OVER DE WAARDE VAN IRIS IN DE BUURT DESCRIPTIEVE ANALYSE VAN HANDELEN & MKBA Auteur: Dr. AJ Kruiter, Eelke Blokker, Harry Kruiter Datum: 30 januari 2014 Aan: IrisZorg Preventie
VOORWOORD IRIS in de buurt is op 1 januari 2012 begonnen als project in Arnhem. Met het oog op het zichtbaar in de uitvoering verbinden van collectieve preventie, vroegsignalering, geïndiceerde preventie (vroegtijdig interveniëren bij individuen) en terugvalpreventie. Die functies worden uitgevoerd door één team van preventieadviseurs. Ieder teamlid is gekoppeld aan één of meer wijken in Arnhem. Uit internationaal onderzoek is gebleken dat preventie het beste werkt in een omgeving waarin collectieve en individuele interventies in samenhang herkenbaar worden ingezet1. Naast te willen handelen naar dat inzicht, sorteerde IrisZorg ook voor op een nieuwe ordening van de verzorgingsstaat. In de toekomst is die niet alleen voor een belangrijk deel lokaal georganiseerd, als gevolg van de decentralisaties. Er wordt ook steeds meer verwacht van “preventie.” En met die verwachting signaleert IrisZorg een verschuiving binnen de preventieve functie zelf: de traditionele focus op voorlichting aan risicodoelgroepen wordt voor een deel vervangen door een focus op personen die reeds risicogedrag vertonen. Daar ligt de nadruk op het versterken van eigen kracht en het in een vroeg stadium normaliseren van gedrag en omgevingen. Sinds het project in Arnhem is IRIS in de buurt breed uitgevlogen in het werkgebied van IrisZorg. Niet door overal dezelfde projecten “uit te rollen”, maar doordat IRIS in de buurt zich ontwikkelt tot een nieuwe cultuur van verslavingspreventie die zich uitstekend voegt in het transformerende lokale domein van zorg, welzijn en sociale zekerheid. De waarde van IRIS in de buurt lijkt zich in de praktijk te bewijzen. Hoog tijd om IRIS in de buurt in meer letterlijke zin te “waarderen.” Daarom heeft het Instituut voor Publieke Waarden (IPW) die waarde samen met het team in Arnhem in beeld gebracht. We hebben dat gedaan op twee manieren. Ten eerste door het feitelijke handelen van het team te bestuderen: wat doen zij precies in de praktijk? Dat hebben we in beeld gebracht in een aantal focusgroepen. Ten tweede door willekeurig zeven casus onder de loep te nemen en te volgen wat daarin gebeurde. Van die casus brengen we ook de kosten en baten in beeld van de inzet van IRIS in de buurt. Het team in Arnhem behandelt de laatste twee jaar meer dan 200 casus per jaar. De zeven casus die we hebben bestudeerd zijn daarom niet representatief voor het totale aantal van meer dan 400 casus die inmiddels door IRIS in de buurt in Arnhem zijn behandeld. Laat staan voor de andere IRIS in de buurt-aanpakken in onder andere Ede en Tiel. Die zeven laten echter wel goed zien wat de waarde van IRIS in de buurt in die casus is, en wat daarvan weer de externe waarde voor de stad is en voor de verzorgingsstaat van de toekomst.
1
Holder et al. (1997) en M. Stafström & S. Larsson (2007)
2
INLEIDING Dit onderzoek brengt in beeld wat de toegevoegde waarde is van “IRIS in de buurt.” Dat doen we hieronder in drie delen. In het eerste deel gaat het over de toegevoegde waarde van het concrete handelen van IRIS in de buurt. Wat doen de adviseurs precies? Voor wie? En waarom? Het tweede deel gaat in op de maatschappelijke waarde van de oplossingen die IRIS in de buurt produceert voor burgers. Die verkennen we aan de hand van zeven willekeurig geselecteerde casus, waarin de adviseurs een centrale rol speelden in 2013. Dat doen we enerzijds door te laten zien wat er gebeurde in die casus, anderzijds door de kosten en baten in financiële zin in beeld te brengen – voor zover dat mogelijk is. Bovendien duiden we de waarde van de oplossingen aan de hand van de begrippen legitimiteit, betrokkenheid en (kosten)effectiviteit ofwel rendement. De lading van die drie begrippen wordt verderop uitgebreid toegelicht. Waar de eerste twee delen betrekking hebben op de intrinsieke waarde van IRIS in de buurt, heeft het derde deel vooral betrekking op de externe waarde van deze werkwijze. Die externe waarde duiden we in het bijzonder in het licht van de decentralisaties in het sociale domein.
DEEL 1 // HANDELEN IRIS in de buurt handelt voor en met verschillende partners. Om te beginnen is IRIS in de buurt er vóór buurten en wijken. Maar ook voor collega-professionals in het sociale domein. En natuurlijk komt IRIS in de buurt achter de voordeur van mensen die advies nodig hebben. Hieronder doen we uit de doeken hoe het concrete handelen van IRIS in de buurt er in deze drie domeinen (buurt, professionals, thuis) uit ziet. Dat handelen maken we concreet aan de hand van voorbeelden uit de dagelijkse praktijk.
1 // VOOR DE BUURT De belangrijkste reden van IRIS in de buurt om in buurten en wijken actief te zijn, en op die schaal georganiseerd te zijn, is om daar ter plaatse maatschappelijk relevant te zijn. Ook als mensen niet direct een individuele hulpvraag hebben. VAN COLLECTIEF NAAR INDIVIDUEEL EN TERUG Die relevantie vult IRIS in de buurt in met onder meer de inzet van collectieve preventieve interventies. Zo organiseert het team voorlichting over alcohol en drugs voor de hogere groepen in het basisonderwijs en het voorgezet- en middelbaar onderwijs. Dat helpt niet alleen omdat de scholieren en hun leraren en opvoeders daarna kennis hebben over bijvoorbeeld het gebruik en effect van middelen. Maar het gebeurt vaak ook dat een leraar, ouder of een vriendje of vriendinnetje nog even blijft “plakken” na de voorlichting. Meestal omdat die zich zorgen maakt over een specifiek persoon.
3
Dat kan een vader zijn, een buurman die drinkt of een klasgenoot die wel heel vaak blowt. Dat leidt dan vaak tot één of meerdere (motiverende) gesprekken met het individu waarover zorgen worden geuit, mét zijn of haar omgeving. Het wekt enorm veel vertrouwen dat die gesprekken door dezelfde professional worden gevoerd, die ook de voorlichting deed. Zo worden voorlichting en andere vormen van collectieve preventie niet alleen plekken om kennis te delen, waardoor mensen zich bewuster gaan gedragen, maar het zijn ook drempelloze omgevingen waar individuele mensen hun zorgen over anderen in hun omgeving kwijt kunnen. Waarna direct kan worden gehandeld door IRIS in de buurt met commitment en inzet van degene die zijn zorgen uitte. Eén van de mooiste voorbeelden hiervan, is wel het meisje dat zich na een voorlichting op een middelbare school ophield in de gang en één van de adviseurs aanschoot. Zij vertelde dat ze zich zorgen maakte om het blow-gedrag van een vriend van haar. Na een gesprek met haar en haar vriendje, bleek dat er een hele groep op die school over de schreef ging met hun wietgebruik. Daarop heeft die groep besloten om, samen met IRIS in de buurt, een “klasje” te starten – professionals zouden het intervisie noemen – om elkaar bij de les te houden en te werken aan een andere groepscultuur. Andersom – van individueel naar collectief, in plaats van collectief naar individueel – werkt de generalistische inzet (collectief en individueel) van IRIS in de buurt adviseurs ook opmerkelijk effectief. Zo maakte één van de adviseurs een plan met een jongeman, over het terugdringen van zijn gebruik van speed. Enkele dagen later liep de adviseur dezelfde jongen tegen het lijf tijdens een actie op Koninginnedag. Stuiterend van de drugs. De volgende dag maakten ze meteen een nieuwe afspraak. Aanwezig zijn op straat in het kader van collectieve inzet, resulteert tevens in een vorm van sociale controle. Dat geldt in het bijzonder voor jongeren. Omdat die immers niet thuis achter de gordijnen gebruiken, maar op straat met hun vrienden. RELEVANT OP STRAAT Wat verder opvalt is dat IRIS in de buurt heel nadrukkelijk werk maakt om van betekenis te zijn in andere netwerken. Het ligt voor de hand dat de adviseurs nauwe banden onderhouden in zorgnetwerken op regionaal-, stedelijk- en wijkniveau. Dat gebeurt ook, zullen we verderop zien. Het is veel minder vanzelfsprekend dat IRIS in de buurt hechte relaties onderhoudt met bijvoorbeeld winkeliers. Dat doen de adviseurs wel. Dat leidde in de Steenstraat tot het volgende. Al enige tijd stond daar een dakloze te bedelen voor de deuren van de winkels. Meerdere keren werd de politie ingeschakeld.
