en internet kan evengoed in een sleutelhanger

Natuurlijk is het nog lang niet zover dat ook

worden ingebouwd. Die sleutelhanger zoekt onmiddellijk het antwoord op al je vragen via

mensen worden gestuurd met behulp van een

de zoekrobot van “key_ring_google”. Als het zo gemakkelijk kan, waarom dan kiezen voor

ingeplante elektrode. Maar het is evenmin uit

pijnlijke en bloederige hersenchirurgie? Gezonde mensen gaan nooit toelaten dat de één of

te sluiten dat het nooit kan of zal gebeuren.

andere cyber-chirurg hun hersenen opensnijdt om hen verbeteringen op te dringen waarover

I

Kevin h 56 & 57

ze ook op een andere manier kunnen beschikken.

Wie programmeert wie? Er bestaat een duidelijk onderscheid tussen “cyborgs” die een elektronische prothese

Redesigning Humans, Gregory Stock, Profile Books, 2002.

Nota’s Meer info: z

Robo Sapiens, de evolutie van een nieuwe soort, Faith D’Aluisio en Peter Menzel, Natuur en Techniek, 2002.

z

Website van Prof. Kevin Warwick, www.kevinwarwick.org

geweld en agressiviteit

I

Jonathan h 58 & 59

Born to kill

Jonathan was als kind altijd al een vechtersbaas. Op de speelplaats was hij de schrik van zijn medeleerlingen. Je was beter zijn vriend dan zijn vijand… Als tiener kwam hij al snel in contact met de politie. Herrieschoppen en vechten. Toegegeven, ook bij hem thuis vielen er rake klappen. In het gezin waar Jonathan opgroeide, beperkte de communicatie zich meestal tot roepen en spiergeweld. Zijn vader had een drankprobleem en zijn moeder kreeg er regelmatig van langs. Een omgeving die, hoe kan het ook anders, sporen nalaat. Op zijn 19de liep het helemaal fout. Een zoveelste vechtpartij voor een café. Een dronken man had hem uitgedaagd. Jonathan was beginnen slaan en schoppen … en hij bleef maar schoppen, ook toen de man al lang op de grond lag. Jonathan her-

innert het zich niet zo goed meer. Toen zijn vrienden hem uiteindelijk overmeesterden, was het al te laat. Zijn slachtoffer overleed op weg naar het ziekenhuis. De advocaat van Jonathan zegt in zijn pleidooi dat zijn cliënt ontoerekeningsvatbaar was. Zijn slechte jeugd, het drankprobleem van zijn vader, de kloppen die hij zelf moest incasseren…. Maar de advocaat gaat nog een stap verder. Hij beweert dat Jonathan biologisch voorbestemd was voor geweld. Niet alleen door de gezinssfeer waarin hij opgroeide, maar ook door de genen die hij heeft geërfd van zijn vader en zijn grootvader. Beiden hadden de reputatie heel opvliegend te zijn. Daarom is Jonathan niet verantwoordelijk voor zijn daden. Het moest wel fout lopen met Jonathan …

Het zou niet de eerste keer zijn dat een advocaat

erfelijke variatie in een gen – meer precies in

aan dat niet zozeer de genetische variatie op

de schuld voor een moord in de schoenen van

het MAOA-gen, dat codeert voor een eiwit

zich aanzet tot de ontwikkeling van onge-

“slechte genen” tracht te schuiven. Zo is er het

dat tussenkomt in de verwerking van neuro-

wenst of antisociaal gedrag, maar dat de wis-

geval van een jonge Amerikaan die enkele jaren

transmitters – een invloed heeft op de ont-

selwerking tussen een externe factor (geweld

geleden zijn baas in de pizzeria vermoordde.

wikkeling van antisociaal gedrag bij deze

tijdens de jeugd) en genetische factoren

Zijn advocaat pleitte eveneens – maar tever-

kinderen.

(variaties in het gen dat codeert voor MAOA)

geefs - dat zijn cliënt erfelijk belast was.

Dit onderzoek toont op een sublieme manier

van cruciaal belang is. Veel belangrijker dan

Volgens hem was de jongen voorbestemd om te doden … zijn cliënt was “born to kill”.

De defecte handrem

Misschien is het een beetje het gevolg van de

Phineas Gage was een modelwerknemer. Hij was ten tijde van de spoorwegpioniers ploegbaas op

“hype” die er enige jaren geleden rond het

spoorwerven. Bij een ontploffing in 1848 boort een ijzeren staaf zich door zijn schedel en vernietigt

menselijk genoom hing. Alles genetisch, ook

grote delen van zijn prefrontale cortex. Maar de man overleeft het ongeluk, tegen alle verwachting

ons gedrag bleek genetisch gestuurd.

in. Zijn persoonlijkheid was echter helemaal veranderd. Hij was een onbeschofte, wispelturige en

Vandaag hebben de meeste genetici een

opstandige vechtersbaas geworden.

stapje teruggezet ten opzichte van de triom-

Uit het verhaal van Gage en op basis van vele andere onderzoeken, stellen wetenschappers vast dat

fantelijke verklaringen die volgden na de ont-

de prefrontale cortex een belangrijke schakel is in de controle van ons sociaal gedrag. Zo verstoren

cijfering van het menselijk genoom. Tot nu toe

aandoeningen die de voorkwabben treffen, veel sneller de sociale relaties en de zin voor fatsoen dan

werd er nauwelijks een gen ontdekt dat het

andere hersenziekten waar deze functies lange tijd behouden blijven, zoals bij de ziekte van

menselijk gedrag in belangrijke mate bepaalt.

Alzheimer.

Nochtans denken heel wat wetenschappers

Moderne hersenonderzoekers steken vandaag de dag hun studiepersonen in een scanner om naar

dat de grote karaktertrekken deels door onze

de hersenen te kijken. Zo ging de Amerikaan Adrian Raine op zoek naar anatomische verschillen in

genen en deels door de omgeving worden

de prefrontale cortex bij 21 mensen die “antisociaal gedrag” vertoonden. Uit de MR-beelden kon hij

bepaald: voorliefde voor risico’s, verlegenheid,

afleiden dat deze mensen gemiddeld 11 % minder grijze materie in deze zone van de hersencortex

zin voor sociaal contact enz.

hadden dan een controlegroep van normale mensen. Meteen legt Raine het verband: de prefrontale cortex zou fungeren als een handrem die verhindert

De roots van het geweld

dat we steigeren tegen alles en iedereen die ons tegenspreekt of irriteert. Als de knop niet werkt, kan de persoon zijn driften niet meer bedwingen en zet hij zijn agressieve gedachten om in daden. Angst

Traditiegetrouw wordt wel eens beweerd dat

of sociaal fatsoen remmen niet langer af bij gebrek aan voldoende neuronen in de cortex.

mishandelde kinderen op hun beurt mishan-

Raine is controversieel met zijn onderzoek en zijn resultaten worden zeker niet door iedereen

delende volwassenen worden. Uit een recen-

gesmaakt. Toch wordt ook door de critici van Raine de belangrijke rol van de prefrontale cortex niet

1

te Britse studie blijkt eens te meer dat dit

ontkend. Maar zij wijzen er wel op dat de observaties van Raine pas zinvol zijn als ze op een grote

idee een simplificatie is van de werkelijk-

groep van studiepersonen worden uitgevoerd. Ze hebben hoegenaamd geen voorspellende waarde

heid. De Britse onderzoekers volgden een

op individuele personen.

groep kinderen die het slachtoffer waren van geweld tijdens hun jeugd. Sommigen van hen ontwikkelden antisociaal gedrag, andere

“Reduced prefrontal gray matter volume and reduced autonomic activity in antisocial personality disorder”, Raine, A. en anderen, Archives of General Psychiatry 57:119-127 (2000)

niet. Uit het onderzoek blijkt verder dat een

1 “Role of genotype in the cycle of violence in maltreated children”, Caspi, A., en anderen, Science, 2 augustus 2002.

Mijn bijzonder brein

genetica op zich, of de omgeving op zich. Met het concept dat de wisselwerking tussen genen en omgeving de kwetsbaarheid voor ongewenste persoonskenmerken en ongewenst gedrag beïnvloedt, zitten we mijlenver verwijderd van het idee dat gedrag rechtstreeks wordt overgedragen via de genen.

Antisociaal gedrag in beeld Maar in het debat over de biologische wortels van agressie en geweld is er meer dan alleen genetica. Met de snelle evolutie in de medische beeldvorming (zie ABC van mijn bijzonder brein) zijn sommige wetenschappers ook geneigd om een verband te zien tussen hersenstoornissen en de neiging tot een bepaald gedrag. Soms lijkt zelfs de rechtbank gevoelig voor deze “wetenschappelijke argumenten”. Zo is er het verhaal van een Amerikaanse 17jarige adolescent die in 1990 iemand een dodelijke schop tegen het hoofd gaf. Zijn slachtoffer is voor de rest van zijn leven gehandicapt. Uiteindelijk werd de dader vrijgesproken omdat een psychiater voor de rechtbank stelde dat deze jonge man zijn agressieve driften onmogelijk kon bedwingen. Op de beelden van zijn hersenen waren afwijkingen te zien die typisch waren voor geweldenaars, aldus de psychiater. Er wordt ook op grotere schaal onderzoek verricht naar een biologisch verband tussen hersenafwijkingen en geweld. Zo hebben Amerikaanse onderzoekers aangetoond dat mensen met een antisociaal gedragspatroon 11 % minder grijze materie in de voorkwab

I

Jonathan h 60 & 61

van hun hersenen hebben dan de gemiddelde mens. De resultaten van dergelijke onderzoeken roepen fundamentele vragen op. Onder meer of

Wat is een psychopaat?

het niet wat simplistisch is om te denken dat een afwijking in de structuur van de hersenen op zich een afdoende verklaring is voor agres-

