erborgen waarde Over de opbrengst van geneesmiddelen voor de samenleving

verborgen waarde Over de opbrengst van geneesmiddelen voor de samenleving

Inhoud 5 Woord vooraf 9 Investeren in vooruitgang 12 Waarden van geneesmiddelen Geneesmiddelen ... helpen ziekten de wereld uit ... verhelpen klachten ... zorgen voor minder sterfte ... verlengen ons leven ... overrulen een doodvonnis ... verhogen de kans op overleving ... verlengen het leven van ernstig zieke patiënten ... verbeteren de kwaliteit van leven ... verhinderen een snelle progressie van ziekte ... geven antwoorden op zeldzame vragen ... maken een behandeling op maat mogelijk ... houden de arbeidsproductiviteit op peil ... zorgen voor minder of kortere ziekenhuisopnames ... geven patiënten weer macht over hun eigen leven ... worden steeds gemakkelijker in het gebruik ... geven steeds minder bijwerkingen ... bieden hoop aan patiënten voor wie het uitzicht beperkt is ... zijn goed voor de werkgelegenheid ... brengen ons steeds een stapje verder ... vormen een onmisbare factor in de kenniseconomie

90 En het mooie is: het levert nog geld op ook!

4 / verborgen waarde

verborgen waarde / 5

Woord vooraf Weinig gebeurtenissen hebben meer invloed op de vooruitgang in de zorg dan de introductie van nieuwe geneesmiddelen. Soms maken we onvoorstelbare reuzensprongen: voor ziekten die voorheen dodelijk waren, komt dan een behandeling beschikbaar waardoor patiënten goede vooruitzichten hebben. Of er komen vaccins op de markt die de kans op een uitbraak van bedreigende infectieziekten aanzienlijk verkleinen. HIV/AIDS, tot voor kort een dodelijke ziekte, is nu een chronische ziekte geworden. Verbeterde oncologische therapieën hebben ertoe geleid dat bijna twee van de drie kankerpatiënten de ziekte inmiddels overleven. Behandeling van hart- en vaatziekten voorkomt het overlijden van miljoenen mensen. De hedendaagse maagzuurremmers dringen het aantal maagoperaties terug. De verschillende insulines voorkomen veel complicaties en zelfs doden ten gevolge van diabetes. Effectieve behandelingen van astma heeft het aantal ziekenhuisopnames onder kinderen drastisch verminderd en het schoolverzuim teruggebracht van 1 tot minder dan een halve dag per patiënt.


Het is maar een greep uit de bekende, zichtbare voorbeelden van wat de vooruitgang in de ontwikkeling van geneesmiddelen heeft betekend voor de behandeling van ziekten. Daarbij zijn echt grote doorbraken natuurlijk geen dagelijkse kost. Veel vaker slagen onderzoekers en bedrijven erin om stapsgewijs vooruitgang te boeken. Een paar maanden langer leven, meer tijd pijnvrij doorbrengen, net iets minder zichtbaarheid van een aandoening: het lijkt misschien beperkte winst, maar voor patiënten en hun omgeving kan het onbeschrijflijk veel waarde hebben. Net als verbeterde toedieningsvormen of een lagere frequentie van toediening. Niet alleen verkleinen dat soort verbeteringen de impact die een behandeling heeft op het leven van een patiënt, ook verhogen ze vaak de therapietrouw en daarmee het te verwachten resultaat. En dan heb ik het nog niet gehad over alle voordelen die continue vooruitgang in de geneesmiddelensector aan economische waarde met zich meebrengt. Omdat de ontwikkeling en de productie gepaard gaat met veel hoogwaardige werkgelegenheid, maar ook omdat goed behandelde mensen het ziekteverzuim terugdringen en de arbeidsproductiviteit verhogen.


Geneesmiddelen vertegenwoordigen een ongekende waarde. Ze hebben meer opgeleverd voor de volksgezondheid dan elke andere interventie, afgezien van verbeterde sanitaire voorzieningen en de levering van schoon water. Het is alleen lang niet altijd even zichtbaar. Daarom zetten we met dit boekje even de schijnwerpers op die verborgen waarde. Om tegelijkertijd áchter de schermen onverdroten te blijven zoeken naar nieuwe doorbraken en verdere verbeteringen. Want wie vooruit wil, staat nooit stil. Michel A. Dutrée Directeur Nefarma



Investeren in vooruitgang Droom even mee: zou het niet fantastisch zijn als we konden beschikken over één geneesmiddel, kosteloos en onbeperkt beschikbaar, onmiddellijk werkend bij ieder individu, tegen elke denkbare aandoening!? Hoe spijtig ook, dat wondermiddel zal nooit uitgevonden worden. Maar toch: we zijn een aardig eind op weg. We komen steeds meer te weten over de werking van het menselijk lichaam, over allerlei defecten daaraan en over de mogelijkheden die we hebben om aandoeningen te voorkomen, te genezen of ermee te leren leven. Mede dankzij de onstuitbare opmars van steeds weer nieuwe en betere geneesmiddelen hebben we in de voorbije decennia grote vooruitgang geboekt bij de bestrijding van ziekten en de verbetering van de gezondheidszorg. Daar profiteren we van, zowel in welzijn als welvaart. Want geneesmiddelen dragen niet alleen bij aan een gezondere samenleving; ze stimuleren ook de economie in een land. Ga maar na: aan de kant van onderzoek en ontwikkeling levert het hoogwaardige werkgelegenheid op; in de wetenschap, bij de overheid, in het be-


drijfsleven. En belangrijker nog: gezonde mensen en optimaal behandelde patiënten leveren een belangrijke bijdrage aan het functioneren van de samenleving. Medicijnen genezen, verhelpen, vertragen of voorkomen verergering van klachten. Daarmee kunnen ziekenhuisopnamen uitgesteld of zelfs vermeden worden. Dankzij de voortdurende vooruitgang - veelal stapsgewijs, soms revolutionair - hebben we steeds betere antwoorden op de dilemma’s waar de gezondheidszorg zich non-stop voor gesteld ziet. Al decennia lang zijn er successen. Ernstige infectieziekten als difterie, kinkhoest, hepatitis B, mazelen en rodehond vormen dankzij goed werkende vaccins in ons land geen serieuze bedreiging meer. Aids was tot voor kort een dodelijke ziekte. Dankzij innovatieve geneesmiddelen leven deze patiënten nu tientallen jaren langer en kunnen ze gewoon deelnemen aan het economische en sociale leven. Afgelopen jaren zijn er successen geweest bij diabetes, reuma en andere auto-immuunziekten. Kankerpatiënten kunnen met innovatieve geneesmiddelen steeds beter worden geholpen: op dit moment overleeft ruim zestig procent deze vreselijke ziekte en wordt kanker meer en meer een chronische ziekte. Sommige vormen van kanker kunnen zelfs al hele-


maal worden genezen. Recent zijn er nog nieuwe middelen geregistreerd voor huid- en prostaatkanker. Meer oncologische innovaties kloppen aan de deur. Steeds vaker zien we ook geneesmiddelen voor de behandeling van zeldzame ziekten, de zogenaamde weesgeneesmiddelen. Maar we zijn er nog lang niet. Effectieve therapieën voor bijvoorbeeld Alzheimer en de ziekte van Duchenne zijn voorlopig nog toekomstmuziek. We krijgen die vooruitgang niet voor niets. Gedegen onderzoek en ontwikkeling van nieuwe behandelmethoden kosten veel geld; bedragen van een miljard euro of meer voor een nieuw geneesmiddel zijn geen uitzondering. Deze kosten moeten gedurende de beperkte patentperiode worden terugverdiend en worden in Nederland betaald uit onze collectieve ziektekostenpremies. Voor een eerlijke beoordeling moeten we die lasten bezien in relatie tot de baten. Met z’n allen leven we langer, met meer kwaliteit. We dragen meer bij aan het arbeidsproces. We kunnen beter behandeld worden, brengen minder tijd door in het ziekenhuis, hoeven niet zo snel geopereerd te worden en kunnen langer zonder rolstoel. Wie al die opbrengsten meerekent, ziet nieuwe geneesmiddelen niet meer als kostenpost, maar als een waardevolle investering die zichzelf ruimschoots terugverdient.



