PABOYS GEVONDEN? Een evaluatie van de pilot paboys ; aanpak, werkwijze en opbrengsten

                     

PABOYS GEVONDEN? 

 

Een evaluatie van de pilot ‘paboys’; aanpak, werkwijze en   opbrengsten                                            SCO‐Kohnstamm Instituut van de Universiteit van Amsterdam      Edith van Eck  Irma Heemskerk    Amsterdam, april 2009 

Inhoudsopgave       

Voorwoord    1  Inleiding    2  Oorzaken van de ondervertegenwoordiging van mannen op  de pabo’s en in het primair onderwijs    3  Voorlichting en werving     4  Het onderwijs op de pabo    5  De kennismaking met de praktijk    6  De studieomgeving    7  Samenvatting, conclusies en aanbevelingen      Relevante literatuur              Bijlagen    Bijlage 1  Overige initiatieven; lijst van pabo’s en contactpersonen    Bijlage 2   De schoolplaatjes; gegevens per pabo   

 1   3   9  15  21  29  37  41  49        51  53 

 

Voorwoord      In 2004 hebben we in opdracht van SBO een inventarisatie gemaakt van oorzaken  van  de  ondervertegenwoordiging  van  mannelijke  studenten  op  de  pabo’s  en  van  mannelijke  leraren  in  het  primair  onderwijs.  Met  behulp  van  documentanalyse,  een beperkte literatuurstudie, secundaire analyses, het raadplegen van deskundi‐ gen  en  het  interviewen  van  zittende  en  uitgevallen  studenten  respectievelijk  do‐ centen hebben we in deze studie getracht de knelpunten en suggesties om deze op  te  lossen  in  kaart  te  brengen.  Het  verslag  van  dat  onderzoek,  Paboys  gezocht,  is  niet  in  de  kast  verdwenen.  Het  Sectorbestuur  Onderwijsarbeidsmarkt  heeft  het  gebruikt als basis voor een pilot op een aantal pabo’s. Deze hebben maatregelen  ontwikkeld om de positie van mannen in de opleiding te versterken, maatregelen  met betrekking tot werving, onderwijsaanbod en de relatie theorie en praktijk.  En om de cirkel rond te maken kregen wij in 2008 het verzoek na te gaan wat deze  pilots hadden opgeleverd. In dit rapport hebben we onze bevindingen beschreven.     Voor deze evaluatie hebben we op de deelnemende pabo’s gesproken met de pro‐ jectleiders van de pilots. Die zijn vanuit diverse perspectieven met groot enthousi‐ asme  met  de  problematiek  aan  de  slag  gegaan.  Dat  zij  in  die  twee  jaar  dat  de  projecten  liepen  de  wereld  niet  hebben  kunnen  veranderen,  mag  geen  verbazing  wekken. Maar wat wel is gerealiseerd:   er  zijn  vanuit  verschillende  invalshoeken  maatregelen  ontwikkeld  en  uitgepro‐ beerd,  er  is  draagvlak  gecreëerd,  zowel  op  de  pabo’s  zelf  als  bij  samenwerkings‐ partners,  er  zijn  ervaringen  uitgewisseld  en  er  zijn  (overdraagbare)  producten  opgeleverd.     Wij  danken  de  projectleiders  hartelijk  voor  hun  tijd  en  hun  openheid;  zij  hebben  niet alleen hun succesverhalen maar ook de problemen die ze zijn tegengekomen  met ons gedeeld.     We hopen dat deze publicatie hen een steuntje in de rug biedt om verder te gaan.  En  dat  andere  pabo’s  geïnspireerd  raken  en  in  dit  rapport  aanknopingspunten  vinden voor de aanpak van de paboysproblematiek op hun eigen opleiding.       Edith van Eck  Irma Heemskerk      SCO‐Kohnstamm Instituut, april 2009 

1 

2 

1   Inleiding       Aanleiding  In Nederland is, net als in de ons omringende landen, sprake van een toenemende  ondervertegenwoordiging van mannen in het primair onderwijs (po). Mannen zijn  ondervertegenwoordigd  bij  de  instroom  in  de  pabo  en  in  het  po  en  vertrekken  daar vaker voortijdig dan vrouwen.  In onderstaand kader geven we daarvan een  beknopte cijfermatige onderbouwing.     Figuur 1.1 Instroom en voortijdige respectievelijk gediplomeerde uitstroom uit de  pabo’s naar sekse    De instroom in de opleiding tot leraar basisonderwijs is in vergelijking tot andere  hbo‐opleidingen  hoog.  Beschouwd  over  de  periode  1998  tot  2007  laat  de  in‐ stroom in de lerarenopleiding voor het basisonderwijs aanvankelijk een stijging en  na 2003 weer een lichte daling zien van ruim 8.000 naar bijna 10.000 instromende  studenten. Het aantal mannelijke instromers is vrij stabiel, iets onder de 20%.     Instroom pabo’s naar sekse, 1998‐2007, aantallen  14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0

vrouwen

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

mannen

   De  uitval  uit  de  pabo  is  de  laatste  jaren  gestegen  en  is  voor  mannen  hoger  dan  voor  vrouwen;  in  2006  had  na  één  jaar  pabo  ongeveer  30%  van  de  vrouwelijke  studenten en 40% van de mannelijke studenten de opleiding verlaten.              3 

  Uitval pabo’s na een jaar naar sekse, 2000‐2006  50 40 30

mannen

20

vrouwen

10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

  Het  studierendement,  oftewel  de  gediplomeerde  uitstroom  na  vijf  jaar  studie,  bedroeg voor het cohort 2002 voor vrouwen ca. 70% en voor mannen iets minder  dan 50%.    

  Bron: Van Eck & Heemskerk, 2009 

  ‘Meer mannen naar de pabo’    Deze  ondervertegenwoordiging  van  mannen  was  voor  het  Sectorbestuur  Onder‐ wijsarbeidsmarkt (SBO) aanleiding om in zijn beleidsprogramma het project ‘Meer  mannen  naar  de  pabo’  op  te  nemen.  In  dit  project  is  middels  onderzoek  en  een  aantal  pilots  nagegaan  hoe  de  instroom  van  mannelijke  studenten  in  de  pabo’s  bevorderd kan worden en hoe vroegtijdige uitval van deze studenten in opleiding  en beroep voorkomen of teruggedrongen kan worden. In 2004 is een probleem‐ analyse 1  verricht rondom de ondervertegenwoordiging van mannen op de pabo’s  en in het basisonderwijs. Vervolgens is een pilot gestart waarin een zestal pabo’s  maatregelen heeft ontwikkeld om de positie van mannen in de opleiding te ver‐ sterken. Deze maatregelen hadden met name betrekking op werving, onderwijs‐ aanbod  en  de  relatie  theorie  en  praktijk.  In  het  kader  hieronder  geven  we  een  korte beschrijving van deze pilot. 

  De pilot Paboys    Budget en voortgang  Per pilot is op jaarbasis € 25.000 ter beschikking gesteld. Na afloop van het studie‐ jaar 2005‐2006 bleken de meeste pabo’s het projectplan voor het eerste jaar nog  niet geheel te hebben uitgevoerd, ze hebben in het studiejaar 2006‐2007 verder  1

  Eck, E. van, Heemskerk, I., & Vermeulen, A.C.A.M. (2004). Paboys gezocht. Wat maakt  de pabo en het werken op de basisschool aantrekkelijk voor mannen. Den Haag: SBO.   4 

uitvoering gegeven aan de voorgenomen activiteiten. Uit alle pilots blijkt dat het  veel  tijd  kost  om  veranderingen  op  gang  te  brengen.  Als  belangrijk  winstpunt  noemen de pabo’s dat binnen hun organisatie het besef is gegroeid dat verande‐ ringen nodig zijn om meer mannen te werven en te behouden.    Informatie‐uitwisseling  Om  de  deelnemende  pabo’s  ervaringen  te  laten  uitwisselen  zijn  regelmatig  net‐ werkbijeenkomsten georganiseerd. In totaal hebben zes bijeenkomsten plaatsge‐ vonden.  Aan  alle  bijeenkomsten  heeft  ook  een  pabo  (Pabo  Saxion  Hogeschool,  Deventer) deelgenomen die uit andere bron financiering kreeg voor haar activitei‐ ten.     Naast de zes netwerkbijeenkomst heeft er op 26 mei 2005 een rondetafelbijeen‐ komst  plaatsgevonden  over  werving  en  behoud  van  mannelijke  leerkrachten  po  voor de regionale platforms. Verder heeft het SBO samen met pabo‐overleg op 22  november  2007  een  themabijeenkomst  diversiteit  georganiseerd  waarbij  femini‐ sering van het basisonderwijs één van de onderwerpen was.     Publiciteit  Het  project  heeft  veel  publiciteit  opgeleverd.  Zo  is  er  een  item  geweest  in  het  jeugdjournaal en op de regionale televisiezender TV‐West. Daarnaast heeft er een  radio‐interview  plaatsgevonden  met  de  plaatsvervangend  directeur  van  SBO  en  zijn in verschillende bladen artikelen verschenen over het project.  Bij de start van de pilots is er aparte website Paboys de lucht ingaan met allerlei  informatie  over  het  onderwerp,  zoals  onderzoeken  en  artikelen  uit  binnen‐  en  buitenland, een korte beschrijving van de pilots en interessante links. Ook was er  een gesloten gedeelte op de site waar de deelnemende pabo’s o.a. de verslagen  van de bijeenkomsten konden terugvinden. Deze informatie is inmiddels overge‐ heveld naar de SBO‐portal. 

    De deelnemende pabo’s  Er hebben zes pabo’s deelgenomen aan de pilot. Dat zijn:   ƒ Pabo Haagse Hogeschool   ƒ Pabo Almere (onderdeel van de Ipabo)  ƒ Pabo Edith Stein  ƒ Pabo Stenden (voorheen Christelijke Hogeschool Nederland)   ƒ Pabo De Kempel  ƒ Pabo Arnhem (onderdeel van de HAN).   Daarnaast  heeft  een  zevende  pabo  deelgenomen  aan  de  projectactiviteiten,  de  Pabo  van  de  Saxion  Hogeschool  in  Deventer.  Deze  pabo  heeft  uit  andere  bron  financiering  gekregen  voor  het  opzetten  van  een  paboysproject.  Op  verzoek  van  de opdrachtgever nemen we deze pabo in deze studie op als zevende pilot.   5 

Los van deze zeven projecten hebben ook andere pabo’s met eigen middelen acti‐ viteiten ontwikkeld om meer mannelijke studenten te werven en gediplomeerd te  laten uitstromen.     Verbreding  Het is de bedoeling de activiteiten om de positie van mannen in de opleiding te  versterken in de komende periode voort te zetten en uit te breiden door de ont‐ wikkelde aanpakken en opgedane ervaringen toegankelijk te maken voor andere  pabo’s. Om zo’n bredere aanpak beter te kunnen onderbouwen heeft het Sector‐ bestuur  Onderwijsarbeidsmarkt  (SBO)  het  SCO‐Kohnstamm  Instituut  gevraagd  in  kaart te brengen wat de pilots hebben opgeleverd, welke activiteiten in het kader  van de pilots zijn opgezet, wat werkt en wat niet, en wat belemmerende en  be‐ vorderende factoren zijn.     Doel van het onderzoek  Doel van het onderzoek is in de eerste plaats het verzamelen en toegankelijk ma‐ ken van informatie over de maatregelen die op de pilot‐pabo’s zijn genomen, de  wijze waarop deze zijn ingevoerd, de opgedane ervaringen en de bereikte effec‐ ten.  Daarnaast  dient  het  onderzoek  een  globaal  beeld  te  geven  van  activiteiten  die op dit terrein op enkele andere pabo’s zijn uitgevoerd, we duiden dit aan met  ‘overige initiatieven’ 2 .     Aanpak  In deze studie worden de volgende onderzoeksvragen onderzocht  ƒ Welke activiteiten hebben de pabo’s ontwikkeld en uitgevoerd?  ƒ Wat hebben die activiteiten opgeleverd en hoe gaan deze pabo’s ermee ver‐ der?  ƒ Wat kunnen andere pabo’s leren van de opgedane ervaringen?    Voor de beschrijvingen van de pilots en de effecten daarvan baseren we ons op de  evaluatieverslagen en schriftelijke producten die de pilotprojecten hebben opge‐ leverd en gesprekken met de projectleiders van de zeven pilots. Ook konden we  beschikken  over  verslagen  van  de  intervisiebijeenkomsten  die  lopende  de  pilots  door SBO zijn georganiseerd. Informatie over de overige initiatieven die op andere  pabo’s zijn uitgevoerd, is verzameld middels schriftelijke documenten en telefoni‐ sche gesprekken met de betrokkenen.  Voor cijfermatige gegevens over de ontwikkeling van het aandeel mannen op de  pabo’s die hebben deelgenomen aan de pilots hebben we gebruik gemaakt van de  databank van de HBO‐Raad. Waar die statistieken alleen gegevens vermelden van  de instelling als geheel en niet op niveau van de locatie, hebben we de projectlei‐ der gevraagd aanvullende gegevens op locatieniveau aan te leveren.     2

  Een lijst van deze pabo’s is opgenomen als bijlage 1.  6 

Opzet van de rapportage  In hoofdstuk 2 geven we een korte schets van het probleemveld, hoe is anno 2009  de positie van mannen op de pabo en in het primair onderwijs, en wat zijn oorza‐ ken  van  hun  ondervertegenwoordiging.  Op  basis  daarvan  wordt  een  beschrij‐ vingskader ontwikkeld waarbinnen informatie over de pilots is geordend en wordt  gepresenteerd. Aan die beschrijvingen zijn de hoofdstukken 3 t/m 6 gewijd. Ach‐ tereenvolgens gaan we in op:  voorlichting en werving, het onderwijs op de pabo,  de kennismaking met de praktijk, en de studieomgeving.  In elk van die hoofdstukken komen aan de orde: een korte intro waarom maatre‐ gelen op dit gebied relevant geacht worden, een beschrijving van de activiteiten  die op de deelnemende pabo’s zijn ondernomen op dit terrein, context opzet en  varianten en voor zover beschikbaar bevindingen over de effecten van deze maat‐ regelen. Ook besteden we aandacht aan bevorderende en belemmerende facto‐ ren,  (waargenomen)  effecten,  en  op  basis  van  de  opgedane  ervaringen  voorgenomen  bijstellingen  van  maatregelen  dan  wel  concrete  plannen  voor  ver‐ volgactiviteiten.     Als bijlage zijn per pabo in kadertjes korte beschrijvingen opgenomen van de acti‐ viteiten die in het kader van de Paboyspilots zijn uitgevoerd. Deze beschrijvingen  zijn  zo  gemaakt  dat  ze  geïnteresseerden  op  andere  pabo’s  aanknopingspunten  bieden voor  het opzetten van activiteiten op hun eigen opleiding. Achtereenvol‐ gens komen aan de orde: een korte beschrijving van de uitgevoerde activiteiten,  evaluatiegegevens,  eventuele  plannen  voor  vervolgactiviteiten  en  contactgege‐ vens. 

7 

8 

2    Oorzaken  van  de  ondervertegenwoordiging  van  mannen  op de pabo’s en in het primair onderwijs      Waarom  kiezen  zo  weinig  mannen  voor  de  lerarenopleiding  basisonderwijs,  en  wat veroorzaakt uitval tijdens de opleiding? Dat zo weinig mannen kiezen voor de  pabo  en  het  leraarschap  in  het  primair  onderwijs  heeft  vooral  te  maken  met  beeldvorming van de opleiding en van het leraarschap. En de uitval kan voortko‐ men uit kenmerken van de lerarenopleiding of met het leraarschap zelf. In concre‐ to, stoppen mannelijke studenten met de opleiding omdat die niet tegemoet komt  aan hun interesses en aansluit bij hun manier van leren en werken, of valt het be‐ roep bij nader inzien tegen, en waarom dan? We baseren ons bij het beantwoor‐ den  van  de  in  dit  hoofdstuk  opgeworpen  vragen  op  de  probleemverkenning  uit  2004 en vullen die aan met relevante bevindingen uit onderzoeken die in het kader  van de pilot op de verschillende pabo’s zelf zijn uitgevoerd en uit de reviewstudie  ‘Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep’.  3      Kiezen voor de pabo en/of het leraarschap; voorlichting, beeld van de opleiding  en het beroep  Een eerste stap in een loopbaantraject naar het leraarschap in het primair onder‐ wijs vormt de opleidingskeuze aan het eind van het voortgezet onderwijs. Belang‐ rijke  vraag  is  hier  welk  beeld  jongeren  in  het  voortgezet  onderwijs  van  de  opleiding en het beroep hebben, hoe dat beeld ontstaat en welke mogelijkheden  er zijn om met voorlichting een aantrekkelijk en reëel beeld van opleiding, beroep  en loopbaanperspectieven te geven.     Het beeld van het leraarschap  Beelden en verwachtingen van jongeren in het voortgezet onderwijs ten aanzien  van  het  leraarschap  in  het  primair  onderwijs  blijken  te  worden  beïnvloed  door  ervaringen met eerder werk met kinderen/jongeren en door hun eigen ervaringen  met leerkrachten in het onderwijs.   Deze ervaringen met leerkrachten blijken van belang zowel bij de keuze voor het  beroep  als  ook  voor  de  rol  die  studenten  als  leraar  willen  vervullen.  Hier  blijkt  sprake van sekseverschillen: mannen zien leraren die streng zijn, strak leidingge‐ 3