Naar aanleiding van het proces Dutroux verscheen in de pers onderstaande definitie van een

siviteit of voor om het even welk ander

psychopaat. Ze werd gegeven door één van de expertpsychiaters die hem hadden onderzocht:

gedrag. Zijn we bovendien niet al te gretig op zoek naar biologische verklaringen? Dan hoe-

“Een psychopaat is iemand die geen schuldgevoelens heeft. Hij staat onverschillig tegenover

ven we ons niet druk te maken over maat-

de andere, tegenover liefde, humor, eer en afschuw. Hij is egocentrisch en narcistisch en

schappelijke oorzaken als de kwaliteit van de

ervaart de maatschappij als een wazige mythe, een samenraapsel van verplichtingen die hij

opvoeding, de sociale en economische con-

niet kan verdragen. Een psychopaat stelt dat het niet hij is die zich moet aanpassen aan de

text, de rol van de school en de invloed van

samenleving maar dat de samenleving zich aan hem moet aanpassen.”

de media. Een biologische verklaring is vaak

Psychopathie is geen ziekte, wel een persoonlijkheidstype. Volgens deze expert wil dit zeg-

een gemakkelijkheidoplossing, want ze medi-

gen dat de psychopaat ten volle verantwoordelijk is voor zijn daden, en dat hij zijn gedrag

caliseert het probleem. En voor medische pro-

kan veranderen als hij dat wil.

blemen hebben we onmiddellijk de oplossing bij de hand: ga naar een dokter en laat je

Psychiater Bruno Gravier ziet in zijn prakrijk in de gevangenis van Lausanne (Zwitserland)

behandelen.

veel psychopaten. "Onze samenleving koppelt dit personaliteitskenmerk steeds aan het beeld van grote misdadigers zoals Dutroux. Daarbij verliezen we uit het oog dat we deze

Levensgeschiedenis

kenmerken ook terugvinden bij kleine delinquenten of mensen met onaangepast sociaal gedrag,” aldus Gravier. “We zijn bezig met van een “psychopaat” een soort ultieme verper-

De Zwitserse psychiater Bruno Gravier, secre-

soonlijking van het kwade te maken en er uitzonderlijke strafrechtelijke categorieën voor te

taris van het Europese Comité voor Recht,

creëren. Er is een verschuiving aan de gang. Het oorspronkelijke genuanceerde klinische

Ethiek en Psychiatrie stelt: "Eén ding is zeker

beeld van de psychopaat bakent een zekere personaliteitsvorm af. We evolueren nu naar

als je gewelddadig gedrag wil voorspellen:

een mediagericht politiebeeld dat alleen maar monsters toont. Ik vind dat we bij de essen-

hou steeds rekening met factoren uit het per-

tie van de justitie moeten blijven, met andere woorden we moeten criminele daden straf-

soonlijke leven van de delinquent. Onder

fen en niet de persoonlijkheidsstructuur die iemand heeft.”

meer de blootstelling aan geweld (trauma’s, ontworteling, enz.), situaties die het geweld

Volgens twee Amerikaanse psychiaters, Robert Hare en Paul Babiak, bekleden heel wat psy-

versterken (zoals het feit dat men in een mis-

chopaten belangrijke posten in onze samenleving. In hun recente boek “Snakes in suits”

dadig milieu vertoeft) of ontketenende facto-

(Slangen in driedelig pak) opperen ze het idee dat succesvolle moderne ondernemers in

ren (bijvoorbeeld alcohol) zijn belangrijke fac-

werkelijkheid soms verborgen psychopaten zijn. “Psychopaten zijn vaak charmant, hebben

toren. Eventuele genetische of functionele

een hoge dunk van zichzelf, manipuleren anderen, en zijn verzot op macht, geld en seks.

hersenafwijkingen kunnen worden gezien als

Een psychopaat heeft daarom geen enkel probleem met het sluiten van een fabriek waar-

elementen die het opduiken van dit gedrag

door duizenden mensen op straat komen te staan. De hoogmis van de economische renta-

vergemakkelijken, maar ze kunnen nooit de

biliteit, die vandaag wereldwijd wordt gepredikt, geeft aan psychopaten de kans om volop

plaats innemen van de levensgeschiedenis en

carrière te maken,” aldus Babiak.

levenscontext van de persoon in kwestie."

Marc Dutroux, psychopathe incurable, in Le Soir, 6 mei 2004. Voordracht van Paul Babiak op het European Science Open Forum, Stockholm, augustus 2004.

Mijn bijzonder brein

Niet schuldig?

e kan dus niet zeggen dat iemand “goede”

biologische factoren voor agressiviteit een

of “kwade” genen heeft. Of “goede” of

mogelijkheid om een organische aanleg voor

"Beweren dat iemand biologisch is voorbe-

“kwade” hersenen. “Goed” en “kwaad” zijn

geweld of antisociaal gedrag vroegtijdig te

stemd om een misdaad te plegen, is een

waarden die geen biologische basis hebben.

kunnen opsporen bij kinderen. Het is hele-

zeer

een

Biologische gegevens zijn objectief en meet-

maal niet zeker of dit ooit mogelijk wordt,

Belgische rechter. “Ik denk dat er in ieder

baar, maar ze dragen geen intrinsieke more-

maar mensenrechtenactivisten stellen zich

le waarde in zich. Precies daarom kan je nie-

nu toch al vragen bij het onderzoek van

gevaarlijke

theorie,"

stelt

mand veroordelen omwille van zijn genen of

Raine. Ook Bruno Gravier is voorzichtig: "In

Wanneer we afzien van de vrijheid van de

de misvormingen in zijn hersenen. Goed en

mijn ogen bestaat de enige realistische

mens, dan zien we tezelfdertijd ook af van

kwaad zijn maatschappelijke waarden die

vroegtijdige opsporing uit de identificatie van

het verstand en de rede waarover de

door een meerderheid in onze samenleving

kinderen die in een risicomilieu leven of

mens beschikt. Dan schaffen we de begrij-

worden vastgelegd en aanvaard.

waarvan de levensloop risico’s inhoudt. Er moeten echt geen hersenscans worden

pelijkheid van onze gedragingen af en veroordelen we onszelf in zekere zin tot

Opsporing verzocht

die risicokinderen dan moeten aanpakken?

onmachtige en dove getuigen van een absurd verloop van ons leven.

Sommige onderzoekers, zoals de Amerikaan

Meestal kiest men voor “heropvoeden”.

Adrian Raine, zien in hun zoektocht naar de

Helaas, hun antisociaal gedrag ombuigen,

Paul Amselek (Franse filosoof)

zonder iets te doen aan hun belabberd

Input en output mens iets persoonlijks en vrij zit dat hem

I

Jonathan h 62 & 63

gemaakt om die risico’s te bepalen. Hoe we

milieu, werkt echt niet.”

Openbare veiligheid boven alles

zijn waarde en zijn waardigheid verleent.

Een denktrend die in de Verenigde Staten

Om onbevooroordeeld recht te kunnen spre-

bijzonder in trek is, stelt dat de hersenen

ken, moeten we rekening houden met de

een zeer gesofisticeerde computer zijn.

Onlangs hoorde Gravier op een congres hoe

persoonlijke vermogens van een beschul-

Eenvoudig gesteld betekent dit dat de

sommige wetenschappers doodernstig voor-

digde, zijn intellectuele mogelijkheden, zijn

hersenen voorspelbare acties voortbren-

stelden om de driften bij adolescenten in te

bevattingsvermogen en zijn mentaal even-

gen op basis van de informatie die ze ont-

tomen met medicijnen wanneer de puberale

wicht. We moeten ook de impact van zijn

vangen. Of om het te zeggen met de

seksuele fantasie met teveel agressiviteit

omgeving kunnen meten. Dat alles geeft de

woordenschat van de artificiële intelligen-

was gekleurd. Die ontwikkeling verontrust

rechter de mogelijkheid om de strafmaat

tie: input leidt tot output. Volgens deze

Gravier. Ze maakt deel uit van een tendens in

tussen de minimum- en de maximumstraf

theorie zijn vrije beslissingen en vrijheid

de maatschappij om de openbare veiligheid

vast te leggen. Al die factoren zijn de zoge-

slechts illusies, net zoals het geweten dat

boven alles te stellen. Iedereen die de open-

naamde verzachtende omstandigheden.

al bij al slechts een bijkomstig verschijnsel

bare veiligheid in geringe mate stoort, hoort

Hoe groot die verzachtende omstandighe-

zou zijn van de werking van de hersenen.

te worden “verzorgd” of “heropgevoed”.

den soms ook zijn, toch denk ik dat ieder-

Zelfs voor de voorstanders van deze theo-

Dat is een aanpak die in het verleden al

een onder alle omstandigheden nog een

rie is het noodzakelijk dat de regels van de

meermaals uit de hand is gelopen ….

zekere vrijheid heeft om zijn gedrag te

maatschappij worden vastgesteld en

bepalen en dus beschikt over een minimum

nageleefd, ALSOF we de beslissingsvrijheid

aan verantwoordelijkheid over zijn daden.

over onze daden zouden hebben, omdat

Tenzij men te maken heeft met iemand die

we anders op een totale anarchie en

door een ziekte of een ongeval getroffen is

chaos afstevenen…

en dat niet meer kan. Dan wordt het een

z

probleem waarbij we eerder de maatschappij moeten beschermen en moeten overgaan tot internering."

Meer info: Les racines de la violence. Réflexions d’un neurobiologiste, Pierre Karli, Odile Jacob,

“Evolutie van de vrije wil”, Dennett D., Contact, 2004.

2002.