Waarden van geneesmiddelen


Geneesmiddelen helpen ziekten de wereld uit Mede dankzij de ontwikkeling van effectieve geneesmiddelen en vaccins zijn ziekten waaraan in de vorige eeuw nog heel veel mensen overleden, met succes bestreden; sommige virussen zijn zelfs helemaal uitgeroeid.


een voorbeeld: Polio is een ziekte die veroorzaakt wordt door infectie met een virus, het poliovirus. De meeste geïnfecteerden merken niets van het virus. Minder dan een procent van de patiënten krijgt te maken met spierverlammingen. Deze verlammingen kunnen ongeneeslijk zijn en tot blijvende spierzwakte leiden, bij kinderen in de groei tot misvormingen. Patiënten sterven als de ademhalingsspieren verlamd raken. Er is geen effectieve medische behandeling beschikbaar, maar al in het begin van de jaren vijftig van de vorige eeuw is een vaccin ontwikkeld dat zorgt voor een effectieve bescherming van de mens en dat voorkomt dat het virus zich van mens naar mens kan verspreiden. In de wereld is door vaccinaties het aantal sterftegevallen de afgelopen tientallen jaren dan ook spectaculair gedaald en kan het virus zich minder goed verspreiden, waardoor het niet veel meer voorkomt. In Nederland was de laatste grote epidemie in 1956. Vanaf 1957 maakt polio deel uit van het Rijksvaccinatieprogramma en wordt het merendeel van de kinderen ingeënt tegen polio. Tegenwoordig komt polio nog regelmatig voor in zes landen in Azië en Afrika. Een intensief vaccinatieprogramma daar moet ervoor zorgen dat het poliovirus na het pokkenvirus en het runderpestvirus als derde virus compleet wordt uitgeroeid.



75

60

400.000 300.000

45

200.000 30 100.000 15

0 1990

1995

2000

2005

2010 0 1950

1960

1970

1980

1990

2000

Figuur 1. Geschatte aantallen gevallen van polio, wereldwijd per jaar

Figuur 2. Aantal sterfgevallen aan polio in Nederland

Stierven er eind jaren tachtig wereldwijd nog honderdduizenden mensen aan polio, in tien jaar tijd is dat aantal geminimaliseerd. In de negentiger jaren stabiliseerde het aantal poliododen op een aantal dat lager ligt dan tweeduizend per jaar. (Bron: Bill & Melinda Gates Foundation, annual letter, 2011)

Na een hoge piek in de jaren vijftig en een stabilisatie in de periode daarna, is dankzij een effectief vaccin (en opname daarvan in het Rijksvaccinatieprogramma) het aantal sterfgevallen aan polio in Nederland teruggebracht tot nagenoeg nul. (Bron: CBS, Doodsoorzakenstatistiek)


Geneesmiddelen verhelpen klachten Als een ziekte, kwaal of aandoening niet of niet direct kan worden bestreden, maken geneesmiddelen het dikwijls mogelijk om de symptomen te bestrijden en bijbehorende klachten te verhelpen of in ieder geval te verminderen.


een voorbeeld: Pijn is een beschermingsmechanisme van het lichaam dat waarschuwt voor (potentiële) beschadiging. Het is een ingewikkeld verschijnsel, waarbij zowel lichamelijke, mentale als omgevingsfactoren een rol spelen. Pijn is subjectief, omdat het van persoon tot persoon verschilt. Pijn is wat iemand zegt dat het is en treedt op wanneer iemand zegt dat het optreedt. Daarnaast zijn er veel soorten en gradaties van pijn. Pijn komt veel voor bij kanker. Het heeft verschillende oorzaken, zoals een tumor of uitzaaiing die voor druk op een zenuw zorgt of tumorgroei in de botten. Patiënten kunnen ook pijn krijgen als gevolg van een operatie of een bestraling. Het is belangrijk om pijn goed te behandelen, om zo de kwaliteit van leven van mensen die aan pijn lijden te behouden of te verhogen. Wetenschappelijk onderzoek richt zich op het verder verbeteren van bestaande pijnmedicatie en nieuwe geneesmiddelen. De laatste jaren zijn nieuwe middelen beschikbaar gekomen om pijn te verlichten, waaronder snelwerkende middelen tegen doorbraakpijn, een ernstige, plotseling optredende, kortdurende pijn bij kanker. Deze wordt bestreden met specifieke pijnstillers, die snel door het lichaam worden opgenomen en binnen enkele minuten werken. Effectieve manieren van toediening zijn het gebruik van neussprays, lollies en smelttabletten.



Nieuwe pijnstillers zorgen al na een paar minuten voor verlichting van pijn bij de patiënt. Dankzij deze geneesmiddelen krijgt de patiënt in een zeer moeilijke levensfase een stuk controle terug. Patiënten kunnen zelf weer plannen maken, omdat ze de pijn kunnen controleren. De benodigde dosis van het geneesmiddel is voor elke patiënt anders.

Gemiddeld verschil in pijnintensiteit

4

Figuur 3. Snellere verlichting van pijn bij patiënten In de grafiek is het verschil in pijnintensiteit bij kankerpatiënten behandeld met een geneesmiddel dat de pijn verzacht, of met een placebo, afgezet tegen de tijd. (Bron: Rauck, R. et al. (2009). Curr. Med. Res. Opin. 25 (12): 2877-2885)

Geneesmiddel

3

Placebo

2

1

0 Minuten

10

20

30

40

50

60



Geneesmiddelen zorgen voor minder sterfte

een voorbeeld: Vaak komt een ernstige aandoening niet alleen. Patiënten die bijvoorbeeld leiden aan leukemie, luchtweginfecties, maar ook mensen met chronische aandoeningen als sarcoïdose en taaislijmziekte, hebben een zwakker immuunsysteem. Dit geeft allerlei micro-organismen de kans om het lichaam binnen te dringen en zich daar te verspreiden en vermenigvuldigen. Een infectie met de schimmel Aspergillus kan bij de patiënt vaak hoesten, koorts, pijn op de borst en ademhalingsproblemen veroorzaken. Als de schimmel zich verspreidt naar andere weefsels, kunnen nieren leverfalen en ademhalingsproblemen ontstaan. In circa tachtig procent van de infecties kan dit tot de dood leiden.

De voortdurende ontwikkeling en introductie van nieuwe geneesmiddelen draagt bij aan een afname van het aantal mensen dat aan een bepaalde aandoening overlijdt.

100%

Nieuw geneesmiddel 70,8%

overlevende patiënten

80 60

Oude behandeling 57,9%

40

Een effectieve behandeling is mogelijk met antischimmelmiddelen (antimyotica). Er is een aantal antimyotica beschikbaar, die echter niet alle schimmelinfecties even effectief bestrijden. Nieuwe middelen zijn daarom nog steeds nodig en kunnen levensreddend zijn. Uit een omvangrijke klinische studie bleek dat behandeling met een nieuw antimyoticum tot dertien procent minder sterftegevallen leidt dan bij de tot dan toe gebruikelijke behandeling.

20

Figuur 4. Minder patiënten overlijden aan schimmelinfectie

0 0 weken

2

4

6

8

10

12

Door behandeling met een innovatief antibioticum overlijden veel minder patiënten aan de schimmelinfectie Aspergillus. (Bron: Herbrecht, R. et al. (2002). New Eng. J. Med. 347: 408-415)



Geneesmiddelen verlengen ons leven

een voorbeeld:

Farmaceutische bedrijven hebben door voortdurend te zoeken naar nieuwe geneesmiddelen een belangrijke bijdrage geleverd aan de toename van de levensverwachting van de Nederlandse bevolking.

82,9 72,6

75,3

76,5

79,2

80,1

80,6

82,7

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

70,3

71,4

70,8

72,5

73,8

75,5

78,8

Figuur 5. Absolute levensverwachting in jaren (Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek, 2012)

2011

79,2

Al tientallen jaren neemt onze levensverwachting ieder jaar met minimaal enkele maanden toe. Lag die in 1950 nog maar nauwelijks boven de zeventig jaar, tegenwoordig bereikt de Nederlandse man gemiddeld een leeftijd van bijna tachtig jaar, terwijl vrouwen nog drie jaar ouder worden. Het verschil in levensverwachting tussen beide seksen was in de jaren zeventig en tachtig nog zo’n zeven jaar, maar is daarna kleiner geworden. Mannen boekten vanaf 1980 een winst van meer dan zes jaar, vrouwen zijn sindsdien gemiddeld ruim drie jaar ouder geworden. Feit is dat voor zowel mannen als vrouwen een constante toename te zien is. Daarvoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen, waaronder minder kindersterfte en betere gezondheidszorg met toegenomen medische mogelijkheden, veelal dankzij innovatieve geneesmiddelen. De Amerikaanse econoom Frank Lichtenberg heeft met zijn onderzoek naar de impact van de lancering van nieuwe geneesmiddelen aangetoond dat die middelen tussen 1986 en 2000 verantwoordelijk waren voor ten minste veertig procent van de gewonnen levensjaren. Betere opsporing en diagnose van ziekten en aandoeningen maken dat we deze eerder kunnen herkennen en behandelen, waarbij ook nog eens betere behandelmethoden voorhanden zijn. Mede daardoor blijven ook mensen met een chronische aandoening langer leven.


Geneesmiddelen overrulen een doodvonnis


een voorbeeld: Nieuwe (of muterende) infecties en virussen kunnen elk moment de kop opsteken. Lang niet altijd zijn ze bedreigend voor de volksgezondheid en vaak is een behandeling snel beschikbaar. Maar dat is niet altijd het geval. Het komt zeker ook voor dat we ergens op de wereld worden geconfronteerd met nieuwe ziekten, waarop artsen en farmaceutische bedrijven het antwoord niet direct paraat hebben.