4
Een adviseur van IRIS in de buurt heeft eens een praatje aangeknoopt met de dakloze. Hij bleek Bulgaars. Hij was hier via een uitzendbureau verzeild geraakt om in de bouw te werken, en had al een tijdje geen werk meer. En geen geld. Hij wilde graag terug naar zijn land. Maar hij wist niet hoe. Daarmee heeft IRIS in de buurt hem geholpen. Via een organisatie in Utrecht is de Bulgaarse daklozen terug kunnen gaan naar zijn dorp van geboorte in Bulgarije. Eveneens loopt het team rondes op en om NS-station Velperpoort. Daar is veel overlast en weinig sociale controle. Een deel van dat gemis vult IRIS in de buurt in. En niet alleen door aanwezig te zijn op straat. Ook het kantoor van het team, dat op het station huist, dient dat doel. Onder die voorwaarde mogen ze het tegen lage kosten gebruiken van de NS. Tot ieders tevredenheid.
2 // VOOR COLLEGA’S IN DE FRONTLIJN De waarde van IRIS in de buurt begint in de buurt. Tegelijk, en dit vinden de preventieadviseurs zelf één van de meest belangrijke elementen, is IRIS in de buurt er voor andere collega’s in het sociale domein. SAMEN DE PROFESSIONEELSTE Bijvoorbeeld met het geven van advies en het helpen verbeteren van collega-professionals op het gebied van verslavingszorg. Dan gaat het vaak om dingen als het signaleren van misbruik van bepaalde middelen, en over het motiveren van mensen die al afhankelijk zijn van middelen. Een simpel voorbeeld daarvan is de leraar die zelf ook de voorlichting voor ouders en kinderen op school meemaakt. Maar adviseurs geven ook trainingen in motiverende gespreksvoering aan teams van professionals. Motiveren is cruciaal bij het vroegtijdig helpen van mensen die afhankelijk zijn (of dreigen te worden) van middelen. Die motivatie ontstaat pas als mensen doordrongen zijn van het idee dat ze een probleem hebben. En velen herkennen en erkennen hun probleem pas als ze al heel ver heen zijn. Maar IRIS in de buurt gaat zelfs zover, dat zij bijvoorbeeld aanschuiven bij de koffieochtenden van RIBW-collega’s om vragen te beantwoorden en mee te denken in casuïstiek. Die vorm van advies en ondersteuning komt steeds vaker voor. En die past ook heel goed bij de professionele opvatting van IRIS in de buurt. Liever lossen de adviseurs samen met andere professionals hun casus op, met een leerervaring als bijvangst, dan dat ze aanbodgericht hun kennis spuien in teams van collega’s. Cognitief leren is immers veel minder effectief dan ervaringsleren. Een mooi voorbeeld van ervaringsleren met een collega-professional in de frontlijn, is dat van een jeugdhulpverlener (voogd) die omhoog zat met een jongen die in een jeugdinstelling woont. Die had de huisregels van die instelling overtreden, omdat hij had geblowd. De instelling was van plan de jongen om die reden uit te zetten.
5
Vanuit de vooronderstelling, dat dit vast niet de eerste keer was dat de jongen blowde. Het komt veel voor dat jongeren zich in die voorziening niet gedragen conform de regels. Omdat jongeren die zich niet gedragen naar de huisregels niet alleen een risico voor zichzelf vormen, maar ook voor andere bewoners, is de instelling erg streng. De jeugdhulpverlener schakelde IRIS in de buurt in, om te bekijken of er een alternatieve oplossing was. De adviseur van IRIS in de buurt kwam er na een aantal gesprekken met desbetreffende jongen achter, dat hij zeer zelden blowt – alleen voor zijn plezier – en dat hij zelfs geen druppel alcohol drinkt. Hoewel deze jongen zich niet helemaal aan de huisregels hield, is hij bij nader inzien een relatief voorbeeldige bewoner. De instelling heeft besloten de jongen niet uit te zetten. De jeugdhulpverlener weet nu beter hoe hij problematisch gebruik van verantwoord gebruik kan onderscheiden (en hoe hij daar achter komt). Naast de meer op competenties en samenwerking gerichte toevoegingen bij andere professionals in het sociale domein, zijn de adviseurs van IRIS in de buurt ook goed op de hoogte van nieuwe trends in de drugsscene. Daarom geven zij ook inlichtingen aan bijvoorbeeld huisartsen en politieagenten over nieuwe state of the art drugs. IN DE UITVOERING Naast het toevoegen van kennis in de uitvoering, voegt IRIS in de buurt ook “gewoon” handen toe in de uitvoering. Aan de situaties waarin IRIS in de buurt inzet pleegt, valt een aantal dingen op. In de eerste plaats heeft IRIS in de buurt een belangrijke functie in het faciliteren van signalen van burgers en professionals. Wat betekent dat? Burgers, vrijwilligers en professionals kunnen hun signalen bij de adviseurs kwijt, kunnen daarover advies inwinnen en dan zelf weer handelen. Een voorbeeld: de jonge Chantal heeft vaak een vriendinnetje te spelen. Chantal’s moeder Marieke maakte zich zorgen om dat vriendinnetje. Zij staat onder toezicht van Jeugdzorg, en woont sinds kort bij haar vader. Waarom? Haar moeder drinkt en verwaarloosde haar dochter. Maar Chantal zegt dat de vader van haar vriendinnetje ook vaak schreeuwt en drinkt. Daarop heeft de moeder van Chantal IRIS in de buurt gebeld. Waarna IRIS in de buurt met de vader van Chantal’s vriendinnetje, politie en de voogd heldere afspraken heeft gemaakt over grenzen aan gedrag en het verbeteren van de thuissituatie. Marieke heeft de afspraak dat ze de voogd mag bellen als ze signalen krijgt van haar dochter. Dat is voor alle partijen een geweldige deal: de voogd heeft een paar extra ogen en oren, en Marieke kan met haar unheimische gevoel weer een kant uit.
6
In het verlengde van het faciliteren van het signaleren vanuit de civil society en andere professionals, valt ook op dat IRIS in de buurt in actie komt voor andere collega’s als ze te lang geen signaal gehoord of gezien hebben. Zo komt het regelmatig voor dat de politie de adviseurs van IRIS in de buurt vraagt om eens polshoogte te nemen bij mensen die zij onder invloed van middelen in de noodhulp regelmatig tegen komen, maar nu al een tijd niet meer. Als de stilte te lang duurt, kan IRIS in de buurt op die adressen een gesprekje aanknopen. Dat gesprekje was in 2013 één keer twee weken te laat. Een alleenstaande man met een kluizenaarsbestaan, die ze twee weken eerder nog door de brievenbus hadden gesproken na een melding, bleek in de tussentijd een natuurlijke dood gestorven zonder dat iemand het tot dan toe had opgemerkt. En dat is meteen ook kenmerkend aan het werk van IRIS in de buurt. Het team komt niet alleen in preventieve zin in actie als situaties kalm zijn, maar ook als het ijzer gesmeed moet worden omdat het heet is. Kortom: if the shit hits the fan. Zo kwam de noodhulp van politie recent ter plaatse bij een tienermeisje dat een zelfmoordpoging had gedaan met behulp van medicijnen. Vrijwel direct is IRIS in de buurt in gesprek gegaan met het meisje en haar ouders, om samen een nieuw perspectief te bepalen en de juiste hulp om het gezin heen te organiseren; van familie en vrienden, en professionals. IRIS in de buurt weet de weg en kan goed luisteren. In meerdere opzichten waren de adviseurs gidsend voor dit gezin in crisis. Dezelfde doortastendheid en snelheid betracht IRIS in de buurt, in nauwe samenwerking met Moviera, in situaties waarin huiselijk geweld onder invloed van alcohol heeft plaatsgevonden. Moviera heeft daarvoor beperkte mogelijkheden binnen het huidige bestel. En dat brengt ons op het laatste dat opvalt aan de toegevoegde waarde die IRIS in de buurt produceert voor collega’s in het veld. De adviseurs springen opvallend vaak in als de protocollen en procedures van andere instellingen een snelle oplossing of interventie in de weg zitten, maar snelheid wel geboden is. Andere frontlijnwerkers in de stad, doen dan een beroep op IRIS in de buurt, omdat ze weten dat een interventie nodig is en het gevoel hebben dat ze die zelf niet snel genoeg kunnen doen – er is dan ook altijd sprake van misbruik van alcohol of drugs.