Nota’s

coma, leven en dood

Opgesloten in zichzelf

I

Monique h 64 & 65

Monique plaatst de artsen van de dienst intensieve verzorging voor een raadsel. Ze is pas 37. Monique kwam in een coma terecht na een hersenbloeding en ze lijkt niet meer te herstellen. Drie weken nu al ligt ze daar roerloos, maar iets weerhoudt de artsen ervan om haar op te geven en aan de familie te vragen of ze haar hart en nieren als donororganen mogen gebruiken. De artsen vermoeden dat Monique toch bij bewustzijn is, maar dat ze dit niet kenbaar kan maken aan de buitenwereld. Bij deze bijzonder zeldzame aandoening, het zogenaamde “locked in”-syndroom, zijn de patiënten helemaal in zichzelf opgesloten (= ‘locked in’ in het Engels). Al hun communicatiemiddelen zijn buiten werking: ze kunnen niet meer bewegen, niet meer praten, ze zijn gekluisterd aan hun bed …. Er wordt een scan gemaakt van de hersenen van Monique en het vermoeden van de artsen wordt

bevestigd: de hersenschors van Monique werkt perfect. Ze hoort alles, ze begrijpt alles, ze voelt alles, ze kan denken … en op de scan zien de artsen dat Monique bang is. Bang omdat ze opgesloten is in zichzelf en niet weet wat er met haar zal gebeuren. De artsen geven Monique een medicijn tegen haar angst waardoor ze kalmeert. Dan zijn ze begonnen met Monique te praten. Ze leggen haar rustig uit wat er met haar aan de hand is en ze beginnen te oefenen om Monique weer te laten communiceren met de buitenwereld. Na een tijd kan Monique ja of nee antwoorden door met de ogen te bewegen. 1 Vandaag, een jaar later, is Monique weer thuis. Ze is nog altijd volledig verlamd en haar communicatie is beperkt. Maar dankzij een speciaal computerprogramma kan ze toch contact met haar omgeving hebben. Volgens de laatste berichten speelt ze zelfs scrabble!

In feite is Monique een levend brein dat vol-

patiënt niet meer ademde, dan was hij dood

door middel van een electro-encefalogram

ledig losgekoppeld is van haar lichaam. En

en daarmee uit. Maar de reanimatietechnie-

(EEG). Als het EEG volledig vlak is, dan wijst

nochtans leeft ze, hoewel ze weet dat er

ken zaaiden twijfel. Kunstmatige beademing

dat erop dat er geen elektrische activiteit in

maar een kleine waterkans is dat ze ooit

en hartstimulatie konden patiënten verder in

de hersenen meer is. Een andere methode is

zelfs nog maar de kleinste beweging zal

leven houden terwijl toch alle hersenfuncties

vast te stellen of er binnen de hersenen nog

maken.

definitief verloren waren. Voor dagen of zelfs

een doorstroming van bloed is. Als uit scans

Als Monique geen bewustzijn meer had, zou-

maanden. Zeker bij het grote publiek sloeg de

blijkt dat de hersenen niet meer doorbloed

den de artsen er wellicht niet aan hebben

twijfel toe. Hoe kon men dood zijn met een

worden, dan gaat men er eveneens vanuit dat

getwijfeld om haar op te geven. Alhoewel

hart dat nog klopte? Namen artsen geen

de hersenen niet meer functioneren en de

het opgeven van een comateuze patiënt

donororganen weg bij mensen die eigenlijk

patiënt overleden is.

altijd een moeilijke beslissing is. Toch doen

nog leefden?

Een patiënt die hersendood is, zal zelf niet

patiënten als Monique ons nadenken over de

Daarom voelden heel wat landen de nood-

meer ademen en zijn hart zal niet meer spon-

grenzen van leven en dood. Wat zijn de cri-

zaak aan om het begrip “dood” opnieuw

taan kloppen. Zijn organen kunnen echter nog

teria om iemand dood verklaren? En in hoe-

wettelijk vast te leggen. In een eerste stap

enige tijd kunstmatig “in leven” worden

verre speelt bewustzijn daar in mee?

werden in 1968 de zogenaamde Harvard-cri-

gehouden om artsen de tijd te geven een

teria gepubliceerd.2 Deze criteria legden het

orgaantransplantatie voor te bereiden.

begrip hersendood vast aan de hand van een

Deze nieuwe medische definitie van de dood

aantal voorwaarden: de afwezigheid van ant-

had meteen een grote symbolische draag-

Tot voor enkele decennia stelde men zich

woord op prikkels, het ontbreken van bewe-

wijdte: impliciet verplaatste ze de kern van

nauwelijks vragen over de definitie van de

gingen of ademhalen, de afwezigheid van

het leven van het hart, het traditionele sym-

dood. Als het hart ophield met kloppen, als de

reflexen en de bevestiging van de diagnose

bool van het leven, naar de hersenen.

De definitie van de dood

Hierdoor werd in zekere zin de superioriteit van de hersenen boven de andere organen

In coma met de ogen open

zelfs hun ogen en ze bewegen soms of ze lij-

erkend en werd het functioneren van de her-

ken te glimlachen, zonder dat er aanleiding

senen gezien als het primaire criterium in het

toe is. Die toestand kan soms heel lang aan-

menselijk bestaan.

houden. Vanaf drie maanden tot een jaar,

Bepalend bewustzijn

Naast het locked in-syndroom, dat op een

beschouwen artsen de vegetatieve toestand

coma lijkt maar het niet is, zijn er ook vor-

als onomkeerbaar.

men van echte coma die niet de indruk

Een team van Luikse onderzoekers bestu-

Sommigen willen nog verdergaan. Zij willen

geven een coma te zijn. Dit noemen artsen

deert de hersenen van mensen in vegetatie-

de definitie van het ophouden van het men-

“een vegetatieve toestand”. Deze term

ve toestand. Aan de hand van de beelden

selijk leven verder verfijnen op basis van wat

betekent dat iemand op “automatische

van de hersenen van deze patiënten, hopen

dat leven zo specifiek “menselijk” maakt. Ze

piloot” leeft. De patiënt ademt nog, zijn hart

de onderzoekers preciezere criteria te kun-

denken hierbij aan bewustzijn, fantasie, rede-

pomp nog, maar hij vertoont geen intellec-

nen opstellen over de ernst van de coma en

neervermogen, … kortom alle functies waar-

tuele activiteit of sociale interacties meer.

over de mogelijkheid dat de patiënt nog ooit

voor het behoud van de hersenschors vereist

De primaire functies van zijn lichaam func-

bij bewustzijn komt.

is. Zij stellen het concept “hogere hersendood” voor als equivalent van de dood. In de

tioneren verder, maar er zijn geen gevoelens of gedachten meer. Mensen in vegetatieve toestand openen

“Quelle conscience durant le coma?”, S. Laureys, MA. Faymonville en P. Maquet, Pour la Science nr. 302, december 2002

definitie die zij voorstellen, is de dood niet

1 Een bekende patiënte met locked in-syndroom is de Franse journalist Dominique Bauby. Met behulp van oogbewegingen schreef hij in 1997 zelfs een boek over zijn wedervaren. Het boek draagt de titel “Le scaphandre et le papillon”. In Frankrijk bestaat er een vereniging voor deze mensen: ALIS (Association Locked In Syndrome), http://www.club-internet.fr/alis/ 2 “A definition of irreversible coma. Report of the ad hoc committee of the Harvard Medical School To examine the definition of brain death”. Journal of the American Medical Association, 205, 337-340,1968.

Mijn bijzonder brein

Een paleis in 3 bouwstijlen

langer het ontbreken van enige functionele activiteit van de hersenen in hun geheel of van de hersenstam in het bijzonder. De dood

Net zoals een uitgebreid paleis werd het menselijk brein niet in één dag gebouwd. De her-

staat gelijk met het wegvallen van alle activi-

senen zijn het resultaat van een langzame evolutie. Er zijn oude zones, waarin destijds de

teit in de hersenschors, het meest geëvolu-

activiteiten zaten die noodzakelijk waren om te overleven, recentere constructies en tot slot

eerde deel van onze hersenen (zie kader 2 en

hypermoderne constructies die de trots van hun bewoners zijn.

het hoofdstuk ABC van mijn bijzonder brein).

De oudste “zone” van ons brein wordt soms ook wel het reptielenbrein genoemd. Het staat

Zo’n aangepaste definitie betekent een

in voor de vitale functies van het organisme. Het controleert de hartslag, de ademhaling, de

hemelsbreed verschil, onder meer voor

lichaamstemperatuur, het wakker worden, het slapen, enzovoort. Het omvat onder meer de

iemand van wie de hersenschors niet meer

hersenstam en de kleine hersenen. Dit is in essentie waaruit de hersenen van een reptiel

functioneert maar de hersenstam nog wel.

bestaan.

Die persoon ademt nog en het hart klopt

Het recentere limbische brein vinden we voor het eerst terug bij de zoogdieren. Dit gedeel-

autonoom. Een persoon in een dergelijke

te van de hersenen vormt de zetel van de emoties en het korte termijn geheugen. Het is ook

“vegetatieve staat” zou als dood worden

dit deel van de hersenen dat onze hormoonhuishouding regelt.

beschouwd terwijl zijn primaire functies nog

Onze eindhersenen met de hersenschors is tot slot het modernste deel dat bij de primaten

verder werken. Op zich brengt dat een reeks

belangrijk wordt en bij de mens culmineert in twee grote hersenhelften. Hier krijgen taal,

ethische, juridische maar ook praktische vra-

abstract denken, verbeelding en geweten vorm. Daarenboven geeft de hersenschors blijk

gen mee. Want moeten de primaire functies

van grote plasticiteit.

van iemand in vegetatieve staat dan kunstmatig tot stilstand worden gebracht? Anderen willen nog een stapje verder gaan.

“le cerveau à tous les niveaux”, www.lecerveau.mcgill.ca

Zij vinden dat het wegvallen van de functies die de identiteit van de persoon vormen, een belangrijk criterium moeten vormen. Dat wegvallen van het bewustzijn over de eigen identiteit kan bijvoorbeeld van toepassing zijn op het laatste stadium van de ziekte van Alzheimer. Kortom, over het begrip hersendood bestaat er geen definitief en (wereldwijd) eensgezind standpunt en de ethische implicaties zullen zeker het debat verder sturen in de komende decennia. Toch is er in het geval van Monique, de vrouw met locked-in syndroom, helemaal geen twijfel. Monique leeft. Talrijke “hogere functies” van haar brein functioneren immers, evenals belangrijke

I

Monique h 66 & 67

delen van haar hersenstam.