Door de komst van nieuwe geneesmiddelen en vaccins zijn ziekten die voorheen onherroepelijk de dood tot gevolg hadden inmiddels te voorkomen, te genezen, of een chronische ziekte geworden.

AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) is een ziektebeeld dat veroorzaakt wordt door het HIV-virus. Een infectie met HIV leidt tot de vernietiging van de afweer die het menselijk lichaam heeft tegen bedreigingen van buiten. Deze verminderde afweer resulteert weer in een grotere gevoeligheid voor infecties. Van iets eenvoudigs als een schimmel in de mond kan iemand dan ineens ontzettend ziek worden. Op een zeker moment daalt de weerstand van de HIV-patiënt zo ver, dat hij infecties en bepaalde vormen van kanker krijgt waarvan een gezond mens geen last zou hebben. Op dat moment zeggen we dat hij AIDS heeft. AIDS-patiënten sterven zes tot achttien maanden na oplopen van de infectie. Midden jaren negentig kwamen de zogeheten proteaseremmers op de markt. In combinatie met andere geneesmiddelen kon de groei van het virus sterker en langer worden geremd.


Patiënten werden hierdoor minder snel ziek en bleven langer leven. Wel was het innameschema ingewikkeld. Pas deze eeuw werden de geneesmiddelen zo aangepast dat ze nog maar een paar keer per dag hoefden te worden geslikt. Inmiddels volstaat vaak één keer per dag. Een complicerende factor is het optreden van bijwerkingen op de langere termijn. Ook kan het virus ongevoelig worden voor de geneesmiddelen. Deze twee oorzaken maken dat patiënten regelmatig van medicatie moeten wisselen.


600

500

400

300

200

100

0

Figuur 6. Aantal nieuwe aidspatiënten en aidsdoden, 1983-2010 (Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek, 2012)

1983

1990

2000

2010

Nieuwe aidspatiënten Overleden aan aids


Geneesmiddelen verhogen de kans op overleving In diverse ziektegebieden overleven steeds meer mensen door de komst van steeds weer nieuwe behandelmethoden, toenemende kennis van de aandoening en betere diagnosestelling.


een voorbeeld: Kanker is, zeker in de westerse wereld, al geruime tijd een van de belangrijkste doodsoorzaken. Het komt overal in het lichaam voor en ontstaat als tijdens de vermenigvuldiging van cellen iets misgaat. Dan ontstaat wildgroei die goedaardig of kwaadaardig kan zijn. Bij goedaardige wildgroei ontstaat wel een zwelling, maar die groeit niet door weefsels heen en verspreidt zich niet door het lichaam. Kwaadaardige cellen doen dit wel. Hoewel wereldwijd nog altijd vele miljoenen mensen aan deze ziekte overlijden, is in de voorbije decennia grote vooruitgang geboekt in de bestrijding. Levensverlengende en levensreddende behandelingen zijn tegenwoordig goed mogelijk. Sinds 1980 is de gemiddelde levensverwachting voor kankerpatiënten met drie jaar toegenomen en voor een belangrijk deel is dat te danken aan nieuwe behandelmethoden met medicijnen. Andere studies tonen aan dat geneesmiddelen voor vijftig tot zestig procent verantwoordelijk zijn voor de toename van overleving sinds 1975. Een middel om de vooruitgang in de kankerbestrijding te meten is de ‘vijfjaarsoverleving’. Was die voor patiënten die in 1989 de diagnose kregen nog maar 47 procent, voor patiënten die het slechte nieuws in 2004 te horen kregen was die al


gegroeid tot tegen de zestig procent. Met name voor borstkanker, prostaatkanker en huidkanker zijn de cijfers uitermate positief: de meest recente cijfers laten zien dat vijf jaar na de diagnose bijna negentig procent van deze patiëntengroepen nog in leven is. In de wetenschap dat wereldwijd bijna duizend nieuwe geneesmiddelen tegen kanker in de pijplijn zitten, is de verwachting gerechtvaardigd dat de vooruitgang zich in de komende jaren verder zal voortzetten.


1989 1993

1994 1998

1999 2003

2004 2008

1989 2008

Alle typen kanker

47%

51%

54%

59%

+12%

Man

40%

45%

49%

55%

+15%

Vrouw

55%

57%

59%

62%

+7%

Borstkanker

77%

80%

84%

86%

+9%

Prostaatkanker

64%

77%

82%

86%

+22%

Colorectale kanker

54%

55%

58%

61%

+7%

Darmkanker

55%

56%

58%

60%

+5%

Endeldarmkanker

52%

56%

57%

63%

+11%

Longkanker

13%

12%

12%

15%

+2%

Niet-kleincellige longkanker

15%

14%

14%

16%

+2%

Kleincellige longkanker

4%

4%

4%

6%

+2%

Huidkanker/melanoom

81%

84%

80%

87%

+6%

Baarmoederhalskanker

63%

64%

65%

66%

+4%

Figuur 7. Steeds meer mensen overleven kanker Voor vrijwel alle vormen van kanker zijn in de afgelopen decennia de overlevingskansen verhoogd. De grafiek laat zien hoeveel procent van de gediagnosticeerde patiënten vijf jaar na hun diagnose nog in leven waren, en hoe die percentages zich door de jaren heen ontwikkeld hebben. Hoewel de cijfers hoopvolle trends laten zien, is er zowel in algemene zin als op specifieke oncologische gebieden nog wel wat werk te verrichten. (Bron: Nederlandse Kankerregistratie)


Geneesmiddelen verlengen het leven van ernstig zieke patiënten


een voorbeeld: Prostaatkanker is in Nederland de meest voorkomende vorm van kanker bij mannen. Sinds 1990 sterven er volgens recente kankerregistratiecijfers elk jaar in Nederland ongeveer 2.500 mannen aan prostaatkanker. Daar staat tegenover dat het aantal nieuwe patiënten met prostaatkanker in dezelfde periode meer dan verdubbeld is. Dat wil zeggen dat de overleving met 50 procent verbeterd is. Dit is waarschijnlijk het gevolg van vroege opsporing, gevolgd door een steeds effectievere behandeling. Daar staat tegenover dat het aantal gevallen van prostaatkanker in de komende vijftien jaar naar verwachting fors zal stijgen. Dit omdat er meer ouderen komen en vooral oudere mannen prostaatkanker krijgen. Er blijft dus veel behoefte aan nieuwe behandelmogelijkheden.

Een vroege opsporing van de ziekte in combinatie met steeds betere behandelmethoden draagt in belangrijke mate bij aan langere overleving bij ernstige ziekten en aandoeningen.

In 2011 is een nieuwe geneesmiddel geregistreerd: een chemotherapeuticum voor ernstige vormen van prostaatkanker waarbij de bestaande behandelmethoden niet meer aanslaan. Klinisch onderzoek toont aan dat de overleving van patiënten mede behandeld met het nieuwe geneesmiddel verbetert ten opzichte van bestaande behandelingen: gemiddeld 15,1 maanden versus 12,7 maanden. Een jaar na behandeling is 64 procent van de patiënten mede behandeld met het nieuwe geneesmiddel nog in leven. Twee jaar na behandeling zijn deze percentages 29 respectievelijk 12 procent.



100%

80

Innovatief geneesmiddel

Aandeel totale overleving

60

40

Oude behandeling

20

0 0 Maanden

6

12

18

24

30

Figuur 8. Overleving bij prostaatkanker De grafiek laat zien dat de overleving toeneemt bij prostaatkankerpatiënten bij wie het nieuwe middel is ingezet bij de chemotherapie. (Bron: De Bono, J.S. et al. (2010). Lancet 376 (9747): 1157-1154)


Geneesmiddelen verbeteren de kwaliteit van leven Een goede, tijdige behandeling met waar nodig de best mogelijke geneesmiddelen leidt niet alleen tot gezondheidswinst, maar maakt het voor veel patiënten mogelijk om hun eigen leven optimaal in te richten: zowel privé als in hun werk.


een voorbeeld: Er zijn naar schatting tussen 5000 en 8000 zeldzame aandoeningen: ziekten waaraan niet meer dan 5 op de 10.000 inwoners in de Europese Unie aan leiden. Veel van deze aandoeningen hebben een genetische basis en kunnen via genetisch onderzoek worden opgespoord. In Nederland wordt een aantal van deze aandoeningen opgespoord via de hielprik. Een van die aandoeningen is fenylketonurie (PKU). PKU is een erfelijke ziekte van de stofwisseling en komt voor bij 1 op de 18.000 kinderen. Bij gezonde mensen breekt het enzym fenylalaninehydroxylase (PAH) het aminozuur fenylalanine af. Bij patiënten met PKU is dit enzym afwezig of onwerkzaam, waardoor fenylalanine zich in het bloed en het ruggenmergsvocht ophoopt. Dit leidt tot de beschadiging van zenuwcellen en uiteindelijk van hersencellen. Patiënten met onbehandelde PKU zijn in het algemeen verstandelijk gehandicapt en hebben veel last van moeilijk te behandelen huidaandoeningen, zoals eczeem. Tot voor kort was PKU alleen goed te behandelen met een levenslang streng eiwitarm dieet aangevuld met aminozuursupplementen. Naast praktische bezwaren zijn er ook onduidelijkheden over de lange-termijn gevolgen van een eiwitbeperkt dieet. Ook is er een verhoogd risico op voedingsdeficiënties van bijvoorbeeld vitamine B-12. Bovendien kost een aangepast dieet veel geld.