  In het kader van de pilot hebben de meeste pabo’s kleinschalige onderzoeken opgezet  naar verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke studenten met name toegespitst op  de waardering van de opleiding, de studie‐aanpak en redenen voor uitval. Deze onder‐ zoeken hebben vooral een functie voor het creëren van draagvlak voor de problematiek  op de pabo en geven aanwijzingen voor locale verbeteringen; de resultaten wijken niet  af  van  die  uit  het  landelijke  Paboys‐onderzoek  uit  2004:  Eck,  E.  van,  I.  Heemskerk,  &  A.C.A.M. Vermeulen (2004). Paboys gezocht! Wat maakt de pabo en het werken op de  basisschool  aantrekkelijker  voor  mannen.  Den  Haag:  Sectorbestuur  Onderwijsarbeids‐ markt. De reviewstudie betreft: Eck, E. van, & Heemskerk, I (2009). Leraar worden; kie‐ zen voor opleiding en beroep. Den Haag: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt.   9 

ven  maar  daarnaast  gevoel  voor  humor  hebben  als  toekomstideaal,  vrouwen  hebben meer waardering voor een leerlinggerichte, communicatieve rol. Mannen  noemen vaker dan vrouwen als motief dat zij leraar willen worden om ervoor te  zorgen dat kinderen het beter krijgen op school dan zij het hebben gehad.  Verder is sprake van verschillen in ontwikkelperspectief; mannen zien op de lan‐ gere termijn een managementfunctie in het basisonderwijs of doorstromen naar  een  baan  als  leraar  in  het  voortgezet  onderwijs  als  perspectief,  vrouwen  willen  zich op termijn specialiseren in specifieke zorg.    Het  beroepsbeeld  over  het  beroep  van  leraar  wordt  dus  al  vroeg  gevormd.  Ook  wordt  de  keuze  voor  werken  in  het  onderwijs  nogal  eens  ingegeven  door  voor‐ beelden van familie of bekenden. Het feit dat de beeldvorming, vooral bij jongens,  sterk  wordt  bepaald  door  eerdere  ervaringen  in  het  eigen  onderwijs  en  familie  (vaak  ouders)  en  kennissen  die  het  beroep  uitoefenen,  maakt  het  moeilijker  dat  beeld te beïnvloeden.  Bij de feitelijke keuze hebben de jongeren te maken met de mening van mensen  in hun omgeving; met name de rol van de vrienden en vriendinnen  zijn op  deze  leeftijd  belangrijk.  Reacties  vanuit  de  omgeving  zijn  vaak  minder  positief;  kiezen  voor de pabo is niet iets waar je als jongen mee ‘scoort’ bij leeftijdsgenoten. Het  beroep wordt als een vrouwenberoep gezien.     Verwachtingen ten aanzien van de pabo  Jongens  gaan  naar  de  pabo  omdat  ze  kinderen  iets  willen  leren;  ze  verwachten  van  de  opleiding  dat  ze  veel  leren  over  de  inhoud  van  de  vakken  en  de  manier  waarop je die kennis overdraagt. Dit beeld komt in hun ogen niet overeen met de  werkelijkheid. Verder verwachten ze dat de opleiding niet zwaar is en gaan ze er  van  uit  dat  de  opleiding  hen  goed  voorbereidt  op  het  werk  voor  de  klas  en  dan  met name voor lesgeven in de bovenbouw. Ze zien de opleiding, meer dan meis‐ jes,  als  een  noodzakelijk  middel  om  leraar  te  kunnen  worden.  Jongens  blijken  meer voor het beroep dan voor de opleiding te kiezen, terwijl meisjes ook voor de  pabo kiezen omdat de opleiding hen aanspreekt.  De jongens die naar de pabo gaan zijn zich ervan bewust dat ze daar sterk in de  minderheid zijn; de meeste jongens vinden dat ook niet zo’n probleem.    Voorlichtingsdagen op de pabo blijken voornamelijk te worden bezocht door jon‐ gens die eigenlijk al hebben besloten naar de pabo te gaan, en niet door jongens  voor wie de keuze nog open is. Open dagen van de pabo zijn dan een onvoldoen‐ de middel om de beeldvorming van het beroep realistischer en actueler te maken  en onder een bredere groep potentiële (mannelijke) studenten te werven.    Verder blijkt uit onderzoek dat de pabo voor jongens vaker niet de eerste keuze  was en dat zij zich minder grondig hebben georiënteerd op de opleiding. Dit ver‐ groot het risico op studie‐uitval.    10

Beeld van de loopbaanperspectieven  De  keuze  voor  de  pabo  en  de  keuze  voor  het  leraarschap  liggen  in  elkaars  ver‐ lengde. Van de afgestudeerden van de pabo is een jaar na afstuderen 79% door‐ gestroomd  naar  een  baan  in  het  basisonderwijs  en  meer  dan  de  helft  van  deze  starters verwacht tien jaar of langer in het basisonderwijswerkzaam te zijn. 4  Om‐ dat mannen meer voor het beroep dan voor de pabo kiezen, is het belangrijk in de  voorlichting een aantrekkelijk maar realistisch beeld van het beroep naar voren te  brengen.   Dit is des te meer van belang omdat in de media momenteel het accent ligt op de  negatieve  aspecten  van  werken  in  het  onderwijs,  zoals:  jongeren  zijn  lastig  voor  leraren, het beroep heeft weinig status en een ‘softe uitstraling’. Verder zou het  onderwijs slecht betalen, een opvatting die erg hardnekkig is, ook al laten feitelij‐ ke vergelijkingen zien dat afgestudeerden van de lerarenopleidingen aanvankelijk  zelfs meer verdienen dan afgestudeerden uit andere sectoren van het hbo 5  en de  salarisschalen  inmiddels  meer  doorloopmogelijkheden  bieden.  Bovendien  is  een  aantal  mogelijk  interessante  aspecten  van  het  beroep  minder  zichtbaar,  zoals  meewerken aan beleid, organisatorische aspecten van het vak en doorgroeimoge‐ lijkheden richting het leraarschap in het vo of de bve.    De opleiding zelf, curriculum, toetsing, sociale context, begeleiding     Ervaringen met het curriculum  Veel  mannen  vinden  het  eerste  jaar  op  de  pabo  zwaar;  ze  hebben  zeker  als  de  pabo hun tweede of derde keus was, moeite om de benodigde discipline voor hun  studie op te brengen. Verder komen er in het eerste studiejaar twijfels naar boven  over  de  keuze.  In  de  eerste  stages  worden  ze  geconfronteerd  met  wat  hun  toe‐ komstige  beroep  in  concreto  inhoudt.  Wanneer  de  studieresultaten  dan  ook  te‐ genvallen, raken  ze  minder gemotiveerd en lopen ze het risico  uit te vallen.  Een  belangrijke risicofactor is het tegenvallen van de inhoud van de studie; een van de   kritiekpunten  van  de  studenten  is  dat  zij  veel  tijdrovende  opdrachten  moeten  maken. De grote hoeveelheid werk komt ook als reden om te stoppen naar voren  uit  exit‐onderzoek  bij  De  Kempel.  Verder  geven  studenten  in  eerder  onderzoek  aan dat de pabo wel vernieuwend en ontwikkelingsgericht onderwijs ‘preekt’ voor  het  po,  maar  dat  zelf  absoluut  niet  in  de  praktijk  brengt.  Zo  wordt  bijvoorbeeld  geklaagd over het gebrek aan ruimte voor eigen invulling en over het gebrek aan  afstemming tussen de vakken die op de pabo worden gedoceerd; dit laatste punt  komt ook uit het onderzoek op de HAN naar voren.  4

  Ruud  van  der  Aa,  Bart  van  Hulst,  Gwen  de  Bruin,  &  Lyanda  Vermeulen  (2007).  Loop‐ baanmonitor 2007. BAPO‐reeks 165. Den Haag: Ministerie van OCW  5   Vergelijkingen met andere marktsectoren voor wat betreft de salarisontwikkeling later  in  de  loopbaan  zijn  lastiger  te  maken,  mede  omdat  de  effecten  van  recent  beleid  ten  aanzien van het flexibiliseren van het loon‐ en functiegebouw, het inkorten van de car‐ rièrelijnen en de mogelijkheid beloningsdifferentiatie toe te passen, nog niet uitgekris‐ talliseerd zijn.   11 

Verder  voelen  mannen  zich  op  de  pabo  intellectueel  weinig  uitgedaagd.  Het  ni‐ veau wordt in het algemeen niet als te hoog ervaren. Het is eerder de hoeveelheid  opdrachten dan het niveau waar de mannen tegen aan lopen. Verder hebben ze  moeite  met  de  manier  waarop  wordt  beoordeeld;  weinig  toetsen,  veel  aan  de  hand  van  verslagen  en  werkstukken,  een  portfolio,  waarbij  veel  procedurele  en  weinig inhoudelijke beoordelingscriteria worden gehanteerd.   Mannen  blijken  meer  behoefte  te  hebben  aan  structuur  en  begeleiding  bij  deze  manier van werken; ze hebben meer moeite met de gevraagde zelfstandige werk‐ houding,  zeker  in  het  begin  van  de  studie  en  tijdens  de  praktijkstages.  Dit  blijkt  ook uit onderzoek van De Kempel; de mannen blijken slechter dan de vrouwen in  methodisch  en  planmatig  werken.  Dat  leidt  tot  studieachterstand,  teruglopende  motivatie en voortijdig vertrek.    In  het  onderwijs  op  de  pabo  wordt  veel  aandacht  besteed  aan  reflectie  op  be‐ roepshouding, gedrag voor de klas, en dergelijke. De manier waarop dat gebeurt,  lijkt beter aan te sluiten bij de werkwijze van de vrouwen op de opleiding dan bij  die van de mannen. In het verlengde daarvan vinden de mannen op de pabo dat  er veel aandacht is voor omgaan met kinderen en maar weinig voor de inhoud van  de  vakken  en  hoe  je  die  kennis  overdraagt.  Deze    knelpunten  komen  ook  uit  de  onderzoeken die in het kader van de pilot zijn gedaan naar voren. Ook geven de  mannen  aan  een  voorkeur  te  hebben  voor  leren  door  doen,  meer  te  willen  uit‐ proberen.     Dat mannen op de pabo in de minderheid zijn, zeggen zij in het algemeen niet als  een probleem te ervaren.     De kennismaking met de praktijk/ relatie theorie praktijk  De  confrontatie  met  de  praktijk  in  de  stage  valt  mannen  nog  al  eens  tegen,  ze  treffen  op  de  basisscholen  weinig  professionele  werkomstandigheden  en  een  weinig  professionele  cultuur  aan;  ook  blijken  er  maar  weinig  mannen  als  leraar  werkzaam in de scholen.   Een  knelpunt  voor  mannelijke  studenten  is  ook  de  verplichte  stage  in  de  onder‐ bouw en dan ook nog als eerste stage, zoals op veel pabo’s gebruikelijk is.  Een aantal problemen komt voort uit de afstemming tussen het onderwijs op de  pabo en het werken in de praktijk, een afstemming die in de ogen van de mannen  te wensen overlaat. Zij kunnen zich maar moeilijk een beeld vormen van wat er in  de stage van hen wordt verwacht en voelen zich dan ook slecht voorbereid door  de pabo. Verder signaleren zij dat opdrachten vanuit school te dwingend zijn. Zij  zouden  graag  de  stage  gebruiken  om  meer  uit  te  proberen,  zo  blijkt  ook  uit  het  onderzoek  van  de  Haagse  Hogeschool.  Verder  vinden  de  studenten  dat  de  op‐ drachten lastig zijn af te stemmen op wat speelt op school, en dat er op de pabo  weinig aandacht is voor andere aspecten van het werk op school, bijvoorbeeld de  bijdrage aan beleidsontwikkeling, omgang met ouders. Ten slotte zijn ze van me‐ ning  dat  de  pabo  de  studenten  voorbereidt  op  het  geven  van  vernieuwend  en  12

ontwikkelingsgericht onderwijs, maar dat in het po vaak veel traditioneler wordt  les gegeven. Dit alles maakt dat zij problemen ervaren met hun functioneren tij‐ dens de stages.    Niet alle uitval tijdens de stage is overigens onwenselijke uitval; de stages hebben  ook als doel studenten te laten ervaren of het werk als leraar in het basisonder‐ wijs echt iets voor hen is. Uit exit‐onderzoek op de pabo Den Haag bleek dat de  stoppers  van  te  voren  te  gemakkelijk  over  de  het  beroep  gedacht  hadden.  Pas  tijdens de stage merkten ze wat het beroep van leerkracht daadwerkelijk inhoudt;  dat was aanleiding om met de opleiding te stoppen. Ook studenten van De Kem‐ pel  noemden  de  tegenvallende  ervaringen  met  de  praktijk  van  het  leraarschap  tijdens de stages als reden om te stoppen.         

13 

14

3   Voorlichting en werving       Voorlichting en werving zijn een belangrijke eerste stap in een keten van mogelijke  activiteiten  om  te  bereiken  dat  meer  mannen  in  het  onderwijs  gaan  werken.  De  eerste doelstelling die hierbij geformuleerd kan worden is, zoveel mogelijk manne‐ lijke studenten te laten instromen in de lerarenopleiding basisonderwijs. Dit bete‐ kent  dat  wervingsmateriaal  en  ‐activiteiten  gericht  moet  zijn  op  verschillende  doelgroepen. De tweede doelstelling is hieraan gekoppeld, namelijk zoveel moge‐ lijk  mannen  te  behouden  in  de  opleiding  en  ook  later  in  het  beroep.  Meer  in  het  algemeen is het van belang dat werving gepaard gaat met goede voorlichting over  de opleiding en het beroep, zodat meer potentiële studenten geïnteresseerd wor‐ den  voor  een  studie  op  de  pabo,  en  dat  dit  ook  de  mensen  zijn  die  geschikt  zijn  voor het beroep en die het onderwijs aantrekkelijk zullen vinden. Hierbij staat het  beïnvloeden van de beeldvorming van de opleiding en het beroep leraar basison‐ derwijs centraal. In de pilot paboys zijn beide invalshoeken door verschillende pa‐ bo’s opgepakt, vaak ook in combinatie.    Voorlichtings‐ en wervingsmateriaal   Informatie  kan  worden  gegeven  in  bijvoorbeeld  brochures,  websites  en  films  en  kan  op  verschillende  manieren  vorm  krijgen.  In  het  kader  van  de  pilot  hebben  pabo’s hun materiaal kritisch bekeken op aantrekkelijkheid voor mannen, bijvoor‐ beeld  of  er  mannen  in  voorkomen  en  of  het  zakelijke  uitstraling  heeft.  Ook  is  nieuw materiaal ontwikkeld, materiaal dat beter is afgestemd op mannen of ma‐ teriaal waarmee meer potentiële studenten worden bereikt. En ten slotte is mate‐ riaal  ontwikkeld  dat  jongeren  intensiever  laat  nadenken  over  het  leraarsberoep.  We  bespreken  hieronder  gedetailleerder  hoe  zij  dat  hebben  gedaan  en  of  dat  effect heeft gehad.     Aantrekkelijkheid voor mannen  Een  aantal  pabo’s  heeft  het  materiaal  dat  zij  gebruiken  voor  werving  onder  de  loep  genomen,  met  het  oog  op  aantrekkelijkheid  voor  mannen.  Zo  werd  er  bij‐ voorbeeld gekeken of er afbeeldingen van mannen op de folders voorkomen, en  niet alleen maar vrouwen (Edith Stein, Domstad, Saxion, Groenewoud). Hoewel bij  pabo Edith Stein in het verleden is geëxperimenteerd met het plaatsen van foto’s  van  mannen  in  wervingsadvertenties,  en  dit  geen  duidelijke  effecten  opleverde,  veronderstelt  men  dat  dit  aspect  toch  relevant  is.  Een  ander  criterium  om  wer‐ vingsmateriaal  aantrekkelijk  te  maken  voor  mannen  is  een  zakelijke  uitstraling  (Edith Stein, Domstad). Domstad benadrukt dat het vaak gaat om kleine aanpas‐ singen  waardoor  de  uitstraling  verandert.  Men  probeert  bijvoorbeeld  door  aan‐ dacht voor kleurgebruik (gebruik van huisstijlkleuren met  meer  nadruk op groen  en  minder  op  paars)  het  beeld  te  benadrukken  dat  de  pabo  ook  een  opleiding  voor  ‘echte’  mannen  is.  Of  deze  aanpassing  van  het  voorlichtingsmateriaal  een  negatief effect heeft op (de werving van) meisjes is niet nagegaan.  15 

Meer doelgroepen  Daarnaast  is  nieuw  materiaal  ontwikkeld,  waardoor  meer  potentiële  studenten  bereikt zouden worden (Saxion, Fontys Eindhoven en het ILA (Inititatief Leraren‐ tekort Amsterdam)). Pabo Saxion heeft posters en briefkaarten gemaakt, en kle‐ ding  voor  een  promotieteam.  Deze  pabo  heeft  ook  een  promotie‐DVD  en  een  website  “Meesterisgek”  ontwikkeld,  waar  ook  pabo  Stenden  gebruik  van  heeft  gemaakt. Decanen in het vo in de regio zijn individueel benaderd met dit materi‐ aal.   Saxion  constateert  dat  het  betrekken  van  decanen  bij  voorlichting  over  de  pabo  aan  mannen  lastig  te  realiseren  is,  omdat  decanen  overstelpt  worden  met  info  over opleidingen. De pabo is wel tevreden over de verspreiding en reacties op de  DVD, de decanen vonden het materiaal mooi en informatief. Ze hebben het aan‐ vankelijk  gebruikt,  maar  het  is  niet  bekend  of  ze  er  in  de  toekomst  ook  gebruik  van  zullen  maken.  Ook  is  onbekend  of  de  website  die  leerlingen  vo  zelf  kunnen  bekijken, vaak bezocht is.   Pabo  Haagse  Hogeschool  heeft  het  gebruik  van  deze  DVD  in  het  kader  van  de  voorlichting  en  werving  van  mannen  overwogen,  maar  heeft  dit  uiteindelijk  niet  gedaan. Een bezwaar vindt men dat de film is afgestemd op het leraarschap in de  regio en daarom niet zo geschikt is voor werving en voorlichting in de grote ste‐ den.   Vanuit  een  van  de  ‘andere  initiatieven’,  het  ILA  (Initiatief  Lerarentekort  Amster‐ dam),  is  een  andere  film  gemaakt  met  als  doel  allochtone  jongeren  (met  name  jongens, maar ook meisjes) voor het onderwijs te interesseren. Op basis van een  onderzoek van Stradius (allochtone jongens in het onderwijs; verkennend onder‐ zoek onder havo/vwo scholieren) is deze film door professionals ontwikkeld met  financiering  door  de  Amsterdamse  schoolbesturen  voor  primair  onderwijs.  Het  filmpje  is  te  zien  op    http://www.maakjijhetverschil.com    en  bestaat  uit  een  clip  met een rap en aansprekende teksten, waarbij informatie over het beroep wordt  gegeven  en  een  poging  wordt  gedaan  om  de  beeldvorming  rond  het  beroep  te  beïnvloeden. Het resultaat van de website is moeilijk in te schatten. Er is wel ge‐ constateerd dat er veel hits waren, dus veel mensen hebben het filmpje bekeken,  maar het is onbekend of dat mensen uit de doelgroep waren. Ook is niet bekend  wat de jongeren ervan vinden, er is weinig respons op gekomen. In een vervolg op  de  website  wordt  een  documentaire  gemaakt  in  samenwerking  met  AT5.  In  de  documentaire  komen  allochtone  leerkrachten  aan  het  woord.  De  TV‐uitzending  komt ook uit op DVD; deze zal onder andere worden toegestuurd aan de decanen  van  de  vo‐scholen  in  Amsterdam  en  de  lerarenopleidingen.  Men  overweegt  ook  de plaatselijke en landelijke politiek hierbij te betrekken.    Het meesterspel  Het laatste initiatief dat we bespreken op dit gebied is de ontwikkeling van “Het  Meesterspel” door pabo Fontys Eindhoven. Het spel bestaat uit opdrachten via e‐ mail  en  de  website  van  de  school  en  is  in  2005  voor  het  eerst  gespeeld.  De  op‐ drachten  beogen  de  kennis  van  jongeren  over  het  leraarsberoep  te  vergroten.  16