Economische drijfveren Vaak wordt ook de vraag gesteld of economische argumenten niet in rekening moe-

ten worden gebracht in de discussie over

zijn grote financiële kosten verbonden

definitie van “dood” het niet meer functione-

dood en leven. Buitensporige reanimatiebe-

waarvan een groot deel uit het beperkte

ren van de hersenschors aanvaarden, welke

handelingen zouden immers het budget van

gemeenschappelijke

de

sociale zekerheid of welk ziekenfonds zal dan

de gezondheidszorg mateloos belasten. De

gezondheidszorg komt. Geld dat misschien

nog bereid zijn om de verzorging te betalen

weigering van de patiënt, zijn familieleden

beter voor meer efficiënte medische zorg

van iemand die in een vegetatieve staat leeft?

of de artsen om zich bij het onvermijdelijke

wordt gebruikt.

En hoever laten we economische argumenten

neer te leggen, de hoop op een mirakel en

Of mogen economische argumenten geen

insijpelen in de dagelijkse praktijk? Hoe

de onduidelijkheid bij het grote publiek over

plaats hebben in een ethische discussie over

beschermen we dan dementerende bejaarden

de mogelijkheden van de medische techno-

leven en dood? Volgens de Amerikaanse

tegen een vroegtijdig einde om bedden vrij te

logie, weerhouden velen ervan om hun

socioloog Robert Blank3 is het onvermijdelijk

maken, omdat iemand de erfenis wil opstrij-

dierbaren te laten gaan. Dat kan leiden tot

dat elke herdefinitie van de dood heel tastba-

ken, om de pensioenlast voor de overheid te

een aanhoudend behandelen en nodeloos

re gevolgen heeft. Gevolgen die vaak gestoeld

verlichten of om de kosten voor de gezond-

rekken van een oneigenlijk leven. Hieraan

zijn op economische drijfveren. Als we als

heidszorg te drukken?

budget

voor

3 Brain Policy. How the new neurosciences will change our lives and our politics, by Robert Blank, Georgetown University Press, 1999.

Nota’s Meer info: z

Uit coma, voor jou bleef ik leven, Alison K. Altes, Synthese, 2002.

z

VADE MECUM NAH, vzw Koepel NAH, 2004.

z

Diverse brochures van de vzw Coma België, www.vzwcoma.be

Zelfhulpgroepen en websites: z

Vzw Coma België, Koepelorganisatie voor Niet Aangeboren Hersenletsel (N.A.H.), Coma en C.V.A., www.vzwcoma.be

z

Vzw Coma Vereniging Limburg, http://users.pandora.be/coma-limburg

ABC van mijn

bijzonder brein

Hersenen aan het werk Voer de volgende opdrachten na elkaar uit: 1. Luister naar de geluiden om je heen. Wat hoor je? Converserende stemmen? Gejoel van kinderen? Een fluitende vogel? Kan je diverse geluiden van elkaar onderscheiden? 2. Sluit je ogen en fantaseer: Waar wil je nu zijn? Wat zie je? Een strand met wuivende palmen? Je eigen woonkamer? De filmzaal of het theater? Of het gezellige café in je favoriete uitgaansbuurt?

Je hebt zonet, bij het uitvoeren van die zes taken, een groot deel van je hersenen aan het

3. Trommel eenmaal met je wijsvinger op het tafelblad. Nu met je middenvinger, … je ringvinger, … je pink. Draai nu de volgorde om. Trommel nu met elke vinger twee keer op het tafelblad, vervolgens drie maal …

werk gezet. Zelfs een eenvoudige opdracht zoals met je vingers één voor één op tafel trommelen, vraagt een onvoorstelbare coördinatie die vanuit je hersenen wordt gedirigeerd. Daar zijn miljoenen zenuwcellen voor nodig, verspreid over verschillende gebieden in je brein waaronder de

4. Denk aan iets uit een heel ver verleden. De eerste keer dat je zelfstandig met de fiets reed. Je grootmoeder met wie je samen koekjes bakte. De eerste keer dat je je lief zoende. Wat herinner je je daar nog van? Wie was er allemaal bij? Welke kleren droeg je? … 5. Knijp jezelf in de arm. Hard genoeg, eventueel zelfs met je nagels, zodat je de pijn duidelijk voelt. 6. Begin bij 100 en tel terug, telkens in stappen van 7.

z

prefrontale cortex, waar je brein de bewuste beslissing neemt om een taak uit te voeren.

z

premotorische cortex, waar je de instructies formuleert om de taak uit te voeren.

z

motorische cortex, een station dat de instructies vanuit de premotorische cortex doorgeeft naar de spieren van je arm en je hand.

z

de kleine hersenen ofwel het cerebellum dat toezicht houdt over het ganse proces.

De dialoog tussen deze vier hersengebieden voltrekt zich in een fractie van een seconde.

Mijn bijzonder brein

Een bijzonder orgaan Onze hersenen zijn een bijzonder complex orgaan. Ze wegen amper anderhalve kilogram,

De hersenen ontleed

slechts 2 % van ons lichaamsgewicht, maar ze staan wel in voor 20 tot 25 % van ons totale

Het meest opvallend aan de hersenen is de opdeling in twee delen, de twee hemisferen

energieverbruik. De hersenen zijn opgebouwd

die met elkaar zijn verbonden via het corpus callosum. Op de eerste afbeelding is de

uit 100 miljard zenuwcellen - dat is meer dan

buitenkant van het linker hersengedeelte te zien. In de buitenste laag van de hersenen, de

er bomen staan in het Amazonewoud of sterren

zogenaamde grijze stof, zitten de zenuwcellen het dichtst op elkaar gepakt. Die laag, goed

in het melkwegstelsel. Elk van deze zenuwcellen

3 mm dik, wordt de hersenschors of cortex genoemd. Zoals op afbeelding 1 is aangegeven,

staat gemiddeld met meer dan 10 000 andere

onderscheiden we in elke hemisfeer vier grote kwabben: de frontale, pariëtale, occipitale

zenuwcellen in verbinding. Voor het geheel

en temporale kwab. In elk van de kwabben vinden we hersenregio’s terug die zich hebben

van onze hersenen zijn dat meer verbindingen

toegelegd op een gespecialiseerd takenpakket.

dan er bladeren hangen aan de bomen van het regenwoud.

In de tweede afbeelding wordt een doorsnede van de hersenen afgebeeld, alsof beide helften

In de hersenen onderscheiden we verschillende

met een mes van elkaar werden gescheiden. Deze doorsnee laat structuren zien die binnenin

gebieden. Elk gebied legt zich toe op een wel-

de hersenen liggen. We zien in de eerste plaats het verlengde merg, de medulla, de pons

bepaald takenpakket. Zo worden tijdens het

en de middenhersenen. Die vormen samen de hersenstam, ook wel eens het meest “pri-

inbeelden van onze favoriete stek, cellen aan

mitieve” deel van de hersenen genoemd. In dit deel van de hersenen worden talrijke vitale

de achterzijde van de hersenen (in de zoge-

functies gecontroleerd, zoals de hartslag, de bloeddruk, de ademhaling en visuele en

naamde visuele cortex) geactiveerd. Dat gebied gebruiken we ook om te zien. Voor het

(afbeelding 1)

horen en het onderscheiden van geluiden

Parietale kwab

worden de auditieve cortex en aanverwante hersenregio’s aan het werk gezet en voor het

Frontale kwab

bewegen van onze vingers de motorische

Occipitale kwab

gebieden. Kortom, voor elk van de zes opdrachten die we hebben uitgevoerd, wordt telkens een andere groep van cellen in de hersenen aangesproken. Het heeft hersenwetenschappers eeuwen gekost om uit te zoeken welke hersengebieden betrokken waren bij welke functies. In de eerste plaats bestudeerden ze de hersenen van proefdieren als muizen, ratten, konijnen en apen. Maar ze werden ook geholpen door mensen

I

ABC h 70 & 71

met een hersentumor, een bloeding of een ongeluk waardoor bepaalde gebieden van de hersenen beschadigd geraken en hersenfuncties uitvallen. Het beroemdste voorbeeld is wellicht Phineas Gage, de Amerikaanse spoorwegarbeider

Temporale kwab

(afbeelding 2) Corpus callosum Grote hersenen

Hypothalamus Kleine hersenen

Pons Medulla

Midden hersenen Verlengde merg

auditieve reflexen. Het feit dat we reflexmatig het

diepe groeven vinden die toelaten om meer hersenop-

hoofd wenden in de richting van een naderend geluid,

pervlak – cortex - in een klein volume te proppen. Want

wordt door zenuwbanen in de middenhersenen

zoals eerder werd aangegeven worden de meeste cogni-

teweeg gebracht.

tieve processen in onze hersenen uitgevoerd door zenuwcellen in de cerebrale cortex.

Duidelijk zichtbaar zijn ook de kleine hersenen ofwel

Als we de hersenen in schijven zouden snijden, dan zien

het cerebellum. Dit deel is belangrijk voor de coördi-

we op het snijvlak de witte en grijze stof. De grijze stof

natie van de spieren en het behoud van het evenwicht.

of de cortex, aan de buitenzijde van de grote hersenen,

Boven de hersenstam ligt de hypothalamus, een rela-

bestaat grotendeels uit een opeenhoping van zenuwcel-

tief kleine structuur die verantwoordelijk is voor tal van

len. De witte stof, binnenin de hersenen, bestaat uit

hormonale functies, honger en verzadigingsgevoel, de

zenuwvezels of uitlopers van zenuwcellen. Deze zijn wit

biologische klok en emoties.

van kleur omwille van hun vetachtig omhulsel.