Ter aanvulling van dit dieet is sinds 2008 een geneesmiddel beschikbaar. De actieve stof in dit geneesmiddel is als hulpstof betrokken bij de activiteit van het PAH-enzym. Het geneesmiddel bevordert afbraak van fenylalanine. In klinische studies heeft het middel aangetoond dat het in patiënten het niveau van fenylalanine in het bloed terugbrengt richting normale waarden. In de meeste behandelde patiënten is zes weken na de start van de behandeling de fenylalanine concentratie in het bloed in veel patiënten dichter bij de streefwaarde. Net zo belangrijk is het feit dat de patiënt meer kan: een grotere vrijheid in de keuze van het dieet en ruimte voor het af en toe afwijken daarvan. Zeker omdat het bij veel patiënten om kleine kinderen gaat is deze vrijheid van handelen heel belangrijk voor het gewone dagelijkse leven. Omdat het geneesmiddel niet bij alle patiënten effectief is, vindt voor de start van de behandeling een test plaats en krijgen alleen patiënten met positieve uitkomst dit geneesmiddel voorgeschreven.


Phe-supplement na 10 weken (mg/kg/day)


25 21.0 20 15 10 5

3.3

0 Behandeling

Innovatief geneesmiddel

Placebo

Figuur 9. Toename tolerantie fenylalanine De tolerantie voor fenylalanine in het dieet neemt na behandeling met het geneesmiddel sterk toe. Patiënten kregen naast een behandeling met geneesmiddel of placebo gecontroleerde hoeveelheden fenylalanine in de voeding, waarna gemeten werd of de hoeveelheid fenylalanine in het bloed op de streefwaarde bleef. Met geneesmiddel behandelde patiënten tolereerden meer dan zesmaal zoveel fenylalalanine in hun voedsel dan met placebo behandelde. (Bron: Trefz, F.K. et al., (2009). J Pediatr. 154 (5):700-707)


Geneesmiddelen verhinderen een snelle progressie van ziekte Tijdig ingrijpen met een geschikte behandeling kan verregaande problemen voorkomen en op die manier bijdragen aan het vertragen of zelfs tot stilstand brengen van een ziekteproces.


een voorbeeld: Bij patiënten met osteoporose wordt het botweefsel steeds minder sterk. Dat komt doordat het botmineralen verliest, zoals kalk. Hierdoor kunnen botten niet meer tegen sterke belasting en breken ze snel (vooral heup en pols) of zakken ze in (ruggenwervels). In Nederland zijn er ongeveer 15.000 mensen met osteoporose bekend bij huisartsen. Het werkelijke aantal ligt echter fors hoger, omdat lang niet iedereen met klachten de huisarts opzoekt. Mensen sterven niet direct aan osteoporose, maar de kans om te overlijden neemt wel toe na een doorgemaakte heupfractuur. Onderdeel van een effectieve behandeling van osteoporose is het gebruik van geneesmiddelen. Doel van de medicamenteuze behandeling is te zorgen dat de botmassa niet verder afneemt en (indien mogelijk) zelfs toeneemt. Hierdoor zal een bot sterker worden en minder makkelijk breken. Er zijn geneesmiddelen die ofwel de afbraak van het bot afremmen dan wel de aanmaak stimuleren. De grootste groep geneesmiddelen tegen osteoporose zijn de zogeheten bifosfaten. Deze middelen worden meestal dagelijks of wekelijks als tablet ingenomen en remmen de afbraak van het bot.



Van recente datum is de behandeling met biologische geneesmiddelen. Een nieuw ontwikkeld middel remt op een unieke wijze de botafbraak. Dit middel wordt twee maal per jaar via een onderhuids prikje toegediend. De botdichtheid neemt daardoor dusdanig toe dat de kans op allerlei botbreuken significant afneemt. Een driejarige behandeling met dit geneesmiddel leidt tot een 40 procent verminderde kans op een heupbreuk binnen die periode (zie figuur). De kans op wervelbreuken neemt af met 68 procent. Dit nieuwe geneesmiddel is tegenwoordig ook toegelaten voor een aantal andere indicaties, waaronder de behandeling van botverlies bij patiënten met prostaatkanker die een hormoonbehandeling ondergaan (waar botverlies een bijwerking is).

1.4% 1.2

Figuur 10. Minder risico op heupfractuur bij osteoporose De grafiek laat zien dat de incidentie van nieuwe heupfracturen afneemt bij behandeling met het geneesmiddel. Na drie jaar behandelen is het aantal heupfracturen met zo’n veertig procent teruggelopen. (Bron: Cummings, S.R. et al. (2009). New Eng. J. Med. 361 (8): 756-765)

Incidentie nieuwe heupfracturen

1.0

Placebo 0.8 0.6 0.4

Geneesmiddel

0.2 0 0 Maanden

6

12

18

24

30

36


Geneesmiddelen geven antwoorden op zeldzame vragen


een voorbeeld: Er zijn naar schatting tussen vijfduizend en achtduizend zeldzame aandoeningen: ziekten waaraan niet meer dan vijf op de tienduizend inwoners in de Europese Unie leiden. In Nederland zijn vaak maar tientallen tot honderden patiënten bekend. Veel van deze ziekten hebben een erfelijke oorsprong en kunnen door ouders aan hun kinderen worden doorgegeven.

Patiënten die lijden aan ziekten en aandoeningen die wereldwijd maar heel weinig voorkomen, kunnen dankzij geneesmiddelen soms weer gezond(er) worden of de kwaliteit van hun leven fors zien verbeteren.

Patiënten die leiden aan de zeldzame erfelijke ziekte ‘cryopyrinegeassocieerd periodiek syndroom’ (CAPS) leven met een lichaam dat de hele tijd in een verhoogde mate van ontsteking is.

1

2

Figuur 11. Zichtbaar minder last van zeldzame aandoening De beide foto’s laten zien welk gevolg de behandeling met innovatief geneesmiddel heeft voor de huid van de patiënt. Foto 1 toont de situatie voorafgaand aan behandeling, foto 2 laat zien hoe het 24 uur na behandeling is.


Recent is een geneesmiddel op de markt gekomen dat de ontstekingen in patiënten sterk afremt. Hierdoor verbetert de gezondheid van patiënten en kennen patiënten geen aanvallen meer. Ook gaat het de lange-termijneffecten van de ziekte tegen. Het geneesmiddel bestaat uit een eiwit dat in het lichaam aan het ontstekingseiwit bindt en dit daarmee onschadelijk maakt.

Start deel 2

Geneesmiddel

Placebo

50

0 0

Figuur 12. Geen last meer van aandoening Patiënten met CAPS geassocieerd met een bepaald DNA-patroon kregen in de eerste acht weken een wekelijkse injectie met het nieuwe weesgeneesmiddel. In het tweede deel kreeg de helft van de patiënten gedurende 24 weken wekelijks een placebo. Bij de andere helft werd de oorspronkelijke behandeling voortgezet. Gedurende de test werd eenmaal per maand gemeten hoeveel procent van de patiënten last kreeg van de aandoening. (Bron: Lachman, H.J. et al. (2009). New Engl. J. Med. 360 (23): 2416-2425)

Eind deel 2

100%

Patiënten zonder terugval

Dit wordt veroorzaakt doordat het lichaam te grote hoeveelheden van een bepaald ontstekingseiwit aanmaakt. Dit leidt ertoe dat het lichaam zichzelf aanvalt. Patiënten hebben veel symptomen, waaronder vaak koorts en rillingen, hoofdpijn, huiduitslag, gewrichten spierklachten, vermoeidheid en een verhoogde kans op hersenvliesontsteking. Deze symptomen kunnen al vanaf de geboorte of kinderjaren bijna dagelijks voorkomen. Hierdoor wordt het normale leven ernstig verstoord. Op de lange termijn kunnen patiënten doof of blind worden.


Weken

8

12

16

20

24

28

32


Geneesmiddelen maken een behandeling op maat mogelijk


een voorbeeld: Een traditionele diagnose is vooral gebaseerd op de zichtbare symptomen van de individuele patiënt, de medische en familiaire voorgeschiedenis en gegevens vanuit laboratorium- en fotoanalyses. Deze informatie wordt gebruikt voor de diagnose en het opstellen van een behandelplan. Deze aanpak is vaak reactief, dat wil zeggen dat de behandeling start nadat er symptomen zijn waargenomen.