Voorbeelden  van  opdrachten  zijn:  de  werkweek  van  een  leerkracht  beschrijven,  een goede rekenactiviteit bedenken en het salaris vergelijken met dat van andere  beroepen.  Op  een  drietal  scholen  is  het  spel  gepromoot  door  een  groepje  voor‐ lichters in de klassen 4 havo en 5 vwo. Hierbij zijn 240 leerlingen benaderd, waar‐ van 59 jongens en 61 meisjes het spel hebben gespeeld. Het was de bedoeling om  het  spel  ook  in  volgende  jaren  in  te  zetten,  maar  dat  is  niet  gebeurd  omdat  het  zeer  arbeidsintensief  is.  De  opdrachten  moeten  beheerd  worden  door  een  spel‐ meester  en  scholen  moeten  bezocht  worden  om  deelnemers  te  werven.  Uit  de  beperkte evaluatie komt naar voren dat het concept jongeren aanspreekt. De prijs  (reisje Eurodisney) was zeker bevorderend, maar wel duur en er was geen reke‐ ning mee gehouden dat de winnaar hiervoor ook begeleiding van een volwassene  nodig heeft. Het aantal mannelijke inschrijvingen was het jaar nadat het spel ge‐ speeld was, wel wat hoger, maar het is onduidelijk of dit een effect was van het  spel. Aanbevolen wordt om er voor langere tijd (bijvoorbeeld vier jaar) geld voor  beschikbaar  te  stellen  en  er  dan  met  een  constante  groep  betrokkenen  aan  te  werken (ingeroosterd). Vervolgens is een goede evaluatie van belang en de wer‐ ving van deelnemers zou beter ingebed moeten worden in de reguliere voorlich‐ ting.  Andere  pabo’s  kunnen  het  spel  niet  zonder  meer  gebruiken.  Het  is  geen  individueel bruikbare website, maar de site wordt tijdens het spel gevuld en  ge‐ bruikt. Bij vervolggebruik zouden er ook meer verschillende opdrachten gemaakt  moeten worden.    Wervingsactiviteiten  Om  meer  mannen  aan  te  spreken  bij  wervingsactiviteiten  is  niet  alleen  het  be‐ schikbare materiaal relevant, maar ook wie de activiteiten verzorgen en op welke  doelgroep de activiteiten gericht zijn.     Betrokkenheid mannen bij voorlichting en werving  Op vrijwel alle pabo’s uit de pilot paboys is het een aandachtspunt jongens op het  vo te enthousiasmeren voor de opleiding door mannelijke studenten bij hun wer‐ vingsactiviteiten te betrekken. Bij voorlichtingsteams die de vo‐scholen bezoeken  en bij open dagen, lukt het bijna altijd om dit te laten verzorgen door vrouwelijke  en mannelijke studenten. Op een aantal pabo’s worden ook individuele meeloop‐ dagen (Edith Stein, de Kempel, Groenewoud) of voorlichting en gastcolleges voor  groepen  vo‐leerlingen  georganiseerd  (Saxion,  de  Kempel).  Hierbij  kunnen  niet  altijd  mannelijke  studenten  betrokken  worden,  omdat  deze  dagen  afgesproken  worden met de vo‐scholen en dan hebben studenten soms gewoon les of ze zijn  op stage, maar er wordt wel naar gestreefd. Pabo Domstad benadrukt het belang  van de medewerking van mannelijke studenten aan open dagen, en dan bij voor‐ keur studenten die sterk overkomen en een goed verhaal hebben.     Verbreding doelgroep  Pabo de Kempel constateert dat de voorlichting vooral vo‐leerlingen trekt die al in  de  richting  van  het  onderwijs  denken,  of  die  het  nog  helemaal  niet  weten.  Ver‐ 17 

breding van wervingsactiviteiten lijkt daarom van groot belang. Een aantal pabo’s  (Pabo Almere, Saxion) probeert de doelgroep te verbreden door wervingsactivitei‐ ten niet alleen op de profielen te richten waar de meeste aankomend studenten  te vinden zijn, zoals Cultuur & Maatschappij, maar op alle profielen in het vo. Op  deze wijze worden ook meer mannen bereikt. Het is pabo Almere niet bekend of  dit effect heeft gehad op de instroomcijfers. Globaal bestaat de huidige instroom  voor 50% uit havisten (meest C&M en N&G), en 50% MBO (divers). Pabo Saxion  ziet wel hoopgevende instroomcijfers die wellicht een effect zijn van deze activi‐ teiten.  Maar  dit  kan  alleen  op  de  langere  termijn  goed  beoordeeld  worden.  De  laatste  drie  jaar  was  het  aandeel  mannelijke  instroom  in  de  opleiding  rond  de  25%, waar dat voorheen zo’n 18% was.  Pabo  Edith  Stein  heeft  plannen  om  de  voorlichtingsactiviteiten  in  samenwerking  met een PR‐medewerker meer vorm te gaan geven.    Inhoud werving en voorlichting  Voorlichting dient een juiste beeldvorming over opleiding en beroep bewerkstelli‐ gen, zodat de studenten niet alleen starten met de opleiding, maar deze ook ge‐ diplomeerd  verlaten  en  in  het  onderwijs  gaan  en  blijven  werken.  Daarbij  is  het  belangrijk te weten welk beeld jongeren in het vo hebben van de pabo‐opleiding  en  het  beroep  leraar  basisonderwijs  en  hoe  dit  indien  nodig  bijgesteld  kan  wor‐ den.  Welke  verwachtingen  hebben  jongeren  over  de  opleiding  en  zijn  die  ver‐ wachtingen  reëel?  Welke  aspecten  van  het  beroep  zijn  aantrekkelijk  voor  jongeren en zouden meer nadruk moeten krijgen in de voorlichting?   In de pilots heeft men de  inhoud van het materiaal  beter afgestemd op jongens  door: meer aandacht voor de inhoud van de opleiding, voor sekseverhoudingen in  de opleiding en het beroep, een specifieke benadering van jongens als doelgroep,  aandacht  voor  de  rol  van  decanen,  aandacht  voor  de  beeldvorming  van  het  be‐ roep en aandacht voor loopbaanperspectieven.     De inhoud van de opleiding   In de pilot paboys was de inhoud van de voorlichting over de opleiding dan  ook  een aandachtspunt dat op verschillende manieren is uitgewerkt. Bij pabo Arnhem  wordt  bijvoorbeeld  opgemerkt  dat  het  voor  het  bijstellen  van  het  beeld  van  de  opleiding belangrijk is om in de voorlichting meer aandacht aan de inhoud van de  opleiding  te  geven.  Pabo  Edith  Stein  onderschrijft  deze  constatering.  Hier  wordt  tijdens de voorlichting bijvoorbeeld het vernieuwde (manvriendelijke) curriculum  onder de aandacht gebracht en probeert men bij de open dagen niet alleen aan‐ dacht  te  schenken  aan  tekenen,  handvaardigheid  en  drama,  maar  ook  aan  de  zaakvakken, zodat niet alleen de softe kant benadrukt wordt. Daarnaast moet de  voorlichting  kennisoverdracht  in  het  onderwijs  benadrukken,  naast  de  zorg  voor  het kind (Pabo Driestar).         18

De m/v‐verhouding  Een  andere  invalshoek  wordt  uitgewerkt  op  Pabo  de  Kempel.  Hier  stelt  men  bij  voorlichtingsbezoeken van vo‐scholen altijd de verhouding m/v op de pabo aan de  orde, evenals de minderheid van vwo‐leerlingen en hoe de pabo hiermee omgaat,  zodat het geen belemmering hoeft te zijn voor potentiële studenten.     Mannen als specifieke doelgroep  De aandacht  voor de inhoud van de voorlichting wordt soms gecombineerd  met  een  bijzondere  vormgeving  van  de  voorlichtingsactiviteit,  waardoor  de  aandacht  van potentiële mannelijke studenten wordt getrokken, ze gegroepeerd worden en  meer gericht kunnen worden aangesproken. Een voorbeeld is de creatie van een  ‘Herenhoek’ tijdens de open dag (Pabo Stenden). Hierbij kregen enkele mannelij‐ ke  mentoren,  bovenschoolse  directeuren,  en  pabo‐docenten  en  ‐studenten  een  aparte hoek om elementen te belichten die deze pabo in huis heeft welke veron‐ dersteld worden aantrekkelijk te zijn voor jongens. Zo was er extra aandacht voor  ict, techniek, Engels, management en sport. Er was overigens niet opvallend veel  belangstelling voor deze herenhoek, maar de jongens die erop af kwamen vonden  het wel een goede manier van voorlichten. Deze pabo heeft nog een ander idee  om meer mannelijke studenten voor de opleiding te interesseren met specifiek op  mannen  gerichte  voorlichting.  De  wens  is  om  in  de  maand  februari  een  aantal  keer onder schooltijd een speciale bus te laten rijden, om jongens op vo‐scholen  op te halen en op de pabo vrijblijvend voorlichting te geven. Dit zou gericht moe‐ ten worden op de hoogste groepen van vo en op leerlingen van alle profielen.    De rol van decanen  Behalve  aan  directe  voorlichting  van  vo‐jongeren  moeten  pabo’s  ook  aandacht  besteden aan voorlichting van decanen. Zij spelen een belangrijke rol bij het keu‐ zeproces van jongeren. Decanen geven vaak het beeld door dat de pabo een min‐ der  hoge  opleiding  is  en  vooral  geschikt  voor  vrouwen  (De  Kempel).  Deze  pabo  nodigt decanen op de pabo uit voor voorlichtingsbijeenkomsten. Saxion merkt op  dat het moeilijk is om decanen te benaderen, zij worden overstelpt met informa‐ tie over opleidingen. Het m/v issue moet hier toch ook steeds op de agenda ge‐ houden worden, het gaat niet vanzelf.     De beeldvorming van het beroep  Naast  beeldvorming  rondom  de  opleiding  is  ook  de  beeldvorming  rondom  het  beroep  een  aandachtspunt  in  de  voorlichting.  De  eigen  ervaringen  van  vo‐ leerlingen met het onderwijs moeten worden bijgesteld en in een ander perspec‐ tief worden geplaatst. Hoewel pabo’s niet veel kunnen veranderen aan de beeld‐ vorming van het beroep/werkveld, wordt het beroep soms wel gepromoot via de  pers of voorlichtingsmarkten (Saxion).  Een heel concreet idee om beeldvorming over het beroep bij leerlingen vo bij te  stellen wordt geopperd door pabo de Kempel. Hier wordt met vo‐scholen en bo‐ venschools  management  gewerkt  aan  een  koppeling  van  de  verplichte  maat‐ 19 

schappelijke stages vo aan het onderwijs. Als pabo zou je dan moeten weten wel‐ ke scholen vo‐leerlingen voor zo’n stage willen ontvangen en begeleiden. Het zou  verder geregeld kunnen worden door het bovenschools management, zij kunnen  hier  scholen  voor  aanwijzen  en  daarbij  rekening  houden  met  de  jongensproble‐ matiek.  Pabo’s  kunnen  de  leerlingen  die  een  stage  bij  een  pabo  hebben  gedaan  dan vervolgens gericht benaderen met voorlichting en werving.  Uit  gesprekken  met  de  pabo’s  komt  een  aantal  belangrijke  aspecten  naar  voren  betreffende  de inhoud van voorlichting over het beroep, namelijk werken in het  onderwijs  is  boeiend  en  van  wetenschappelijk  niveau.  Functiedifferentiatie  is  daarin belangrijk, en de leerkracht moet professioneel zijn en eigen onderzoeks‐ vragen stellen, autonoom en authentiek (Fontys). Een meer professionele aanpak  betekent  ook  andere  werkomstandigheden,  bijvoorbeeld  dat  leerkrachten  niet  alles rondom het werk ook zelf hoeven te organiseren (pabo Arnhem).    Loopbaanperspectieven  Bij  voorlichting  moet  aandacht  zijn  voor  loopbaanoriëntatie  en  het  ontwikkelen  van loopbaancompetenties. Bijvoorbeeld pabo Almere benadrukt specialisaties in  de opleiding die als loopbaanmogelijkheid voor mannen interessant kunnen zijn.  In dat kader lijkt vooral de minor voortgezet onderwijs en middelbaar beroepson‐ derwijs  relevant,  daar  hebben  veel  mannen  belangstelling  voor.  Ze  kunnen  dan  ook op het ROC lesgeven, dan wel binnen het vo (vmbo, avo‐vakken) en later aan‐ vullend  een  tweedegraads  bevoegdheid  halen.  Dit  type  voorlichting  speelt  in  op  de beeldvorming van de loopbaanperspectieven van de opleiding en het beroep.  

20

4   Het onderwijs op de pabo      Mannen  blijken  meer  problemen  te  ervaren  met  het  onderwijs  op  de  pabo  dan  vrouwen. Uit onderzoek komt een aantal knelpunten naar voren. Mannen ervaren  de studie als zwaar, niet zozeer wat betreft het niveau, maar vooral door het grote  aantal tijdrovende opdrachten. Ook vinden ze dat de opleiding onvoldoende struc‐ tuur biedt en dat het curriculum te weinig mogelijkheden biedt voor eigen inbreng,  zowel wat betreft de inhoud van het onderwijs als de werkvormen. Veel mannen  blijken  ten  slotte  moeite  te  hebben  met  de  sterke  aandacht  voor  reflectie  in  de  opleiding en de manier waarop die vorm krijgt. In de pilots is op verschillende ma‐ nieren gewerkt aan het beter afstemmen van het onderwijs op de wensen en be‐ hoeften  van  mannen.  Achtereenvolgens  gaan  we  in  op  maatregelen  t.a.v.  het  curriculum,  werkvormen,  groeperingsvormen,  en  studiebegeleiding  en  bespreken  zo mogelijk ook bevindingen over de effectiviteit van die maatregelen.    Inhoud van het curriculum  We zien hier twee lijnen. Aan de ene kant pabo’s die in brede zin meer maatwerk  willen leveren, hun onderwijs adaptiever maken, beter afgestemd op de interes‐ ses en eigenschappen van alle studenten, dus niet alleen van mannen, maar ook  van  instromers  vanuit  het  mbo,  van  vwo‐ers.  En  aan  de  andere  kant  pabo’s  die  hun curriculum meer willen afstemmen op de wensen en leerbehoeften van man‐ nen,  maar  daarbij  vaak  wel  expliciet  aangeven  dat  goed  onderwijs  voor  mannen  niet  ten  koste  mag  gaan  van  de  kwaliteit  van  het  onderwijs  in  het  algemeen,  of  voor de vrouwen.   Een voorbeeld van de eerste lijn zijn de pabo Arnhem, de pabo Den Haag, de pabo  Domstad en de Driestar.     Een aantrekkelijker en uitdagender curriculum voor alle studenten  Pabo Arnhem heeft meer ingestoken op verschillen tussen studenten in brede zin;  sekseverschillen  vormen  daar  een  onderdeel  van.  Niet  alleen  de  mannen,  maar  ook  vwo‐ers  en  mbo‐ers  vragen  om  een  specifieke  aanpak  van  het  onderwijs:  ‘Niet  alle  studenten  hebben  dezelfde  behoeften.  Waar  vwo‐ers  snel  voldoende  informatie  hebben  om  vervolgens  zelf  mee  aan  de  slag  te  gaan  en  onderzoek  te  doen, hebben anderen eerst meer uitleg nodig.   Er zijn grote niveauverschillen tussen studenten van vwo/mbo. Leren door te doen  sluit bij vwo‐ers vaak minder aan. Met dergelijke verschillen wordt in de lespraktijk  op de pabo vaak toch te weinig rekening gehouden. Met name in de werkgroep‐ bijeenkomsten hebben de  (vak)docenten de mogelijkheid om meer te differentië‐ ren.  Probleem  is  wel  dat  gedifferentieerd  lesgeven  vaardigheden  vergt  die  niet  elke  docent  bezit.  Het  moet  eigenlijk  wel,  en  is  ook  een  goed  voorbeeld  voor  de  studenten  die  dan  meer  oog  krijgen  voor  verschillen  tussen  leerlingen  en  hoe  je  daarmee als leerkracht om moet gaan. Om gedifferentieerd lesgeven te bevorde‐ ren  wordt  scholing  verzorgd  in  onderzoeksvaardigheden  en  studieloopbaanbege‐ 21 

leiding. Dit is zowel gericht op de pabo‐docenten als de studenten, en opgenomen  in  eigen  cursusboeken.  De  opdrachten  moeten  de  nieuwsgierigheid  bevorderen,  oproepen tot het stellen van vragen en het zoeken naar literatuur. Docenten van  de pabo moeten dat oproepen bij studenten, de studenten moeten dat ook weer  bij de kinderen van de basisschool stimuleren’.   ‘Voor  de  mbo‐ers  is  er  een  instroomtraject  dat  start  in  het  vierde  leerjaar  MBO,  met  aandacht  voor  wereldoriëntatie,  en  de  taal‐  en  rekentoetsen.  Er  zijn  goede  afspraken met het ROC, collega’s van de pabo geven er ook les. De pabo heeft hier  echt beleid op ontwikkeld. In de eerste helft van het eerste leerjaar vormen mbo‐ ers een aparte groep; ze krijgen dan meer rekenen, geschiedenis en aardrijkskun‐ de. Daarna worden mbo‐ers en havisten gemengd.’     Ook op de pabo Domstad is er een specifiek traject voor studenten die doorstro‐ men vanuit het mbo. Het curriculum is hier in het eerste half jaar aangepast, om‐ dat  deze  studenten  al  meer  ervaring  hebben  met  de  dagelijkse  praktijk  op  scholen. In plaats daarvan krijgen ze meer taal en rekenen. Na dat half jaar gaan  ze door in het reguliere programma.  In het kader van differentiatie van het aanbod is men bij de HAN (pabo Arnhem en  pabo Groenewoud) verder bezig met de opzet van een academische opleiding, en  er is de pilot opleidingsscholen (deels lesgeven, deels opleiding; meer praktijkge‐ richt. Studenten van de pabo kunnen daar in het tweede leerjaar instromen). De‐ ze  laatstgenoemde  opleiding  is  niet  per  definitie  meer  geschikt  voor  vwo‐ers  of  mannen. Het is een opleiding waar veel zelfsturing wordt gevraagd, dat moeten ze  dus aankunnen.   ‘Om  goed  onderwijs  te  kunnen  geven  op  de  pabo  moeten  de  docenten  gevoelig  zijn voor verschillen. Er moet gekeken worden wat studenten nodig hebben. Verder  wordt het curriculum sterker wanneer docenten meer duidelijkheid scheppen over  waarom  iets  belangrijk  is,  meer  sturen  op  inhoud,  en  niet  op  het  proces,  en  hun  lessen  kunnen  variëren,  gericht  op  doen  en  op  denken.  Ook  voor  vrouwen  is  het  belangrijk  om  meer  te  kijken  naar  wat  ze  weten  en  minder  naar  of  ze  aan  hun  verplichtingen hebben voldaan’.     Net  als  in  Arnhem  vindt  ook  de  pabo  Den  Haag  het  niet  vruchtbaar  de  mv‐ verschillen te benadrukken en te praten over ‘de mannen’ en ‘de vrouwen’ op de  pabo.  Men  heeft  de  voorkeur  voor  een  adaptieve  benadering  omdat  daarmee  beter  tegemoet  kan  worden  gekomen  aan  de  interesses  en  ondersteuningsbe‐ hoeften van alle studenten, zoals die uit het onderzoek naar voren komen.  Docenten  krijgen  als  ‘opdracht’  mee  dat  ze  moeten  komen  tot  differentiatie  in  aanbod en werkwijze. Hoe dit precies vorm moet krijgen, is in Den Haag nog wei‐ nig uitgewerkt.     De pabo Driestar heeft als insteek gekozen om de beeldvorming van de pabo als  softe  opleiding  bij  te  stellen.  De  school  wil  zich  vooral  profileren  op  verdie‐ 22