Het grootste deel van onze hersenen wordt ingenomen door het cerebrum of de grote hersenen waarin we

Mijn bijzonder brein

van wie de hersenen werden doorboord door een metalen staaf (zie

Vandaag beschikken onderzoekers over apparaten als scanners en elek-

“De ongelukkige Phineas Gage”). Er zijn echter tal van andere patiën-

tromagnetische sensoren waarmee ze de hersenen kunnen bestuderen

ten die door hun ziekte of ongeval ongewild hebben bijgedragen tot

zonder ze te openen of te beschadigen. Dat heeft gezorgd voor een

een beter inzicht in de werking van de hersenen.

hele revolutie in de wetenschap van de hersenen.

De ongelukkige Phineas Gage

Wonderwel herstelde Gage van zijn ongeluk, althans fysiek. Maar de Gage van na het ongeluk was niet meer dezelfde. In plaats van

Phineas Gage was een hardwerkende spoorwegarbeider. Geprezen

de rustige, eerlijke, werkzame dynamiteur, was hij nukkig, oneer-

door zijn chefs. Op handen gedragen door zijn collega’s. Hij had een

biedig, oneerlijk. Kortom een “vulgaire en ongemanierde leuge-

baan met verantwoordelijkheid: Gage was dynamiteur. Alles wat in de weg zat van het

( afbeelding 3)

naar”, aldus Harlow. Gage sukkelde van de ene job in de andere en raakte aan lager wal.

nieuwe treintraject, werd door Gage en zijn

Dertien jaar na het ongeluk stierf hij aan een

manschappen opgeblazen. Maar 13 septem-

epileptische aanval. Volgens Harlow toonde

ber 1848 was een ongeluksdag voor Gage.

het ongeval onomstotelijk aan dat de schade

Met behulp van een ijzeren staaf duwde hij

aan de frontale hersenkwabben het “even-

een dynamietpatroon in een gat in de rots-

wicht tussen de intellectuele gaven van Gage

wand. Een vonk ontstak de springstof en de

en zijn dierlijke instincten had vernietigd”.

staaf was veel vlugger terug uit het gat dan Gage ooit had kunnen voorzien.

Op de hersenen van Gage werd nooit een biopsie gedaan, maar zijn schedel werd wel

Helaas zat zijn hoofd in de weg. De staaf,

bewaard. Op basis daarvan konden weten-

ongeveer een meter lang, boorde zich via de

schappers, 130 jaar na het ongeval, het tra-

onderkant van zijn linkerkaakbeen in zijn

ject van de staaf herconstrueren. Ze zagen

hersenen. Vervolgens vloog hij er aan de bovenkant van zijn hoofd

hoe de centra voor spraak en motorische functies intact waren

weer uit. Gage sloeg achterover, maar hij overleefde de klap. Hij

gebleven, maar de linkerzijde van de frontale kwab was vernietigd.

verloor niet eens het bewustzijn. De staaf had geen vitale bloedvaten

Dat verklaart waarom Gage asociaal werd. Een fenomeen dat art-

geraakt en de cruciale hersengebieden voor zijn overleving waren

sen ook terugvinden bij patiënten die in dat gebied getroffen wor-

gespaard gebleven. Wel werd een deel van Gage’s frontale hersenkwab-

den door een hersentumor.

ben tot moes herleid en had hij een gat in zijn kaak en zijn schedel.

Door hun noodlottige belevenissen hielpen Gage en anderen, het

I

ABC h 72 & 73

hersenonderzoek een flinke stap vooruit. Artsen en hersenonderzoekers Per ossenkar werd Gage naar het dichtstbijzijnde stadje, Cavendish,

staken in de 19de en 20ste eeuw heel wat op over de structuur en

gevoerd. De plaatselijke arts, John Harlow, nam hem onder zijn

de functie van de hersenen op basis van deze patiënten. Vandaag

hoede. Nog terwijl de arts zijn vingers aan weerszijde van de wonde

zijn ze daarvoor minder afhankelijk van het onfortuinlijke lot van

in het hoofd van Gage stak en zijn vingertoppen elkaar raakten,

patiënten maar beschikken ze over scanners en sensoren waarmee

vroeg Gage wanneer hij opnieuw aan het werk zou kunnen.

ze de hersenen kunnen bestuderen zonder deze te beschadigen.

Referentie: Macmillan, M., The Phineas Gage Information Page, Deakin University, Victoria, Australië, http://www.deakin.edu.au/hbs/GAGEPAGE/ Phantoms in the brain, Blakeslee S. en Ramachandran V.S., Fourth Estate, 1998. Damasio H., et al., The return of Phineas Gage: Clues about the brain from a famous patient, Science, 264:1102-1105, 1994. Foto van het “Department of Neurology” en “Image Analysis Facility”, University of Iowa, VS.

Een orkest zonder dirigent

andere voortdurend in de gaten en corrigeert het indien nodig. Dat voortdurend aftasten, communiceren en corrigeren tussen netwer-

Uit onderzoek blijkt dat geen enkel hersengebied een monopolie

ken van zenuwcellen vormt de kern van het evenwichtig functione-

heeft op een bepaalde functie of een gedrag. Er bestaat niet zoiets

ren van onze hersenen.

als een hersencentrum dat volledig autonoom instaat voor de registratie en de verwerking van visuele informatie, of één gebied voor

Dynamisch netwerk

ruiken, voelen of bewegen. De taken om elk van deze specifieke functies uit te voeren worden verdeeld over verschillende gebieden.

De hersenen hebben geen vaste onveranderlijke structuur. Voortdurend

Zo hebben we meer dan dertig verschillende zones in de hersenen

leggen zenuwcellen nieuwe verbindingen of worden oude contacten

die omgaan met visuele informatie. Sommige van die gebieden

afgebroken. Zenuwcellen zijn er overigens in alle vormen en afmetingen.

houden zich vooral bezig met het verwerken of creëren van hoeken

Deze variabiliteit maakt talloze interactiepatronen mogelijk. Sommige cel-

en randen, andere met kleur, beweging of diepte.

len hebben uitlopers (axonen) van meer dan een meter lang, terwijl andere slechts contact maken met de naburige zenuwcellen. De meeste

De vele hersengebieden die helpen om lichtsignalen om te zetten

zenuwcellen maken deel uit van heel ingewikkelde circuits, veelal met

tot beelden, staan niet onder controle van één enkele commando-

lange ketens van neuronen die met elkaar in verbinding staan. De aan-

eenheid, een soort minibrein, zoals soms wel eens wordt beweerd.

maak van nieuwe verbindingen of het versterken van bestaande leidin-

De diverse hersengebieden functioneren eerder als een orkest,

gen is volgens de meeste onderzoekers de basis van het “leren”.

maar dan zonder dirigent of als een samenwerkende vennootschap waarin honderden gebieden met elkaar circuits en netwerken vormen. Al die netwerken staan permanent met elkaar in dialoog. Niet zomaar een vrijblijvende communicatie: het ene centrum houdt het

Stroom en chemie

elkaar. De contactpunten (synapsen) tussen het axon van het ene neuron en de dendriet van het andere zijn van elkaar gescheiden

De zenuwcel, ofwel neuron, is de eigenlijke eenheid van functie van

door een kleine spleet. De elektrische stroom kan deze synaps niet

het zenuwstelsel. Zenuwcellen fungeren een beetje als elektrische

overbruggen. Daarom verloopt de prikkeloverdracht van het ene

stroomkabels. Ze verzenden hun signalen in de vorm van elektrische

neuron naar het volgende via een chemische stof, een neurotrans-

stroom. Die stroomstoten worden van het ene neuron op het andere

mitter (zie afbeelding 3b).

doorgegeven.

Voorbeelden van dergelijke neurotransmitters zijn acetylcholine, adrenaline, nicotine, serotonine, dopamine. Deze chemische stoffen

Neuronen onderscheiden zich van andere cellen in ons lichaam door

worden aan het einde van het axon uitgescheiden. Komen in de

de dunne, langgerekte en sterk vertakte uitlopers (zie afbeelding 3a).

synaps terecht en maken dan contact met receptoren op de dendriet

Die uitlopers kunnen in twee categorieën worden onderverdeeld: de

van het volgende neuron. Door dat contact gaat de cel plaatselijk een

dendrieten en de axonen. De meeste zenuwcellen hebben talrijke

grote hoeveelheid positieve atomen (natriumionen) opnemen. Er

dendrieten, maar slechts één axon. De dendrieten vangen de elek-

ontstaat lokaal een elektrische spanning tussen de binnen- en de bui-

trische pulsen van andere zenuwcellen op en geleiden die naar het

tenkant van de cel en die elektrische spanning wordt weer afgevoerd

cellichaam. Het axon geeft vervolgens de elektrische prikkel vanuit

naar het cellichaam. Het is via deze combinatie van elektrische

het cellichaam door naar andere cellen.

stroom en chemische boodschappermoleculen dat de 100 miljard

Eén probleem: de neuronen maken geen echt fysisch contact met

neuronen in onze hersenen met elkaar communiceren.

Mijn bijzonder brein

(afbeelding 3b)

(afbeelding 3a) Synaps Dendriten

Dendriet Axon Kern

Neurotransmitter word vrijgezet Neurotransmitter bindt of receptor

Positeve ionen worden opgenomen

In de praktijk hebben de verschillende neurotransmitters elk hun

Cellichaam

eigen receptor. Ze passen als het ware als een sleutel in een slot. Sommige van die sleutels passen op één enkel slot, andere passen op meerdere sloten. Een voorbeeld van een neurotransmitter is nicotine. Die past perfect op de nicotinereceptor. Wie een sigaret rookt, voelt meteen een effect in zijn hersenen en de rest van het lichaam. Wie verslaafd is aan tabak, wordt door de niet bezette nicotinereceptoren gedwongen ze chemisch te bevredigen … een vicieuze cirkel die maakt dat

I

ABC h 74 & 75

het voor de roker zo moeilijk is om te stoppen.