De traditionele manier van diagnose stellen en behandeling bepalen zal in de komende jaren flink op de schop gaan door de komst van nieuwe, specifiek werkende geneesmiddelen en nauwkeurige diagnostica.

Het is in het belang van de patiënt en de samenleving om dit proces te optimaliseren. Dit wordt mogelijk dankzij de vooruitgang in de genetica en moleculaire biologie. Daardoor weten we steeds meer over het gezonde en het zieke lichaam. We spreken in de kliniek bijvoorbeeld niet meer over leukemie, maar hebben het over één van de meer dan 35 subtypes van deze aandoening. Al deze soorten leukemie kunnen een verschillende genetische achtergrond hebben en daardoor een specifieke behandeling vereisen. En voor veel aandoeningen kunnen we biomarkers identificeren: een meetbare stof in het lichaam die als indicator voor een bepaalde aandoening gebruikt kan worden. Deze genetische informatie wordt steeds meer gebruikt bij de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen. In een enquête heeft dertig procent van de biofarmaceutische bedrijven aangegeven dat al hun geneesmiddelen in ontwikkeling een biomarker hebben. En vooral in de oncologie zijn er al geneesmiddelen op de markt die


specifiek werken bij patiënten met een bepaalde genetische variatie, dus maar bij een deel van de patiëntpopulatie. Het is dan ook belangrijk om voorafgaand aan een behandeling de patiënt genetisch te onderzoeken met een diagnostische test. Het principe van deze aanpak wordt geïllustreerd in figuur 13. Deze aanpak komt dicht in de buurt van personalized medicine. Daarnaast wordt de genetische informatie van een patiënt ook gebruikt bij het nauwkeurig bepalen van de precieze dosis van sommige geneesmiddelen of de bepaling van bepaalde risicofactoren. De ontwikkelingen op het terrein van deze personalized medicine gaan snel. Waren er in de USA in 2006 13 combinaties van diagnostica, geneesmiddelen en behandelingen beschikbaar, in 2011 was dit opgelopen tot 72. Dat jaar was bij het voorschrijven van 33 geneesmiddelen een genetische test vooraf verplicht. En de verwachtingen voor de toekomst zijn hooggespannen. Dertig procent van de behandelingen die zich in de laatste fase van ontwikkeling beginnen zijn gebaseerd op genetische informatie. De kosten voor het bepalen van de volgorde van het DNA van een patiënt naderen snel het $1000 niveau, een niveau waarbij kenners van de gezondheidszorg voorspellen dat dit aantrekkelijk wordt om op grote schaal te gaan gebruiken. En ontwikkelingen in de ICT maken het opzetten van elektronische systeem mogelijk die zorgverleners in staat stellen al deze informatie op te slaan, te analyseren en te gebruiken voor het opstellen van individuele diagnose, behandeling en controle.


Diagnostische test positief Profiteren van de behandeling

Diagnostische test negatief Geen reactie op therapie niet behandelen met dit middel

Figuur 13. Gepersonaliseerde geneeskunde: Toekomstvisie


Geneesmiddelen houden de arbeidsproductiviteit op peil Een optimale behandeling van chronische aandoeningen maakt het voor veel patiënten mogelijk om deel te blijven nemen aan het arbeidsproces. Dat is niet alleen goed voor de kwaliteit van leven van de patiënt, maar ook voor de arbeidsproductiviteit van een land.


een voorbeeld: Reuma is een verzamelnaam van meer dan honderd verschillende aandoeningen aan gewrichten, spieren en pezen. In Nederland lijden ongeveer 2,3 miljoen mensen aan reuma. Reumatoïde artritis is een van de meest ernstige reumatische aandoeningen. Hierbij is het afweersysteem van de patiënt ontregeld, waardoor het de eigen weefsels aantast. Patiënten hebben veel last van chronische ontstekingen van gewrichten zoals die van handen en voeten. Dit leidt tot pijn, stijfheid, gewrichtsvervormingen en afbraak van kraakbeen. Uiteindelijk wordt het hele gewrichtskraakbeen verwoest. De onbeschermde botdelen schuren dan tegen elkaar. Dit geeft veel pijn en zorgt voor bloedingen in de gewrichten. Pezen raken van hun plaats en worden korter, zodat bewegen moeilijker wordt. Uiteindelijk ontstaan er problemen met organen als het hart, de longen, zenuwen en nieren. De kwaliteit van leven van patiënten kan flink achteruit gaan als gevolg van reumatoïde artritis. Zo hebben ze veel pijn en gaat hun fysiek functioneren vaak hard achteruit, wat patiënten dwingt hun dagelijkse bezigheden anders in te richten. Ook neemt de zelfredzaamheid van de patiënt vaak af, terwijl de afhankelijkheid van derden (mantelzorgers) juist sterk toeneemt. Patiënten met reumatoïde artritis krijgen vaak een combinatie van geneesmiddelen. Een goede behandeling kan de pijn afnemen en de ontstekingen onderdrukken. Moderne geneesmid-


De komst van deze biologische middelen heeft de situatie van patiënten enorm verbeterd en heeft ertoe geleid dat deze een redelijk normaal leven kunnen leiden. Dit is onder meer te zien aan een teruglopend ziekteverzuim op de arbeidsvloer. Recente onderzoeken uit Canada, Frankrijk en Zweden hebben aangetoond dat patiënten die effectief worden behandeld meer uren werken dan voordat de behandeling gestart is. In het Zweedse onderzoek was al een verbetering zichtbaar een half jaar na de start van de behandeling. Naar schatting werken patiënten in het eerste jaar van de behandeling gemiddeld 4,2 uur per week meer dan daarvoor.

Figuur 14. Meer uren per week aan het werk Invloed van een effectieve behandeling op het aantal verloren werkuren. Patiënten werden gegroepeerd op ernst van de aandoening via een Health Assessment Questionnaire (HAQ,) voordat met de behandeling gestart werd. De HAQ-score loopt van 0 tot 3 (hoe hoger de score, des te ernstiger de aandoening). De grafiek laat zien dat juist bij die groep het aantal ‘gewonnen’ productieve uren het hoogst is. (Bron: Maksymowyc, W.P. et al. (2009). EULAR 2009, abstract FR10563)

Voor behandeling Na behandeling

14 ‘Verloren’ arbeidsproductieve uren

delen gaan zelfs een stap verder en zijn in staat de afbraak van kraakbeen af te remmen of zelfs te stoppen. Behandeling met biologische geneesmiddelen heeft tot gevolg dat de afweerreactie tegen de eigen lichaamsbestanddelen geremd wordt. Deze geneesmiddelen kunnen het ziekteproces aanzienlijk afremmen en soms zelf helemaal tot rust brengen.


12 10 8 6 4 2 0 0-1.0 HAQ score

1.01-2.0

2.01-3.0


Geneesmiddelen zorgen voor minder of kortere ziekenhuisopnames


een voorbeeld: Hartfalen is een ernstige ziekte met een slechte kwaliteit van leven en een slechte prognose. De gemiddelde vijfjaarsoverleving is ongeveer 45 procent, ondanks de verbeterde behandelingen die de afgelopen tientallen jaren zijn ontwikkeld. Bij degenen die worden opgenomen in het ziekenhuis met als diagnose hartfalen is binnen een jaar veertig procent overleden of heropgenomen. In 2010 waren bijna dertigduizend personen opgenomen in het ziekenhuis. De dagbehandelingen zijn daarin nog niet meegerekend. Dit kost natuurlijk een hoop geld. De totale jaarlijkse kosten van de behandeling van hartfalen in 2007 werden geschat op 455 miljoen euro. Dit is ongeveer 0,6 procent van de totale kosten van zorg in Nederland en ruim 6,5 procent van de totale kosten voor hart- en vaatziekten. Ziekenhuisopnames zorgden voor bijna 60 procent van de kosten.

Verbeterde behandelmogelijkheden dragen bij aan een vermindering van het aantal ziekenhuisopnames en zorgen zo voor een besparing van kosten elders in de zorg.

De behandeling van hartfalen verbetert nog steeds. Zo kan sinds begin 2012 aan de bestaande behandeling een nieuw geneesmiddel worden toegevoegd. Gebruik van dit geneesmiddel bovenop de standaardbehandeling leidt tot een daling van het aantal patiënten dat sterft door hartfalen van 26 procent. Bij 11 procent van de patiënten die dit middel 32 maanden gebruikten nam de hartslag af. Deze afname gaat gepaard met



een toename in de kwaliteit van leven. Voor de samenleving is het daarnaast ook belangrijk dat het gebruik van dit nieuwe geneesmiddel bovenop de standaardbehandeling leidt tot een daling van 26 procent van de kans op heropname. Dit heeft gunstige gevolgen voor de kosten van de zorg.

