Persoonlijkheidsstoornissen • Patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen dat binnen de cultuur afwijkt van de verwachtingen dat zich uit in cognities, affecten, contact en impulsen
Persoonlijkheidsstoornissen
• Duurzaam vanaf vroege volwassenheid (> 5 jaar?) • Klinisch lijden of beperkingen in functioneren / rigide • Egosyntoon
Bert van Hemert
juni ’14
1
Belang voor de dokter
juni ’14
2
Persoonlijkheid
• Klachtenpresentatie
• Temperament
• Neurobiologische c.q. erfelijke constitutie
• Karakter
• Cognitieve stijl / skills
• Overdacht – tegenoverdracht
• Hechtingsstijl (leergeschiedenis) START
• Adaptief functioneren
• Persoonlijkheid
• Diagnostiek en behandeling
juni ’14
3
Indeling
4
juni ’14
Temperament - Humorenleer
• Klassieke oudheid
400 AD – 1900?
Cholerisch (gele gal - vuur) Vasthoudend, actie, opvliegend
• Psychodynamisch
1900 –
Melancholisch (zwarte gal - aarde) Ernstig, zorgelijk, zwaarmoedig
• Psychologisch construct • Criteria
1949 –
Sanguinisch (bloed - lucht) Vrolijk, opgewekt, oppervlakkig, snel afgeleid
1980 –
Flegmatisch (slijm - water) Rustig, kalm, onbewogen, dromerig
5
juni ’14
6
juni ’14
1
Psychologisch construct – The big 5
Persoonlijkheidsstoornissen
Autonoom
A.
C.
(Openness)
• Paranoïde
• Afhankelijke
Ordelijkheid
• Schizoide
• Ontwijkende
(Conscientiousness)
• Schizotypisch
• Obsessieve-compulsieve
Extraversie
OCEAN
(Extraversion or Introversion)
B.
Mildheid
• Theatrale
(Agreeableness)
• Narcistische
Emotionele (in)stabiliteit
• Borderline
(Neuroticism)
• Antisociale 7
X
juni ’14
Epidemiologie
Cluster A - Zonderling • Vreemd, bizar of excentriek gedrag • Sociale teruggetrokkenheid • Beperkte emotionele expressie
+
-
9
juni ’14
10
juni ’14
A. Paranoïde persoonlijkheidsstoornis • Sensitief, achterdochtig en snel jaloers • Wantrouwen jegens de wereld, tekort gedaan • Koppig, snel geïrriteerd en boos
X
Differentieer van • Paranoïde psychose
2
A. Schizoïde persoonlijkheidsstoornis • Afstandelijkheid in sociale relaties • Beperkt bereik van emoties • Weinig behoefte aan contact • Onverschillig voor lof of kritiek
X
Differentieer van • Autisme spectrum • Negatieve symptomen van schizofrenie
A. Schizotypisch persoonlijkheidsstoornis • Cognitieve en perceptuele vervormingen of eigenaardigheden • Betrekkingsideeen, overwaardige denkbeelden • Achterdocht, magisch denken • Ongebruikelijke waarnemingen (gedachtenlezen e.d.)
X
• Aparte spraak
Differentieer van • Psychotische stoornis
Cluster B - Dramatisch • Emotioneel • Extrovert • Impulsief gedrag
X
17
juni ’14
3
B. Narcistische persoonlijkheidsstoornis
B. Narcistische persoonlijkheidsstoornis
• Overtuiging van ‘bijzonder zijn’ • Gevoelens van grootheid (in fantasie of gedrag) • Behoefte aan bewondering • Gebrek aan empathie, exploitatie van anderen
Differentieer van • Andere cluster B stoornis
‘Analyze this’ Start
B. Antisociale persoonlijkheidsstoornis
X
• Gebrek aan schuldgevoel en normbesef • Geen empathie voor en onverschilligheid jegens anderen • Wetsovertredingen • Impulsief prikkelbaar / agressief • Ontbreken van spijtgevoelens Differentieer van • Andere cluster B stoornis
B. Theatrale persoonlijkheidsstoornis
• Overtrokken en snel wisselende emotionaliteit • Behoefte in de aandacht te staan • Gebruikt uiterlijk voor aandacht • Al te intiem – erotiserend
X
Differentieer van • Lichamelijke ziekte • Affectieve stoornissen • Borderline persoonlijkheidsstoornis
4
B. Borderline persoonlijkheidsstoornis • Instabiele relaties, gevoelig voor verlating • Instabiel zelfbeeld • Instabiele emoties; wisselende stemmingen • Impulsief en beschadigend gedrag
X
• Kortdurende psychotische overschrijdingen • Gevoelens van leegte en verveling
Differentieer van • ADHD
• PTSS
• Bipolaire 2
• Psychose
Cluster C - Angst • Angst • Introversie • Geremde emoties
X
27
juni ’14
C. Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis • Buitensporige behoefte aan verzorging • Onderdanig gedrag, angst voor verlating • Moeite in het nemen van beslissingen • Uitbesteden van verantwoordelijkheid • Uit de weg gaan van conflicten
X
Differentieer van
• Angststoornissen, m.n. gegeneraliseerd
5
C. Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis • Geremdheid in gezelschap • Gevoel van tekort schieten • Overgevoelig voor negatief oordeel
X
Differentieer van • Angststoornissen, m.n. sociale fobie
C. Obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis
Obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis
• Preoccupatie met ordelijkheid, perfectionisme, beheersing en controle, regels, details, etc.
Start
• Snel veroordelend en kritisch jegens anderen • Geen gevoel voor humor, scrupuleus en gewetensvol, besluiteloos, en star • Bij verstoring van de zorgvuldig geordende routine is heftige agressie mogelijk
‘As good as it gets’ Differentieer van • Obsessieve-compulsieve stoornis
Reduced activation in mPFC in individuals with reported history of emotional maltreatment
Etiopathogenese
• Biologisch
• Temperament, aanleg • 60-70% genetisch (?)
• Psychologisch
• Vroege stress
• Sociaal
• Gebeurtenissen POSITIVE
NEGATIVE
NEUTRAL
ENCODING
POSITIVE
NEGATIVE
NEUTRAL
RECOGNITION
► Pattern consistently observed in patients and healthy controls ► Not explained by psychopathology, gender, nor neuroticism or recent life events Evidence Van Harmelen, van Tol et al., 2014, SCAN 35
juni ’14
36 / 35
6
Amygdala response to faces in individuals with reported history of emotional maltreatment
*
*
A fear circuitry in the brain
*
► Pattern consistently observed in patients and healthy controls ► Not explained by psychopathology, gender, nor neuroticism or recent life events Evidence Van Harmelen, van Tol et al., 2013, SCAN
Story Feder et al., 2009, Nature Rev Neuroscience
37 / 35
38 / 35
Draagkracht - draaglast
juni ’14
Behandeling - Algemeen • Relatie • Acceptatie • Validatie
• Structuur: steunen en begrenzen • Praktische probleemoplossende strategien • Psychoeducatie • Systeem betrekken
39
juni ’14
40
juni ’14
juni ’14
42
juni ’14
Behandeling - Specifiek • Medicatie
• SSRI • Stemmingsstabilisator • Neuroleptica • Liever geen benzodiazepines
• Psychotherapie
• Schema focused CGT • Dialectische CGT • Transference focussed
41
7