ping/uitdaging  in  het  hele  curriculum  en  zo  de  opleiding  zowel  voor  mannelijke  studenten als vrouwelijke studenten interessanter maken.   In de eerste plaats worden verdiepingsprogramma’s aangeboden in het basiscur‐ riculum in leerjaren 1 en 2. Studenten kunnen naast het gewone programma extra  keuzevakken  kiezen  waarin  vakinhoud  of  pedagogische  thema’s  verder  verdiept  en verbreed worden. Ook is er meer aandacht voor het Engels, omdat de school  vindt dat het niveau daarvan verbeterd moet worden. Men heeft een native spea‐ ker  aangesteld  en  een  keuzevak  ingevoerd  dat  opleidt  tot  het  ‘  Advanced  level  Cambridge  certificat’.  Daarnaast  is  er  een  debattenserie,  en  een  honourspro‐ gramma voor in het derde en vierde leerjaar. Studenten die in de eerste leerjaren  aan  extra  verdieping  hebben  deelgenomen,  komen  hiervoor  in  aanmerking.  Ze  worden zorgvuldig geselecteerd. Het is ook mogelijk om parallel aan de pabo de  lerarenopleiding vo te volgen, voor studenten die meer uitdaging zoeken. Er zijn  dan vrijstellingen mogelijk voor een aantal vakken.  Daarnaast zijn in het curricu‐ lum ook minoren management en bewegingsonderwijs en nieuwe media en tech‐ niek  ontwikkeld.  Dit  is  vooral  gedaan  omdat  deze  specialisatiemogelijkheden  mannen aanspreken.   Het afgelopen jaar was sprake van een toename van 30 naar 40 mannelijke stu‐ denten.  Dat  is  procentueel  een  forse  toename,  maar  het  is  niet  duidelijk  of  dit  samenhangt met de vernieuwingen op de school. Uit een onderzoek van de me‐ dezeggenschapsraad blijkt dat de vernieuwingen in lijn zijn met de wensen van de  studenten.     In Den Haag, ten slotte, heeft men naar aanleiding van de uitkomsten van onder‐ zoek  en  de  ervaringen  elders  binnen  de  Haagse  Hogeschool  met  peercoaching  besloten  om  coaching,  niet  alleen  als  middel  bij  de  studie,  maar  ook  als  oplei‐ dingsdoel  binnen  de  competenties  van  leraren  een  plaats  te  geven.  Bovendien  wordt  nagedacht  over  een  verdergaand  perspectief  in  de  vorm  van  een  minor  (school)management  waarin  coachingsvaardigheden  verder  kunnen  worden  ont‐ wikkeld.    Een curriculum beter afgestemd op de wensen en behoeften van mannen  De  pabo’s  die  expliciet  ernaar  streven  het  curriculum  en  het  onderwijsaanbod  aantrekkelijker te maken voor mannen, doen dat vooral door het aanbieden van  keuze‐  en  specialisatiemogelijkheden.  De  major‐minor‐structuur  biedt  daarvoor  goede mogelijkheden.   Specialisatie naar bouw springt daarbij het meest in het oog. Mannen hebben een  voorkeur  voor  lesgeven  in  de  bovenbouw.  Dit  heeft  voornamelijk  te  maken  met  hun voorkeur voor kennisoverdracht. In een aantal pabo’s kunnen leerlingen zich  nu  eerder  specialiseren  voor  lesgeven  in  bepaalde  bouwen.  Bijvoorbeeld  in  Den  Haag  al  in  het  derde  jaar  in  plaats  van  in  het  vierde  jaar.  Deze  maatregel  is  nog  niet geëvalueerd.    23 

De  pabo  Edith  Stein  heeft  in  het  kader  van  de  pilot  onderzocht  hoe  het  aanbod  van  minoren  in  het  nieuwe  curriculum  afgestemd  kan  worden  op  de  behoeftes  van mannen. Binnen de major‐minorstructuur wordt de mogelijkheid tot leeftijds‐ specialisatie geboden, met een verschillend accent op de verschillende vakken. De  mannelijke  studenten  blijken  met  name  geïnteresseerd  in  het  management,  het  leraarschap in het voortgezet onderwijs, onderwijs met het inzetten van ict en het  oudere  kind  op  de  basisschool.  Om  aan  deze  belangstelling  tegemoet  te  komen  worden  als  keuzemogelijkheid  zogenoemde  loopbaanprofielen  aangeboden:  ma‐ nagement,  zorg  of  innovatie,  en  een  profiel  met  een  doorstroommogelijkheid  naar  de  universiteit  (prémaster)  of  de  lerarenopleiding  vo.  Ook  wordt  een  wat  meer internationaal georiënteerde minor met een Engelstalig aanbod opgezet.    Een ander aanknopingspunt voor het opzetten van een aantrekkelijker scala aan  keuzemogelijkheden  voor  de  mannelijke  studenten  vormde  de  constatering  (Al‐ mere, Den Haag) dat mannelijke studenten vaak de gangmakers zijn bij de organi‐ satie  en  invulling  van  feesten  en  projecten  op  school.  Hier  wordt  een  beroep  gedaan op ‘buitenschoolse’ aspecten van hun persoonlijke ontwikkeling, bijvoor‐ beeld in muziek, ict, sport. De invoering van een vrije minor is een manier om ook  in de studie aan te sluiten op die sterke kanten van de studenten en de mannen  enthousiaster te krijgen voor de opleiding en het beroep. Door minors te volgen  voor muziek, ict, sport, of techniek kunnen mannen hun persoonlijke ontwikkeling  verbinden met de opleiding en hun toekomstige beroep.    En  Saxion  focust  bij  het  aantrekkelijker  maken  van  het  onderwijsaanbod  voor  mannen niet alleen op de studenten op de pabo, maar probeert ook een aantrek‐ kelijk nascholingsaanbod aanbod te ontwikkelen ten behoeve van de professiona‐ lisering en loopbaanontwikkeling van zittende (mannelijke) leraren. Voorbeelden  zijn  scholing  tot  video‐interactietrainer,  spelbegeleider,  coach  voor  jonge  inge‐ stroomde  mannelijke  docenten,  begeleider  van  miniteams,  of  specialist  in  tech‐ niek.     Werkvormen    Reflecteren   Mannen  op  de  pabo  hebben  moeite  met  het  reflecteren  zoals  dat  in  de  meeste  pabo’s  veelvuldig  wordt  beoefend.  Uit  onderzoek  blijkt  dat  de  meeste  mannen  vinden  dat  er  een  te  grote  nadruk  ligt  op  reflectie,  en  dat  reflecteren  erg  vaak  vervalt in praten over jezelf en niet zozeer over de (vak)didactische competenties.     Pabo Almere heeft binnen de Paboyspilot als speerpunt gekozen het zoeken naar  manieren van reflecteren die ook mannen aanspreken.   Op deze pabo hanteert men een jaarindeling bestaande uit vier periodes van tien  weken,  waarna  een  reflectieverslag  werd  geschreven;  daar  volgde  dan  een  ge‐ sprek  over.  Die  werd  als  te  routinematig  ervaren;  er  bleek  behoefte  aan  meer  24

verschillende  en  concrete  reflectievormen,  waarin  ook  verschillende  aandachts‐ punten  voor  de  reflectie  aan  bod  komen  (eigen  vaardigheden,  eigen  visie,  leer‐ proces  enz.).  In  het  kader  van  de  pilot  is  geëxperimenteerd  met  twee  voor  de  pabo  Almere  nieuwe  reflectiemethoden:  reflectie  aan  de  hand  van  video‐ opnames  en  reflectie  met  behulp  van  de  constructentheorie  van  Kelly  (Leraar  in  de spiegel). Bij de laatste methode ligt het startpunt van de reflectie bij de kinde‐ ren  uit  de  stagegroep  van  de  studenten.  Door  middel  van  oefeningen  worden  studenten zich bewust van hoe zij naar kinderen kijken. Beide methodieken wor‐ den door zowel de mannelijke als de vrouwelijke studenten gewaardeerd. Beslo‐ ten  is  om  beide  reflectiemethoden  een  plaats  in  het  curriculum  te  geven.  Naast  videoreflectie en Leraar in de spiegel wordt op de pabo Almere gebruik gemaakt  van de reflectiemethoden subjectief concept, spiegelschrift en portfolio. Hierdoor  is er nu meer variatie in het curriculum op het gebied van reflectiemethoden. Dit  wordt door de studenten positief gewaardeerd.    Ook de pabo Den Haag signaleert dat de huidige manier van reflecteren lastig is  voor mannelijke studenten. En dat een andere manier van reflecteren aangewe‐ zen lijkt. Op deze pabo is daar geen beleid op ontwikkeld, behalve dat docenten  dit als aandachtspunt hebben meegekregen.     Competentiegericht onderwijs  Mannen hebben meer last van uitstelgedrag en slechte planning. In de opleiding  van de pabo Domstad zit nu meer structuur in de vorm van toetsen en vaste inle‐ vermomenten van opdrachten. Studenten hoeven minder verslagen te maken en  er wordt geschrapt in het reflecteren. Competentiegericht opleiden en meer ken‐ nistoetsen passen eigenlijk niet bij elkaar, maar het werkt toch heel goed. Studen‐ ten zijn beter in staat de verworven kennis ook in de praktijk toe te passen en de  structuur  is  helderder  geworden.  In  deze  opleiding  is  het  programma  de  eerste  twee  jaar  erg  afgestemd  op  wat  het  werkveld  belangrijk  vindt.  Dat  vergemakke‐ lijkt de overstap naar de praktijk, is de veronderstelling.  De mannen vinden de nieuwe structuur van de opleiding helder, en ook de vrou‐ wen vinden het prettig. Het invoeren van een elektronische leeromgeving past er  ook goed bij. Vrouwen hebben daar aanvankelijk wel iets meer moeite mee dan  mannen.     Probleemgestuurd leren   Op  de  pabo  Stenden  heeft  men  gekozen  voor  PGL,  probleemgestuurd  leren.  Dit  blijkt voor een aantal mannelijke studenten knelpunten op te leveren. Stenden wil  de kwaliteit hiervan verbeteren en uitdagender te maken. Voor PGL is ter aanvul‐ ling van bestaande taken een discussiedag geschreven met speciale aandacht voor  mannen/vrouwen‐problematiek.  Bij  de  PGL  hebben  studenten  roulerende  rollen  en worden in kleine groepen casussen uit de praktijk in de lessen besproken bij‐ voorbeeld video‐opnamen van stoeien met kinderen. Deze worden bekeken van‐ uit  vragen  als  ‘Wat  zie  je  in  de  praktijk,  zijn  er  juffen  of  meesters  bij  betrokken  25 

enz?’. Studenten moeten dan aan elkaar uitleggen wat ze observeren en dat on‐ derbouwen.  Er  zijn  verschillende  methoden  om  die  casussen  te  analyseren,  er  moet een probleem geformuleerd worden en leervragen bepaald. Mannen willen  graag casussen met een duidelijke probleemstelling. Men heeft de bespreking van  de casussen meer gestructureerd; dit bleek door mannen positief gewaardeerd te  worden.  Ontwikkelgroepen  zijn  bezig  de  nieuw  opgezette  taken  in  te  bedden  in  het curriculum. Voordeel van het werken met kleine groepen (dertien studenten)  ‐dat is nodig voor de goede uitvoering van PGL, waarin studenten echt een duide‐ lijke rol moeten kunnen spelen en inbreng moeten hebben‐ is dat de studievoort‐ gang van de studenten ook goed in de gaten wordt gehouden.    Begeleiding bij de studie  Op veel pabo’s wordt gesignaleerd dat mannen, meer dan vrouwen, moeite heb‐ ben met zelfregulatie, en met planmatig en gestructureerd werken. Dit leidt er toe  dat  ze  achterstand  oplopen  bij  het  maken  en  inleveren  van  hun  opdrachten,  en  achterstand  blijkt  vaak  een  eerste  signaal  van  dreigende  uitval.  Uit  onderzoek  onder opleiders bij Edith Stein kwam naar voren dat mannelijke studenten in ver‐ gelijking  met  vrouwelijke  studenten  wat  lakser  zijn  in  hun  gedrag.  Lesvoorberei‐ dingsformulieren van mannelijke studenten zijn vaak incompleet en erg laat klaar,  afspraken worden niet altijd nagekomen en de studenten zijn vaak snel tevreden  en weinig zelfsturend. Verder kwam naar voren dat mannen minder tijd besteden  aan hun studie dan vrouwen.  Uit exit‐gesprekken in Almere kwam naar voren dat mannen meer behoefte heb‐ ben aan structuur in de opleiding, aan duidelijke opdrachten en een strakke bege‐ leiding tijdens de opleiding en stages.  Ook blijken  de mannen moeite te hebben  om hun portfolio bij te houden. In Almere krijgen de mannen dan ook meer bege‐ leiding  bij het bijhouden van hun portfolio. Het portfolio wordt binnen de oplei‐ ding gezien als een zinvol instrument om de eigen professionele ontwikkeling vast  te  leggen.  Het  wordt  opgebouwd  bij  assessments  in  de  loop  van  de  studie,  en  wordt ook als ingang voor reflectie gebruikt. Mannen blijken minder dan de vrou‐ wen te werken met een uitgewerkte lesvoorbereiding en daardoor verzamelen zij  minder bewijsmateriaal voor het portfolio. De begeleiding van de mannelijke stu‐ denten bij het samenstellen van het portfolio zal daarom geïntensiveerd worden  om studenten daar meer  grip op  te laten krijgen.  Overigens is die extra begelei‐ ding er desgewenst ook voor de vrouwelijke studenten.  Een strakkere begeleiding kan ook gerealiseerd worden door meer kennistoetsen  af  te  nemen  en  duidelijke,  vaste  inlevermomenten  af  te  spreken.  Bij  Pabo  Dom‐ stad wordt deze verbetering van de opleidingsstructuur als positief ervaren. In de  wandelgangen blijkt dat vooral de mannen deze heldere structuur op prijs stellen,  maar ook de vrouwen vinden het prettig.     Groeperingsvormen  Doordat de mannen op de pabo zo in de minderheid zijn, is er een reële kans dat  zij als enige man in een vrouwenklas terecht komen. Hoewel mannen op de pabo  26

aangeven daar weinig problemen mee te hebben, veronderstelt men toch dat het  voor mannen een steun kan zij als zij met meer zijn en elkaar ondersteunen bij de  studie. Bovendien gaat men er van uit dat in gemengde groepen meer aandacht is  voor verschillen in interesses en manieren van leren, en dat dat het onderwijs op  de pabo’s geschikter kan maken voor de mannelijke studenten. Aandacht voor de  klassensamenstelling naar sekse is dan ook op veel pabo’s een onderdeel van de  Paboyspilot.    Op Stenden, bijvoorbeeld, is geëxperimenteerd met een klassenindeling met meer  mannen per groep; dit blijkt effectief. Mannen werken meer samen, zijn gemoti‐ veerder en worden meer vastgehouden in de opleiding.    Op de Domstad Pabo heeft men vier gemengde klassen met een substantieel aan‐ tal mannen (ca. 8 mannen bij elkaar) en een vrouwenklas. Voordeel is dat de man‐ nen  in  die  gemengde  klassen  nu  meer  ‘massa’  krijgen,  waardoor  je  als  docent  vanzelf daar meer rekening mee houdt in de manier waarop je lesgeeft en voor‐ beelden die je geeft. En de mannen voelen zich niet meer in een uitzonderingspo‐ sitie. Het man zijn is geen item meer. Heterogeen groeperen geeft meer kans op  de waardering van verschillende kwaliteiten van studenten. In de gemengde klas‐ sen  is  meer  dynamiek  en  soms  ook  onrust,  door  het  groepsgedrag  van  de  man‐ nen. Een vrouwenklas heeft een andere sfeer.   Naast  de  gebruikelijke  intervisiebijeenkomsten  met  de  hele  klas,  werden  intervi‐ siebijeenkomsten  voor  mannen  en  vrouwen  apart  georganiseerd.  De  mannen‐ groep werd door een mannelijke docent begeleid. De insteek was dat verschillen  tussen mannen en vrouwen bespreekbaar werden gemaakt. Waar loop je tegen‐ aan als man?   Mannen blijken de problemen niet zo anders te ervaren dan vrouwen. En aparte  intervisie voor mannen is niet meer zo nodig nu er genoeg mannen in de klas zijn.  Ze hebben dan niet meer zo’n uitzonderingspositie en durven toch wel te vertel‐ len wat ze kwijt willen. Er was dus eigenlijk geen behoefte aan die aparte intervi‐ siegroepen bij de mannen en ook de vrouwen wilden de intervisie graag met de  mannen erbij. Deze maatregel is dan ook afgeschaft op de Domstadpabo.    In de Kempel werkt men ook met gemengde klassen met een substantieel aantal  mannen en vrouwengroepen. Dit is eerst ingevoerd in het eerste leerjaar en daar‐ na  doorgezet  in  het  tweede  leerjaar.  Een  voordeel  van  deze  aanpak  is  dat  het  onderwijs beter kan worden afgestemd op de mannen. Het vullen van het portfo‐ lio wordt strakker begeleid bij de gemengde klassen, door het inbouwen van ver‐ plichte  invulmomenten.  Er  wordt  dus  meer  structuur  geboden  om  mannen  binnenboord te houden, maar die behoefte aan meer begeleiding wordt ook ter  discussie gesteld, zodat de mannen wel leren hoe ze hun leerproces beter kunnen  sturen.  De studenten waarderen de gemengde klassen; de mannelijke studenten voelden  zich zo niet de ‘enige’ en konden gemakkelijker over gedeelde interesses praten.  27 

In de gemengde groepen heerste een andere sfeer, meer interactie en discussies.  Ook  de  docenten  zijn  positief  over  het  werken  in  gemengde  groepen  met  meer  mannelijke studenten; zij zien dat studenten in deze groepen elkaar stimuleren.  Overigens was het voor sommige docenten wel wennen, lesgeven in klassen met  meer mannen omdat de dynamiek in de klassen anders was dan zij gewend wa‐ ren.  De andere kant van de medaille is wel dat andere klassen nu bevolkt worden door  alleen vrouwelijke studenten. Toch is er, gezien de overwegend positieve ervarin‐ gen, voor gekozen om klassen te blijven samenstellen met een substantieel aantal  mannelijke studenten. 