3 // ACHTER DE VOORDEUR De adviseurs van IRIS in de buurt krijgen vanuit alle hoeken van de stad meldingen over mensen die zich zorgen maken om iemand anders. Hierboven zagen we al dat die zorgen worden geuit tijdens voorlichtingen, of in het contact met andere professionals in (jeugd)zorg, sociale zekerheid of de veiligheidsketen. Maar we zien ook meldingen van buurtpastors, burgers (over familie, buren en vrienden) en van mensen die zichzelf rechtstreeks (over zichzelf) tot IRIS in de buurt wenden. En wat gebeurt er dan?
7
ER OP AF, OVERZICHT, RELATIVEREN Wat opvalt is dat het team actiegericht is. Ze stellen liever vragen als zij al achter de voordeur zijn, dan dat ze zich vooraf uitgebreid afvragen of zij wel exact de juiste partner zijn om achter die voordeur te komen. Die houding berust voor een groot deel op een bepaald mensbeeld: IRIS in de buurt gaat er vanuit dat melders niet zomaar bij hen melden. Of dat nu professionals of burgers zijn. In de praktijk blijkt dat er bijna altijd sprake is van middelengebruik. Maar het komt voor dat een adviseur bij mensen thuis constateert dat iets anders eerst nodig is. In die gevallen betrekt de adviseur meestal een beter passende professional in het huishouden. Gelukkig heeft IRIS in de buurt een heel sterk ontwikkeld netwerk. Het belangrijkste in de benadering van IRIS in de buurt is vertrouwenwekkend handelen. Dat begint bij het begin. De moeder van Chantal, die we eerder bespraken, kon bij IRIS in de buurt bijvoorbeeld haar zorgen anoniem (voor de vader van Chantal’s vriendinnetje) uiten. Dat konden politie en Jeugdzorg niet, ervoer deze moeder. En hoewel dat eerste contact met IRIS in de buurt bewust niet werd geregistreerd, is de uitkomst een allesbehalve anonieme – maar juist zeer betrokken – afspraak. Nadat er enige basis van vertrouwen is, produceren de adviseurs met de betrokkenen in en om desbetreffend huishouden meestal eerst een overzicht. Wat is er aan de hand? Wat moet er als eerste gebeuren? En wat is er opgelost als dat gebeurd is? Daarmee worden de problemen en oplossingen meestal letterlijk weer wat beter te overzien. En krijgen mensen weer een het gevoel (met hun omgeving) grip op hun leven te herpakken. Dat overzicht begint met het vaststellen van een perspectief: waar wil het huishouden naartoe? Dan wordt geïnventariseerd wat er in de weg staat om dat perspectief te bereiken. Dat kunnen barrières zijn die in de mensen zelf zitten of in hun omgeving. Dat kunnen belemmeringen zijn die opgelost moeten worden. Zoals schulden. Maar het kunnen ook richtinggevende grenzen zijn, waar binnen de oplossing gevonden moet worden. Onder welke voorwaarden wil de woningcorporatie nóg een derde tweede kans geven?, om een voorbeeld te geven. Van daaruit worden problemen eerst zo klein te maken als ze zijn. Het komt vaak voor dat problemen in de hoofden van mensen tot enorme proporties zijn gegroeid, terwijl die met een andere blik al een stuk kleiner en behapbaarder kunnen zijn. Dat relativeren van problemen – of: normaliseren, zo u wilt – is een belangrijke stap om mensen zelf weer aan het roer van hun leven te zetten. Een mooi voorbeeld daarvan is Ruben. Zijn vrouw dreigde bij hem weg te gaan, omdat hij teveel dronk. Dat was ook zo. Maar na een aantal gesprekken met IRIS in de buurt, blijkt dat Ruben’s drankgebruik geboren is uit onzekerheid over zichzelf. Dat is later ook gediagnosticeerd. Het dreigement van zijn vrouw versterkte die onzekerheid.
8
Daardoor dreigde hij op een spiraal naar beneden te geraken. De wetenschap dat Ruben vooral worstelt met zichzelf, heeft bij zijn vrouw veel goed gedaan. Zij is anders naar Ruben gaan kijken. Het harde bewijs in termen van diagnostiek, heeft haar overtuigd van het feit dat ze haar echtgenoot juist wil steunen in plaats van bij hem weggaan. Ruben en zijn vrouw zijn nog bij elkaar. Het komt vaak voor dat alcoholmisbruik of risicovol drugsgebruik door de omgeving van de gebruiker als deviant gedrag worden beschouwd. Waardoor de steun vanuit de omgeving al snel wegvalt – bijvoorbeeld omdat mensen die verder van de situatie af staan Ruben’s vrouw proberen te overreden bij hem weg te gaan. Of familie en vrienden blijven wel steunen, maar komen niet verder met die steun omdat ze alleen het gebruik zien en niet de achterliggende reden. Doordat IRIS in de buurt dat zowel de gebruiker als zijn omgeving wel kan laten zien, kan vaak het vertrouwen langzaam weer hersteld worden. En kan steun uit eigen kring behouden blijven. Het behoeft geen toelichting dat die essentieel is om verval te voorkomen. DOEN WAT NODIG IS Naast het produceren van overzicht en het proberen te normaliseren en prioriteren, doen de adviseurs simpelweg wat nodig is. Op dat moment. Zonder zich af te vragen of dat nou echt wel hun taak is. Zo maakten ze bij de oudere Henk, die in een vervuild huis woonde vanwege zijn alcoholgebruik en een ongebreidelde spaardrift, eerst samen de post open. Zegden de adviseur en Henk daarna samen de huur op. Ondertussen legde IRIS in de buurt de noodzakelijke verbindingen met de GGD en de woningcorporatie. ZELF DOEN Om mensen zoveel mogelijk zelf aan het roer van hun leven te zetten, zet IRIS in de buurt veel in op motiveren en informeren. Als alternatief voor een te snelle doorverwijzing en een mogelijk lange carrière in de zorg. Als de adviseur het idee heeft dat iemand zelf bij machte is om zijn of haar zaakjes te regelen, dan informeert IRIS in de buurt over rechten, voorzieningen, verzekeringen et cetera. Desnoods zet de adviseur iemand even op het juiste pad. En is back-up als het mis gaat. Liever dat, dan een te snel beroep op allerlei professionals als dat niet nodig lijkt. Met dezelfde bedoeling verbindt IRIS in de buurt vaak de formele en informele netwerken die al actief zijn in huishoudens. Want, hoewel professionele netwerken steeds beter zijn georganiseerd, ontbreekt de verbinding van het professionele met het informele netwerken vaak.
9
DEEL 2 // CASUS In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de maatschappelijke waarde van IRIS in de buurt vanachter de voordeur. Die duiden we aan de hand van zeven willekeurige casus uit de Arnhemse praktijk. Dat pakken we als volgt aan. Iedere casus wordt hieronder kort ingeleid. Wat is er aan de hand? Dan laten we zien hoe de interventie van IRIS in de buurt eruit zag. De waarde van die interventie waarderen we op twee manieren. Kwalitatief; in termen van legitimiteit, betrokkenheid en rendement (kosteneffectiviteit). En financieel; in termen van kosten en baten. De waardebepaling van IRIS in de buurt vergelijkt telkens impliciet wat de interventie van de adviseurs waard is geweest ten opzichte van niet handelen (het nulalternatief). Het kwalitatieve begrippenkader moet als volgt begrepen worden. Het onderdeel legitimiteit staat voor de mate waarin het te rechtvaardigen is om wel of geen hulp of ondersteuning te bieden. Die legitimiteit kan worden ontleend aan de letter van het verstrekkingenboek, de verordening of de wet. Maar ook aan de geest van beleid en doelstellingen. Het spreekt voor zich dat zorg, hulp en dienstverlening door (semi)publieke organisaties te legitimeren moet zijn. Betrokkenheid staat voor de mate waarin gezinnen en hun omgeving zelf betrokken blijven bij het oplossen van hun eigen problemen. Hoe meer en vaker mensen betrokken (kunnen) zijn bij die oplossing, hoe beter. Rendement (kosteneffectiviteit) gaat over de vraag hoe effectief en efficiënt publieke middelen worden aangewend in de verschillende routes. Publieke middelen zijn in toenemende mate schaars. Daarom is rendement een belangrijke overweging in de beoordeling van de routes. Om de financiële waarde van IRIS in de buurt te bepalen gebruiken we bekende maatschappelijke kostprijzen van uiteenlopende maatschappelijke interventies die eerder in verscheidene maatschappelijke Kosten-Baten Analyses werden berekend 2 . We onderscheiden twee typen kosten en twee typen baten. Er zijn reële en indicatieve baten. En er zijn reële en indicatieve kosten. Indicatieve baten betalen zich in de toekomst uit. Evenals indicatieve kosten pas in de toekomst gemaakt worden. We nemen aan dat deze kosten waarschijnlijk gemaakt zouden worden als er geen interventie zou zijn gepleegd. Reële kosten en baten vinden hier en nu plaats en worden dus direct gemaakt of verzilverd.