Axon

Krokodillenhersenen

wikkeld om te leven binnen een stedelijke

maar te koppig is om toe te geven dat hij het

omgeving, waar miljoenen mensen samen-

noorden kwijt is en al helemaal niet wil stop-

Onze hersenen gelijken sterk op die van

wonen, gebombardeerd door stimuli van

pen om de weg te vragen. Zo herkenbaar.

andere dieren. Niet verwonderlijk, want de

reclame, televisie, computerspelletjes en e-

Een kwestie van rollenpatroon en opvoe-

hersenen van de mens zijn het product van

mails. De moderne samenleving is iets van de

ding? Nee zeggen sommige hersenweten-

miljoenen jaren biologische evolutie. Vooral

laatste honderden jaren waaraan ons brein

schappers, een kwestie van een anders

de hersenstam – soms ook wel de primitieve

zich nog niet heeft kunnen aanpassen.

gestructureerd brein.

Unieke hersenen

Beelden van hersenen in schijfjes

delen van onze hersenen genoemd - delen we met talrijke andere dieren, van krokodil over egel en muis tot chimpansee. Precies die hersenstam staat in voor functies die elk dier

U en ik, wij hebben niet dezelfde hersenen.

nodig heeft om te overleven, zoals de con-

Menselijke hersenen zijn even divers als

De jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw

trole over de ademhaling, het hartritme en

menselijke gezichten. Ieder heeft zijn eigen

waren belangrijke decennia voor het hersen-

de spijsvertering.

unieke gezicht, en ook zijn unieke hersenen.

onderzoek. Toen ontstonden technieken

Dat maakt het leven van hersenonderzoekers

waarmee wetenschappers binnenin de herse-

Maar de mens bezit ook hersenfuncties waar-

er niet gemakkelijker op, want het is niet

nen konden kijken zonder ze te beschadigen.

over krokodillen, muizen, en zelfs onze naas-

altijd even duidelijk of een “eigenaardig-

Zo maakte vroeg in de jaren ’70 de medische

te evolutionaire broeders, de mensapen, niet

heid” binnen de normale diversiteit valt, dan

wereld kennis met een afbeeldingtechniek

beschikken. Wat maakt mensen dan zo speci-

wel een afwijking van het normale is.

die officieel “gecomputeriseerde X-stralentomografie” heet, al snel afgekort tot CT-scan.

aal? Het bijzondere ligt in onze hersenschors. Hier bevinden zich circuits van onze hogere

Dat doet meteen de vraag rijzen of de her-

Hierbij worden de hersenen door een X-straal

cognitieve functies, waaronder het vermogen

senen van bepaalde bevolkingsgroepen

afgetast vanuit verschillende invalshoeken

om te denken, te redeneren, te geloven, te

meer gelijk zijn ten opzichte van andere. En

binnen hetzelfde vlak. De hersenen worden

plannen en sociaal bewust te zijn – allemaal

of aan die meer gelijke structuur ook een

als het ware plakje per plakje “aangesne-

processen waarvan we aannemen dat ze ons

bepaald gedrag kan worden gekoppeld. Een

den”. Elk plakje geeft de onderzoekers een

onderscheiden van de andere dieren.

zeer gecontesteerd voorbeeld hiervan is het

beeld van de volledige doorsnede van de

verschil tussen de hersenen van mannen en

hersenen. Het werkelijk unieke aan de CT-

vrouwen. Heel wat hersenonderzoek toont

scanning in die tijd was het inzetten van com-

Trage evolutie

aan dat de hersenen van mannen anders

puters om de immense hoeveelheid metin-

Maar de biologische evolutie van onze herse-

gestructureerd zijn en anders werken dan de

gen om te vormen tot echte beelden.

nen verloopt trager dan de maatschappelijke

hersenen van vrouwen (zie “Mannen anders

en culturele revolutie. Onze hersenen verschil-

bekabeld dan vrouwen”). Sommige onder-

De belangrijkste beeldvormingtechniek die op

len biologisch wellicht nauwelijks van die van

zoekers koppelen daar onmiddellijk een aan-

de CT-scan volgde, was positron-emissie-

de vroege Cro Magnon-mens van goed 30 000

tal gedragsverschillen aan vast, zoals waar-

tomografie, afgekort tot PET. Bij deze techniek

jaar geleden. Daarom maken sommigen de

om mannen niet luisteren en vrouwen niet

spuit men radioactieve stoffen in de bloed-

bedenking dat talrijke gezondheids- en

kunnen kaartlezen. Twee geslachtsgebonden

baan. Deze stoffen komen in de hersenen en

samenlevingsproblemen, waaronder zwaarlij-

eigenschappen die menig autoritje hebben

zenden radioactieve stralen uit. De verdeling

vigheid en vetzucht, depressie, verkeersagres-

verpest: ma, die met het stadsplan onderste-

van deze straling in de hersenen kan worden

sie..., misschien mee veroorzaakt worden door

boven op de schoot wanhopig naar onlees-

gemeten, waardoor niet alleen informatie

de onaangepastheid van ons brein aan de

bare straatnamen tuurt en pa, die zwetend

over de structuur van de hersenen wordt ver-

moderne samenleving. Ons brein is niet ont-

en tierend zijn auto in nauwe straatjes stuurt,

kregen, maar ook over de doorbloeding en

Mijn bijzonder brein

Mannen anders bekabeld dan vrouwen Mannen monopoliseren de afstandsbediening en zappen langs de

Overigens zijn heel wat van die verschillen omkeerbaar. Hersenen

kanalen. Vrouwen vinden het niet erg om de reclameblokken uit te

zijn immers een plastisch orgaan. Als gevolg van hormonale of uit-

zitten. Wanneer ze onder druk staan, gaan mannen aan de alcohol

wendige pikkels kunnen hersengebieden hun structuur sterk aanpas-

en vallen ze andere landen binnen. Vrouwen eten chocolade en gaan

sen aan nieuwe situaties. Zo toonden Amerikaanse onderzoekers aan

uit winkelen. Vrouwen hebben commentaar op mannen omdat man-

dat bij mannelijke ratten die op volwassen leeftijd werden gecas-

nen ongevoelig zijn, niet luisteren, niet warm en medelevend zijn,

treerd, bepaalde hersenkernen verschrompelden tot “vrouwelijke

liever seks willen dan de liefde bedrijven en de wc-bril omhoog laten

proporties”. Maar ook het omgekeerde is waar: dezelfde hersenker-

staan. Mannen hebben commentaar op vrouwen om hun manier van

nen van volwassen vrouwelijke ratten zwollen aan tot “mannelijke

autorijden, ……

omvang” als ze een portie testosteron kregen toegediend.

Stereotiepe beelden vol vooroordelen? Toch niet, zeggen sommige

De Duitse onderzoeker Markus Hausmann sluit niet uit dat zich bij de

wetenschappers. De hersenen van mannen en vrouwen zijn anders

mens gelijkaardige veranderingen voordoen. Misschien zelfs continu.

bekabeld, vandaar de verschillen in gedrag. Eén van hen is de psy-

Hij voerde een reeks experimenten uit waaruit blijkt dat het ruimte-

choloog Michael Gurian, auteur van het boek “What could he be thin-

lijk inzicht van vrouwen onmiddellijk na de menstruatie – wanneer de

king?”. De verschillen in hersenstructuur worden al van ver voor de

concentratie aan vrouwelijke hormonen op een dieptepunt is - nau-

geboorte vastgelegd doordat geslachtspecifieke hormonen - testos-

welijks moet onderdoen voor dat van mannen. Testte hij dezelfde

teron bij jongens en oestrogeen bij meisjes - de ontwikkeling van de

vrouwen na de eisprong, als hun hormoonspiegels op hun toppunt

hersenen van het embryo in een andere richting sturen. Dat is uit-

waren, dan scoorden ze veel minder goed. Het is helemaal niet uit te

eindelijk ook te zien op functionele hersenbeelden: mannen hebben

sluiten dat het netwerk van neuronen en synapsen maandelijks bij

bijvoorbeeld een veel groter deel van hun hersenen gereserveerd

vrouwen sterke wijzigingen ondergaat als gevolg van deze schom-

voor ruimtelijke en oriënterende taken, veel minder voor het gebruik

melingen in hormoonspiegels, besluit Hausmann. Een reden om heel

en de productie van woorden en voor sociale vaardigheden. Gurian

voorzichtig te zijn met het voortdurend benadrukken van de verschil-

en zijn gelijkgezinden hebben meteen ook een plausibele verklaring

len tussen mannelijke en vrouwelijke hersenen.

waarom die verschillen zijn ontstaan. Mannen zijn van oudsher jagers, het was voor hen belangrijk dat ze een goed ruimtelijk inzicht hadden en een perfect oriëntatievermogen. Vrouwen hadden dat veel minder nodig. Zij bleven in het kamp, bij de kinderen en de andere vrouwen. Voor hen waren vaardigheden op het sociale vlak veel belangrijker. Niet iedereen staat achter deze interpretaties, sommigen noemen ze zelfs seksistische prietpraat. Dat er verschillen in de hersenen tussen mannen en vrouwen bestaan, OK, maar die verschillen komen alleen aan het licht als men grote groepen mannen en vrouwen bestudeerd en als het ware “de gemiddelde man” vergelijkt met “de gemiddel-

I

ABC h 76 & 77

de vrouw”. Maar de gemiddelde man of vrouw bestaan helemaal niet. Bovendien is de overlap tussen individuele mannen en vrouwen heel groot. Je kan best stellen dat er heel wat mannen met een “vrouwenbrein” rondlopen en omgekeerd.