28

5   De kennismaking met de praktijk      In hoofdstuk 2 hebben we aangegeven op welke punten mannen problemen erva‐ ren met het praktijkdeel van de stages. De genoemde knelpunten hebben betrek‐ king op de voorbereiding op de stage, de afstemming van theorie op praktijk, de  aard van de praktijkopdrachten, en de begeleiding van de stages vanuit de pabo  en op de stageschool. Ten slotte blijkt de aard van de stage (bijvoorbeeld in welke  bouw, en in welke volgorde) een belangrijk aandachtspunt.  De pabo’s hebben in het kader van de Paboys‐pilots met verschillende maatrege‐ len geprobeerd het praktijkdeel van de opleiding beter af te stemmen op de wen‐ sen en behoeften van mannen. We bespreken deze maatregelen aan de hand van  de genoemde knelpunten en geven aan in hoeverre deze effectief zijn gebleken.     De voorbereiding op de stage   Op  twee  van  de  deelnemende  pabo’s  (Stenden,  Den  Haag)  stelde  men  vast  dat  met name de mannen slecht voorbereid waren op wat er in de stageperiodes van  hen werd verwacht. In het kader van de pilot heeft die voorbereiding meer aan‐ dacht gekregen. Stenden heeft met het oog daarop een hoorcollege ingevoegd en  daarbij video‐materiaal ingezet waarin stagiair(e)s (m/v) in hun klas aan het werk  zijn. Ook “Meester is gek” wordt gebruikt in het kader van de stagevoorbereiding.  In het kader van de pilot heeft men verder gewerkt aan de ontwikkeling van een  DVD specifiek met als doel studenten beter voor te bereiden op hun stages. Voor‐ alsnog kunnen we verder weinig zeggen over inhoud en effect; ten tijde van het  interview was de DVD nog niet gereed.     De afstemming van theorie op praktijk  In  vrijwel  alle  pabo’s  constateerde  men  dat  sprake  was  van  een  kloof  tussen  school en praktijk, en  dat met  name  de mannen daar problemen van ondervon‐ den. Stenden heeft dit probleem aangepakt door de studenten vaker kortere sta‐ ges  te  laten  lopen  waardoor  de  lessen  op  school  daar  beter  op  kunnen  worden  afgestemd;  dit  is  een  manier  om  studenten  enerzijds  beter  voor  te  bereiden  op  hun werkzaamheden tijdens de stage en anderzijds de opgedane ervaringen in te  brengen  in  het  onderwijs.  De  twee  stages  van  vier  weken  in  het  eerste  jaar  zijn  vervangen door vier stages van twee weken. Alle betrokkenen, studenten, docen‐ ten  en  stagescholen,  zijn  tevreden  over  deze  nieuwe  aanpak.  Bij  de  duale  oplei‐ dingen  is  in  het  tweede  en  derde  leerjaar  geëxperimenteerd  met  een  lintstagemodel. In elke module van negen weken hebben studenten dan de eerste  zeven  weken  elke  week  anderhalve  dag  stage.  Dat  model  blijkt  mannen  goed  te  bevallen. Voor de eerstejaars is dat echter niet zo’n geschikt model, het biedt te  weinig  ruimte  om  studenten  voldoende  theoretische  bagage  te  geven  voor  de  stage.    29 

Saxion  signaleerde  als  knelpunt  dat  mannen  van  de  pabo  in  hun  stage  moeite  hadden met de weinig professionele werkomgeving en de vrouwencultuur waar‐ mee ze in het basisonderwijs werden geconfronteerd. Als pabo kun je daar weinig  directe invloed op uitoefenen. Wel kan het een aandachtspunt vormen bij de re‐ flectie op opgedane ervaringen.  Verder  draagt  Saxion  indirect  bij  aan  het  aantrekkelijker/professioneler  maken  van  de  werkomgeving  in  het  basisonderwijs  in  de  regio  door  het  aanbieden  van  cursussen en opleidingen voor besturen en schoolleiders gericht op de ontwikke‐ ling van het onderwijs als professionele arbeidsorganisatie.     De aard van de praktijkopdrachten  Een breed gesignaleerd knelpunt is dat mannen, meer dan vrouwen, moeite heb‐ ben  met  het  vervullen  van  de  stage‐opdrachten.  Op  alle  deelnemende  pabo’s  wordt  getracht  –op  verschillende  manieren‐  meer  maatwerk  te  bieden  en  zo  de  stage‐opdrachten ook voor de mannen aantrekkelijk en uitvoerbaar te maken. Op  Stenden differentieert men in de stage‐opdrachten tussen studenten die al prak‐ tijkervaring hebben vanuit het mbo en studenten die afkomstig zijn uit het voort‐ gezet  onderwijs.  Den  Haag  probeert  de  praktijkopdrachten  relevanter  te  maken  door  ze  meer  af  te  stemmen  op  de  concrete  situatie  op  de  stageschool  en  pro‐ blemen die de stagiairs daar tegenkomen. Dit veronderstelt wel een intensievere  en frequentere stagebegeleiding. En omdat mannen de relevantie van een stage  in de onderbouw minder inzien –ze willen daar toch niet gaan werken‐ formuleert  men de stage‐opdrachten zo dat ze focussen op onderdelen van het werk die ook  in de andere bouwen relevant zijn,  bijvoorbeeld klassenmanagement.     Een  opvallend  verschil  tussen  mannen  en  vrouwen  op  de  pabo  is  dat  vooral  de  mannen het leuk vinden hobby’s of interesses in te brengen op de pabo, bijvoor‐ beeld in de organisatie van projecten of buitenschoolse activiteiten. Twee pabo’s  (Almere  en  Edith  Stein)  zetten  dit  sterke  punt  van  de  mannen  niet  alleen  op  de  pabo zelf in (we komen hier op terug in hoofdstuk 6) maar nadrukkelijk ook in de  stages,  door  de  studenten  te  stimuleren  in  de  stageschool  bijvoorbeeld  sport‐,  muziek‐ of techniekactiviteiten uit te voeren. Voor sport‐ en bewegingsactiviteiten  kunnen  ze  bijvoorbeeld  werken  met  ‘Rots  en  Water’ 6 .  De  pabo  Edith  Stein  sluit  verder  aan  bij  de  voorkeur  van  mannen  voor  de  inhoud  en  ‘kennisoverdracht’  door de studenten in de stage de mogelijkheid te bieden om zelf volledige lessen  te laten voorbereiden en uitvoeren.     Uit  onderzoek  komt  naar  voren  dat  studenten  de  opdrachten  vanuit  de  pabo  nogal  eens  onduidelijk  en  open  vinden,  wat  er  toe  leidt  dat  bij  de  beoordeling  procedurele  criteria  (bijvoorbeeld  een  vast  verslagstramien  of  aantal  woorden)  bepalender zijn dan inhoudelijke criteria. Pabo Arnhem zoekt verbetering van de  6

  Rots en water is een programma gericht op psycho‐fysieke training met name voor jon‐ gens (zie website www.rotsenwater.nl ).     30

stageopdrachten  vooral  in  het  inhoudelijker  sturen  ervan.  Dit  biedt  meer  struc‐ tuur bij het uitvoeren ervan en maakt de stage‐opdrachten ook in de onderbouw,  interessanter en zinvoller. Iets vergelijkbaars zien we bij Edith Stein, een streven  naar meer structuur door stagiairs te laten werken  met lesvoorbereidingsformu‐ lieren.  De  pabo  De  Kempel,  ten  slotte,  heeft  aandacht  voor  sekseverschillen  on‐ derdeel gemaakt van studie‐opdrachten, zowel tijdens de stage als in het schoolse  curriculum. Op die manier hoopt men bij de studenten en hun begeleiders meer  bewustzijn te ontwikkelen rondom sekseverschillen en de betekenis daarvan voor  het onderwijs.     De begeleiding van de stages vanuit de pabo en op de stageschool  De beperkte beschikbaarheid van mannelijke medestudenten, docenten en bege‐ leiders  op  de  pabo  en  van  mannelijke  docenten  en  mentoren  op  stagescholen  maakt dat mannelijke studenten op de pabo weinig rolmodellen hebben. Hoewel  sekse op zich niet garandeert dat  iemand een geschikt en aantrekkelijk rolmodel  is, veronderstellen de geïnterviewden dat het voor mannen op de pabo toch pret‐ tig is te werken met andere mannen die hun ‘passie’ voor werken in het basison‐ derwijs delen.   In het kader van de pilot hebben de meeste pabo’s dan ook geprobeerd hun stu‐ denten  te  koppelen  aan  mannelijke  medestudenten,  ouderejaars,  docenten  en  stagebegeleiders of mentoren op de stagescholen. Op drie van deze pabo’s (Edith  Stein,  Saxion,  Stenden)  wordt  geprobeerd  meer  mannelijke  stagiairs  tegelijk  op  een school te plaatsten, soms studenten die ook op de pabo in dezelfde klas zit‐ ten, soms studenten uit verschillende leerjaren. Deze kunnen dan als elkaars ge‐ sprekspartner fungeren, zowel op de pabo als op de stageschool. Sommige pabo’s  lukt het ook daar een mannelijke mentor aan te koppelen, andere streven dit wel  na, maar blijken minder succesvol. Dit lijkt een kwestie van schaal; pabo’s verschil‐ len in hun recruteringsgebied, het aantal scholen en de omvang van de schoolbe‐ sturen waar zij mee samenwerken voor het praktijkdeel van de opleiding.     Op  Edith  Stein  experimenteert  men  op  een  aantal  scholen  met  een  specifieke  aanpak van de  begeleiding van hun mannelijke studenten, de pilot ‘seksebewust  stagebeleid’. Centraal in de pilot van Edith Stein stond de vraag: Wat zijn succes‐ factoren  bij  de  begeleiding  van  mannen  tijdens  de  stage?  Voor  de  pilot  zijn  zes  scholen  geselecteerd  waar  studenten  in  het  eerste  leerjaar  stage  liepen;  dit  is  gedaan omdat de uitval in het eerste jaar vooral onder de mannen groot is. Geko‐ zen  is  ook  voor  scholen  met  relatief  veel  mannelijke  leerkrachten,  om  ervoor  te  zorgen dat de mannen op hun stageschool ook een mannelijke mentor hadden of  te maken kregen met mannelijke docenten.   ‘Op  de  pilotscholen  zijn  meerdere  mannelijke  studenten  bij  elkaar  geplaatst,  waardoor ze een gesprekspartner hadden. Ze hebben na hun snuffelstage meestal  gekozen voor groep 6, 7 of 8. Ze mochten volledige lessen voorbereiden en uitvoe‐ ren (vaak aardrijkskunde en geschiedenis), waardoor meer ingespeeld werd op de  inhoud. De mannen bleken erg veel steun aan elkaar te hebben. Op de pabo zitten  31 

studenten van eenzelfde stageschool ook bij elkaar in de klas, wat het effect nog  versterkt. Bij een aantal stagescholen  was er sprake van een mannelijke mentor,  maar niet altijd. Met de pilotscholen is afgesproken om talenten en competenties  die  studenten  bijvoorbeeld  op  het  gebied  van  muziek,  sport  of  ict  hebben  zoveel  mogelijk  tijdens  de  stage  in  te  zetten.  Waar  die  mogelijkheid  bestond,  heeft  die  aanpak  goed  gewerkt.  Op  een  aantal  stagescholen  zijn  de  mannelijke  studenten  ingezet bij groepsoverstijgende activiteiten en bij  het techniekonderwijs, compu‐ teronderwijs,  bij  dramalessen  en  bij  muzieklessen.  Voor  mannen  blijken  dit  soort  ‘nevenactiviteiten’  belangrijker  dan  voor  vrouwen,  die  meer  op  de  opleiding  zelf  gericht  zijn.  En  er  zijn  altijd  wel  manieren  te  vinden  om  dat  bij  het  onderwijs  te  betrekken. Je spreekt studenten dan ook aan op professionaliteit en ze voelen zich  meer betrokken’.  Deze  aanpak,  gecombineerd  met  gestructureerder  stage‐opdrachten,  lijkt  effec‐ tief. In het studiejaar 2006‐2007 bleken studenten die op deze pilotscholen stage  lopen,  minder  voortijdig  uit  te  vallen  (23%  tegenover  50%  landelijk);  de  pabo  heeft daarom besloten deze aanpak te verbreden 7 .     Een vergelijkbaar initiatief zien we bij Groenewoud. Deze pabo is een samenwer‐ king  aangegaan  met  een  schoolbestuur  dat  zich  zorgen  maakt  over  het  geringe  aantal  mannen  op  de  pabo  en  de  nog  geringere  doorstroom  naar  het  werkveld.  Men  heeft  zich  ten  doel  gesteld  niet  koste  wat  kost  mannen  binnen  te  houden  maar wel te voorkomen dat in principe geschikte mannelijke studenten vroegtijdig  stoppen met de opleiding. Daartoe zijn de volgende maatregelen genomen:  ƒ een gerichte aandacht in de stage voor verschillende leerstijlen  ƒ geen verplichte start met kleuterstage (mag wel, maar niet verplicht).  ƒ voorlichting en uitwisselingsbijeenkomst met stagementoren over genderver‐ schillen en de implicaties daarvan voor studie‐ en stagebegeleiding.  In de stage is sprake van een gerichte begeleiding met veel aandacht voor de re‐ flectie  en  het  werken  met  een  portfolio.  Verder  wordt  getracht  studenten  pas‐ sende stageplaatsen aan te bieden, afgestemd op de ontwikkeling en wensen van  de student.     Ook Stenden en Den Haag zetten, behalve op het plaatsen van meer mannelijke  stagiairs  (al  dan  niet  uit  hetzelfde  studiejaar)  tegelijk  op  dezelfde  school,  daar‐ naast in op professionalisering van de mentoren op de stagescholen voor het be‐ geleiden  van  (mannelijke)  stagiairs.  Stenden  heeft  daartoe  intervisiebijeen‐ komsten georganiseerd en er is een videonieuwsbrief verspreid. Uit de evaluatie  bleek deze aanpak weinig respons op te leveren. Men heeft op basis van die erva‐ ring  nu  gekozen  voor  het  werken  met  regiobegeleiders  die  fungeren  als  verbin‐ ding tussen de pabo en de mentoren op de stagescholen. Dit verkleint de afstand  en bevordert de communicatie en afstemming, zo is de verwachting.   7

  In de daarop volgende jaren bleek de stageaanpak echter minder effectief; in 2007‐2008  bedroeg de uitval 30%, en in het huidige studiejaar (2008‐2009) al 42%.   32

Bij Saxion wordt ingestoken op twee mannelijke studenten op een stageschool en  een mannelijke mentor. Men schat dat in ongeveer 80% van de gevallen zo’n kop‐ peling van mannelijke studenten en mannelijke mentor wordt gerealiseerd. Of dit  lukt, is afhankelijk van de medewerking van de schoolbesturen.   Op  de  Kempel  probeert  men,  los  van  de  stages,  een  regelmatig  contact  tussen  (mannelijke)  mentoren van de  basisscholen en  mannelijke  eerstejaars studenten  te organiseren, maar het blijkt niet eenvoudig dat continuïteit te geven.     Op Pabo Arnhem kiest men niet voor een aanpak met mannelijke begeleiders van  mannelijke  studenten.  Daarbij  spelen  praktisch  overwegingen  een  rol,  maar  ook  principiële: ‘Niet iedere mannelijke mentor is ook een goed rolmodel. Kwaliteit van  de begeleiding is belangrijker. Mentoren moeten oog hebben voor sekseverschillen  en een goed beeld hebben van wat het vak inhoudt. Dat is vooral in de begeleiding  van mannen belangrijk omdat die vaak met een beperkt beeld van het leraarschap  de opleiding binnen komen. Het is belangrijk dat dat beeld op de opleiding en in de  stages  verder  wordt  ontwikkeld;  juist  de  complexiteit  maakt  de  opleiding  en  het  beroep interessant en maakt dat studenten er mee door willen.’      De invulling van de stages   Een  heet  hangijzer  in  alle  onderzoeken  naar  mannen  in  de  pabo  vormt  de  (ver‐ plichte  stage  in  de)  onderbouw.  Op  pabo’s  is  het  in  het  algemeen  de  gewoonte  dat studenten hun eerste stage in de onderbouw lopen; de mannelijk studenten  blijken daar moeite mee te hebben. De meeste van hen zijn niet van plan ooit in  de onderbouw te gaan werken en zij voelen zich, zeker in het begin van hun op‐ leiding, ongemakkelijk met kleuters.   In het kader van de pilot hebben de deelnemende pabo’s op verschillende manie‐ ren  geëxperimenteerd  met  een  andere  invulling  of  volgorde  van  de  stageperio‐ den.  Ook  zijn  er  pabo’s  die  afgestapt  zijn  van  de  verplichting  dat  alle  studenten  een stage in de onderbouw moeten lopen, bijvoorbeeld Saxion en Edith Stein. Op  deze  pabo’s  krijgt  het  werk  in  de  onderbouw  wel  aandacht,  bijvoorbeeld  in  een  oriënterende stage, maar daarna kunnen studenten zich volledig richten op stages  in de midden‐ en bovenbouw. Bij Saxion wordt studenten zelfs al vanaf de prope‐ deuse de mogelijkheid geboden zich te specialiseren:   ‘Studenten hebben nu niet meer altijd in alle bouwen stage‐ervaring. Dit is bespro‐ ken  met  het  werkveld  en  past  ook  in  personeelsbeleid  van  de  scholen.  De  pabo  wordt  beschouwd  als  een  startkwalificatie.  Onze  stelling  is:  als  studenten  in  een  specifieke bouw geen interesse hebben, gaan ze daar ook meestal niet in werken.  In de bouw van voorkeur liggen ook meestal de kwaliteiten van de leerkracht. Zo‐ nodig  kan  de  kennis  later  aangevuld  worden.  Studenten  hebben  wel  kennis  van  alle bouwen, in het eerste leerjaar is er eerst een brede oriëntatie en losse bezoe‐ ken aan scholen waarin alle bouwen bezocht worden (soort snuffelstage). Daarna  kunnen  studenten  één  dag  per  week  in  twee  verschillende  groepen  (naar  keuze)  stagelopen. Dan in de hoofdfase (vanaf het tweede leerjaar) speelt de specialisa‐ tie, dan lopen studenten twee dagen per week stage in de gekozen bouw. Studen‐ 33 