2 Er is gebruik gemaakt van MKBA’s en kostprijzen van VNG, Ecorys, het CCV, Zorgverzekeraars Nederland, NZa
10
CASUS 1 // ANIEK EN MARIEKE Aniek is negen jaar oud. Ze woont bij haar vader en die drinkt te veel. Dat is voor Aniek eerder een gegeven dan een probleem. Ze lijkt er aan gewend, aan haar vader die soms ziek op bed of de bank ligt te slapen. Ook schreeuwt hij weleens. En als er dan af en toe geen eten in huis vraagt ze of ze bij haar vriendinnetje Chantal, die in de straat woont, mee mag eten. Marieke is de moeder van Chantal. Ze verbaast zich al een tijdje over de openheid en bijna vrolijkheid waarmee Aniek het over haar “vader die drinkt” heeft. Ze zit er ook mee in haar maag. Want waar kan ze dit signaal het beste melden? En moet ze het wel melden? Komt de vader van Aniek er achter dat zij de melding heeft gedaan? Of misschien wordt Aniek uit huis geplaatst en is ze dan niet slechter af dan nu? Aniek houdt van haar vader en andersom, zoveel is duidelijk. Wat is wijsheid? INTERVENTIE Via via komt het verhaal van Marieke en Aniek bij IRIS in de Buurt terecht. Na een ruzie in de buurt waar vader bij is betrokken, slaapt Aniek die nacht bij Marieke en Chantal. De buurvrouw zou een mes op vaders keel hebben gezet en Aniek was daar getuige van. Daarom besluit Marieke rond te vragen waar ze de situatie veilig kan melden. IRIS in de buurt neemt contact op met de wijkagent. Die is op de hoogte van het incident en geeft aan geen concrete zorgen rondom vader en Aniek te hebben. Toen Aniek bij moeder woonde was de situatie veel zorgelijker, daarom is ze toen ook uit huis geplaatst. Verder geeft de wijkagent aan dat Bureau Jeugdzorg is betrokken. De gezinsvoogd geeft aan dat vader vroeger alcoholproblemen had, maar dat daar al jaren geen sprake meer van is. IRIS in de buurt verteld dat Marieke ’s ochtends vaak blikken bier op tafel ziet staan en dat Aniek het geregeld over haar vader die drinkt heeft. De gezinsvoogd zal het onderwerp voorzichtig ter sprake brengen en de signalen in de gaten houden. AFRONDING Marieke krijgt het telefoonnummer van de gezinsvoogd en van de wijkagent zodat ze direct contact op kan nemen in geval van nood.
11
LEGITIMITEIT, BETROKKENHEID EN RENDEMENT Legitimiteit Marieke kon bij IRIS in de buurt haar zorgen anoniem kwijt. Daarop is een adviseur in actie gekomen. Deze manier van melden schuurt aan tegen de grenzen van wat binnen de aangewezen organisaties zoals politie en Bureau Jeugdzorg mag. Maar het is allerminst verboden om je zorgen over iemand te uiten. Bovendien is de vader van Aniek meteen betrokken door de voogd. Betrokkenheid Door de alternatieve anonieme melding mogelijk te maken helpt IRIS in de Buurt Marieke om betrokken te zijn bij de situatie van Aniek. Marieke wil zich niet te direct met de situatie bemoeien, omdat ze bang is dat Aniek dan niet meer mag komen spelen. Terwijl het juist belangrijk is dat Aniek altijd ergens aan kan kloppen om te spelen of te eten in een ontspannen omgeving. Nu Marieke weet dat professionals een oogje in het zeil houden en zij hen altijd kan bellen, kan ze zelf op haar manier invulling geven aan de betrokkenheid. Rendement Door via IRIS in de buurt te melden zijn de problemen genormaliseerd. Via deze route is mogelijk een AMK-melding of andere vorm van inzet van professionals voorkomen. Door het koppelen van het professionele netwerk in de buurt aan Marieke kan zij Aniek af en toe een ontspannen plek bieden zonder daar zelf gespannen van te raken. Deze betrokkenheid van Marieke kan vervolgens goed werken als gratis piepsysteem. Als de situatie dreigt te escaleren kan Marieke dit signaleren. FINANCIËLE KOSTEN EN BATEN Deze casus levert een groot indicatief rendement. Op korte termijn zien we alleen kosten, namelijk die van de inzet van IRIS in de buurt. Maar daarmee wordt in de toekomst mogelijk
voorkomen
dat
er
een
onderzoek
van
het
Advies
&
Meldpunt
Kindermishandeling moet plaatsvinden, met als mogelijke gevolg een uithuisplaatsing van Aniek. Daar staat tegenover dat een behandeling voor vader voor zijn alcoholgebruik ook dichterbij is gekomen.
directe kosten & baten IRIS in de buurt indirecte kosten & baten onderzoek Advies & Meldpunt Kindermishandeling uithuisplaatsing kind behandeling 2e lijn verslaving
kosten € kosten
baten 1.275,00 baten € €
€
2.300,00 40.000,00
8.000,00
12
CASUS 2 // NICO Nico ligt in een scheiding waarin de conflicten hoog oplopen. Zelfs zo hoog dat Nico net een tijdelijk huisverbod achter de rug heeft. Z’n stoppen sloegen door. Nu weet hij dat het anders moet, maar hoe? Hij drinkt te veel. Daarom gaat hij binnenkort bij Kairos in behandeling om met alle spanning om te leren gaan. Daarnaast heeft Moviera Nico bij IRIS in de Buurt gemeld om na zijn huisverbod eens mee te praten. INTERVENTIE Een week na afloop van het huisverbod heeft een adviseur van IRIS in de buurt een gesprek met Nico. Nico komt rustig en intelligent over. Hij vertelt honderd uit over de conflicten met zijn ex, de spanning die dit oplevert en over z’n drankgebruik. Sinds een week staat hij droog. IRIS in de buurt en Nico spreken af om over twee weken weer verder te praten. Vlak voor die afsprak belt Moviera. Nico heeft de afgelopen dagen onder invloed zijn vrouw en kinderen bedreigd. Die zijn op vakantie in Frankrijk, maar komen de volgende dag terug. Nico is waarschijnlijk zo verward dat hij opgenomen moet worden. Maar misschien voldoet een poliklinische behandeling. Dan moet hij zich we gedeisd houden tegen zijn familie. Anders volgt geheid detentie en/ of een (gedwongen) opname. IRIS in de buurt spreekt Nico in op z’n voicemail en gaat kijken of hij thuis is. Nico is niet thuis. Verder zien ze een kale woning met enkel een veldbed en geen sporen van drank. Dus gaan ze kijken bij het huis van z’n ex. Daar zien ze een Audi en scooter staan. Omdat ze dit niet vertrouwen bellen ze met Moviera: “Moeder en kinderen komen toch morgen pas terug?” Moviera, belt met de dochter en die weet te vertellen dat de Audi en scooter waarschijnlijk van kennissen zijn die de dieren verzorgen. Nico rijdt immers in een Alfa en af en toe op een motor. AFRONDING Nico is opgespoord door IRIS in de buurt. Hem is uitgelegd dat zijn omgeving en de autoriteiten verontrust zijn over zijn gedrag, en wat de consequenties daarvan kunnen zijn. Zelfs als die consequenties op basis van een misverstand berusten (in casu de Audi en de scooter). Daarop heeft Nico eieren voor zijn geld gekozen, en is in behandeling gegaan.
13
LEGITIMITEIT, BETROKKENHEID EN RENDEMENT Legitimiteit De oplossing van IRIS in de buurt is legitiem. Vooral omdat Nico zelf gevraagd heeft hem te helpen. Het is misschien als onorthodox te bestempelen dat IRIS in de buurt zelf polshoogte gaat nemen op het adres van Nico’s ex. Om vervolgens via Moviera contact op te nemen met het gezin. Waarschijnlijk is er geen protocol dat regelt dat IRIS in de buurt en Moviera informatie uitwisselen over Nico en zijn (voormalige) gezin. Maar beide partijen weten ervan en stemmen ermee in. Van schending van de regels rondom de bescherming van persoonsgegevens is in morele zin dus geen sprake, waarschijnlijk wel in bureaucratische zin; er is vermoedelijk geen ondertekende toestemmingsverklaring van alle partijen. Ook het feit dat Nico zich laat helpen met een extramurale behandeling is legitiem. Dat is een verzekerd recht via de AWBZ. Betrokkenheid Nico heeft uit eigen beweging voor een oplossing in de maatschappij gekozen. Waar hij zelf onderdeel vanuit maakt. Dat wil zeggen: hij laat zich poliklinisch behandelen. En hij laat zijn gezin even met rust in de tussentijd. Daarmee heeft hij weer zelf grip op zijn leven, waar dat de laatste tijd in hoge mate werd bepaald door politie en justitie. En hij zichzelf verloren was. Rendement Het grootste rendement zit in de directe beschikbaarheid van IRIS in de buurt om recidive te voorkomen. Nico is nog niet van z’n verslaving af, sterker nog: er is nog niet eens een behandeling begonnen – de intake is wel al geweest. Het risico blijft dus groot dat hij in de fout gaat. Dit terwijl er op het snijvlak van hulp, zorg en strafrecht niet veel professionals zijn die preventief kunnen en mogen ingrijpen. Want de meeste professionals zijn aan tijd dan wel aan hun taak gebonden.