Figuur 15. Minder vaak naar het ziekenhuis vanwege hartfalen Gebruik van het nieuwe geneesmiddel leidt tot een vermindering aan ziekenhuisopnames. Van de patiënten die een standaardbehandeling kregen werd 21 procent weer opgenomen in het ziekenhuis. Onder patiënten die daarnaast ook het nieuwe geneesmiddel kregen zakte dit naar 16 procent. (Bron:Swedberg, K. et al. The Lancet 2010 (376): 875-885)

Hartpatiënten die naar het ziekenhuis moeten voor heropname in verband met hartfalen

30%

Placebo

20

Geneesmiddel

10

0 0 Maanden

6

12

18

24

30


Geneesmiddelen geven patiënten weer macht over hun eigen leven


een voorbeeld: Multiple Sclerose (MS) is een chronische ziekte van het centrale zenuwstelsel (de hersenen en het ruggenmerg) die ernstig invaliderend is en een grote impact heeft op het functioneren en de kwaliteit van leven van de patiënt. Het ziekteproces kan op verschillende plaatsen in het centrale zenuwstelsel optreden, waardoor patiënten aan een diversiteit van symptomen en uiteenlopende mate van invaliditeit kunnen leiden. MS is een van de belangrijkste oorzaken van chronische invaliditeit op jonge leeftijd. De aandoening komt ongeveer tweemaal zo vaak voor bij vrouwen als bij mannen en treft mensen in de bloei van hun leven: de eerste verschijnselen treden vaak op tussen het twintigste en veertigste levensjaar.

Dankzij steeds betere behandelmethoden worden veel patiënten zelfredzamer en krijgen ze meer mogelijkheden om hun leven te leiden en in te delen zoals ze dat zelf willen.

Er is geen behandeling beschikbaar die MS geneest. De meeste patiënten kennen goede en slechte periodes. Een verslechtering (een aanval) wordt vaak gevolgd door een geleidelijke verbetering, waarbij echter niet het oude gezondheidsniveau wordt bereikt. Patiënten kunnen last krijgen van stoornissen van het gezichtsvermogen, het gevoel, de functie van de urineblaas en de coördinatie. Ook niet-specifieke symptomen als vermoeidheid en pijn komen veel voor. Er is veel individuele variatie. Sommige patiënten zijn vijf jaar na de start van de ziekte geheel op hulp van anderen aangewezen, terwijl andere patiënten ook na twintig jaar nog niet rolstoelafhankelijk zijn.

Er zijn geneesmiddelen ontwikkeld die de symptomen bestrijden en die het ziekteproces afremmen. Hierbij neemt onder meer het aantal aanvallen af en vertraagd de invaliditeit. Twee jaar na behandeling met de nieuwste generatie biologische geneesmiddelen was het risico op verergering van de ziekte (die op termijn resulteert in invaliditeit) met 42 procent verminderd. Het aantal aanvallen nam bij deze patiënten in die periode met gemiddeld 68 procent af. Door deze verbeteringen neemt de kwaliteit van leven toe en krijgen patiënten meer mogelijkheden hun eigen leven in te delen. De nieuwste generatie middelen wordt één keer per vier weken via een infuus aan de patiënt toegediend. Dit is een verbetering met andere geneesmiddelen tegen multiple sclerose, die één tot driemaal per week moeten worden geïnjecteerd.


Percentage patiënten dat te maken krijgt met toenemende invaliditeit


Placebo

0.3

0.2

Innovatief middel 0.1

0 0

12

24

36

48

60

72

84

96

108

120

Weken

Figuur 16. Beperking en vertraging van de toename van invaliditeit De grafiek laat zien dat het percentage patiënten dat te maken krijgt met toenemende invaliditeit lager ligt door behandeling met het nieuwe geneesmiddel, in vergelijking met patiënten die het oude geneesmiddel kregen toegediend. (Bron: Polman et al. (2006). New Engl. J. Med. 354 (9): 899-910)


Geneesmiddelen worden steeds gemakkelijker in het gebruik Naast aan nieuwe geneesmiddelen, werkt de industrie ook aan het verbeteren van de huidige geneesmiddelen. Zo is het voor sommige geneesmiddelen mogelijk de frequentie van toediening te verlagen van dagelijks naar eenmaal wekelijks of nog minder.


een voorbeeld: In Nederland hebben ongeveer 1 miljoen mensen diabetes. Dit is een chronische ziekte waarbij het lichaam onvoldoende glucose (suikers) kan opnemen. Anders gezegd, glucose blijft in te hoge concentraties achter in het bloed. Patiënten krijgen hierdoor schade aan bloedvaten en zenuwweefsel dat op termijn kan leiden tot hart- en vaatziekten, blindheid, nierziekten en gevoelloosheid en/of pijn in de ledematen. Diabetes kan dus leiden tot levensbedreigende situaties. In een groot aantal studies is duidelijk aangetoond dat diabetespatiënten een groter risico lopen om vroegtijdig te overlijden, zowel op kortere, middellange als lange termijn. Patiënten ervaren daarnaast dat de aandoening direct hun kwaliteit van leven beïnvloedt. De opname van suiker in lichaamscellen staat onder invloed van insuline. Medisch gezien wordt de ontwikkeling van diabetes type II gekenmerkt door twee verschijnselen: onvoldoende afgifte van insuline door de cellen die dit maken en een resistentie voor insuline in spier-, leveren vetweefsel. De behandeling van diabetes type II is vooral gericht op het voorkomen van complicaties. Een eerste stap in de behandeling is het aanpassen van de levensstijl, zoals stoppen met roken, afvallen en bewegen. Daarnaast zijn geneesmiddelen beschikbaar voor de behandeling. In grote lijnen kunnen geneesmiddelen op een of meer van de volgende manieren werken: de productie van insuline te verhogen, de opname van insuline door lichaamscellen te verbeteren en de glucose opname uit het eten te verminderen.



Welk geneesmiddel de arts voorschrijft hangt af van de persoonlijke situatie van de patiënt. Ondanks al deze middelen, blijven nieuwe, betere geneesmiddelen noodzakelijk. Een voorbeeld van een recente verbetering is een nieuw geneesmiddel voor de behandeling van type II diabetes, dat gebruiksvriendelijker is voor de patiënt. Men hoeft zichzelf maar eenmaal per week in plaats van elke dag te injecteren (figuur 17)

en minder de bloedsuikerwaarden te controleren. Dit maakt het leven voor patiënten een stuk makkelijker. Speciaal zwaarlijvige patiënten lijken veel baat te hebben bij dit geneesmiddel. Een bijwerking van veel geneesmiddelen tegen diabetes type II is gewichtstoename. Meer dan drie kwart van de patiënten die het nieuwe geneesmiddel gebruikten vielen daarentegen af (figuur 18). Dit komt omdat het geneesmiddel de eetlust afremt. 4.0 Verandering in lichaamsgewicht (kg)

0

Concentratie glucose (mmol/L)

-0.5 -1.0 -1.5 -2.0 -2.5 0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

Weken

3.0 2.0 1.0 0 -1.0 -2.0 -3.0 -4.0 0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

Weken

Figuur 17. Een injectie per week voldoende

Figuur 18. Behandeling leidt tot afvallen

Een eenmalige injectie per week leidt tot een verlaging van de concentratie glucose in het bloed van patiënten. Na 26 weken was de gemiddelde afname 1,8 mmol/L. (Bron: Bergenstal, R.M. et al. (2010). The Lancet 376 (9739):431-439)

Veranderingen in lichaamsgewicht bij patiënten die eenmaal per week een injectie met het geneesmiddel kregen. Na 26 weken was de gemiddelde afname 2,3 kg. (Bron: Bergenstal, R.M. et al. (2010). The Lancet 376 (9739):431-439)



Geneesmiddelen geven steeds minder bijwerkingen

een voorbeeld:

Doorlopende verbeteringen van bestaande behandelingen en de komst van nieuwe middelen zorgen ervoor dat ongewenste bij-effecten steeds minder vaak voorkomen.