ten kunnen kiezen voor alle stages in de onderbouw, alle stages in de bovenbouw,  stages in onder‐ en bovenbouw, stages in regulier en speciaal onderwijs’.  In Almere lopen alle studenten eerst een stage in de bovenbouw; het curriculum  is  daar  ook  op  ingericht.  Het  tweede  semester  lopen  ze  dan  stage  in  de  onder‐ bouw, maar dat hoeft niet groep 1 of 2 te zijn.    Op enkele andere pabo’s (De Kempel, Den Haag, Stenden) is de ‘kleuterstage’ niet  meer de eerste stage maar vindt later in de opleiding plaats. Soms geldt dat voor  alle studenten, soms alleen voor studenten in de gemengde klassen (Den Haag). In  dat laatste geval vindt differentiatie in het onderwijsaanbod plaats; dat moet af‐ gestemd zijn op de aard van de stage die de studenten in die periode lopen.   ‘In Den Haag hebben mannelijke studenten de eerste stage in de middenbouw of  bovenbouw. Deze maatregel geldt alleen voor de gemengde studentengroepen (6‐ 7 mannen per groep van 30 studenten). De tweede stage is dan in de onderbouw.  Bij die stage merken mannelijke studenten op vooral veel te leren ten aanzien van  het  klassenmanagement.  De  vrouwengroepen  starten  wel  met  een  stage  in  de  onderbouw. Het lesprogramma wordt afgestemd op de groepen waar de stage in  die  periode  plaatsvindt  en  is  dus  verschillend  in  de  vrouwen‐  respectievelijk  de  gemengde groepen’. Deze maatregel is in 2007/2008 ingevoerd en draait nu dus  voor het tweede jaar. De maatregel is niet geëvalueerd.  Bij De Kempel en Stenden starten de studenten met een schoolbrede snuffelsta‐ ge. Het aanbod van het theorie‐onderwijs is daar ook op afgestemd. Bij De Kem‐ pel kunnen zij zelf binnen die stage vervolgens een keuze maken voor midden‐ of  bovenbouw. De mannelijke studenten waren zeer tevreden over deze aanpak. Bij  Stenden gaan de studenten na de snuffelstage eerst een stage lopen in de groe‐ pen  drie  en  vier  en  daarna  in  groep  1  en  2.  Stenden  past  het  stageprogramma  verder aan op de vooropleiding van de studenten; bij studenten die uit het mbo  komen, ligt het accent op werken met de oudere groepen omdat deze studenten  al veel onderbouwervaring hebben.   Op Pabo Arnhem, ten slotte, heeft men de onderbouwstage als eerste stage ge‐ handhaafd; dit heeft te maken met de opbouw van het curriculum. Hier richt men  de  aandacht  vooral  op  de  aard  van  de  stage‐opdrachten  die  de  studenten  mee  krijgen;  vooral  mannen  hebben  behoefte  aan  duidelijke  stageopdrachten  met  inhoudelijke sturing. De kleuterstage wordt ook voor mannen interessanter als de  focus  wordt  gelegd  op  de  manier  waarop  kleuters  zich  ontwikkelen  en  wat  dat  betekent voor hun onderwijs. Deze invalshoek geldt eigenlijk voor de hele oplei‐ ding; meer duidelijkheid scheppen over waarom iets belangrijk is, geeft de oplei‐ ding meer diepgang.    Saxion streeft naar  meer  maatwerk  bij de invulling  van de stages en experimen‐ teert met een stagebank waarbinnen studenten op basis van hun interesse, leer‐ vragen  en  loopbaanplannen  zelf  een  stageplaats  kunnen  kiezen.  Binnen  die  stagebank biedt men studenten ook de mogelijkheid te kiezen voor een stage die  meer  georiënteerd  is  op  het  management,  dus  bij  een  schoolbestuur  of  in  de  34

schoolleiding. Verondersteld wordt dat zo’n aanbod aantrekkelijk is voor studen‐ ten die zich oriënteren op een loopbaan richting het schoolmanagement. Zoals we  eerder  aangaven,  betreft  dit  vaak  mannelijke  studenten.  Of  deze  mogelijkheid  vaker  door  mannen  wordt  gekozen  en  of  zij  deze  stages  waarderen,  is  nog  niet  onderzocht. 

35 

36

6   De studieomgeving      In  de  voorgaande  hoofdstukken  is  besproken  welke  activiteiten  op  de  pabo’s  zijn  uitgeprobeerd om aantrekkelijker te worden voor mannen in relatie tot werving en  voorlichting, en met welke veranderingen in het curriculum en de stages in de op‐ leiding is geëxperimenteerd. In dit laatste hoofdstuk gaan we in op het aanbod en  de organisatie van activiteiten rondom het onderwijs op de pabo, waarbij het doel  is dat mannelijke studenten zich meer betrokken voelen bij de pabo, zich er thuis  voelen  en  een  betere  begeleiding  krijgen,  zodat  ze  minder  snel  afhaken.  Pabo’s  merken op dat vrouwelijke studenten vaak meer gericht zijn op de opleiding, ter‐ wijl voor mannelijke studenten nevenactiviteiten en andere interesses belangrijker  zijn. Men probeert hierop in te spelen in de opleiding of bij de organisatie van be‐ paalde schoolactiviteiten. Daarnaast wordt het belangrijk gevonden dat mannelij‐ ke  studenten  elkaar  zowel  georganiseerd  als  informeel  kunnen  ontmoeten  zodat  ze zich minder in een uitzonderingspositie voelen en ervaringen uit kunnen wisse‐ len. Een ander punt is dat mannelijke studenten vaak wat minder gestructureerd  werken en opdrachten voor zich uitschuiven. Dit betekent dat de pabo meer bege‐ leiding moet bieden bij de studieloopbaan. Ten slotte is het interessant om, bij het  voortijdig verlaten van de pabo, te achterhalen wat de reden hiervoor is, zodat een  beeld ontstaat of en hoe de uitval voorkomen had moeten en kunnen worden.   We  stellen  achtereenvolgens  maatregelen  aan  de  orde  met  betrekking  tot  tuto‐ ring,  organisatie  projecten,  informele  ontmoetingsmogelijkheden,  monitoren/stu‐ diebegeleiding en exitgesprekken.    Tutoring/intervisie  Een  mogelijke  maatregel  om  mannelijke  studenten  op  de  pabo  gestructureerd  met elkaar in contact te brengen is het organiseren van intervisie of tutoring. Bij  een  aantal  pabo’s  is  geprobeerd  mannelijke  eerstejaars  studenten  te  laten  tuto‐ ren door mannelijke ouderejaarsstudenten. Op pabo de Kempel zijn hiervoor der‐ dejaars  studenten  geworven,  maar  het  initiatief  is  niet  goed  van  de  grond  gekomen  doordat  derdejaars  studenten  niet  meer  zo  vaak  aanwezig  zijn  op  school. Op pabo Stenden zijn ook plannen voor een dergelijke vorm van tutoring.  Ter bevordering hiervan  zullen  de derdejaarstudenten er studiepunten voor krij‐ gen. Met tutoring verwerven studenten bepaalde competenties die ook voor hun  toekomstig werk relevant zijn en dat mag beloond worden.     Een  andere  mogelijkheid  voor  gestructureerd  contact  tussen  mannelijke  studen‐ ten  is  ze  bij  elkaar  te  groeperen  in  tutor‐  of  intervisiegroepen.  Op  pabo  Almere  werden 3‐4 mannen in een tutorgroep geplaatst van circa zestien studenten, zo‐ dat  zij  makkelijker  met  elkaar  in  contact  komen  en  de  mannen  meer  als  groep  vertegenwoordigd zijn. Bij pabo Domstad en Saxion werden naast de gebruikelijke  intervisiebijeenkomsten  met  de  hele  klas,  ook  aparte  intervisiebijeenkomsten  georganiseerd  voor  mannelijke  studenten.  Men  is  hier  van  afgestapt  omdat  de  37 

mannelijke  studenten  geen  behoefte  bleken  te  hebben  aan  aparte  intervisie.  De  aanpak zoals gehanteerd bij de pabo Almere, een substantieel aantal mannen in  de  intervisiegroepen,  blijkt  beter  tegemoet  te  komen  aan  de  behoeften  van  de  mannen.    Organisatie projecten  Veel  pabo’s  organiseren  projecten  of  bijzondere  activiteiten  waarin  mannelijke  studenten  een  rol  kunnen  spelen  en  zich  kunnen  profileren,  waardoor  ze  meer  betrokkenheid  krijgen  bij  de  opleiding.  Soms  betreft  het  voorlichtingsactiviteiten  voor aankomende studenten of begeleidende activiteiten voor jongere studenten.  Het  valt  op  dat  mannelijke  studenten  vaak  het  voortouw  nemen  in  commissies  voor bijvoorbeeld een studiestartweek, of gangmakers zijn bij de invulling en or‐ ganisatie van feesten en projecten op school, vooral als die activiteiten aansluiten  bij  hun  persoonlijke  ontwikkeling,  bijvoorbeeld  op  het  gebied  van  muziek,  ict,  techniek of sport (Stenden, Haagse Hogeschool, Almere). Bij pabo Almere worden  ook  ouderejaars  ingezet  voor  voorlichting  aan  tweedejaars  studenten  in  work‐ shops.  Bij  Almere  wordt  wel  opgemerkt  dat  vrouwelijke  studenten  zich  hiervoor  spontaan aanmelden, terwijl de mannen ervoor gevraagd moeten worden. Dit in  tegenstelling tot pabo de Kempel, waar mannen zich wel spontaan aanmelden als  begeleider  bij  dit  soort  activiteiten.  Misschien  speelt  hierbij  een  rol  dat  pabo  de  Kempel wat kleiner is, waardoor de lijnen kort zijn en mannen zich sneller aange‐ sproken voelen om hieraan een bijdrage te leveren.     Er zijn ook enkele voorbeelden van activiteiten die speciaal voor de mannen wer‐ den opgezet. Op pabo de Kempel is bijvoorbeeld een “Lagerhuisdebat” georgani‐ seerd. Hierbij konden mannelijke studenten en mannelijke mentoren discussiëren  over  stellingen  die  betrekking  hadden  op  mannen  in  het  onderwijs.  De  deelne‐ mende studenten waren er wel positief over, maar ze vinden het wel snel gefor‐ ceerd.  Op  pabo  Stenden  wordt  een  aantal  keer  per  jaar  een  “Mannen  onder  elkaar middag” georganiseerd, tijdens het eerste studiejaar. Dit jaar was bijvoor‐ beeld een thema het kleuteronderwijs. Uit die bijeenkomst kwam naar voren dat  de  mannen  het  niet  erg  vinden  om  kennis  te  maken  met  het  werk  in  de  onder‐ bouw, maar dat ze het niet prettig vonden als dat dan meteen in de eerste stage  was.  Dit  initiatief  zal  voortgezet  worden  en  er  zal  meer  structuur  in  worden  ge‐ bracht.    Informele ontmoetingsmogelijkheden  Een manier om mannelijke studenten op informele wijze met elkaar in contact te  brengen is voor mannen  aantrekkelijke spellen te  plaatsen op  een  centraal  punt  op school. Een aantal pabo’s heeft spellen zoals tafeltennis en tafelvoetbal in de  kantine  geplaatst  (o.a.  Almere,  Domstad).  Relatief  veel  mannen  blijken  hier  ge‐ bruik van te maken. Het wordt simpel en doeltreffend gevonden, mannelijke stu‐ denten zijn er enthousiast over en spreken elkaar op deze manier makkelijker op  ongedwongen wijze.   38

Op  pabo  Edith  Stein  hebben  studenten  op  eigen  initiatief  een  studentenvereni‐ ging opgericht; deze bleek veel mannelijke studenten aan te trekken. Helaas is het  voortbestaan  hiervan  niet  vanzelfsprekend,  oudejaarstudenten  stromen  uit  en  nieuwe studenten moeten de kar weer gaan trekken. Het is echter de vraag of dat  ook zal gebeuren.    Monitoring/studiebegeleiding  Vrijwel  alle  pabo’s  erkennen  het  belang  van  een  goede  structurele  begeleiding  van  het  leerproces  om  de  mannelijke  studenten  binnenboord  te  houden.  De  in‐ houdelijke structurering is in hoofdstuk 4 aan de orde gesteld, in dit hoofdstuk ligt  het  accent  op  procesmatige  sturing.  Meestal  wordt  procesmatige  begeleiding  vooral belangrijk gevonden voor de eerste twee leerjaren, daarna moeten de stu‐ denten het meer zelfstandig kunnen. Bijvoorbeeld bij pabo de Kempel wordt extra  begeleiding  gegeven,  maar  die  begeleidingsbehoefte  wordt  ook  ter  discussie  ge‐ steld, zodat de mannen wel leren hoe ze hun leerproces zelf beter kunnen sturen.   Bij pabo Stenden worden studenten structureel gemonitored door een persoonlijk  begeleider  die  studieachterstand  en  onvoldoende  resultaten  inbrengt  in  het  we‐ kelijks  docententeamoverleg.  Eventuele  onvrede  over  de  stage  wordt  gesigna‐ leerd door gesprekken na afloop van elke stage en er wordt gelet op afname van  actieve participatie. Na elke module zijn er voortgangsgesprekken. Er is veel con‐ tact waardoor studenten erbij gehouden worden en tijdige signalering en bijstel‐ ling mogelijk wordt. De begeleiding op deze pabo is erg goed, omdat er met kleine  groepen  wordt  gewerkt  (dertien  studenten).  Kleine  groepen  zijn  essentieel  voor  een goede uitvoering van project gestuurd leren (PGL), waarin studenten echt een  duidelijke  rol  moeten  kunnen  spelen  en  inbreng  moeten  hebben.  Dat  is  meteen  een goede manier om studieresultaten en actieve participatie in de gaten te hou‐ den.     Meer pabo’s noemen het belang van structuur door goed coachen, een kennislijn,  toetsen,  voldoende  contacturen,  de  voortgang  van  studieresultaten  bijhouden  zoals  bijvoorbeeld  bij  het  vullen  van  een  portfolio,  en  vaste  inlevermomenten  instellen voor verslagen e.d. (Almere, Saxion, Domstad). Een zakelijke en cognitief  gerichte sturing wordt door Saxion belangrijk gevonden voor mannelijke studen‐ ten,  en  soms  wordt  ingezet  op  meer  begeleiding  door  mannelijke  studieloop‐ baanbegeleiders  in  het  eerste  leerjaar  (Domstad),  om  zo  meer  op  mannen  toegespitste begeleiding te bewerkstelligen.     Andere pabo’s noemen vooral de kwaliteit van de begeleiding belangrijk en dat de  begeleiding  meer  seksebewust  wordt  toegepast.  Vrouwelijke  en  mannelijke  stu‐ denten hebben een andere aanpak  nodig, mentoren moeten  hier oog voor heb‐ ben. Projecten zoals de Paboys‐pilots vergroten dat bewustzijn.         39 

Exitgesprekken  Bij vrijwel alle pabo’s worden exitgesprekken gevoerd of ‐enquêtes afgenomen en  soms  worden  incidenteel  uitvalsonderzoeken  gedaan,  om  zo  een  beter  beeld  te  krijgen  waarom  studenten  afhaken,  en  inzicht  te  krijgen  in  de  vraag  of  het  ver‐ mijdbare  uitval  betreft  of  niet.  Niet  altijd  zijn  de  uitkomsten  helder  en  er  wordt  ook niet altijd een systematische werkwijze gehanteerd waarin de uitkomsten in  kaart  wordt  gebracht  en  verwerkt.  Pabo  Almere  en  Pabo  Stenden  noemen  als  knelpunt  bij  exit‐enquêtes,  dat  mannelijke  studenten  de  formulieren  vaker  niet  invullen, waardoor geen reëel beeld ontstaat. Pabo Domstad noemt als knelpunt  dat studenten soms sociaal wenselijke antwoorden geven.  Een alternatief waarmee meer uitvallende studenten bereikt worden, zijn exitge‐ sprekken.  Bij  pabo  Stenden  zijn  door  de  stagecoördinator  gesprekken  gevoerd  met de uitvallende mannelijke studenten, hiermee kon een goed beeld gevormd  worden van de redenen van uitval. Uit de gesprekken komt naar voren dat onge‐ veer de helft van de uitvallers zichzelf niet geschikt vindt voor de opleiding en het  beroep.     In uitvalonderzoeken komt naar voren dat persoonlijke omstandigheden voor een  belangrijk deel hebben meegewogen om te stoppen met de studie (pabo Almere,  Domstad). Bij de mannen blijkt voortijdige uitval verder vaak veroorzaakt te wor‐ den, doordat ze van te voren te makkelijk het beroep gedacht te hebben. Pas tij‐ dens de stage merkten ze wat het beroep van leerkracht daadwerkelijk inhoudt en  dat dat niet is wat ze willen (Haagse Hogeschool, de Kempel).   Ook de opleiding zelf vormt voor mannen een reden voor voortijdig vertrek; man‐ nen misten voldoende structuur en begeleiding in de opleiding. Ze hebben graag  duidelijke opdrachten en meer begeleiding tijdens de opleiding en de stages (pa‐ bo Almere). Bij de motivatie om te stoppen bleek het aantal vrouwen in de oplei‐ ding en het beroep geen rol te spelen (Haagse Hogeschool).   Op Pabo de Kempel wordt niet alleen een exit‐enquête afgenomen voor tussen‐ tijdse  mannelijke  uitstroom  gedurende  het  eerste  leerjaar,  maar  er  worden  ook  verschillen  tussen  mannelijke  en  vrouwelijke  eerstejaars  studenten  in  kaart  ge‐ bracht  met  betrekking  tot  studievaardigheden  en  attitude  met  behulp  van  een  vragenlijst (www.kanikhetaan.nl). Vrouwelijke studenten  blijken in het algemeen  hoger te scoren op onderdelen die een grote invloed hebben op het studiesucces,  zoals  interesse,  methodisch  werken,  georganiseerd  studeren,  prestatiegericht‐ heid, faalangst en gerichtheid op belangrijke taken. Mannelijke studenten scoor‐ den hoog op betekenis zoeken en ideeën relativeren. Men buigt zich nu over de  vraag hoe in de studiebegeleiding beter bij deze verschillen kan worden aangeslo‐ ten.    