14
FINANCIËLE KOSTEN EN BATEN De directe kosten van de inzet van IRIS in de buurt zijn opgebouwd uit de inzet van IRIS in de buurt zelf en het feit dat Nico is gemotiveerd om zich te laten behandelen. Daar staat tegenover dat er direct geen sprake hoefde te zijn van inzet door een wijkagent en Moviera. Dat schatten wij samen op ongeveer één werkdag. Er zijn geen indirecte kosten te onderscheiden. Wel baten. Waarschijnlijk is een veroordeling voorkomen voor het schenden van het tijdelijk huisverbod. Een vergelijkbaar arrest in Groningen leverde een celstraf op van acht maanden. Bovendien is mogelijk voorkomen dat Nico in verwarring tekeer zou gaan tegen zijn ex. En het ligt voor de hand dat een intramurale behandeling in het verschiet lag, als een extramurale behandeling niet snel zou worden opgestart. Flinke indicatieve baten alles bij elkaar. directe kosten & baten IRIS in de buurt poliklinische behandeling verslaving voorkomen inzet politie en Moviera (1 dag) indirecte kosten & baten voorkomen 6 maanden celstraf voorkomen geweldsdelict voorkomen intramurale (forensische) behandeling
kosten € € kosten
baten 1.275,00 8.000,00 € baten € €
560,00 41.400,00 5.500,00
€
28.200,00
CASUS 3 // ALLARD Na afloop van z’n huisverbod meldt Allard zichzelf om aan zijn drankprobleem te werken. Hij moet er snel van af. In de scheiding dreigt zijn ex voortdurend met de kinderbescherming (AMK) te bellen en ze weigert een omgangsregeling voor de kinderen te treffen met hem. Allard weet niet goed wat hij daar mee aan moet. Hij drinkt al zeven weken niet meer. Hij is op de goede weg. Maar hoe kan hij dat bewijzen, als zijn ex toch het AMK belt? Hij voelt zich continue onder druk gezet door z’n ex en is bang zijn kinderen te verliezen. Vooral ook omdat zijn ex het AMK wil melden, dat hij ook cocaïne gebruikt. Dat laatste heeft hij al veel langer dan zeven weken niet gebruikt. INTERVENTIE IRIS in de buurt voert een serie gesprekken met Allard. Daarin creëert de adviseur rust, overzicht en laat ze Allard met huiswerkopdrachten aan zich zelf werken. Om rust te creëren bellen ze allereerst het AMK, om te checken hoe zij de situatie nu inschatten. Het AMK geeft aan dat naar hun inschatting de kinderen geen gevaar lopen en dat ze geen verdere stappen ondernemen. Daarnaast regelt IRIS in de buurt een afspraak voor een urinecontrole. Op die manier kan Allard in ieder geval bewijzen dat hij geen sporen van cocaïne in z’n lichaam heeft.
15
Wanneer de test negatief blijkt, neemt IRIS in de buurt contact op met Allard’s ex. Niet alleen om de resultaten van de test mee te geven, maar ook om in bredere zin te praten over Allard’s vorderingen en mogelijkheden voor medicatie. Gezamenlijk besluiten Allard en zijn ex verder te werken aan een omgangsregeling. Onder voorwaarde dat Allard’s ex altijd met IRIS in de buurt mag bellen om te vragen naar zijn vorderingen. AFRONDING Enige tijd na afloop van het huisverbod is de omgangsregeling van kracht. Allard is een stuk rustiger en heeft geen problemen meer met drank. Wel is hij nog erg onzeker en wil hij steeds meer over de onzekerheid in zijn leven praten. IRIS in de buurt zoekt een geschikte professional die hem daar mee kan helpen, in plaats van hulp gericht op verslaving. LEGITIMITEIT, BETROKKENHEID EN RENDEMENT Legitimiteit IRIS in de buurt organiseert legitimiteit voor Allard. Zowel Allard’s ex als andere hulpverleners rond het gezin vertrouwen IRIS in de buurt wanneer de adviseur aangeeft dat Allard in haar ogen niet meer drinkt en goed meewerkt. Daarnaast regelt ze de urine controle voor Allard. Deze legtimering helpt de mediator om tot afspraken over de omgangsregeling te komen. Daarnaast helpt dit signaal richting de regiehouder die er na het huisverbod Allard in de gaten houdt. Betrokkenheid Door overzicht en rust te creëren ontstaat er ruimte voor Allard om weer eigenaar van zijn eigen problemen te worden. Niet Moviera, niet het AMK en niet z’n ex gaan over zijn problemen, maar hijzelf. Daarnaast lukt het IRIS in de buurt voldoende vertrouwen bij zijn ex te winnen om haar, voor Allard, negatieve betrokkenheid om te buigen in een constructieve relatie. Rendement Het rendement ontstaat vooral door snel te kunnen bieden waar Allard behoefte aan heeft. In dit geval is dat niet doorverwijzen, maar zelf een paar gesprekken voeren en tegelijkertijd de conflictueuze situatie tot rust brengen. Door de problemen te normaliseren zowel voor Allard als voor z’n ex, slaat ook direct de medicatie aan. Uiteindelijk is de situatie zo snel stabieler geworden, dat Allard toe kan met lichte psychologische hulp in plaats van een verslavingstraject.
16
FINANCIËLE KOSTEN EN BATEN Natuurlijk zijn ook hier kosten voor de interventie van IRIS in de buurt gemaakt. Verder worden kosten gemaakt voor de eerstelijns psycholoog waartoe Allard zich heeft gewend. Tegenover die directe kosten als gevolg van de inzet van IRIS in de buurt staan geen directe baten. Wel zijn er indicatieve baten onderscheiden. Dat zijn in ieder geval het voorkomen van een onderzoek door het AMK. En het voorkomen van een ambulante verslavingsbehandeling. Het voert te ver om ook de indicatieve baten voor een korte detentie, een gebiedsverbod en de kosten van rechtspraak voor een omgangsregeling toe te kennen aan IRIS in de buurt. Maar we moeten ons realiseren dat deze kosten in dit soort explosieve situaties nooit ver weg zijn. directe kosten & baten IRIS in de buurt eerstelijns psycholoog indirecte kosten & baten voorkomen onderzoek Advies & Meldpunt Kindermishandeling
kosten € € kosten
behandeling 2e lijn verslaving
baten 1.275,00 800,00 baten € €
2.300,00 8.000,00
CASUS 4 // ENRIQUE Na een avondje drinken verliest Enrique zichzelf. Hij is bestolen en daarom boos. Hij stapt in z’n auto en rijdt door alle rode stoplichten en vervolgens door de hekken bij het Gelredome. Enriques ex meldt hem aan bij IRIS in de buurt. Hij krijgt hulp van een maatschappelijk werker (in een justitieel kader), maar niemand werkt gericht aan z’n drankprobleem. Terwijl hij veel drinkt en blowt en zichzelf vaak verliest als hij veel drinkt. INTERVENTIE IRIS in de buurt gaat in gesprek met Enrique. Daar staat hij voor open. Temeer omdat hij zelf ook inziet dat hij dit keer flink over de schreef is gegaan. Dat is hij al vele keren eerder, maar dit keer spreken de consequenties tot de verbeelding. Het kan zo niet langer. Voor je het weet zit hij weer “binnen,” zegt Enrique. AFRONDING Enrique ziet vrijwel meteen in dat het zo niet verder kan. Het ongeval bij Gelredome heeft hem wakker geschud. Hij staat open voor behandeling. Er wordt een intake afspraak bij de verslavingszorg van IrisZorg gemaakt.
