OVER BEWONERS, GEMEENTEN EN HET WAARMAKEN VAN GROENE AMBITIES

OVER BEWONERS, GEMEENTEN EN HET WAARMAKEN VAN GROENE AMBITIES Instituut Maatschappelijke Innovatie

OVER BEWONERS, GEMEENTEN EN HET WAARMAKEN VAN GROENE AMBITIES 2

Instituut Maatschappelijke Innovatie 3

VOORWOORD De natuur is hip. Dat merk ik niet alleen als het gaat over grote natuurgebieden, maar ook aan de betrokkenheid van mensen bij het groen in de wijk of aan de rand van een dorp of stad. Bekijk de coalitieakkoorden van de Brabantse gemeenten en je ziet dat bijna overal iets wordt gezegd over ‘burgerkracht’ en ‘groene leefomgeving’. Dat betekent dat er oog is voor de potentie van burgerkracht in het groene domein. Groene burgerinitiatieven zijn in opkomst. Meer groen, anders groen, mooier groen of een ander gebruik van groen, daarmee gaan bewoners in hun eigen omgeving al vaak aan de slag. Prima! Ook de provincie wil graag meer mensen en organisaties betrekken bij de zorg voor natuur. Onze natuurbeleidsnota heet niet voor niets ‘Brabant Uitnodigend Groen’. Daarom hebben we de gemeenten in Noord-Brabant uitgenodigd om te komen met projectideeen. Gemeenten spelen immers een belangrijke rol in initiatieven die hun inwoners nemen om natuur in en om hun woonplaats te versterken. Natuurlijk bent u benieuwd hoe andere gemeenten omgaan met groene burgerinitiatieven, waar kansen liggen en wat het betekent voor de manier van werken. Want u kunt ook prima van elkaar leren. Het goede nieuws is dat er maar liefst twintig projectideeën zijn ingediend. Een mooie oogst die niet alleen de basis vormt van deze publicatie, maar ook van de bijeenkomst ‘Gemeente-impuls voor groen burgerinitiatief’ op 9 oktober in Tilburg. De projectideeën zijn geclusterd naar de manieren waarop de gemeenten de groene burgerinitiatieven ondersteunen om ze maximaal tot bloei te laten komen. IMI heeft gekozen voor een korte en bondige weergave van de ideeën. Daardoor kan in deze publicatie aan een aantal praktijkvoorbeelden onvoldoende recht worden gedaan. Maar wat u hiermee wel in handen heeft: een schat aan ideeën en energie, en de praktische handvatten om uw ambities voor een groenere leefomgeving vanuit burgerkracht en te realiseren. Ondertussen werken we als provincie al hard aan het vervolg op deze bijeenkomst. Zo komt er een leertraject voor medewerkers van gemeenten. En bekijken we hoe we de meest kansrijke ‘impuls-projecten voor groen burgerinitiatiefideeën’ van gemeenten financieel kunnen ondersteunen. Wij kijken uit naar de resultaten.

Johan van den Hout Gedeputeerde Ecologie en Handhaving van de provincie Noord-Brabant

4

5

INHOUD 1

BIJDRAGEN IN NATURA



Burgerinitiatieven zoeken vaak ruimte of hulp in natura. U kunt dan helpen met grond, materieel of andere zaken.

2

UITNODIGEN OM MEE TE HELPEN



Burgers en ondernemers willen steeds vaker taken van de gemeente overnemen, om hun eigen groenambities te verwezenlijken.

3

AANSLUITEN ALS PARTNER



Vaak werken bewoners en ondernemers aan dezelfde groene doelen als de gemeente – alleen op hun eigen manier. Een gelijkwaardige samenwerking kan in zo’n geval veel opleveren.

4

EEN FINANCIEEL ZETJE GEVEN



De tijd van sturen met subsidie is voorbij, maar slimme injecties her en der kunnen een groot verschil maken.

5

PODIUM BIEDEN



Het lijkt een dooddoener maar initiatieven vragen er vaak om: help hen aan PR en de juiste contacten. U kunt hen in stelling te brengen.

6

NETWERKEN



Weten de initiatieven elkaar te vinden? Mist het ene de kennis die het andere heeft? De gemeente kan de verbindende factor zijn.



19

27

37

45

53

COLOFON

6

9

63

7

BIJDRAGEN IN NATURA Burgerinitiatieven zoeken vaak ruimte of praktische hulp. U kunt dan bijdragen met grond, materieel of andere zaken.