In Nederland gebruiken ruim 450.000 mensen een antistollingsmiddel om trombose te voorkomen. De behandeling van deze patiënten luistert nauw. Krijgen patiënten een te lage dosis antistollingsmiddel, dan kunnen stolsels in het bloed ontstaan. Zijn doseringen te hoog, kunnen bloedingen het gevolg zijn. Per jaar komen in Nederland naar schatting 950 mensen in het ziekenhuis terecht met onnodige complicaties. De huidige standaardbehandeling met geneesmiddelen is zeer effectief in het behandelen en voorkomen van trombose en embolie. Wel moeten patiënten die deze middelen krijgen intensief begeleid en gecontroleerd worden. Ook moeten patiënten rekening houden met wat ze eten en drinken en behandelaren moeten in de gaten houden of andere geneesmiddelen wel samen met de antistollingsmiddelen kunnen worden ingenomen. Ondanks deze zorg ontstaan bij Nederlandse patiënten jaarlijks

0,78% 0,36% Figuur 19. Nieuw middel geeft aanzienlijk minder bijwerkingen Standaardbehandeling

Behandeling met nieuwe generatie geneesmiddelen

Het risico op gevreesde intracraniële bloedingen neemt dankzij de nieuwe geneesmiddelen met meer dan de helft af in vergelijking tot de gangbare geneesmiddelen. (Bron: Miller, C.S. et al. (2012). Am. J. Cardiol. 110: 453-460)


ongeveer 3300 ernstige, levensbedreigende bloedingen. Dit leidt tot veel extra ziekenhuisopnames: uit onderzoek blijkt dat 6,3 procent van alle ziekenhuisopnames gerelateerd aan geneesmiddelgebruik is te wijten zijn aan antistollingsmiddelen. Daarnaast komen naar schatting bij 20 tot 30 procent van de behandelingen mildere bloedingen voor. Deze worden behandeld met vitamine K (ca. 15.000 keer per jaar). Bij ernstige, levensbedreigende bloedingen is dit onvoldoende en zal een protrombine infuus worden gegeven. Dit gebeurd ca. 20.000 keer per jaar. Een nieuwe generatie orale antistollingsmiddelen heeft minstens dezelfde effectieve werking als de huidige behandelmethodes. Voordeel is dat behandeling met deze middelen tot significant minder intracraniële bloedingen (hersenbloedingen) leidt. In een recente analyse zijn deze en andere bijwerkingen onderzocht bij meer dan 24.000 patiënten met boezemfibrillaties, een hartziekte waarbij het kloppen van het hart voor een deel verstoord is. Patiënten behandeld met de nieuwe geneesmiddelen lieten een 51% lager risico op intracraniële bloedingen vergeleken met patiënten die de standaardbehandeling ontvingen. Redenen voor dit verschil is dat het dieet van de patiënt en andere geneesmiddelen die gebruikt worden minder invloed op de nieuwe geneesmiddelen hebben dan op de bestaande, waardoor ze minder schommelingen geven in de mate van antistolling. Op dit


moment zijn de nieuwe orale antistollingsmiddelen goedgekeurd voor een aantal specifieke aandoeningen, waaronder boezemfibrillaties zonder hartkleplijden en ter preventie van veneuze trombo-embolie (bloedvatverstopping) na heup- en knievervangende operaties. Omdat de nieuwe geneesmiddelen minder bijwerkingen (intracraniële bloedingen) en een stabielere mate van antistolling geven zonder de noodzaak voor een regelmatige monitoring, kan de gezondheidszorg mogelijk anders worden georganiseerd. Nu vindt controle van patiënten nog plaats bij speciale trombosediensten. Het zou echter goed kunnen dat toenemend gebruik van de nieuwe antistollingsmiddelen er toe leidt dat de controle van de behandeling voortaan bij een huisartsenlaboratorium of een polikliniek kan plaatsvinden.


Geneesmiddelen bieden hoop aan patiënten voor wie het uitzicht beperkt is De nieuwste ontwikkelingen in onder meer de medische biotechnologie maken dat er uitzicht is op nieuwe diagnose- en behandelmethoden, waardoor er hoop is dat in de toekomst nieuwe antwoorden worden gevonden op vragen waarop nu nog geen antwoord bestaat.


een voorbeeld: Met de hulp van geneesmiddelen lukt het steeds beter om de strijd aan te gaan met veel ziekten. Soms is volledige genezing mogelijk, maar helaas geldt dat niet voor alle aandoeningen. Daarom ontwikkelen bedrijven steeds opnieuw nieuwe geneesmiddelen. Dit is echter een kostbaar, langdurig en onzeker proces. De afgelopen jaren heeft het geneesmiddelenonderzoek een enorme stimulans gekregen met de opkomst van moderne biotechnologie. Dit heeft enerzijds geleid tot een enorme toename aan wetenschappelijke kennis over het gezonde en zieke lichaam. Die kennis is gebruikt bij de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen. Daarnaast hebben biotechnologische (biologische) geneesmiddelen hun entree gehad. Deze middelen zijn gebaseerd op menselijke (of dierlijke) eiwitten die in microorganismen of geïsoleerde dierlijke of menselijke cellen worden gemaakt. Nu al hebben wereldwijd meer dan 350 miljoen patiënten baat bij de meer dan tweehonderdvijftig geneesmiddelen gemaakt via biotechnologie. Daarbij gaat het om patiënten die lijden aan diabetes, kanker, reuma of een van de duizenden zeldzame ziekten. Veel van deze aandoeningen konden met chemisch geproduceerde geneesmiddelen niet eerder zo effectief worden behandeld.


We staan echter nog maar aan het begin van de biotechnologie. Veel van de meer dan drieduizend geneesmiddelen in ontwikkeling komen tot stand met behulp van moderne biotechnologie. Op dit moment zijn meer dan negenhonderd verschillende biotechnologische geneesmiddelen tegen een heel scala aan aandoeningen in ontwikkeling. Daarnaast staan we aan het begin van een geheel nieuwe ontwikkeling, waarbij erfelijk materiaal (DNA of RNA) zelf een belangrijk onderdeel van een geneesmiddel is.


Auto-immuun ziekten Bloedziekten Kanker-gerelateerde aandoeningen

69 32 352

Hart- en vaatziekten

59

Diabetes-gerelateerde aandoeningen

24

Spijsverteringsaandoeningen

27

Oogaandoeningen

20

Genetische aandoeningen

19

Groeistoornis (aandoening) HIV Infectie Infectieziekten

5 39 188

Musculoskeletale aandoeningen

22

Neurologische aandoeningen

44

Respiratoire aandoeningen

40

Huidaandoeningen

28

Transplantaties

18

Andere ziekten

36

Figuur 20. Honderden biologische geneesmiddelen in ontwikkeling (Bron: PhRMA, 2011)


Geneesmiddelen zijn goed voor de werkgelegenheid


een voorbeeld: De geneesmiddelenbedrijven in Nederland maken onderdeel uit van de topsector Life sciences & health (LSH). Vergeleken met de meeste andere door de overheid benoemde topsectoren is LSH relatief klein: in 2010 bevat de sector iets meer dan tweeduizend bedrijven. Naast het deelgebied farmacie (onder meer vervaardiging van farmaceutische producten en grondstoffen) omvat deze topsector ook medische instrumenten (vervaardiging van medische instrumenten en hulpmiddelen, (bestralingsapparatuur en van elektromedische en elektrotherapeutische apparatuur) en onderzoek (onder meer medische laboratoria en al dan niet biotechnologisch speur- en ontwikkelingswerk). Verschillende technologieën liggen aan de basis van de topsector: genomics, nanotechnologie, biotechnologie en bioinformatica. De topsector Life sciences & health is bovendien sterk verweven met andere topsectoren, zoals agro-food en high-techsystemen en -materialen.

Farmabedrijven bieden in Nederland werk aan vele duizenden mensen; indirect zorgen ze daarnaast door hun onderzoek en ontwikkeling voor veel extra werkgelegenheid bij bijvoorbeeld ziekenhuizen en onderzoeksinstituten.

Bij de bedrijven in deze topsector werken bovengemiddeld veel mensen: in totaal 0,6 procent van het totale aantal werkzame personen in Nederland. In absolute aantallen gaat het om 39.000 arbeidsplaatsen, waarvan 14.000 verdeeld over 180 bedrijven in het farmaceutische smaldeel en 6.000 in onderzoek en ontwikkeling. Ook de bijdragen van de LSH-sector aan de Nederlandse productie (1,1 procent van het totaal) en toegevoegde



waarde (0,5 procent) zijn relatief hoog, zeker in vergelijking met het aantal bedrijven in de topsector.

Life sciences & health Farmacie

Medische instrumenten

Onderzoek en ontwikkeling

Aantal bedrijven

2.290

180

1.650

460

Productie

12.616 mln

6.230

5.777

609

Toegevoegde waarde

2.640 mln

1.328

1.157

15

Uitvoer van goederen

7.156 mln

4.577

2.514

666

R&D-uitgaven

671 mln

382

137

151

Werkzame personen (fte)

39.000

14.000

19.000

6.000

In 2010 besteedde de topsector LSH 671 miljoen euro aan private r&d-uitgaven. Dat is 13 procent van het bedrag voor heel Nederland. Daarmee is deze sector een van de belangrijkste partijen binnen de Nederlandse R&D. Datzelfde jaar voert deze topsector voor 7,2 miljard euro aan goederen uit. Het gemiddelde bedrag per exporteur ligt in deze sector vier keer zo hoog als het Nederlands gemiddelde. Met name de subsector Farmacie kent een hoge gemiddelde export van goederen: ruim 25 miljoen euro per bedrijf. Deze subsector is daarmee verantwoordelijk voor tweederde van de totale goederenuitvoer van de gehele topsector.