17
LEGITIMITEIT, BETROKKENHEID EN RENDEMENT Legitimiteit Is dit legitiem? Moet Enrique niet gestraft worden omdat hij in herhaling valt? Die vraag is moeilijk te beantwoorden. We kunnen in ieder geval stellen dat volstrekt legitiem is om iemand met de problemen van Enrique te helpen aan z’n verslaving. Het is zelfs de vraag waarom dit niet eerder gebeurde. Betrokkenheid Door er snel voor Enrique te zijn wordt er gezorgd dat hij deels eigenaar van z’n eigen problemen blijft. Hij mag aan z’n verslaving werken in plaats van dat hij gestraft wordt voor het in herhaling vallen van fout gedrag. Rendement Omdat de situatie met Enrique is opgelost, zoals die is opgelost, is voorkomen dat hij recidiveert. En dat hij dus opnieuw een tijdje in de detentie moet doorbrengen. Bovendien inzet van politie en overtreding van de wegenverkeerswet in de toekomst voorkomen. Het rendement van IRIS in de buurt betaalt zich in dit geval vooral uit in termen van snel een adequaat alternatief organiseren, waar Enrique achter staat, dat voorkomt dat alleen justitie nog een oplossing voor hem kan bedenken. Dat kan omdat Enrique tot op het bot gemotiveerd was, vanwege de diepe impact van het ongeval, om juist nu dat alternatief met twee handen aan te grijpen. FINANCIËLE KOSTEN EN BATEN De grootste directe kostenpost is de verslavingsbehandeling. Naast de kosten voor IRIS in de buurt zelf. Daar staat tegenover een indicatieve baat die bestaat uit (minimaal) drie maanden detentie die werd voorkomen. Naast politie-inzet en het voorkomen van één overtreding van de wegenverkeerswet. Het ligt bovendien in de lijn der verwachting dat Enrique ook na zijn (voorkomen) detentie ook in dezelfde behandeling voor zijn drankgebruik en blowen had gemoeten.
directe kosten & baten IRIS in de buurt behandeling 2e lijn verslaving indirecte kosten & baten voorkomen 3 maanden detentie voorkomen politie-inzet voorkomen overtreden wegenverkeerswet
kosten € € kosten
baten 1.275,00 8.000,00 baten € € €
20.700,00 2.700,00 910,00
18
CASUS 5 // EGBERT Toen Egbert 62 werd, moest hij verplicht met pensioen terwijl hij het op zijn werk nog zo naar zijn zin had. Voor zijn gevoel werd hij aan de kant gezet, en daar kon hij maar moeilijk mee omgaan. Tien jaar later is zowel zijn huis als zijn leven een bende. Het enige waar hij nog toe in staat is, is zijn dagelijkse tochtje naar de winkel. Daar haalt hij dan drank. Verder heeft hij te veel pijn om iets anders te ondernemen. Hij zit dus de rest van de dag in z’n stoel te drinken. Plassen doet hij in een emmertje naast z’n stoel want de toilet is te ver weg. Aan schoonmaken opruimen of de post openmaken komt hij al tijden niet meer toe. INTERVENTIE De thuiszorgorganisatie vraagt IRIS in de buurt om eens met Egbert te praten over zijn drankgebruik. Egbert geeft aan niet heel veel te drinken, maar schaamt zich zichtbaar voor zijn situatie. Tijdens het gesprek geeft hij aan wel erg graag in een aanleunwoning woning te wonen met meer intensieve zorg om hem heen. Ook zou hij wel graag willen dat zijn huis opgeruimd was. De laatste keer dat hij dit aan het Leger des Heils had gevraagd kon het niet door gaan, maar hij weet niet meer waarom niet. IRIS in de buurt regelt via ’Werk en Activiteiten’ van IrisZorg dat Egbert’s huis en tuin voor 70 euro worden schoongemaakt. Ook spreek IRIS in de buurt met de thuiszorgorganisatie af dat zij gaan zoeken naar een alternatieve woonvorm. Binnen twee weken is er een ZZP4-indicatie geregeld en een maand later komt een geschikte zorgwoning beschikbaar. AFRONDING In de aanloop naar Egberts verhuizing gaat het hem niet voor de wind. Hij wordt thuis beroofd door twee mannen die zich voordoen als medewerkers van een zorginstelling. Ook komt hij op straat hard ten val en wordt opgenomen in het ziekenhuis. In die periode neemt hij vaak met IRIS in de buurt contact op om langs te komen. Na de verhuizing gaat het niet veel beter. In het winkeltje in de buurt kan Egbert aan sterke drank komen. Als IRIS in de buurt en andere hulpverleners een paar dagen niets van Egbert gehoord hebben gaat een adviseur langs. Er wordt niet opengedaan, maar er komt wel gekreun uit het appartement. Als het gelukt is de deur te openen vinden ze Egbert liggend op tafel. Hij heeft te veel pijn om er af te komen. Het appartement is ernstig vervuild en stinkt naar ontlasting. Egbert wordt opgenomen op de gesloten afdeling ouderenpsychiatrie en krijgt daar de hulp die hij nodig heeft.
19
LEGITIMITEIT, BETROKKENHEID EN RENDEMENT De situatie van Egbert is moeilijk te duiden in het begrippenkader dat hierboven werd gehanteerd. De waarde van de interventie van IRIS in de buurt zit vooral verscholen in het feit dat Egbert via een gesprek over zijn huisraad en drinkgedrag, in relatief korte tijd in een passende voorziening terecht is gekomen. Immers, als dat niet was gebeurd was Egbert er nu vermoedelijk niet meer geweest. En dat maakt het moeilijk, zo niet ondoenlijk, om de toegevoegde waarde van deze interventie uit de doeken te doen. Een aantal dingen is wel duidelijk. IRIS in de buurt bleef het vertrouwen krijgen van Egbert, terwijl hij in de veronderstelling was te zijn overvallen door mensen van een zorginstelling. En tijdens zijn tegenslagen was het contact goed. FINANCIËLE KOSTEN EN BATEN Als gevolg van de inzet van IRIS in de buurt wordt Egbert in korte tijd van een aanleunwoning,
opgenomen
in
een
gesloten
psychiatrische
afdeling
van
een
verzorgingshuis. Daar is hij op zijn plek. Dat is een uiting van onze beschaving. Maar dat resulteert ook in hoge kosten. Daar staat tegenover dat dit een oplossing is voor Egbert. In tegenstelling tot de kosten die voorkomen werden door IRIS in de buurt. Die tellen weliswaar niet zo hard op als de directe kosten, maar ze lossen ook niets op.
directe kosten & baten IRIS in de buurt ZZP 4/ 2 maanden gesloten ouderenpsychiatrie/ jaar indirecte kosten & baten voorkomen bemoeizorg
kosten € € € kosten
baten 1.275,00 6.840,00 105.000,00
voorkomen huisuitzetting voorkomen maatschappelijke opvang/ jaar
baten € € €
7.500,00 7.000,00 36.500,00
CASUS 6 // ERIK Erik blowt graag. En hij zit graag aan meisjes, ook al als ze daar geen toestemming voor hebben gegeven. Daarom is hij onlangs ontslagen. Hij heeft op zijn werk een vrouwelijke collega betast. Erik’s moeder is nu bang dat hij iemand iets nog ergers aan gaat doen. Ze heeft aan MEE gevraagd waar ze met Erik heen kan om aan z’n cannabisgebruik te werken. MEE heeft vervolgens IRIS in de buurt gebeld. INTERVENTIE Na een eerste gesprek met Erik schat IRIS in de buurt in dat er geen verband is tussen het cannabisgebruik en het onzedelijke gedrag van Erik. Erik blowt naar eigen zeggen niet veel en er is bovendien nog iets anders gebeurd. Twee jaar geleden heeft Erik een ongeluk gehad. Sindsdien zijn de problemen met meisjes begonnen.