8

9

In veel gevallen hebben burgerinitiatieven een idee voor braakliggende terreinen of bermen, waar gras vervangen kan worden door groenten, fruitbomen, bloemen of specifieke soorten die bijdragen aan de biodiversiteit. Denk aan parken en pleinen, die worden heringericht voor specifiek gebruik door kinderen, ouderen, sporters, stadse boer(inn)en, enzovoorts. De eerste stap voor dit soort groene initiatieven is vaak een gesprek met de gemeente over het beschikbaar stellen van de grond. Er zijn veel voorbeelden van gemeenten die hier met enthousiasme aan meewerken. Het is een mooie manier van ondersteunen en een concreet gebaar van goodwill: ‘Wij hebben grond, u heeft een goed idee en de mensen die het gaan realiseren’. Zeker wanneer het om braakliggende gronden of om bermen en plantsoenen gaat, zien gemeenten dit als een win-win situatie. Met gesloten beurzen wordt de omgeving zo een stuk aantrekkelijker. Gemeenten stellen grond beschikbaar in verschillende vormen. Sommige gedogen simpelweg dat bewoners planten poten op leegstaande gemeentegrond of een stoeptegel lichten voor een geveltuintje. Andere werken met overeenkomsten, ondertekend door beide partijen - vaak met een huurprijs van nul euro. Ook pachtgronden, bijvoorbeeld aan de rand van de stad, worden tegen gereduceerd tarief verpacht als de gebruikers natuurdoelen realiseren. Bij een aantal projecten wordt ook meteen iets afgesproken over het gebruik van gemeentelijk materieel. Bijvoorbeeld: bewoners kunnen bij grote onderhoudsbeurten het middelzware tuingereedschap van de gemeente lenen. Denk aan apparaten die te groot zijn voor thuisgebruik, maar licht genoeg om zonder professionals te worden gebruikt.

10

11

VELT-TUINEN Gemert – uit een eerdere interviewronde De Vereniging voor Ekologische Leef- en Teeltwijze (VELT) in Gemert beheert een voorlichtingstuin van drie hectare en biedt daarin een programma met onder andere: samenwerking met de Raad voor de Kinderbescherming om jongeren met een taakstraf op het terrein te laten werken; samenwerking met de GGZ om mensen die (tijdelijk) de weg kwijt zijn, hier te laten werken en tot rust te laten komen. De gemeente is eigenaar van de grond en verpacht deze aan VELT voor nul euro. Voorwaarden zijn wel dat VELT het terrein onderhoudt en openbaar houdt. De organisatie heeft recht op verlenging van de pacht en dat is voor de lange termijn ook belangrijk, bijvoorbeeld vanwege traag groeiende aanplant. De gemeente ondersteunt de vereniging door middel van een kleine subsidie en blijken van waardering. Zo heeft een vrijwilliger van VELT de Brabantbokaal gewonnen.

12

WERELDTUIN VERDELIET Projectidee uit Land van Cuijk Drie burgers hebben het initiatief genomen een stuk braakliggende grond om te vormen tot een tuin met een ecologische en een sociale functie. Inmiddels zijn er zo’n 34 vrijwilligers actief en hebben bewoners en ondernemers ter waarde van € 30.000 aan het project bijgedragen. De tuin functioneert als ontmoetingspunt, educatieplek en moestuin en heeft bijzondere aandacht voor kwetsbare groepen zoals gehandicapten en mensen met grote afstand tot de arbeidsmarkt. De gemeente heeft de grond beschikbaar gesteld door middel van een bruikleenoverkomst zonder huurkosten – voor vijf jaar met de mogelijkheid tot verlenging. Bovendien levert zij allerlei hand- en spandiensten zoals de afvoer van tuinmateriaal, de uitleen van machines en het verwijderen van asbest. Daarnaast zet de gemeente haar netwerk in voor publiciteit en extra ondersteuning.

13

HOF VAN PUCCINI

AKKERRANDEN VOOR PATRIJZEN

Projectidee uit Tilburg

Projectidee uit Reusel-De Mierden

De gemeente Tilburg heeft midden in de wijk Stokhasselt circa twee, drie hectare grond aangekocht om woningen te bouwen. Er zijn nog geen concrete plannen voor de locatie en de verwachting is dat nieuwbouw minimaal tien jaar op zich laat wachten. Bewoners vinden dit onwenselijk en de gemeente steunt hen bij het ontwikkelen van plannen voor langdurig gebruik als wijktuin.

De lokale Weidevogelvereniging Reusel-De Mierden richt zich op nieuwe leefgebieden voor de patrijs. De bijna verdwenen patrijs komt vooral voor in akkergebieden en onderzoek laat zien dat het gebied Rouwenbogt-Noord het meest geschikt is voor de vogel. Voor dit gebied is een herinrichtingsplan opgesteld waarin akkerranden en braakstroken worden aangelegd en oude graanrassen worden geteeld, zonder gebruik te maken van pesticiden.

Het zogeheten Hof van Puccini ligt in een wijk met een grote sociaaleconomische achterstand en kan aan veel sociale en leefbaarheidsdoelen bijdragen. De gemeente heeft er daarom stevig op ingezet en niet alleen grond beschikbaar gesteld maar ook ontwerpateliers en een deel van de aanleg gefinancierd. Het blijft in de kern een bewonersinitiatief en inmiddels zijn er al zo’n 20-25 tuinhouders actief.