Figuur 21. Vele duizenden arbeidsplaatsen De topsector Life sciences health is in Nederland goed voor een kleine 40.000 full-time arbeidsplaatsen. De sector is opgedeeld in een aantal deelgebieden; de farmaceutische tak is verantwoordelijk voor zo’n 14.000 arbeidsplaatsen. Hoewel dat aanzienlijk minder banen zijn dan in de branche van medische instrumenten, is de farmasector goed voor tweederde van de export vanuit deze topsector. (Bron:CBS, Monitor Topsectoren, 2012)


Geneesmiddelen brengen ons steeds een stapje verder


een voorbeeld: Diabetes kon voor 1921 niet behandeld worden. Dit had onder meer tot gevolg dat jonge kinderen die diabetes kregen, dit gemiddeld iets langer dan een jaar overleefden. In 1921 werd deze situatie radicaal verbeterd door de ontdekking van insuline. Voor het eerst werd diabetes behandelbaar doordat de suikerniveaus in het bloed konden worden gereguleerd. In latere jaren werd door wetenschappelijk onderzoek ontdekt dat diabetes twee vormen kent. Dit leidde tot grote verbeteringen in de behandeling. Al in 1944 was de levensverwachting van kinderen (met diabetes type 1) sterk gestegen en bedroeg ze 45 jaar voor een 10-jarig kind met diabetes.

Vaak wordt een geneesmiddel nadat het op de markt is gebracht stapsgewijs verder verbeterd. Zoals een vorm die makkelijk kan worden toegediend. Of minder vaak hoeft te worden genomen. Kleine stapjes, maar vaak met grote gevolgen voor de patiënt

Nu, bijna zeventig jaar later, is er nog veel meer veranderd. De basisbehandeling van diabetes is en blijft insuline. Daarnaast zijn er voor de behandeling van type 2 ook andere geneesmiddelen naast insuline ontwikkeld. Maar ook insuline zelf is verder ontwikkeld. Via kleine, stapsgewijze innovaties zijn onder meer de bijwerkingen van een insulinebehandeling enorm afgenomen. Er zijn nieuwe manieren van toediening, die het toedienen (injecteren) voor de patiënt minder pijnlijk maken en er zijn nieuwe vormen van insuline ontwikkeld die de behandeling effectiever hebben gemaakt. Dit heeft onder meer geleid tot meer gemak in het gebruik bij de patiënt waardoor de therapietrouw stijgt en er minder complicaties op lange termijn ontstaan. Hierdoor stijgt de kwaliteit van leven van de patiënt en is ook de levensver-


A B C Plasma Insuline niveaus

wachting van een diabetespatiënt toegenomen. Deze belangrijke winst is onder meer mogelijk geworden door een andere en veiligere productie van insuline, die ook de ontwikkeling van verbeterde vormen mogelijk maakte. De originele insuline uit 1921 werd geïsoleerd uit de alvleesklier van runderen en varkens. Naast veiligheids- en werkingsissues was deze bron ontoereikend geweest om anno 2012 alle diabetespatiënten wereldwijd van insuline te voorzien. Sinds het begin van de jaren ’80 van de vorige eeuw is insuline op de markt die geproduceerd wordt door bacteriën die een stukje menselijk DNA hebben gekregen. Op deze biotechnologische manier wordt insuline gemaakt die identiek is aan de menselijke, met veel minder bijwerkingen dan de eerder gebruikte dierlijke insuline en kan voldoende insuline voor de wereldbevolking worden gemaakt.


D E

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

Uren

Daarnaast zijn vanaf de jaren ´50 insulines ontwikkeld met specifiek snelle en middellange werking. Aan het begin van deze eeuw werd daar langwerkende insuline aan toegevoegd. Hiermee wordt het steeds makkelijker om de bloedsuikerspiegel bij patiënten door de dag heen op een bepaald niveau te brengen en te houden. Artsen beschikken vandaag de dag over een breed spectra aan insulines met specifieke werking, waardoor elke patiënt op een individuele manier kan worden behandeld.

Figuur 22. Profielen van verschillende insulinevormen Er zijn verschillende soorten insuline beschikbaar, die ieder een verschillende werkingsduur hebben, waardoor op andere momenten insuline in het bloed beschikbaar komt (Y-as van de grafiek). Dit leidt tot kort-, middelen langwerkende insulines, die soms beter geschikt zijn voor vlak na de maaltijd (zoals A) of juist bij het constant houden van de insuline tussen de maaltijden (B) of op nog langere termijn (C t/m E). Hiermee heeft de arts een arsenaal aan mogelijkheden om de insulineconcentratie bij de patiënt goed in te stellen om zo de behandeling effectiever te maken. (Bron: Joshi, S.R. et al. (2007). Supplement of JAPI 55: 19-25)


Geneesmiddelen vormen een onmisbare factor in de kenniseconomie In geen enkele andere sector wordt zoveel geld geïnvesteerd in wetenschappelijk en klinisch onderzoek en in kennisontwikkeling als in de farmabranche. Dat geldt zowel voor de investeringen in absolute bedragen als voor de herinvesteringen van hoge percentages van de winst.


een voorbeeld: Onderzoek naar en ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen draagt bij aan de kenniseconomie van landen waarin bedrijven actief zijn. Bekeken over heel Europa tekent de farmaceutische branche voor bijna dertig miljard euro aan investeringen in r&d. Binnen de EU draagt de farma daarmee voor ongeveer 17 procent bij aan de totale r&d-investeringen. Wereldwijd besteedden farmaceutische en biotechnologische bedrijven in 2009 zelfs tachtig miljard euro aan onderzoek en ontwikkeling. Van de vijftig bedrijven die gerekend over de hele wereld het meeste geld investeren in r&d, zijn er vijftien actief in de farmaceutische of biotechnologische sector. In de top tien staan vijf farmabedrijven. Zetten we per sector de r&d-investeringen af tegen de gerealiseerde omzet, dan blijkt dat in geen enkele branche zo’n groot aandeel van het binnengebrachte geld weer wordt geïnvesteerd in onderzoek & ontwikkeling als in de farma. Met een percentage van 15,9 steekt de sector met kop en schouders boven alle andere sectoren uit. Alleen in de computerindustrie (software en hardware) wordt de 10 procent benaderd, in de meeste andere sectoren variëren de investeringen in onderzoek tussen de 3 en 6 procent van de behaalde omzet.



Overig 14,9%

Farmaceutische industrie en biotech 19,2%

Voedingsindustrie 1,1% Gezondheidszorg-equipment & services 1,8% Telecom 2,1% Machine-industrie (engineering) 3,0% Ruimtevaartindustrie 4,1%

Technologische hardware / IT

Chemische industrie 4,4% 18,3% Elektrotechnische industrie 7,0% Software en computerdienstverlening 7,1%

Auto-industrie 17,0%

Figuur 23. Farma doet van alle sectoren meeste investeringen in r&d Samen met de sectoren technologische hardware/IT en de autoindustrie zijn farma- en biotechbedrijven verantwoordelijk voor 54,5 procent van alle investeringen die wereldwijd worden gedaan in onderzoek en ontwikkeling. Geneesmiddelenproducenten nemen ongeveer eenvijfde van die wereldwijde bestedingen voor hun rekening. (Bron: Europese Commissie, EU Industrial R&D Investment Scoreboard)


En het mooie is: het levert nog geld op ook!



1 euro investeren geeft 1,30 rendement Geneesmiddelen kosten geld; soms gaat het daarbij om hoge bedragen. Daar staat tegenover dat dankzij die middelen in de afgelopen decennia grote vooruitgang is geboekt bij de bestrijding van ziekten en de verbetering van behandelingen. Dat levert de gemeenschap ook weer veel geld op. Niet alleen omdat een goede behandeling bijdraagt aan de verbetering van de gezondheid van mensen, maar ook dankzij de stimulans voor het welzijn en de economie van een land. Voor een eerlijke beoordeling moeten de kosten van geneesmiddelen veel nadrukkelijker worden bezien in relatie tot de baten, alle baten. In opdracht van het ministerie van Volksgezondheid heeft gezondheidseconoom Marc Pomp uitgerekend dat elke euro die in de zorg wordt gestoken gemiddeld 1,30 euro aan baten oplevert. Zo toont hij aan dat de gezondheidszorg niet zozeer

een kostenpost, maar veeleer een investering is. Het is een belangrijke bron van welvaartsgroei voor de Nederlandse samenleving; het rendement van de Nederlandse zorg is ruim dertig procent. Anders geformuleerd: de zorg kost de gemiddelde Nederlander opgeteld over het hele leven het enorme bedrag van 340.000 euro. Maar hij krijgt hier gezondheid, welzijn en welvaart voor terug ter waarde van 450.000 euro. Specifiek voor geneesmiddelen geldt dat de inzet daarvan veel (duurdere) operaties kan voorkomen en langdurig uitval van arbeidskrachten kan tegengaan. Aan zijn conclusies verbindt Pomp onder meer de gevolgtrekking dat botte bezuinigingen op de zorg onverstandig zijn. Tegelijkertijd waarschuwt hij ervoor dat er grenzen zijn aan de bereidheid van de bevolking om voor (extra) zorg te betalen.


Nefarma © Nefarma, november 2012 Postbus 11633 2502 AP Den Haag +31 (0)70 313 22 22 [email protected] www.nefarma.nl

erborgen waarde Over de opbrengst van geneesmiddelen voor de samenleving

Recommend Documents