Waarom mannen niet luisteren en vrouwen niet kunnen kaartlezen, Pease A. en Pease B, , Het spectrum, 1999. What could he be thinking?, Gurian M., St. Martin’s Press, 2003. Der kleine Unterscheid, Jörg Blech, in Die Entschlüsselung des Gehirns, Spiegel special, 2003. Frauen denken anders, interview met Simon Baron-Cohen, in Die Entschlüsselung des Gehirns, Spiegel special, 2003. The essential difference, Simon Baron-Cohen, Ellen Lane Science Pub., 2003.

over de gebieden waar de hersenen op dat ogenblik het actiefste zijn.

Elektrische registratie

Met behulp van PET werd bijvoorbeeld aangetoond dat de hersengebieden waarmee we woorden zien, horen, uitspreken of erover naden-

Technieken als PET en fMRI lichten de onderzoeker misschien wel in

ken, telkens van plaats verschillen.

over waar in de hersenen activiteiten plaatsvinden, maar ze zeggen weinig over de duur en de volgorde van de activiteiten. Zenuwcellen communiceren immers in een tijdsspanne van enkele milliseconden,

( afbeelding 4)

maar het duurt vele seconden om een PET- of MRI-beeld te maken. Je kunt geen fijne en kort durende fluctuaties in neurale activiteit betrappen met de scanners. Gelukkig is het bij mensen mogelijk om op een eenvoudige en pijnloze manier de elektrische activiteit in de hersenen te registreren. Die

Woorden zien

Woorden horen

techniek heet elektro-encefalografie, kortweg EEG. Een twintigtal sensoren worden op de schedel geplakt en registreren de elektrische activiteit in de vorm van een golfpatroon. Deze registraties zijn nuttig bij het vaststellen van epilepsie maar ook om na te gaan welke hersencentra elektrisch actief zijn bij bepaalde prikkels.

Uitspreken van woorden

Nadenken over woorden

Niet onfeilbaar

Met magnetische resonantie beeldvorming – in het Engels magnetic

Voortdurend worden onze hersenen overspoeld met zintuiglijke waar-

resonance imaging, MRI – maken onderzoekers gebruik van het feit dat

nemingen als licht, geluid, geur of pijn. Al die waarnemingen worden

veel atomen zich in aanwezigheid van een magnetisch veld gedragen

continu door ons brein verwerkt. Geen wonder dat er af en toe fouten

als kleine staafmagneten, vergelijkbaar met een kompasnaald. Om dat

sluipen in het verwerken van al die prikkels ... soms leiden die fouten

magnetische veld aan te leggen, moet de patiënt plaatsnemen in een

tot grappige misverstanden of zelfs tot complete verwarring.

enge tunnel die omgeven is door sterke elektromagneten. Door de magnetische eigenschappen van de moleculen in de herse-

Een voorbeeld van dergelijke fouten zijn fantoompijnen. Het is een

nen te meten en te manipuleren, kan met behulp van de computer

bekend verschijnsel dat mensen die een arm of een been zijn verloren,

een beeld worden gemaakt van de structuur van de hersenen.

toch nog allerlei sensaties ervaren in het lidmaat dat er helemaal niet

Doorgaans bevatten deze MRI-beelden meer potentiële informatie

meer is. Wat we voelen bestaat dus in werkelijkheid niet altijd.

over de chemische samenstelling van de hersenen en de stofwisseling dan CT-scans.

Ook wat we zien, hoeft er niet altijd te zijn. Het is helemaal niet zo moeilijk om onze hersenen om de tuin te leiden. Zo lijkt de perfect

Het neusje van de zalm is tegenwoordig de functionele MRI (fMRI).

ronde cirkel in afbeelding 5a helemaal niet rond, en lijken de drie bal-

Hierbij gaan de wetenschappers uit van de eigenschap dat actieve

ken in afbeelding 5b niet allemaal even hoog.

neuronen meer zuurstof verbruiken dan niet-actieve. Door met hun MRI-techniek de lokale concentratie aan zuurstof in de hersenen te

De verklaring van deze hersenschimmen ligt in de manier waarop de

meten, kunnen ze nagaan welke gebieden bij welke mentale taak het

hersenen interpreteren wat wij zien. Het is niet zo dat we op een of

meest actief zijn.

ander scherm in de hersenen een beeld projecteren van de lichtgolven

Foto: Petersen S.E. en al., Nature 331, 585-589 (1988). Foto van Marcus E. Raichle.

Mijn bijzonder brein

( afbeelding 5c) ( afbeelding 5a)

( afbeelding 5b)

GEEL BLAUW ORANJE ZWART ROOD GROEN PURPER GEEL ROOD ORANJE GROEN ZWART BLAUW ROOD PURPER GROEN BLAUW ORANJE LARANJA AZUL AMARELA PRETO VERMELHO VERDE ROXO LARANJA VERMELHO AMARELA VERDE PRETO AZUL VERMELHO ROXO VERDE AZUL AMARELLA ( afbeelding 5d)

die via de ogen binnenvallen. Voor de hersenen is iets “zien” een

mis gaan. De hersenen en het zenuwstelsel zijn een kwetsbaar sys-

gigantische rekenoperatie van parallelle circuits waarbij we wat we

teem. Neuronen kunnen afsterven en daardoor de ziekte van Alzheimer

zien steeds afchecken met wat we al eens eerder zagen … of menen

of Parkinson veroorzaken. Bacteriële of virale infecties van de hersenen

te hebben gezien.

kunnen leiden tot hersen- of hersenvliesontsteking. Stremming van de

Soms hebben de hersenen het zelfs heel moeilijk om circuits, die het

bloedtoevoer in de hersenen kan een herseninfarct veroorzaken en

bijna automatisch aanspreekt bij een mentale taak, uit te schakelen.

tumoren kunnen een structurele beschadiging van de hersenen tot

Zelfs als we dat willen. Probeer maar eens hardop de kleuren uit te

gevolg hebben.

spreken waarin de woorden zijn voorgesteld in afbeelding 5c. Heel moeilijk, niet? Vanaf het eerste leerjaar hebben we immers onze

Sommige aandoeningen hebben echter minder aanwijsbare organische

hersenen geoefend om aan woorden een inhoudelijke betekenis te

oorzaken, maar ze bevatten wel stoornissen van het denken, de emo-

geven. Wanneer we dat automatisme willen doorbreken kost dat heel

ties of het gedrag. Die vallen dan meestal onder de term geestelijke of

wat moeite. Indien die kleuren in een taal zouden verschijnen die je

psychische aandoeningen. Sommigen hebben er moeite mee om psy-

helemaal niet machtig bent, zoals het Portugees (5d), heb je met deze

chische aandoeningen bij de hersenaandoeningen onder te brengen.

oefening veel minder problemen.

Anderen redeneren dat alle mentale processen afkomstig zijn van acti-

I

ABC h 78 & 79

viteiten in de hersenen, en dat bijgevolg de psyche en de hersenen

Als het echt fout gaat

deel uitmaken van een aaneengesloten kennisgebied.

De interpretatiefoutjes die onze hersenen in vorige voorbeelden

Een overzicht van de belangrijkste aandoeningen die gerelateerd zijn

maken, zijn eerder onschuldig van aard. Soms kan het echter grondig

met de werking van de hersenen, vindt u in bijgaand lijstje.

Overzicht van de belangrijkste hersenaandoeningen 1, 2

hersenen. Sommige van die geneesmiddelen zorgen voor een bescherming van het neuron, maar veruit de meeste werken in op de overdracht van signalen tussen zenuwcellen: zij versterken, verzwakken of

z

hoofdpijn en migraine

moduleren de actie van neurotransmitters.

z

slaapstoornissen

De geneesmiddelen die inwerken op het zenuwstelsel en de hersenen

z

duizeligheid en vertigo

kunnen worden onderverdeeld in volgende grote klassen4:

z

ziekte van Parkinson

z

multiple sclerose

z

epilepsie

de zenuwcel en de gewaarwording van pijn dempen. De pijnstillers

z

beroerte en hersenbloeding

worden meestal ingedeeld in twee grote groepen: de niet-narcoti-

z

ziekte van Alzheimer en andere dementies

sche analgetica en de narcotische analgetica.

z

hersen- en hersenvliesontsteking

Tot de eerste klasse behoren de doordeweekse pijnstillers. Vaak heb-

z

tumoren

ben ze ook een ontstekingsremmende en/of een koortsverlagende

z

mentale retardatie

werking.

z

leer- en gedragsstoornissen

z

autisme

Voorbeelden zijn paracetamol (Perdolan® en Dafalgan®,…), acetylsalicylzuur (Aspirine®, Aspro®, Sedergine® …), arylpropionzuur (Apranax®, Ibuprofen®, Junifen®, …), COX2-inhibitoren (Celebrex®, Vioxx®, …) en andere.

z

ADHD

z

angststoornissen

De pijnstillende werking van de narcotische, ook opioïde analgetica

z

depressie en manie

genoemd, is veel sterker. Ze werken rechtstreeks in op het centrale

z

eetstoornissen

zenuwstelsel. Het prototype van deze klasse pijnstillers is morfine.

z

persoonlijkheidsstoornissen

Andere voorbeelden zijn methadon, fentanyl, buprenorfine, piritramine …

z

schizofrenie en waanstoornissen

z

verslaving en drugsgebruik

z Pijnstillers

(analgetica) zijn middelen die de prikkelbaarheid van

z Slaapmiddelen

(hypnotica), kalmeermiddelen (sedativa) en

angst- en onrustverminderende geneesmiddelen (anxyolitica of De kostprijs van al deze aandoeningen is waanzinnig hoog: onderzoekers schatten dat één derde van de totale gezondheidszorg naar aandoenin3

gen van de hersenen gaat. Beroerte, depressie en dementie staan dan ook bij de top vijf van de belangrijkste aandoeningen in de Westerse wereld. Men verwacht dat het aandeel van deze aandoeningen nog zal

minor tranquillizers) worden meestal in één groep ingedeeld. Ze verminderen het gevoel van angst en nervositeit. De meeste van deze geneesmiddelen versterken de werking van de neurotransmitter gamma-aminoboterzuur. De bekendste zijn de benzodiazepines (Diazepam®, Lexotan®, Lendormin®, Lorazepam®, Rohypnol®, Seresta®, Temesta®, Valium® …) en barbituraten (Gardenal®).

toenemen want door het verouderen van de Westerse bevolking zullen bijvoorbeeld het aantal mensen met een beroerte of dementie stijgen.

z Neuroleptica

(major tranquillizers of anti-psychotica) worden toege-

past voor de behandeling van pathologische angst en psychose zoals

Pillen voor het brein Het grote aantal hersenaandoeningen heeft gezorgd voor de ontwik-

schizofrenie. De klassieke neuroleptica blokkeren de gevoeligheid van bepaalde dopaminereceptoren in de hersenen. Tot deze groep behoren onder meer fenothiazinen (Trilafon®, …), thioxanthenen (Clopixol® en Fluanxol®), butyrofenonen (Haldol®, …).

keling van talloze geneesmiddelen die ingrijpen in de werking van de

1 Merck Manual Medisch Handboek, Bohn, Stafleu, Van Loghum, 2000. 2 Diagnostic and Statistical Manual of Mental disorders, Vierde editie (DSM IV), American Psychiatric Association, 1994. 3 “The burden of brain diseases in Europe”, Olesen, J. en Leonardi, M., European Journal of Neurology 2003, 10: 471–477. 4 2004 Compendium, Algemene Vereniging van de Geneesmiddelenindustrie.