14

Deze manier van werken vraagt veel landbouwkundige werkzaamheden. De gemeente Reusel-De Mierden is eigenaar van de grond en stelt de pachtgrond beschikbaar. De Weidevogelvereniging vraagt haar om te helpen bij deze taken, zoals het ploegen van de akkers. Daarnaast is ook een financiële gemeentelijke bijdrage nodig om het project te realiseren.

15

FORT ISABELLA Projectidee uit Vught Voor de herontwikkeling van Fort Isabella, een voormalig asielzoekerscentrum, heeft de gemeente Vught ruimte gemaakt voor ideeën en initiatieven uit de samenleving. Een daarvan komt van de Natuur en Milieugroep Vught (NMV). Zij heeft het initiatief genomen voor een burgerparticipatietraject om tot een visie voor de groene omwalling van Fort Isabella te komen. Werktitel: Fort Isabella, van strijdtoneel naar kruisbestuiving. De gemeente heeft via tijdelijk beheer van de locatie vijf jaar tijd ‘gekocht’ om te komen tot een goed toekomstbeeld. Dat biedt de burgerinitiatieven alle ruimte om hun werk te doen: zij hebben de grond in elk geval zo lang tot hun beschikking. De gemeente faciliteert eveneens: vergaderruimte, materialen, kennis op afroep (groen, water, cultuurtechniek), netwerkcontacten, drukwerk, communicatie, toekennen (regionale) subsidie voor werkbudget.

BERGBOSS BUURTTUIN Oss – uit een eerdere interviewronde In de wijk het Berghkwartier is door de crisis de geplande invulling niet voltooid en is een aantal percelen braak komen te liggen. De nieuwbouwwijk in het hartje van Oss heeft weinig groen. Enkele buurtbewoners hebben daarom het initiatief genomen om samen met de buurtvereniging een speelveld te maken en een buurttuin op te starten op een van de braakliggende percelen. Eigenaar van de grond is het Bouwfonds. De gemeente heeft geholpen in de contacten met het Bouwfonds, een kleine financiële bijdrage geleverd en in natura bijgedragen met materiaal uit de gemeenteopslag, zoals stoeptegels.

16

17

17

UITNODIGEN OM MEE TE HELPEN Burgers en ondernemers willen steeds vaker taken van de gemeente overnemen, om hun eigen groenambities te verwezenlijken.

1919

Right to challenge: een gemeenschap heeft het recht om aan te geven dat zij bepaalde publieke taken wil overnemen. En kan dan, naast andere aanbieders, een aanbod doen. Maatschappelijk aanbesteden: publieke taken worden (formeel) overgedragen aan bewoners en/of ondernemers. Daarbij horen kaders, voorwaarden en verantwoording. Gemeenten die hiermee aan de slag willen, kunnen kijken op www.maatschappelijkaanbesteden.nl.

Soms komen bewoners met verrassende eigen ideeën, maar er zijn ook bewoners die gewoon willen bijdragen aan het onderhoud van het groen in de plantsoenen, bermen of parken. Vaak omdat ze een hogere groenambitie hebben dan de gemeente zelf. Deze ontwikkeling past in de grote trend die we zien: een terugtredende overheid en bewoners die steeds meer verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leefomgeving. Na meedenken (inspraak) en meebeslissen (participatie) is de volgende stap: meedoen. Soms ligt het initiatief bij bewoners, die zelf ideeën hebben over bestaand groen in hun straat. Dit kan zijn omdat zij meer uit het groen willen halen (bijzondere planten, bijdragen aan biodiversiteit, voedsel verbouwen) of omdat zij de grond willen benutten voor sociale doelen (buurtontmoetingen, educatie, ruimte voor ouderen of jongeren). De gemeente ‘gunt’ hun dat omdat zij de doelen van de bewoners onderschrijft. Steeds vaker ook opent de gemeente zelf het gesprek met burgers over het groenonderhoud. In veel gevallen is het een beleidsmatige keuze om te sturen op ‘bewoners en groen’ – en daarmee vooral een uitnodiging aan burgers om een steentje bij te dragen. Vaak zijn bezuinigingen de aanleiding: ‘de gemeente kan de huidige staat van het groen niet meer op peil houden, wie wil helpen?’ En ook dan wordt vooral naar de meerwaarde van burgerinitiatieven gezocht: hoe kunnen we van de nood een deugd maken? De vormen waarin dit type overdracht georganiseerd wordt, variëren. De gemeente schrijft omwonenden van een specifiek stuk groen aan, nodigt alle bewoners uit groen te adopteren, of instrueert aannemers om bewoners te betrekken. Opvallend is dat in bijna alle gevallen een vorm van contract wordt opgesteld, waarin wordt geborgd wat gemeente en bewoners van elkaar kunnen verwachten. Bijvoorbeeld: gemeente betaalt onkostenvergoeding voor materieel en transport. Of: bewoners zijn gehouden aan een vooraf bepaald niveau van onderhoud. Let wel: de contracten worden zo eenvoudig mogelijk gehouden! Tot slot: meerdere signalen wijzen erop dat deze trend doorzet. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken publiceert over maatschappelijk aanbesteden (kader); de gemeente Rotterdam heeft een right to challenge (kader) in haar coalitieakkoord opgenomen. In Brabant is een aantal gemeenten hiermee al begonnen – zie onder andere de voorbeelden uit Rucphen, Deurne en Oss.