40

7   Samenvatting, conclusies en aanbevelingen      In dit laatste hoofdstuk gaan we terug naar de bevindingen uit de hoofdstukken 3  t/m  6.  Welke  activiteiten  hebben  de  pabo’s  uitgevoerd  in  het  kader  van  de  pilot  Paboys, en wat zijn de effecten van die activiteiten op de in‐,  door‐  en uitstroom  van mannen op die pabo’s? Invalshoek bij de bespreking vormt steeds de verdere  ontwikkeling van de pabo’s tot een opleiding die zowel mannen als vrouwen aan‐ spreekt  en  kwalificeert  voor  een  baan  in  het  (basis)onderwijs.  Aan  de  ene  kant  biedt  het  verzamelde  materiaal  aanknopingspunten  voor  de  pabo’s  uit  de  pilot:  wat zijn volgende stappen? En anderzijds gaat het om de overdraagbaarheid; an‐ dere pabo’s kunnen wat leren van de opgedane ervaringen.  ‘Harde’  evaluatiegegevens  hebben  de  experimenten  op  de  pilot‐pabo’s  in  het  al‐ gemeen niet opgeleverd. We presenteren in dit hoofdstuk daarom ook ’zachtere’  evaluatiegegevens in termen van tevredenheid van de betrokkenen en geven een  aantal aanbevelingen voor verdere ontwikkeling van de maatregelen en de evalu‐ atie ervan.    Inleiding  De ondervertegenwoordiging van mannen op de pabo en in het primair onderwijs  was  voor  het  Sectorbestuur  Onderwijsarbeidsmarkt  (SBO)  aanleiding  om  in  zijn  beleidsprogramma het project ‘Meer mannen naar de pabo’ op te nemen. In dit  project is middels onderzoek en een aantal pilots nagegaan hoe de instroom van  mannelijke  studenten  in  de  pabo’s  bevorderd  kan  worden  en  hoe  vroegtijdige  uitval van deze studenten in opleiding  en beroep voorkomen of teruggedrongen  kan worden. Nadat in 2004 onderzoek is gedaan naar de oorzaken van onderver‐ tegenwoordiging van mannen op de  pabo’s en in  het  basisonderwijs is een  pilot  gestart waarin een zestal pabo’s maatregelen heeft ontwikkeld om de positie van  mannen  in  de  opleiding  te  versterken.  Deze  maatregelen  hadden  met  name  be‐ trekking op werving, onderwijsaanbod en de relatie theorie en praktijk.    Deze pilots zijn in 2007 formeel afgesloten. Het is echter de bedoeling de activitei‐ ten om de positie van mannen in de opleiding te versterken in de komende perio‐ de voort te zetten en uit te breiden door de ontwikkelde aanpakken en opgedane  ervaringen  toegankelijk  te  maken  voor  andere  pabo’s.  Om  zo’n  bredere  aanpak  beter  te  kunnen  onderbouwen  heeft  het  Sectorbestuur  Onderwijsarbeidsmarkt  (SBO)  het  SCO‐Kohnstamm  Instituut  gevraagd  in  kaart  te  brengen  wat  de  pilots  hebben  opgeleverd.  Daarbij  gaat  het  in  de  eerste  plaats  om  het  verzamelen  en  toegankelijk maken van informatie over de maatregelen die op de pabo’s zijn ge‐ nomen, de wijze waarop deze zijn ingevoerd, de opgedane ervaringen en de be‐ reikte effecten.   Voor dit onderzoek hebben we gebruik gemaakt van de documenten die de pilots  hebben  opgeleverd  en  gesprekken  gevoerd  met  de  projectleiders  van  de  pilots.  Ook hebben we telefonisch informatie verzameld over een aantal andere initiatie‐ 41 

ven op dit terrein. Aandachtspunten vormden  de  uitgevoerde projectactiviteiten  en de effecten daarvan, en (mogelijke) vervolgstappen.   In dit hoofdstuk laten we de opbrengsten van onze studie de revue passeren.    De aanpak van de pilot op de pabo’s    Veel verschillende maatregelen ingezet, weinig systematische evaluatie  Bij de start van de pilot Paboys hebben de deelnemende pabo’s elk een speerpunt  gekozen  waarop  zij  hun  deelproject  zouden  richten  en  daarvoor  een  plan  uitge‐ werkt. Maar zij hebben zich niet beperkt tot dat speerpunt. Zij hebben mede on‐ der  invloed  van  de  onderlinge  contacten  in  de  netwerkbijeenkomsten  daarnaast  veel en diverse activiteiten verricht om mannen te werven en te behouden op alle  onderscheiden  aandachtsgebieden,  voorlichting  en  werving,  aanpassing  van  het  onderwijsaanbod en van de studieomgeving.  Er is dus veel gebeurd, maar de keerzijde daarvan is dat het lastig was om te eva‐ lueren wat de verschillende maatregelen opleveren, of het beoogde effect inder‐ daad  is  bereikt.  Overigens  is  er  weinig  systematisch  geëvalueerd.  En  als  er  al  sprake is van evaluatieve gegevens dan betreft dat meestal alleen uitspraken over  tevredenheid  over  de  maatregel  bij  de  betrokkenen,  en  vaak  geen  gegevens  in  termen van effecten op deelname, op uitval, op studiesucces.   Goed evaluatie‐onderzoek doen is in deze context ook lastig. Omdat er maar wei‐ nig mannen in de onderzoeksgroep zitten, is de invloed van toeval en dus de kans  op fluctuaties en verschuivingen bij achtereenvolgende metingen is groot. Het is  dus moeilijk harde uitspraken te doen over ‘de meningen’ van mannen op de pa‐ bo of over effecten van maatregelen op de in‐, door‐ en gediplomeerde en onge‐ diplomeerde uitstroom van mannen.    Eigen onderzoek biedt nauwelijks nieuwe inzichten maar geeft wel draagvlak  Daarnaast hebben veel pabo’s een deel van de middelen die ze in het kader van  de  pilot  toegekend  kregen  ingezet,  voor  probleemverkennend  onderzoek.  In  de  meeste  gevallen  heeft  dit  inhoudelijk  weinig  opgeleverd.  De  inzichten  vormen  voornamelijk een bevestiging van de resultaten van het SBO‐onderzoek uit 2004.  Een positief neveneffect van deze onderzoeken op de eigen pabo’s is wel dat deze  draagvlak voor de aanpak van de mannenproblematiek op de pabo’s hebben op‐ geleverd.    De uitgevoerde maatregelen  In  deze  studie  hebben  we  de  maatregelen  als  volgt  geordend:  voorlichting  en  werving, het onderwijs op de pabo, de kennismaking met de praktijk, en de stu‐ dieomgeving.  Alle  maatregelen  overziend,  kunnen  we  drie  invalshoeken  onder‐ scheiden:  ƒ Een oplossing bieden voor de specifieke problemen die mannen ervaren op de  pabo en in de praktijk van het basisonderwijs  42

ƒ

Opleiding en voorlichting richten op een bredere doelgroep en dan meer dif‐ ferentiatie‐  en  keuzemogelijkheden  bieden,  vanuit  de  veronderstelling  dat  daarmee  beter  onderwijs  wordt  gegeven  omdat  zo  beter  aan  de  wensen  en  behoeften van verschillende groepen (en dus ook de mannen) tegemoet kan  worden gekomen  ƒ Het bevorderen van de binding van mannen aan het beroep en de opleiding  door de mannen met elkaar in contact te brengen.  We  bespreken  hieronder  kort  per  categorie  de  uitgeprobeerde  maatregelen  en  gaan waar mogelijk in op de effecten die zij hebben opgeleverd.    Inspelen op de problemen van mannen op de pabo     Zichtbaarheid van mannen in voorlichting versterken  Een  probleem  bij  voorlichting  is  dat  deze  onvoldoende  zou  zijn  afgestemd  op  mannen,  dat  aspecten  van  de  opleiding  worden  benadrukt  die  mannen  minder  aanspreken  en  dat  een  gefeminiseerd  beeld  van  opleiding  en  beroep  wordt  ge‐ presenteerd.   Om de voorlichting beter af te stemmen op mannen hebben pabo’s de zichtbaar‐ heid van mannen in de eigen voorlichting, in de folders, op open dagen, meeloop‐ dagen  versterkt.  Door  mannen  met  een  goed  verhaal  te  laten  optreden,  door  kenmerken van de opleiding te laten zien die  mannen aanspreken, door een zo‐ genoemde ‘Herenhoek’ in te richten op open dagen, maar ook door bijvoorbeeld  kleurgebruik en de vormgeving van folders.   De  effecten  van  deze  maatregelen  zijn  niet  onderzocht,  het  is  ook  lastig  die  te  isoleren  van  die  van  andere  maatregelen.  Wel  is  vastgesteld  dat  mannelijke  be‐ zoekers van de open dagen de Herenhoek maar matig hebben bezocht, maar dat  het initiatief door de bezoekers wel werd gewaardeerd.     Het Meesterspel was een actieve, maar arbeidsintensieve manier om ook jongens  via de school na te laten denken over een loopbaan in het onderwijs. Er was spra‐ ke van een hoger aantal mannelijke inschrijvers bij de pabo, maar men weet niet  of dit een direct effect was van deelname aan het spel; die relatie is niet onder‐ zocht.     Het  onderwijsaanbod  beter  afstemmen  op  loopbaanoriëntatie  en  interesses  van  mannen  Invalshoeken  bij  het  beter  afstemmen  van  het  curriculum  op  mannen  vormen  enerzijds  de  loopbaanoriëntatie  van  mannen  en  anderzijds  de  buitenschoolse  interesses, die kunnen worden ingebracht in het werk als leraar. Voorbeelden van  het eerste is de mogelijkheid om je vroeg in de opleiding al te specialiseren voor  werk in een bepaalde bouw, en ook van minors op het gebied van management,  leraarschap in vo en bve, of van een minor gericht op doorstroming naar de uni‐ versiteit.  Een  vroege  leeftijdspecialisatie  voor  het  oudere  kind  wordt  door  veel  mannen  gewaardeerd  en  ook  daadwerkelijk  gekozen.  Een  voorbeeld  van  de  43 

tweede invalshoek, in de opleiding aansluiten bij buitenschoolse interesses van de  mannen, is het bieden van keuzevakken op het gebied van sport en bewegen, ict,  muziek of techniek. Mannen blijken ook vaak voor dit aanbod te kiezen. Maar het  blijft een kwestie van uitproberen, een sportspecialisatie die in Almere veel man‐ nen  trok,  bleek  in  Den  Haag  veel  minder  aantrekkingskracht  te  hebben  voor  de  mannelijke studenten.     Meer  variatie  in  werkvormen,  opdrachten  en  beoordelingsvormen  wordt  door  mannen gewaardeerd  Een knelpunt voor mannen in de opleiding vormen de vele opdrachten en versla‐ gen die  moeten worden gemaakt en  het voortdurend inzetten van reflectie.  Het  werken  met  nieuwe  vormen  van  reflectie  en  meer  variatie  in  reflectievormen  wordt door de betrokkenen gewaardeerd, het is leuker en veel leerzamer omdat  vanuit verschillende perspectieven wordt gereflecteerd en verschillende vaardig‐ heden worden ontwikkeld en geoefend. Ook de docenten zijn positief.  Er wordt verder geëxperimenteerd met andere typen opdrachten en andere ma‐ nieren van beoordelen; meer op de inhoud en minder op formele criteria en niet  alleen  met  verslagen  maar  ook  met  toetsen.  De  effecten  daarvan  zijn  nog  niet  onderzocht.     Mannen hebben baat bij intensievere begeleiding bij studievoortgang en bij wer‐ ken met portfolio   Mannelijke  studenten  verschillen  van  vrouwelijke  in  de  manier  waarop  ze  bij  de  studievoortgang begeleid moeten worden, zo wordt op de pabo’s vastgesteld.   Bij de begeleiding van de  mannen  zet  men vooral in op: structureren door goed  coachen,  een  kennislijn,  toetsen,  voldoende  contacturen,  de  voortgang  van  stu‐ dieresultaten  bijhouden  bijvoorbeeld  bij  het  vullen  van  een  portfolio,  en  vaste  inlevermomenten  instellen  voor  verslagen.  Een  systematische  begeleiding  biedt  de  mogelijkheid  om  studieresultaten,  achterstanden  en  stage‐ervaringen  van  de  studenten  in  te  brengen  en  te  bespreken.  Vooral  in  de  eerste  twee  leerjaren  wordt  een  strakke  begeleiding  van  belang  geacht.  Deze  begeleiding  ziet  men  als  een mogelijkheid om studenten tijdiger bij te sturen en dreigende uitval te onder‐ kennen en voorkomen.     Kortere stages verbeteren de afstemming theorie‐praktijk   Een ander aandachtspunt vormde de voorbereiding van mannen op de stage; met  name  mannen  bleken  slecht  voorbereid  op  wat  er  in  de  stageperiodes  van  hen  werd verwacht. In het kader van de pilot heeft die voorbereiding meer aandacht  gekregen; zo werd video‐materiaal ingezet waarin stagiairs (m/v) of leraren in hun  klas aan het werk waren. Ook is in het kader van de pilot gewerkt aan de ontwik‐ keling  van  een  DVD  specifiek  met  als  doel  studenten  beter  voor  te  bereiden  op  hun stages. Omdat deze nog niet gereed is, is nog weinig te zeggen over inhoud  en effect ervan.   44

Verder  zijn  er  pabo’s  die  experimenteren  met  meer  kortere  stages  in  het  pro‐ gramma. Dit maakt het mogelijk lesstof op school en het werk in de praktijk direc‐ ter  te  koppelen  en  terug  te  koppelen.  Dit  tot  tevredenheid  van  de  mannelijke  studenten.  Mannen blijken ten slotte, meer dan vrouwen, moeite te hebben met het vervul‐ len  van  de  stageopdrachten.  Verbeteringen  worden  gezocht  in  het  ontwikkelen  van opdrachten met meer inhoudelijke sturing en structuur en het beter afstem‐ men  van  stageopdrachten  op  de  concrete  situatie  op  de  stageschool.  Dit  laatste  veronderstelt wel een intensievere en frequentere stagebegeleiding.   Een  opvallend  verschil  tussen  mannen  en  vrouwen  op  de  pabo  is  dat  vooral  de  mannen graag meer willen doen met buitenschoolse hobby’s of interesses. Som‐ mige  pabo’s  zetten  dit  sterke  punt  van  de  mannen  nadrukkelijk  in  de  stages  in,  door de studenten te stimuleren in de stageschool bijvoorbeeld sport‐, muziek‐ of  techniekactiviteiten uit te voeren.    Seksebewust stagebeleid blijkt effectief  Een voorbeeld van een geïntegreerde aanpak waarin een aantal van de hiervoor  genoemde  maatregelen  in  combinatie  zijn  ingezet,  vormt  de  pilot  ‘seksebewust  stagebeleid’  van  Edith  Stein.  Voor  de  pilot  zijn  scholen  geselecteerd  met  relatief  veel mannelijke leerkrachten, om ervoor te zorgen dat de mannen op hun stage‐ school  ook  een  mannelijke  mentor  hadden  of  te  maken  kregen  met  mannelijke  docenten. Er is gewerkt met een accent op werken in de bovenbouw, de manne‐ lijke  stagiairs  mochten  volledige  lessen  voorbereiden  en  uitvoeren,  de  stageop‐ drachten  waren  meer  gestructureerd  en  de  mannelijke  studenten  werden,  afhankelijk van hun interesses en talenten, ingezet bij groepsoverstijgende activi‐ teiten  en  bij  het  techniekonderwijs,  computeronderwijs,  bij  dramalessen  en  bij  muzieklessen.  Deze  aanpak  bleek  effectief,  de  uitval  van  mannelijke  studenten  werd gehalveerd.    Een bredere doelgroep en meer differentiatie    Voorlichting in vo intensiveren en richten op bredere doelgroep  Om meer vo‐leerlingen te interesseren voor de pabo en het werken in het onder‐ wijs  heeft  men  decanen  en  scholen  benaderd  met  voorlichtingsmateriaal  en  zijn  sommige  scholen  bezocht  door  voorlichtingsteams  van  de  pabo’s.  Insteek  bij  voorlichting  op  scholen  is  om  leerlingen  uit  alle  profielen  te  benaderen  en  niet  alleen die met een C&M‐profiel. Daarmee zijn meer leerlingen/meer jongens be‐ reikt, maar of dit ook heeft geleid tot meer aanmeldingen van mannen, kon niet  worden vestgesteld.  Bij het benaderen van decanen bleek dat deze het druk hebben, omkomen in de  folders, maar soms ook slecht op de hoogte zijn van nieuwe ontwikkelingen op de  pabo’s en van de mogelijkheden in het mbo opleidingen te volgen gericht op het  onderwijs.  Op  een  enkele  pabo  worden  de  decanen  uitgenodigd  voor  voorlich‐ tingsbijeenkomsten.  45 