Mijn bijzonder brein

De nieuwere of atypische antipsychotica hebben - in tegenstelling tot de klassieke middelen - een gunstige invloed op zowel de positieve

z Geneesmiddelen

tegen epilepsie. De verschillende stadia van een

epileptische aanval kunnen elk afzonderlijk worden behandeld.

als negatieve verschijnselen van de psychose. Daarnaast veroorzaken

Sommige epilepsiegeneesmiddelen blokkeren de natriumkanalen en

ze minder Parkinson-achtige bijwerkingen.

hebben daardoor rechtstreeks een invloed op de elektrische stroom-

Voorbeelden zijn Leponex®, Risperdal® en Zyprexa®.

doorgang in het membraan van de zenuwcel. Andere versterken de werking van de neurotransmitter gamma-aminoboterzuur. Voorbeelden zijn

z Antidepressiva

is de verzamelnaam voor medicijnen met stem-

mingsverbeterende en depressiebestrijdende werking. Men onder-

fenytoïne (Diphantoine®, Epanutin®, …), carbamazepine (Tegretol®,…) en valproaten (Convulex®, …). Van een aantal nieuwe anti-epileptica zoals Keppra® en Topamax® is

scheidt verschillende groepen.

het precieze werkingsmechanisme nog minder goed bekend. ®

®

De klassieke tricyclische antidepressiva (Lerivon , Trazolan …) remmen de heropname van vooral noradrenaline en serotonine in de

z Geneesmiddelen

tegen de ziekte van Alzheimer.

synaps.

Deze middelen remmen de afbraak van de neurotransmitter acetylcholine.

De tweede generatie antidepressiva, ook wel serotonineselectieve her-

Voorbeelden zijn donepezil (Aricept®) en galantamine (Reminyl®).

opname inhibitoren genoemd (afgekort tot SSRI’s) hebben een vergelijkbare werking maar zijn selectiever omdat ze alleen de heropname ®

®

Maar lang niet alle stoffen die een invloed hebben op de werking van

van serotonine remmen. Voorbeelden zijn Cipramil , Fluoxetine ,

de hersenen zijn geneesmiddelen. Drugs als cocaïne, amfetamines en

Prozac®, Serlain® … Ten slotte zijn er de inhibitoren van de mono-ami-

XTC grijpen eveneens in op de signaaloverdracht tussen de zenuwcellen

®

®

nooxydasen (Aurorix , Nardelzine ). Zij remmen de afbraak van neuro-

in de hersenen. Maar ook maatschappelijk aanvaarde en dagelijks

transmitters als serotonine, noradrenaline en dopamine.

gebruikte genotsmiddelen als koffie en cola (cafeïne), tabak (nicotine) en alcohol interfereren met de activiteit van de zenuwcellen.

z Opwekkende

middelen (neurostimulantia) zijn een groep van

medicijnen die de hersenen prikkelen en daardoor de psychische

Nog steeds een mysterie

functies stimuleren. Maar gelukkig zijn onze hersenen meer dan een potentiële bron van ®

®

®

Tot deze groep behoren onder meer Captagon , Provigil , Concerta , ®

Rilatine ….

afwijkingen en ziekten. De hersenen zijn ook de zetel van een goed gevoel, van liefde en genegenheid. Bovendien speelt ons bewustzijn zich af in onze hersenen en bepalen ze onze persoonlijkheid en ons

z Geneesmiddelen

tegen de ziekte van Parkinson. De verstoorde

gedrag. Dat ontlokt aan hersenwetenschappers en filosofen wel eens

balans tussen de neurotransmitters dopamine (te weinig) en acetyl-

de uitspraak “jij bent je hersenen”.

choline (te veel) worden door deze geneesmiddelen tijdelijk weer in

Ondanks de snelle vooruitgang van het hersenonderzoek, blijft de wer-

evenwicht gebracht.

king van ons brein hoe dan ook nog voor een deel een mysterie. Het

I

ABC h 80 & 81

blijkt nog onduidelijk hoe een combinatie van elektrische stroom, cheEr zijn verschillende klassen van Parkinson-middelen, de bekendste

mische moleculen en communicerende zenuwcellen leiden tot gevoe-

zijn dopamine-analogen als L-dopa (Prolopa®, Sinemet® …).

lens, bewustzijn of denkvermogen.

Nota’s

Mijn bijzonder brein

Algemene Referenties z

LeDoux, J. “The emotional brain”, Touchstone, Simon and Schuster Inc., 1996.

z

Posner, M.I. en Raichle, M.E., “Beelden in ons brein”, Natuur en Techniek, 1995.

z

Etcoff, N. “Hersenscans, stemmingchips en bliksembezoeken”, in “De komende vijftig jaar”, Brockman J ed., Spectrum, 2002

z

Magiels, G., “Het brein”, Epo, 1999.

z

Cash, A., “Psychologie voor dummies”, Addison Wesley, 2004.

z

Greenfield, S., “The human brain”, Science Masters, 2001.

z

Barondes, S.H., “Geestesziekten en moleculen”, Natuur en Techniek,1996.

z

Blakeslee S en Ramachandran, V.S., “Phantoms in the brain”, Fourth Estate, 1998.

z

Ghesquière, P. en Maes, B., “Kinderen met problemen”, Garant, 1995.

z

Slob, M., “Een ander ik. Technologisch ingrijpen in de persoonlijkheid”, Rathenau Instituut, 2004.

z

Jeannerod, M., “Le cerveau intime”, Odile Jacob, 2002.

z

Andreasen, N.-C., “Schitterend nieuw brein”, Nieuwezijds, 2002.

z

Vincent, J.-D., “Biologie des Passions”, Odile Jacob, 2002.

z

Damasio, A., “Ik voel,dus ik ben”, Wereldbibliotheek, 2001.

z

Changeux, J.-P. en Ricoeur, P., “Ce qui nous fait penser”, Odile Jacob, 1998.

z

Ferry, L. en Vincent, J.-D., “Qu’est-ce que l”homme? Sur les fondamentaux de la biologie et de la philosophie”, Odile Jacob, 2001

z

Sacks, O., “De man die zijn vrouw voor hoed hield”, Ooievaar, 2001.

z

Rose, S., “The Future of the Brain”, Cape, in press.

z

Blank, R., “Brain Policy. How the new neurosciences will change our lives and our politics”,Georgetown University Press, 1999.

I

ABC h 82

z

report of the President’s Council onBioethics, “Beyond therapy, Biotechnology and the pursuit of happiness”, 2003.

z Omdat

ze zo veelzijdig actief is, wordt wel eens gezegd dat

Cécile Bertrand ([email protected]) acht armen heeft: één voor de graveerstift, één voor de hamer, één voor het penseel en een ander voor het palet, één voor de pastelstift, één voor de pen, één voor het potlood en toch ook één voor de gom… z Ze

is niet alleen kunstenares-schilderes, illustratrice,

cartooniste (VIF-l’Express, Imagine, Axelle) maar ook beeldhouwster en fotografe. z Ze

werkte aan talrijke kinderboeken. Haar werk werd

gepubliceerd in Québec, Frankrijk, de Verenigde Staten, Portugal, Brazilië, Spanje, Denemarken … en ze nam deel aan talrijke tentoonstellingen.

Karin Rondia en Peter Raeymaekers combineren wetenschappelijke ervaring met een solide communicatie-ervaring. Zij werken als adviseurs van het projectteam “Mijn bijzonder brein” van de Koning Boudewijnstichting. z Karin

Rondia ([email protected]) is geneesheer van

opleiding. Ze werkt al meer dan vijftien jaar als wetenschappelijk journaliste voor de geschreven pers en voor televisie. Voor dit laatste medium maakte ze de uitzending “Pulsations” (RTBF). Ze is vooral geïnteresseerd in vragen rond mentale gezondheid, ethiek en maatschappij. z Peter

Raeymaekers ([email protected]),

bracht in een vorig leven meer dan vijftien jaar door in het lab als moleculair bioloog. Vijf jaar geleden vond hij zijn ware roeping en begon hij wetenschappelijke boeken en teksten voor een ruimer publiek te schrijven. Onder meer “Genen en gezondheid” en “Zit het in mijn genen? Grote en kleine vragen” zijn van zijn hand. Hij is freelance redactioneel medewerker bij de Artsenkrant, Natuurwetenschap en Techniek en I-mag. De laatste twee jaar was hij betrokken bij de organisatie van participatieve denk- en discussieprojecten rond wetenschap, maatschappij en besluitvorming in het kader van het Governance-project van de Koning Boudewijnstichting.