20

21

BEWONERS VRAGEN MEE TE HELPEN

ADOPTIEGROEN, INCLUSIEF BUSINESSPLAN

Projectidee uit Asten

Projectidee uit Schijndel

Asten moest bezuinigen op groenonderhoud, waaronder het snoeien van hagen. De gemeente stuurde omwonenden een brief waarin stond dat ze gedwongen was de haag te verwijderen, tenzij zij het onderhoud zouden overnemen. Leuk detail: een foto van de betreffende haag werd bijgevoegd. Het is gelukt: er zijn zo’n 25 onderhoudsovereenkomsten (twee A4, één krabbel nodig) met bewoners afgesloten. Het grootste deel van de haag is behouden en er is 30% bezuinigd op het hagenonderhoud, waarvan 2/3 dankzij de bewoners.

De gemeente Schijndel nodigt bewoners uit een stuk groen te adopteren en te onderhouden. Bewoners kunnen zich bij de groencoach aanmelden en dan wordt er een overeenkomst opgesteld. De groencoach begeleidt de verschillende initiatieven ook, met gepaste bescheidenheid.

EEN OPEN UITNODIGING, MAAR WEL CONCREET Haaren – uit een eerdere interviewronde

Haaren hanteert een algemene uitnodiging naar haar inwoners en bedrijven: u kunt het aangeven als u groenonderhoud wilt overnemen. De uitnodiging is zo concreet mogelijk gemaakt met spelregels (zoals niet teveel aan het groen veranderen, verantwoord omgaan met afval), een eenvoudig aanmeldformulier, het aanbod om materieel te lenen en, niet onbelangrijk: de directe contactgegevens van de uitvoerende ambtenaren. 22

Er is zelfs een logo ontwikkeld dat bij het betreffende groen wordt aangebracht: “geadopteerd”. Het project dat is gestart in 2013 en is volgens berekeningen vanaf 2019 structureel goedkoper dan regulier groenbeheer alleen.

HET GEBEURT AL, NU INBEDDEN Projectidee uit Rucphen In Rucphen wordt het landschapsgroen al wat langer onderhouden door maatschappelijke partners, zoals agrariërs, de Agrarische Natuurvereniging en de Natuurwerkgroep. Gemeente en initiatiefnemers zijn enthousiast over de constructie en willen die nu voor de lange termijn borgen. Eerste stappen daartoe zijn het aanhaken bij het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid en het ontwikkelen van een toekomstvisie.

23

AANNEMERS BETREKKEN BEWONERS Projectidee uit Deurne

Deurne werkt al geruime tijd aan DKOEK – Deurne Koerst Op Eigen Kracht, waarin burgerkracht en ruimte voor initiatief leidend zijn. Nu wordt ingezet op de volgende stap. Aannemers die een sleutelfunctie hebben in groenonderhoud en –ontwikkeling, instrueren om met de omgeving samen te werken. Hierdoor krijgen buurtinitiatieven ook via aanbesteed werk meer ruimte.

VAN ADVIESRAAD NAAR BEWONERSBEDRIJF Projectidee uit Oss

Bewoners in Oss praten en denken al jaren mee over de inrichting van hun directe leefomgeving en hebben de wens geuit om een stap te zetten richting zelfbeheer. Gemeente Oss wil met hen een professionaliseringsslag maken, en wil bewoners helpen om hiervoor bewonersbedrijven en wijkcoöperaties op te zetten.

24

25

AANSLUITEN ALS PARTNER Vaak werken bewoners en ondernemers aan dezelfde groene doelen als de gemeente – alleen op hun eigen manier. Een gelijkwaardige samenwerking kan in zo’n geval veel opleveren.