Vergroten van het bereik van de voorlichting is ook het doel van het rechtstreeks  benaderen  van  jongeren  bijvoorbeeld  via  websites,  of  een  film  die  leerlingen  op  eigen initiatief kunnen downloaden en bekijken. Helaas zijn niet altijd bezoekers‐ aantallen geregistreerd en waar dat wel is gebeurd, is geen informatie verzameld  over  de  aard  van  de  bezoekers  (behoren  ze  tot  de  doelgroep)  en  de  waardering  van het voorlichtingsmateriaal.    Meer differentiatie en maatwerk maakt het onderwijsaanbod aantrekkelijker  Pabo’s  die  hun  onderwijs  adaptiever  of  aantrekkelijker  willen  maken  voor  alle  studentengroepen,  experimenteren  met  gedifferentieerde  trajecten,  waarbij  de  verhouding theorie‐praktijk varieert, een academische variant, meer Engels in het  curriculum.  Daarbij  is  ook  de  verdere  professionalisering  van  de  pabo‐docenten  om  adaptiever  en  gevarieerder  onderwijs  te  kunnen  geven  een  punt  van  aan‐ dacht.     Mogelijkheid tot eerdere praktijkspecialisatie wordt door mannen gewaardeerd   De  deelnemende  pabo’s  hebben  op  verschillende  manieren  geëxperimenteerd  met een andere invulling of volgorde van de stageperioden. Ook zijn er pabo’s die  afgestapt  zijn  van  de  verplichting  dat  alle  studenten  een  stage  in  de  onderbouw  moeten lopen. Dit omdat veel mannelijke studenten problemen bleken te hebben  met de verplichte stage in de onderbouw, zeker wanneer dit de  eerste stage  op  de pabo betrof; zij zijn niet van plan in de onderbouw te gaan werken en verliezen  hun  motivatie  tijdens  zo’n  (eerste)  stage.  Deze  pabo’s  bieden  hun  studenten  de  mogelijkheid  tot  een  leeftijdsspecialisatie,  na  een  globale  oriëntatie  op  de  drie  ‘bouwen’. Dit tot tevredenheid van de meeste mannelijke studenten; wanneer die  mogelijkheid  wordt  geboden  tot  leeftijdsspecialisatie,  blijken  ze  de  onderbouw  vaak te laten vallen. Een andere invalshoek die wordt gekozen, is om iedereen wel  een stage te laten lopen in de onderbouw maar deze interessanter te maken door  stage‐opdrachten  mee  te  geven  die  breder  toepasbaar  zijn,  bijvoorbeeld  op  het  gebied van klassenmanagement. Ten slotte is er een pabo die experimenteert met  een  stagebank  waarbinnen  studenten  op  basis  van  hun  interesse,  leervragen  en  loopbaanplannen zelf een stageplaats kunnen kiezen. Ook stages in schoolleiding  of  management  behoren  tot  de  mogelijkheden.  Of  mannen  vaker  voor  dit  type  stages  kiezen  en  of  dit  type  stages  beter  tegemoet  komt  aan  hun  behoeften,  is  nog niet onderzocht.    Versterking van de binding van mannelijke onderwijsprofessionals     Meer mannen bij elkaar in de klas leidt tot minder uitval   Omdat  mannen  sterk  zijn  ondervertegenwoordigd  op  de  pabo’s  zaten  ze  in  het  verleden vaak als enige of met een paar in een klas met verder alleen vrouwen.  Alle  pabo’s  proberen  meer  mannen  bij  elkaar  in  een  klas  te  zetten.  In  deze  ge‐ mengde  klassen  is  sprake  van  meer  samenwerking,  meer  motivatie  en  minder  uitval bij de mannen. Ook stemmen docenten hun onderwijs beter af op de man‐ 46

nen, omdat die nu een herkenbare ‘fractie’ vormen in die klassen, en worden zij  zich  meer  bewust  van  de  verschillende  manieren  waarop  mannen  en  vrouwen  reageren op hun onderwijs. Docenten ervaren dat zij hun onderwijs daarop moe‐ ten aanpassen, maar zijn in het algemeen positief over het werken met groepen  met meer mannen. Op sommige pabo’s ziet men het wel als een nadeel dat er nu  ook klassen zijn met alleen vrouwen.     Intervisie en tutoring door mannelijke (mede)studenten blijkt minder belangrijk  Verder zijn er pabo’s die niet het onderwijs zelf maar de studieomgeving inzetten  om mannen met elkaar in contact te brengen en hun binding met de opleiding te  versterken. Zo hebben sommige pabo’s geëxperimenteerd met ‘mannelijke’ tuto‐ ring en intervisie. Dit eerste, begeleiding van mannelijke studenten door oudere‐ jaars, is nog niet echt van de grond gekomen; de ouderejaars zijn weinig op school  aanwezig  en  lopen  niet  echt  warm  voor  deze  taak  als  deze  niet  gewaardeerd  wordt,  bijvoorbeeld  met  studiepunten.  Intervisie‐  of  tutorgroepen  speciaal  voor  mannen bleken niet echt aan een behoefte te voldoen. Dit hangt er ook mee sa‐ men dat op  veel pabo’s mannen bij elkaar in de klas worden geplaatst, dit  blijkt  voldoende ruimte te bieden voor de mannelijke inbreng, zo ervaart men op ver‐ schillende pabo’s.     Mannen betrekken bij schoolorganisatorische taken verstevigt de binding met de  pabo  Mannelijke studenten blijken op pabo’s vaak het voortouw nemen in commissies  voor  bijvoorbeeld  een  studiestartweek,  of  gangmakers  te  zijn  bij  de  invulling  en  organisatie van feesten en projecten op school. Veel pabo’s zien dit als een middel  om mannelijke studenten de gelegenheid te geven om zich profileren, waardoor  ze meer betrokkenheid krijgen bij de opleiding. Het gaat dan vooral om activitei‐ ten  die  aansluiten  bij  hun  persoonlijke  ontwikkeling,  bijvoorbeeld  op  het  gebied  van muziek, ict, techniek of sport. Soms moeten de mannen expliciet worden ge‐ vraagd  om  te  participeren,  soms  melden  ze  zich  spontaan,  dat  lijkt  een  kwestie  van schaal.     Ook  informele  contacten  versterken  de  onderlinge  band  tussen  mannen  op  de  pabo.   Een  simpele  maar  doeltreffende  manier  om  mannelijke  studenten  met  elkaar  in  contact te brengen blijkt het plaatsen van een tafeltennistafel of een tafelvoetbal‐ spel op een centrale plaats in de school. Dit blijkt het onderlinge contact tussen de  mannelijke  studenten  te  bevorderen.  Een  vanuit  studenten  zelf  opgerichte  stu‐ dentenvereniging bleek mannelijke studenten te trekken, maar het blijkt lastig om  de continuïteit te garanderen.     Contacten met mannen op stagescholen niet altijd  te realiseren  Mannen  missen  rolmodellen  in  hun  voorbereiding  op  het  leraarschap  omdat  ze  maar weinig mannelijke medestudenten, docenten en mentoren op stagescholen  47 

hebben.  De  deelnemende  pabo’s  hebben  dan  ook  geprobeerd  hun  studenten  te  koppelen aan mannelijke medestudenten, en ouderejaars, door meer mannelijke  stagiairs tegelijk op een school te plaatsen. Deze kunnen dan als elkaars gespreks‐ partner fungeren, zowel op de pabo als op de stageschool. Ook wordt geprobeerd  mannelijke stagiairs te koppelen aan een mannelijke mentor. Of dit lukt, is sterk  afhankelijk van de regionale context, bijvoorbeeld hoeveel keuzeruimte en varia‐ tie  aan  stagescholen  in  de  betreffende  regio  aanwezig  is.  Een  belangrijke  voor‐ waarde  daarbij  is  dat  er  bij  de  schoolbesturen  in  de  regio  sprake  is  van  probleembewustzijn en de bereidheid om steun te verlenen aan dit streven.     Hoe verder?     Voortzetting op de pabo’s  De SBO‐pilot is officieel in 2007 afgesloten, maar vrijwel alle pabo’s hebben hun  activiteiten voortgezet; in feite kan dit ook worden opgevat als een positieve eva‐ luatie‐uitkomst. Als de pabo’s doorgaan met hun activiteiten, ervaren ze die blijk‐ baar als zinvol en effectief.   Een  van  de  deelnemende  pabo’s  beschouwt  de  pilot  als  afgesloten;  een  aantal  maatregelen  is  ingevoerd  en  de  aanbevelingen,  die  voortkomen  uit  de  pilot  zijn  ‘meegeven’  aan  docenten  en  begeleiders.  Het  behoort  tot  hun  professionaliteit  om daar in hun werksituatie verder mee aan de slag te gaan, aldus de projectlei‐ der. De andere pabo’s zijn voortgegaan op de ingeslagen weg, proberen het pro‐ ject  in  hun  instelling  te  verbreden  en  blijven  maatregelen  ontwikkelen  en  inzetten, er van uitgaande dat dit een kwestie van lange adem is.     Benodigde ondersteuning  De projectleiders geven aan dat de pabo’s over onvoldoende kennis en middelen  beschikken om de effecten van de ingezette maatregelen systematischer in kaart  te  brengen.  Wellicht  is  het  zinvol  hiervoor  op  centraal  niveau  instrumenten  te  ontwikkelen  en  beschikbaar  te  stellen,  dit  zou  het  ook  mogelijk  maken  hardere  uitspraken te doen over de effectiviteit van de maatregelen en de effecten van de  verschillende maatregelen te vergelijken.   Vanuit de pabo’s wordt verder het belang van het delen van de kennis benadrukt  (ook internationaal) en de wens uitgesproken de intervisie voort te zetten.     Bredere agendering  Verder zien we dat het punt breder op de agenda wordt gezet, bijvoorbeeld van  regionale  onderwijsplatforms.  Ook  scholen  en  besturen  hebben  belang  bij  meer  mannen  in  het  onderwijs;  zoals  we  eerder  hebben  laten  zien,  kunnen  zij  vanuit  hun  positie  een  belangrijke  bijdrage  leveren  aan  de  succesvolle  uitvoering  van  maatregelen die door de pabo worden geïnitieerd.       48

Relevante literatuur      Abels, P.G.F. (red.) (2007). Ha meester Pieter! Deventer/Enschede: SBO‐Platform  IJssel Veluwe   Boekel – van der Mei, van, R. (2006). Jongens en meesterschap: een brug te ver?  Onderzoek naar de waardering van het curriculum van de CHN/Opleiding  tot leraar Basisonderwijs op studievoortgang en studiestaking van manne‐ lijke studenten. Afstudeerscriptie Rijksuniversiteit Groningen / Master‐ opleiding Pedagogische Wetenschappen.    Eck, E. van, Heemskerk, I., & Vermeulen, A.C.A.M. (2004). Paboys gezocht. Wat  maakt de pabo en het werken op de basisschool aantrekkelijk voor man‐ nen. Den Haag: SBO.   Eck, E. van, Heemskerk, I., & Vermeulen, A. (2006). Leraar primair onderwijs; meer  mannen naar opleiding en beroep. VELON, 27(4), 8‐14.    Eck, E. van, & Heemskerk, I (2009). Leraar worden; kiezen voor opleiding en be‐ roep. Den Haag: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt.    Stradius (z.j.) Allochtone jongens in het onderwijs; verkennend onderzoek onder  havo/vwo scholieren   Geerdink, G., Bergen, Th., & Dekkers, H. (2004). Seksespecifieke  studentfactoren  op de pabo. Pedagogiek, Wetenschappelijk Forum voor Opvoeding, Peda‐ gogiek en Vorming, 24(1), 41‐56.  Geerdink, G., Bergen, T., & Dekkers, H. (2006). Seksespecifieke curriculumpercep‐ tie op de lerarenopleiding basisonderwijs. VELON, 27(4), 15‐23.   Geerdink, G., & Derks, M. (2007). Attent op talent op de Pabo: een onderzoek  naar de verschillen tussen vwo‐instromers en overige studenten. VELON,  28(2).  Geerdink, G. (2007). Sekseverschillen in motivatie, curriculumperceptie en studie‐ resultaten. (Dissertatie) Nijmegen: Radboud Universiteit.    Mantgem, P. van (i.s.m. VHTO). (2003b). Rapportage uitvalonderzoek ‘Diversiteit  op de Pabo door mentorprojecten’. Ongepubliceerd intern rapport van  VHTO in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Weten‐ schappen.   

     

49 

50

Bijlage 1  Overige initiatieven; lijst van pabo’s en contactperso‐ nen       1 Fontys Pabo Eindhoven; contactpersoon Huub Compen (mail  [email protected])     2 Hogeschool Driestar Ede: contactpersoon W. Lindhout (mail .  W.Lindhout@driestar‐educatief.nl )    3 Pabo Hogeschool Domstad, Utrecht. Astrid de Regt. (mail  [email protected].)    4 Pabo Groenewoud, Nijmegen; Theo van Aanholt en Susanne van Lent (mail  [email protected] en [email protected] )    5 ILA (Inititatief Lerarentekort Amsterdam): Jan Hus (mail [email protected]) 

                                                    51 

52

Bijlage 2  De schoolplaatjes; gegevens per pabo  Pabo Edith Stein  Speerpunten:  1. Aanpassing Curriculum door invoering van o.a. leeftijdspecialisatie en vak‐ kenspecialisatie (zie hoofdstuk 4).  2. Aanpassing stages o.a. door meerdere mannelijke studenten op dezelfde ba‐ sisschool te plaatsen, keuzemogelijkheid voor de onder‐ midden‐ of boven‐ bouw en meer maatwerk (zie hoofdstuk 5).  Cijfers 8 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 1076 (218 M, 858 V)     Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003‐2007  Hs. Edith Stein instroom 350

300 250

200

M V

150

100 50

0 2003

2004

2005

2006

2007

    Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002‐2006  Hs. Edith Stein uitval na 1 jaar 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2002

Contact:  Adres: M.A. de Ruyterstraat 3  Plaats: Hengelo    Website: www.edith.nl 8

2003

2004

2005

Hs. Edith Stein M

Hs. Edith Stein V

Pabo gemiddeld M

Pabo gemiddeld V

2006

 

Contactpersoon: Maurizio Bidoggia  E‐mail: [email protected] Tel: 074‐8516246 

 Bron: HBO‐raad  53 

Pabo Stenden (vh Chr. Hs. Nederland)  Speerpunten:  1. Aanpassing Probleem Gestuurd Leren (PGL).  2. Aanpassing van de stages door voorlichting van mentoren, verbetering aan‐ sluiting theorie en praktijk, koppeling mannen en verbetering voorbereiding  op de stage(zie hoofdstuk 5).  Producten: Vragenformulier stage, studie‐uitvalformulier, rapport: Jongens en mees‐ terschap; een brug te ver?  Cijfers 9 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 1185 (208 M, 977 V)     Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003‐2007  Hs. Stenden instroom 400 350 300 250 M

200

V

150 100 50 0 2003

2004

2005

2006

2007

 

  Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002‐2006  Stenden Hs. uitval na 1 jaar 30%

25%

20%

15%

10%

5%

0% 2002 Hs. Stenden M

Contact:  Adres: Rengerslaan 8  Plaats: Leeuwarden    Website: www.stenden.com 

9

 Bron: HBO‐raad  54

2003 Hs. Stenden V

2004

2005

Pabo gemiddeld M

2006 Pabo gemiddeld V

 

Contactpersoon: Rienkje van Boekel  E‐mail: [email protected] Tel: 058‐2441539 

Pabo Haagse Hogeschool    Speerpunt: Het creëren van een mannelijke begeleidingsketen voor de stage van  mannelijke studenten (zie hoofdstuk 5).  Producten: Eindrapportage paboys 2005‐2006 en 2006‐2007   Cijfers 10 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 741 (111 M, 630 V)     Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003‐2007  Haagse Hs. instroom 300

250

200 M

150

V

100

50

0 2003

2004

2005

2006

2007

 

  Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002‐2006  Haagse Hs. uitval na 1 jaar 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2002 Haagse Hs. M

2003 Haagse Hs. V

Contact:  Adres: Johanna Westerdijkplein 75  Plaats: Den Haag    Website: www.HHS.nl 

10

2004

2005

Pabo gemiddeld M

2006 Pabo gemiddeld V

 

Contactpersoon: Wim Wieringa  E‐mail: [email protected]   Tel: 070‐4458562 

 Bron: HBO‐raad  55 

Pabo De Kempel    Speerpunt: Werven en begeleiden van mannelijke 1ste jaars studenten door het ver‐ sterken van contacten met mannen op de pabo en met mannelijke leerkrachten (zie  hoofdstuk 4 en 5).  Producten: Exit‐enquête.  Cijfers 11 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 917 (159 M, 758 V)     Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003‐2007  Hs. De Kempel instroom 250

200

150 M V 100

50

0 2003

2004

2005

2006

2007

 

  Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002‐2006  Hs. De Kempel uitval na 1 jaar 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2002

Contact:  Adres: Deurneseweg 11  Plaats: Helmond    Website: www.kempel.nl  11

 Bron: HBO‐raad  56

2003

2004

2005

Hs. De Kempel M

Hs. De Kempel V

Pabo gemiddeld M

Pabo gemiddeld V

2006

 

Contactpersoon: Sjef Schmiermann  E‐mail: [email protected]   Tel: 0492‐514400 

  Pabo Almere  Speerpunten:  1. Implementatie van verschillende reflectievormen (zie hoofdstuk 4).  2. Inpassen van bewegingsactiviteiten uit de training “Rots en Water” (zie hoofd‐ stuk 4).  Cijfers 12 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 1683 (223 M, 1460 V)     Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003‐2007  Hs. Ipabo instroom 600

500

400 M

300

V

200

100

0 2003

2004

2005

2006

2007

 

  Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002‐2006  Hs. Ipabo uitval na 1 jaar 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2002 Hs. IPABO M

2003 Hs. IPABO V

Contact:  Adres: Landdroststraat 2  Plaats: Almere    Website: www.pabo‐almere.nl 

12

2004

2005

Pabo gemiddeld M

2006 Pabo gemiddeld V

 

Contactpersoon: Jeroen de Kruijf  E‐mail: j.de.kruijf@pabo‐almere.nl   Tel: 036‐5488355 

 Bron: HBO‐raad; cijfers betreffen Ipabo (pabo Almere niet bekend)  57 

Pabo Saxion Hogescholen  Speerpunten:  1. Werving en voorlichting verbeterd door de ontwikkeling van een promotiefilm  en website (zie hoofdstuk 3).  2. Aanpassing curriculum door invoeren van stagespecialisatie, andere profile‐ ringsmogelijkheden, aanpassen reflectie en coaching (zie hoofdstuk 4, 5 en 6).  Producten: Michiel Janssens (2008), De kunst van reflectie; een werkboek voor leraren.  HB uitgevers Baarn; Publicatie: Ha, meester Pieter; DVD: Meester is gek; Website:  www.meesterisgek.nl.  Cijfers 13 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 698 (121 M, 577 V)     Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003‐2007  Saxion Hs. instroom 160 140 120 100 M

80

V

60 40 20 0 2003

2004

2005

2006

2007

 

  Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002‐2006  Saxion HS. uitval na 1 jaar 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2002 Saxion Hs. M

Contact:  Adres: Handelskade 75  Plaats: Deventer    Website: www.saxion.nl  13

 Bron: HBO‐raad  58

2003 Saxion Hs. V

2004

2005

Pabo gemiddeld M

2006 Pabo gemiddeld V

 

Contactpersoon: Jan‐Auwke Diepenhorst  E‐mail: [email protected]  Tel: 0570‐603075 

Pabo Arnhem    Speerpunt: Invoering van homogene groepen studenten (zie hoofdstuk 4).  Producten: Proefschrift en rapportages: Diversiteit op de pabo. Sekseverschillen in mo‐ tivatie, curriculumperceptie en studieresultaten. Een onderzoek naar verschillen tussen  mannelijke en vrouwelijke studenten op de pabo. Attent op talent op de pabo. Een  onderzoek naar de verschillen tussen vwo‐instromers en overige studenten.   Cijfers 14: Totaal aantal pabostudenten in 2007: 2388 (454 M, 1934 V)     Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003‐2007  Hs. Arnhem instroom 350

300

250

200

M V

150

100

50

0 2003

2004

2005

2006

2007

 

  Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002‐2006  Hs. Arnhem uitval na 1 jaar 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2002 Hs. Arnhem M

Contact:  Adres: Ruitenberglaan 27  Plaats: Arnhem    Website: www.han.nl 

2003 Hs. Arnhem V

2004

2005

Pabo gemiddeld M

2006 Pabo gemiddeld V

 

Contactpersoon: Gerda Geerdink  E‐mail: [email protected]   Tel: 026‐3691649 

 

14

 Bron totaal aantal pabo studenten in 2007 Hs. Arnhem en Nijmegen: HBO‐raad; instroomgegevens  pabo Arnhem uitstroomgegevens HBO‐raad (alle opleidingen) en pabo Arnhem (voltijd opleiding) 

59 

 

60