20
IRIS in de buurt adviseert laten onderzoeken of er een psychische oorzaak achter het onzedelijk gedrag ligt. Het is mogelijk dat dit bijvoorbeeld voortkomt uit een hersenbeschadiging die tijdens het ongeluk veroorzaakt is. Er ontstond gaandeweg enige haast bij het uitvoeren van het onderzoek. Er is inmiddels een aanklacht tegen Erik ingediend en hij moet binnenkort voorkomen. Zoals de zaak er nu voor staat wordt hij waarschijnlijk veroordeeld met een (kortdurend) verblijf in een Justitiële Jeugdinrichting (JJI) in het vooruitzicht. Maar als het klopt dat zijn gedrag psychische achtergrond heeft, zal een verblijf in een JJI hem niet beter maken. IRIS in de buurt zet in op een neurologisch onderzoek. Terwijl IRIS in de buurt dat verkent, blijkt dat die gedachtegang ook al in de jeugd-veiligheidsketen (politie, Raad voor de Kinderbescherming, BJZ) is opgekomen. Echter, omdat Erik’s identiteitspapieren verlopen waren is besloten om dan maar in te zetten op een justitieel traject. AFRONDING Na de interventie en aansporing van IRIS in de buurt is er een identiteitsbewijs geregeld voor Erik. Daarna is snel alsnog een neurologisch onderzoek gedaan. De uitkomst van dat onderzoek (die vanwege medisch beroepsgeheim niet bekend is bij IRIS in de buurt) heeft ertoe geleid dat het justitiële pad is afgewend en een ander behandel/ begeleidingstraject is ingezet. LEGITIMITEIT, BETROKKENHEID EN RENDEMENT Legitimiteit IRIS in de buurt zet zich in om een veroordeling van Erik te voorkomen. Als dit lukt is dat een legitieme bijvangst van een goede diagnose over Erik’s gedrag te stellen. Daarnaast laat het verhaal van Erik zien dat er een brede kennisbehoefte blijft over mogelijke oorzaken van cannabisgebruik. Want kennelijk is het predicaat ‘cannabisgebruiker’ soms al voldoende om deviant gedrag te verklaren. Betrokkenheid De kern van mensen betrekken bij hun eigen oplossing is vaak om scherp aan te geven, wanneer zij dit niet meer kunnen. Dat geldt ook voor Erik. Die kan aan z’n cannabisgebruik gaan werken, maar zijn gedrag richting meisjes zal daardoor niet veranderen. Daar moeten andere vormen van hulp voor worden gezocht.
21
Rendement Het rendement van IRIS in de buurt uit zich op verschillende vlakken. In de eerste plaats is IRIS in de buurt om snel oorzaak en gevolg anders te definieerden. Daardoor kan gericht gezocht worden naar een oplossing die Erik ook echt beter kan maken. Als daardoor ook nog een vrijheidsstraf zou zijn voorkomen is het rendement heel groot. Niet in de laatste plaats omdat Erik ook sowieso behandeld moet worden, vrijheidsstraf of niet. FINANCIËLE KOSTEN EN BATEN De inzet van IRIS in de buurt heeft geleid tot directe kosten. Kosten van de interventie zelf. Kosten van de identiteitspapieren. En van de behandeling cq. begeleiding die op gang is gekomen. Het is niet precies bekend wat voor type begeleiding of behandeling dit is. Daarom wordt hieronder uit gegaan van een gemiddelde psychiatrische behandeling, zonder opname. Daarmee is een rechtszaak vermeden. En een veroordeling tot een vrijheidsstraf van minimaal 12 weken, is de inschatting. Bovendien is voorkomen dat Erik allerlei “detentieschade” overhoudt aan zijn korte, nutteloze verblijf in jeugddetentie.
directe kosten & baten IRIS in de buurt identiteitspapieren inzet Raad voor de Kinderbescherming indirecte kosten & baten voorkomen JJI
kosten € €
behandeling 2e lijn psychiatrie
€
baten 1.275,00 29,00 € baten €
kosten
3.500,00 45.000,00
8.000,00
CASUS 7 // ELINE Eline heeft zichzelf weten te bevrijden uit het Amsterdamse prostitutiecircuit. Ze is het slachtoffer geworden van een loverboy. Haar “vriend” stelde haar voor de keuze om te kiezen voor hem of voor haar familie. Ze heeft gekozen voor haar familie. Nu is ze weer bij haar ouders ingetrokken om tot rust te komen na een zware periode in haar nog jonge leven. Ze wil graag hulp om haar leven op te pakken. Maar ze weet niet precies waarmee, hoe of wat. Ze heeft een intakegesprek gehad bij Rijnstad voor psychologische hulp, maar ze heeft ook veel vragen waar ze direct mee geholpen wil worden. De wijkagent raadt haar aan om met IRIS in de buurt te gaan praten. INTERVENTIE Als Eline bij IRIS in de buurt langsgaat om te praten, geeft ze aan dat ze vooral is geschrokken van de gemeente. Ze heeft daar een heel streng gesprek gehad over een uitkering en alle eisen die daar bij kwamen kijken. Met name de sollicitatieplicht ziet ze op dit moment niet zitten. Ze heeft ‘s nachts nachtmerries en is overdag nog niet tot veel in staat.
22
IRIS in de buurt geeft aan dat ze contact met de gemeente zullen opnemen. De gemeente geeft aan formeel niet af te zien van de sollicitatieplicht. Eline moet solliciteren al is het maar voor de vorm. IRIS in de buurt spreekt met Eline af dat ze vijf sollicitatiebrieven gaat versturen om aan de plicht van de gemeente te voldoen, terwijl ze eigenlijk niet van plan is om in te gaan op een eventuele uitnodiging van een werkgever. Daar is ze nog lang niet aan toe. Ze heeft zich net ontworsteld aan een vreselijke episode in haar leven. Daarnaast houdt IRIS in de buurt contact met haar over het verloop met andere hulpverlenende instanties. Drie weken na haar intake bij Rijnstad blijkt dat zij geen hulpverlening kunnen aangaan. Moviera gaat vervolgens kijken of zij iets kunnen betekenen. Een week later blijkt dat Moviera ook geen gepaste hulp kan bieden en dat psychologische hulp beter past. AFRONDING Een maand daarna (als Eline twee maanden terug bij haar ouders is) zijn de belangrijke voorzieningen bijna geregeld. Het voorschot voor de uitkering komt die week binnen en via de huisarts is er een verwijzing voor psychologische hulp gegeven. Nu kan ze op zoek naar hulp voor haar angsten en nachtmerries. LEGITIMITEIT, BETROKKENHEID EN RENDEMENT Legitimiteit Formeel is het natuurlijk niet legitiem om iemand aan te raden sollicitatiebrieven te laten schrijven, terwijl vooraf al duidelijk is dat het geen gemotiveerde sollicitatie is. Aan de andere kant bestaat er ook een risico om te veel van mensen op een (zeer) kwetsbaar moment te vragen. Het is dan ook de vraag of je als gemeente geen formele uitzondering voor kwetsbare mensen als Eline wilt maken. Betrokkenheid Zolang die uitzondering niet of moeilijk gemaakt kan worden, helpt het handelen van IRIS in de buurt in ieder geval veel stress voorkomen. En daardoor is Eline ook weer beter in staat om zelf de rest van haar problemen op te gaan lossen. Rendement Het rendement van IRIS in de buurt wordt bepaald door het beoordelen van de situatie op zijn merites. Met Eline als vertrekpunt en eindpunt. En haar toekomst in het vizier. Dan blijkt hier dat Eline gebukt gaat onder eisen waaraan zij op dit moment niet kan voldoen. IRIS in de buurt schat in dat het niet de bedoeling is van de protocollen en procedures van de gemeente, om Eline over de kling te jagen – waarschijnlijk terug de prostitutie in.
23
Daarom kiest ze om die reden voor een onorthodoxe aanpak. Die aanpak leidt ertoe dat Eline zich staande houdt. Bovendien houdt IRIS in de buurt vinger aan de pols in de periode dat andere hulpverlenende instellingen beoordelen dat zij haar niet kunnen ondersteunen. FINANCIËLE KOSTEN EN BATEN De interventie van IRIS in de buurt kost geld. Dat geldt ook voor de inzet van de psycholoog. En het consult bij de huisarts. Daar staat tegenover dat hoogstwaarschijnlijk voorkomen is dat het succes van het uittredingsprogramma uit de prostitutie teniet is gedaan. Eline stond op het punt weer de vlucht naar voren te kiezen en terug te keren in haar oude wereldje, waar ze wist wat ze kreeg. Een andere uitweg dan terug de prostitutie in gaan, was een plekje in een beschermde woonomgeving geweest. Wij schatten in dat die situatie minimaal zes maanden zou duren. directe kosten & baten IRIS in de buurt consult huisarts eerstelijns psycholoog indirecte kosten & baten teniet doen effect uittredingsprogramma prostitutie voorkomen beroep op beschermd wonen ± 6 maanden
kosten € € € kosten
baten 1.275,00 30,00 800,00 baten €
4.500,00
€
27.000,00
DEEL 3 // CONCLUSIES Wat is nu de maatschappelijke impact van IRIS in de buurt? Hierboven hebben we in beeld gebracht wat de adviseurs zoal doen voor de buurten waarin ze actief zijn, voor hun collega’s in de frontlijn van het sociale domein en achter voordeuren van gezinnen, stellen en alleenstaanden. Daarna zijn we dieper ingegaan op een aantal casus. Aan de hand daarvan hebben we de maatschappelijke waarde van IRIS in de buurt al vanuit de casus willen bepalen. Dat leidt tot een helder beeld van de impact die IRIS in de buurt maakt in de wijken, buurten en steden waarin ze actief is. En nog actief kan worden. Het beeld dat IRIS in de buurt nalaat op basis van bovenstaande, doen we hieronder in vier delen uit de doeken. In de eerste twee delen staan we apart stil bij de impact van respectievelijk het collectieve element in de aanpak van IRIS in de buurt en bij het individuele. Gaandeweg raken we ook aan hoe die twee zich tot elkaar verhouden, en elkaar versterken. Daarna trekken we een aantal korte gevolgtrekkingen uit de financiële analyse van de casus. Om te besluiten met onze visie op de consequenties van de impact van IRIS in de buurt voor de positionering van IrisZorg Preventie in het licht van de decentralisaties in het sociale domein, die in sneltreinvaart dichterbij komen.