2727

Zoals de praktijk laat zien: de gemeente is niet de enige partij die groen ontwikkelt. Bewoners, bedrijven en maatschappelijke organisaties doen dit ook. Gemeenten die goed om zich heen kijken en samenwerking met lopende initiatieven aangaan, kunnen daardoor hun eigen agenda soms efficiënter realiseren. Wie heeft al groen in handen? Wie heeft een mooi idee en wil groen ontwikkelen? Sta open, of stap erop af, met open vizier en op gelijkwaardige basis. Zeker als het gaat om wat grotere partijen met slagkracht, loont het om één op één aan tafel te gaan. Misschien formuleren zij hun doelen anders dan de gemeente zou doen en wijkt hun werkwijze af van wat bij de overheid gangbaar is – maar gemeenten kijken daar steeds vaker doorheen. Een greep uit de voorbeelden hieronder: een bedrijf dat groen wil ontwikkelen, met als achterliggend doel de verkoopbaarheid van haar grond; een landgoedeigenaar die groen wil ontsluiten als uitruil voor een bouwvergunning; een private stadstuin die best de hekken open wil zetten voor wandelaars, immers ook goed voor haar eigen marketing. Driemaal een prachtige kans! Vaak hebben dit soort initiatiefnemers vooral behoefte aan direct contact met een vast aanspreekpunt. Zaken doen als grote jongens onder elkaar: wat kunnen wij doen, wat kunt u doen? En zeker als het grotere stukken groen betreft, is die extra inzet vanuit de gemeente de moeite waard. Als de initiatieven zich aandienen, valt hun timing nagenoeg nooit samen met de concrete beleidsambities van het betreffende jaar. Maar er is een goede kans dat ze wel bijdragen aan het grote plaatje van groen en leefbaarheid. En als de partners dan bereid zijn om zelf het meeste werk te verzetten, is dit voor gemeenten alsnog zeer interessant. Eenzelfde ruime blik geldt ook rond regels en kaders: vaak zal een initiatief er net wel of net niet binnen vallen – en maakt de houding van de gemeente het verschil tussen gelukt en mislukt. Wederom: als het initiatief stevig bijdraagt aan groen, leefbaarheid, of andere doelen – zoek dan de mogelijkheden. We zien in mooie voorbeelden dat ambtenaren of bestuurders op zoek gaan naar de ruimte binnen hun eigen regels (de geest boven de letter) en soms ook hulp bieden richting andere instanties.

28

29

GENERATIETUIN, MEER DAN TIEN PARTNERS

PHILIPS FRUITTUIN: PARTNER IN EEN GROEN LINT

Projectidee uit Boxtel

Eindhoven – uit een eerdere interviewronde

In Boxtel wordt een trapveldje naast een kinderboerderij ontwikkeld tot een ‘generatietuin’. Waar gemeente en omwonenden eerder niet slaagden een goed plan voor het veld te ontwikkelen, lukte dat in een breed netwerk aan partners wel. Er komt nu een tuin waarin veel doelen, en dus veel partners samenkomen. In willekeurige volgorde:

Al in 1930 opende Philips haar fruittuinen, om in crisistijd werk en voedsel te hebben voor haar werknemers. Begin jaren ’90 nam de familie Faes het over en maakte er een trekpleister van – met ook een restaurant en een winkel. In 2004 zocht de gemeente de samenwerking: de Fruittuinen bleken een perfecte schakel in een groot groen lint van buiten naar binnen de stad. De Fruittuinen wilden het terrein al openstellen en de deal was snel rond: door het hek op een slimme plek te openen, werd het groene lint compleet. Er staat nu zelfs een bezoekerscentrum, met cofinanciering van gemeente en provincie.



Bewonersvertegenwoordiging Stichting Wijkorgaan Boxtel Oost (vrijwilligers) Kinderboerderij Boxtel Oost (programma) Gemeente Boxtel (menskracht en middelen) Stichting Welzijn ContourdeTwern (coördineert en faciliteert) WoonWijs (coalitie van meer dan tien zorgpartners – zorgen voor doorverwijzing; opvangmogelijkheden en programma voor zorgbehoevenden in de tuin) Stichting Brede Scholen Boxtel (contactprogramma voor jeugd en mensen met dementie) WSD (sociale werkvoorziening - onderhoud) Lokale agenda 21 (kennis buurtmoestuin) Transition Town Boxtel (levert kennis voor de realisatie van de buurtmoestuin) Helicon groenopleidingen (onderhoudslessen)

KWALITEITSIMPULS VOOR LANDHORST Projectidee uit Sint Anthonis Bewoners en de Vereniging Peelbelangen Landhorst hebben in 2012 al een dorpsvisie ingediend om kwaliteitsverbetering voor de kom van Landhorst te realiseren en Landhorst toeristisch aantrekkelijker te maken. Gemeente en bewoners hebben een projectplan opgesteld waarin onderdelen van het openbaar groen verbeterd zullen worden. Per onderdeel wisselt de rolverdeling tussen gemeenten en bewonersorganisaties: soms ligt initiatief en uitvoering bij de gemeente, soms juist bij de bewoners.

30

31

DE LEIJKANT: ROOD VOOR GROEN Goirle – uit een eerdere interviewronde De familie Van Eijck uit Riel (gemeente Goirle) bezit al generaties lang grond die zij benut voor het agrarisch bedrijf. Om er meerdere generaties te kunnen huisvesten, heeft de familie de gemeente en de provincie benaderd over het opzetten van een landgoed conform de provinciale landgoedregel (voorheen ‘Rood voor Groen’). Zij willen een deel van hun agrarische gronden omvormen tot natuurgronden, twee nieuwe landgoedwoningen realiseren en het landgoed openstellen voor publiek. Het plan matcht met de geest van alle beleid en regelgeving – maar uiteraard niet met het vigerende bestemmingsplan. De familie heeft zelf een gebiedsvisieproces georganiseerd met alle direct betrokken partijen (gemeenten, waterschap, provincie, landschapspartijen), tot en met inspraak en landschapsarchitecten. Aan overheidszijde is aan de benodigde aanpassingen in bestemmingsplannen gewerkt, zodat naast de geest straks ook de letter van de regelgeving past.

TUINEN VAN TAXANDRIA, MULTIDISCIPLINAIR Projectidee uit Valkenswaard De tuinen rondom de verpleeghuizen Taxandria/De Vlasgaard en Kempenhof gaan waar mogelijk onderdeel uitmaken van de openbare ruimte. Bewoners van het verpleeghuis, verzorgers, vrijwilligers en wijk- en buurtbewoners hebben aangegeven dat zij dit willen – en hieraan mee willen werken. Er worden nieuwe voorzieningen in de tuinen gemaakt zoals moestuinen voor bewoners en buurt, speelgelegenheid voor kinderen en een aantal voor rolstoelen geschikte wandelpaden door het bos. Een flinke herontwikkeling, waarvoor de verzorgingshuizen, bewonersorganisaties, diverse platforms (ouderen, gehandicapten, kunstenaars, vrijwilligers), scholen, opbouwwerk en gemeente samen de handen uit de mouwen steken.

Inmiddels is dat gebeurd en zijn alle benodigde vergunningen verleend. De groencomponent van het landgoed is inmiddels voor ongeveer de helft gerealiseerd en aan de landgoedhuizen wordt momenteel gebouwd.

32

33

CULTUURHISTORIE TERUG OP HET PLEIN Projectidee uit Heeze-Leende Het Strabrecht Plein in Heeze heeft de afgelopen decennia veel functies gehad: kermis, Brabantse Dag, marktplein. IVN Heeze-Leende vindt dat de cultuurhistorische aspecten van het plein onderbelicht zijn geraakt en gaat in samenspraak met de omgeving een plan opstellen waarmee de historie van het plein geborgd blijft en de biodiversiteit wordt verhoogd. De gemeente is enthousiast en stapt in als partner.

DE GROENE LOPER: SAMEN EEN LANDSCHAP Projectidee uit Landerd

IVN en vrijwilligers uit vier gemeenten willen een Groene Loper realiseren: landschapsontwikkeling in de Maashorst. Een belangrijke rol is weggelegd voor bewoners en ondernemers: zij worden uitgenodigd om in hun eigen omgeving groeninitiatieven te realiseren en zo samen het landschap te ontwikkelen. Hiertoe is een uitvoerig proces uitgetekend, van uitnodiging en inspiratie tot aan samenwerking en realisatie. IVN en de vrijwilligers staan hiervoor zelf aan de lat, en de vier gemeenten en een reeks andere partners zijn aangehaakt en ondersteunen dit initiatief.

34

35

35

EEN FINANCIEEL ZETJE GEVEN De tijd van sturen met subsidie is voorbij, maar slimme injecties her en der kunnen een groot verschil maken.

37

Uiteraard is de gedachte achter groene burgerinitiatieven dat burgers het zelf doen, en daarbij hoort een flinke mate van financiële onafhankelijkheid. Toch zijn kleine, gerichte financiële injecties bijzonder waardevol: net even dat zetje waardoor een project kan gaan draaien. In de voorbeelden waarin gemeenten een financiële bijdrage leveren, vallen vier zaken op: 1 Zoeken

in bestaande middelen Slechts een paar gemeenten hebben een aparte regeling voor groene burgerinitiatieven. Steeds vaker kijkt een gemeente hoe een project aansluit bij andere beschikbare middelen. Draagt het bij aan de leefbaarheid in de wijk of werkt het samen met zorg- en gezondheidsdoelen? Kan vanuit wijk- of gebiedsontwikkeling worden bijgedragen? In de praktijk zien we veel crossovers: wijktuinen die tevens functioneren als ontmoetingspunt, hersteloord of werkervaringstraject. De gemeente zoekt daarom ook buiten de afdeling beheer en onderhoud naar de bijdrage die ze kan leveren. Ruimte geven voor eigen invulling Een aantal gemeenten definieert wel de doelen van ‘potjes’, maar de wijze waarop de doelen bereikt worden mogen initiatieven zelf invullen. Burgers krijgen hierdoor zelf de ruimte om aan te geven wat voor hun wijk, perkje of ontmoetingsplek de beste invulling is. Zij hoeven niet toe te schrijven naar vaste kaders, maar kunnen hun eigen ideeën, ervaringen en behoeften leidend maken. 2