24
1 // COLLECTIEF De collectieve interventies van IRIS in de buurt zijn voor het grootste deel evidence based of “theoretisch goed onderbouwd.” Dat betekent dat ze zin hebben. Dat de interventies an sich al resultaat opleveren. Maar IRIS in de buurt weet meer uit die interventies te halen, dan alleen de interventie zelf. De collectieve inzet van de adviseurs versterkt namelijk hun zichtbaarheid in de buurt. Voor zowel collega’s in de frontlijn als voor wijkbewoners. De adviseurs zijn aanwezig in de wijk. Maar hangen daar niet rond om aanwezig te zijn; ze zijn functioneel aanwezig. En vanuit die functionaliteit ontstaat een relatie. Met schoolleiders. Met buurvrouwen. Wijkagenten. Zorgnetwerken. Individuele professionals. Met huisartsen. En met bewoners en vrijwilligers. Die relaties vormen nu al een belangrijke basis voor de effectiviteit van de individuele interventies van IRIS in de buurt. Die basis zal in de loop van de tijd alleen nog maar sterker en belangrijker worden. Dezelfde zichtbaarheid en aanspreekbaarheid streven de adviseurs na met het onderhouden van contacten met ondernemers en de aanwezigheid op straat. Het is de adviseurs te doen om maatschappelijke relevantie. Die gaat vooraf aan professionele relevantie. Om die te bereiken doen ze nog van alles naast collectieve inzet. Zo staan ze op markten, verspreiden ze zogenoemde “zwerfboeken”, doen ze mee aan voetbalwedstrijdjes in de buurt en organiseren ze een klein popfestivalletje mee. Daardoor weten veel mensen IRIS in de buurt beter te vinden en bereiken dan grote instellingen. De collectieve inzet in het verband van IRIS in de buurt verandert ten opzichte van traditionele preventie. Die is meer gericht op het meehelpen oplossen van concrete casuïstiek in teams van collega frontlijnprofessionals van andere organisaties. Die casus vormen dan niet alleen het object van studie, maar ook de leeromgeving om kennis over te dragen door ervaringsleren. Dat leidt bijvoorbeeld tot snellere en adequatere signalering. En daarmee eerdere inzet van lichtere specialistische hulp. Voorlichting is kleinschaliger; gericht op kleine communities van ouders of jongeren.
2 // INDIVIDUEEL Als het gaat om hun inzet voor individuele huishoudens, is de belangrijkste conclusie misschien wel dat de adviseurs van IRIS in de buurt geen hulpverleners zijn. Zo beschouwen ze zichzelf niet, en zo worden ze ook niet bekeken door de mensen die ze helpen. Ze zijn adviseurs. Die adviesrol pakken ze vervolgens wel heel breed op. Advies en actie gaan gelijk op. Dat is de cultuur van IRIS in de buurt. Omdat IRIS in de buurt wordt gevormd door een klein team, hoeven ze zich tegenover niemand te verantwoorden in termen van wat ze niet doen. Ze doen het wel.
25
Om van daaruit te kijken waar zij goed in zijn, en anderen beter. Het valt op dat de adviseurs van IRIS in de buurt heel veel lol hebben met elkaar, met de mensen die ze helpen en met de professionals waarmee ze samenwerken. Dat werkt vertrouwenwekkend en drempelverlagend. Zowel voor burgers als voor samenwerkingspartners. Daardoor ontstaat echt menselijk contact. En de kans om te relativeren van wat er aan de hand is. Wat weer helpt om mensen hun problematiek te laten overzien. IRIS in de buurt is geen brief die mensen niet durven open te maken. De kloven die kunnen ontstaan tussen professionals en individuele burgers moeten continu gedicht blijven, om de effectiviteit van begeleiding en behandeling gestand te doen en zwaardere of duurdere zorg te voorkomen. IRIS in de buurt doet dat onder andere door de uitkomst van bepaalde protocollen en procedures af te zetten met de bedoeling van het beleid dat daarachter schuil gaat. De adviseurs zoeken naar de legitimiteit achter de legitimiteit, zou je kunnen zeggen. Met als doel om meer betrokkenheid en meer rendement te realiseren in de oplossingen die de adviseurs samen met de huishoudens maken.
26
3 // FINANCIEEL In financieel opzicht valt vooral op dat de kosten die IRIS in de buurt voorkomt door te interveniëren (indicatieve baten) snel hoog oplopen. De casus laten zien dat IRIS in de buurt twee keer zo hoge kosten voorkomt, door in te zetten op minder zware zorg, hulp en voorzieningen. Dat is een conservatieve berekening. Dat betekent twee dingen. Ten eerste betekent het dat IRIS in de buurt preventief werkt. Het voorkomt hoge kosten in de toekomst. En dat is ook de bedoeling. Ten tweede zien we dat de indicatieve baten als resultaat van IRIS in de buurt op verschillende begrotingen zullen
neerslaan.
Daardoor
ontstaat
een
klassiek
attributieprobleem.
Met
de
decentralisaties in het vooruitzicht, zijn dat gelukkig wel steeds minder begrotingen. Het is dan meestal ofwel de begroting van de gemeente, ofwel die van de zorgverzekeraars (in het bijzonder de grootste in de regio). Maar vlak ook de justitiebegroting niet uit.
!€!300.000,00!!
!€!279.510,00!!
!€!250.000,00!!
!€!200.000,00!!
!€!139.699,00!!
!€!150.000,00!!
!€!100.000,00!!
!€!50.000,00!! !€!16.000,00!! !€!4.060,00!! !€!.!!!! indica4eve!kosten!
directe!kosten!
directe!baten!
indica4eve!baten!
De consequentie daarvan is dat de kosten van IRIS in de buurt in een ideale situatie op lokaal of regionaal niveau gedragen worden door zowel de gemeente als de (grootste) zorgverzekeraars. Beiden hebben immers baat bij de interventies. De formele positie van de inkoop van IRIS in de buurt zou daarom bijvoorbeeld ondergebracht kunnen worden in de afspraken over gezamenlijke inkoop tussen gemeente en verzekeraars. Omdat de huishoudens waarin IRIS in de buurt actief is, hoofdzakelijk onderdeel uitmaken van de groep minima in een stad is het ook interessant om aansluiting te vinden in de collectieve polis die de meeste gemeenten voor minima onder hun bevolking overeenkomen met een verzekeraar.
27
TENSLOTTE: DE DRIE DECENTRALISATIES Wat betekent dit nu voor de grootste verandering in onze verzorgingsstaat sinds Thorbecke; voor de drie decentralisaties? IRIS in de buurt sorteerde daar al vroegtijdig op voor, maar wat betekent de impact van vandaag voor de plek in de nieuwe ordening van de lokale verzorgingsstaat van morgen? Een belangrijk ankerpunt om onze visie op de positie van IRIS in de buurt te formuleren, vinden we in de ontwikkeling van lokale wijkteams. Dat zijn teams van professionals die zich gezamenlijk als generalist bewegen in een wijk, buurt of dorp en de meeste zorgvragen van burgers in de buurt oplossen. Dat doen burgers zelf, met elkaar, of met behulp van het wijkteam. In de ideale situatie is IRIS in de buurt één van de belangrijkste kernpartners van meerdere wijkteams in een stad. Waarom? Omdat de situaties die IRIS in de buurt tegenkomt niet alleen vragen om een min of meer specialistische kijk op de zaak vanuit inhoud, maar ook om snelheid. De zaken van IRIS in de buurt kunnen in korte tijd zo ontwrichtend werken voor gezinnen, met enorme maatschappelijke kosten tot gevolg, dat snel en doortastend alleen maar samen kunnen gaan om dat te voorkomen. Dat kan alleen maar betekenen dat IRIS in de buurt direct onder de knop zit van wijkteams. Precies om datgene te doen wat ze nu al doen. Helpen signaleren, helpen oplossen en snel inspringen als het nodig is. Maar IRIS in de buurt verhoudt zich niet alleen tot de door-gedecentraliseerde wijkteams. Ook in de veiligheidsketen speelt ze een belangrijke rol. Daarin vullen de adviseurs de witte vlekken in, die niet optimaal met justitiële maatregelen opgelost kunnen worden.
28