Geld slim inzetten. Het komt bijna niet meer voor dat projecten volledig gesubsidieerd worden voor meerdere jaren. Voorbeelden van kleine, slimme financiële injecties dragen vaak wel bij aan het succes van initiatieven. Alleen even wat geld voor de opstartkosten: materieel, communicatie, soms een kwartiermaker. Of een overheidsbijdrage aan een crowdfunding-project, waarmee het geld meteen als een keurstempel fungeert: de gemeente vindt dit een goed idee. Kortom, kijk goed hoe het geld als een hefboom kan functioneren, hoe één gemeentelijke euro er tien oplevert. 3

4 Subsidie

is bijna nooit het enige De financiële bijdrage is een extra zetje dat complementair aan andere vormen van ondersteuning wordt ingezet. Bijvoorbeeld: grond beschikbaar stellen èn een beetje geld voor de eerste kosten; coaching/expertise aanbieden èn een beetje financiering; partijen bij elkaar brengen, ontmoetingen organiseren – en de kosten daarvan dragen. Dit sluit overigens goed aan op het algemene geluid onder initiatiefnemers: “geld is niet onze belangrijkste behoefte, maar het helpt af en toe wel”. 38

39

SUBSIDIE ALS AANVULLEND MIDDEL

BIG-SUBSIDIE: DOEL ZELF TE BEPALEN

Een paar (van de vele) voorbeelden

Voorbeeld uit Den Bosch

Food4Bees in Oirschot: de gemeente ondersteunt door grond beschikbaar te stellen, communicatie te organiseren èn heeft onderhoudsbudget naar de initiatiefnemers overgeheveld, wat zij kunnen benutten voor onderhoud, PR-middelen en nieuwe aanplant.

De regeling Bewonersinitiatiefgeld (BIG-regeling) is een gemeentelijke regeling, bedoeld om initiatieven voor, door en in de wijk financieel te ondersteunen. Het bijzondere eraan: bewoners bepalen zelf wat in hun eigen wijk belangrijk is. Groen (en andere doelen uiteraard) krijgt zo vanzelf de ruimte. Groen doet immers ook veel voor het straatbeeld, de leefbaarheid en de gezondheid. Enige harde voorwaarde vanuit de gemeente is een tegenprestatie door de aanvragers – bijvoorbeeld vrijwilligers-uren, een wijkfeest of andere vorm van inzet in natura.

De VELT-tuinen in Gemert en BergbOss in Oss mogen beide gemeentelijke grond gebruiken, krijgen PR-hulp van de gemeente èn ontvangen een klein bedrag om de basiskosten te dekken. Gemeente Vught ondersteunt de initiatiefnemers van Vught door grond beschikbaar te stellen, expertise en partnerschap aan te bieden èn een beetje werkbudget voor de startfase te geven. De Gemeente Eindhoven zet via de Stichting Duurzaam Eindhoven vooral in op een netwerkfunctie. Een aanjagersrol, kennis, contacten, bijeenkomsten – èn een beetje zakgeld om zaken op gang te krijgen.

40

41

ENERGIEKMOERDIJK & KRACHTIG BUITEN Projectidee uit Moerdijk Coöperatieve vereniging EnergiekMoerdijk (EM) heeft in samenwerking met Krachtig Buiten, Bureau voor Spelen en Ontmoeten, een voorstel ingediend. Ze willen graag een netwerk organiseren waarin onderwijs, overheid en ondernemers deelnemen om zo continu verbindingen te leggen tussen afzonderlijke activiteiten die bijdragen aan hetzelfde doel. EnergiekMoerdijk wil bewoners helpen bij initiatieven en invloed uitoefenen op de inrichting en het beheer van natuur en landschap. Deze plannen willen de initiatiefnemers koppelen aan de structuur van de gebiedsplannen, die de gemeente gaat opzetten. Groene burgerinitiatieven zoals schoonmaakacties, aanleg van speelveldjes en adoptie van groenvoorzieningen kunnen zo beter aangemoedigd worden. Er wordt gevraagd om een financiële bijdrage om zo het netwerk op te starten. Voor de gemeente wordt verder vooral een faciliterende rol voorzien.

42

43

43

PODIUM BIEDEN Het lijkt een dooddoener maar initiatieven vragen er vaak om: help hen aan PR en de juiste contacten. U kunt hen in stelling te brengen.

4545

Het komt vaak voor: een bewonersinitiatief barst van de goede ideeën en heeft de kennis, kunde en vooral de energie om het waar te maken. Hierin schuilt de kracht ervan. Maar wat het vaak mist zijn het podium, het netwerk en de PR-mogelijkheden die een gemeente wel heeft. De bottom-up beweging zit nu eenmaal niet direct aan de top. ‘Lintjes knippen’ wordt door initiatiefnemers dan ook vaak zeer gewaardeerd. Sterker nog: gevraagd! De achterliggende behoefte verschilt. Soms wil een initiatief graag geïntroduceerd worden bij partners die voor burgers lastig te benaderen zijn. Een gemeente (vaak de wethouder) kan deuren openen die anders gesloten blijven: even een goed woordje, een warme introductie of een kennismakinggesprek. In andere gevallen zoekt een initiatief naar publiciteit, om meer bezoekers, meer deelnemers of bijdragen aan een inzameling te bereiken. De gemeente kan dan op twee manieren inspringen: haar eigen communicatiekanalen benutten of een bestuurder naar voren schuiven, die de perswaarde van een initiatief of evenement verhoogt. Soms ook, zoekt een initiatief simpelweg naar expliciete goedkeuring. Dat kan een persoonlijke blijk van waardering zijn: een bezoek van de wethouder of een positief artikel waardoor de initiatiefnemers zich gezien weten. Het kan ook een openlijke steunbetuiging zijn, met een functie naar buiten. De gemeente werkt dan als een kwaliteitskeurmerk, dat laat zien dat zij het initiatief onderschrijft. Dit kan bijvoorbeeld belangrijk zijn voor het aantrekken van nieuwe partners. Onderschat deze functie niet. Veel geïnterviewde initiatiefnemers benadrukken het belang van de ‘ambassadeursrol’ van een gemeente of wethouder.

46

47

VITURA VITALITEIT CENTRUM

CROWDFUNDING DOMMELBIMD

Haaren – uit een eerdere interviewronde

Boxtel – uit eerdere interviewronde

Het Vitura Vitaliteit Centrum pakt stress-gerelateerde problemen zoals burn-outs aan. Groen en buitenruimte zijn volgens het centrum belangrijke factoren in het herstelproces en daarom is het gevestigd op Landpark Assisie in Biezenmortel. Dit is eigendom van zorgstichting Prisma, die eveneens het groen benut voor geestelijke gezondheid. Vanuit de gemeente is geen geld beschikbaar gesteld maar de gemeente speelt wel degelijk een ondersteunende rol in het bereiken van partners en vooral de doelgroep van Vitura. De initiatiefnemers: “De burgemeesters en wethouders dragen Vitura een warm hart toe. Ze promoten ons en we kunnen hun netwerk inzetten. Ze zijn altijd aanwezig en vinden ons ook echt belangrijk.”

In Boxtel kwam een groot stuk landbouwgrond op de markt, dat gemeente en waterschap eerder al hadden willen kopen voor natuurontwikkeling. Nu zijn burgers zelf ingestapt: zij verwerven het met crowdfunding. Brabants Landschap heeft het gebied ‘voorgeschoten’, zodat de burgers anderhalf jaar de tijd hebben om drie ton binnen te halen. Na het eerste jaar is nog maar € 80.000 nodig. Doel: zelf ontwikkelen, beheren en benutten als natuurgebied. De provincie financiert mee, door de Dommelbimd op te nemen als (deel van) een ‘Landschap van Allure’. De gemeente heeft nog geen middelen vrij kunnen maken, maar helpt wel om het project onder de aandacht te krijgen en zo meer deelnemers en middelen aan te boren.

VITAMINE G APP Projectidee uit Bergen op Zoom

Bergen op Zoom wil een app ontwikkelen waarmee groene burgerinitiatieven eenvoudig ontsloten worden en gevonden kunnen worden. Het idee is om, complementair aan andere communicatie, tuinen, wandelingen en andere aantrekkelijke groeninitiatieven in app-vorm te presenteren, zodat bezoekers en mogelijke projectpartners ervan op de hoogte zijn en er gemakkelijk naartoe kunnen.

48

49

FOOD4BEES, CAMPAGNE NAAR BEWONERS Projectidee uit Oirschot De bijensterfte is veel in het nieuws en de stichting Food4Bees, de Gemeente Oirschot en Dorpscafé Spoordonk werken samen om er iets aan te doen. Opgave is om zoveel mogelijk groen bij-vriendelijk in te richten en te onderhouden. De gemeente doet hier zelf aan mee, onder andere door haar maaiwijze op gazons aan te passen. Maar de gemeente helpt Food4Bees ook in het bereiken van de bewoners. Middels flyers, borden, persoonlijke gesprekken via online communicatie worden zij uitgenodigd mee te werken, bijvoorbeeld door juiste planten in de tuin te zetten. De gemeente heeft ook een deel van het onderhoudsbudget omgebogen om in communicatie te kunnen investeren.

50

51

51

NETWERKEN Weten de initiatieven elkaar te vinden? Mist het ene de kennis die het andere heeft? De gemeente kan de verbindende factor zijn.

53

De bottom-up beweging borrelt: op allerlei plekken beginnen bewoners uit zichzelf, vaak gericht op hun directe omgeving. Hoe weten zij dat het aan de andere kant van de stad ook gebeurt? Dat ze kunnen leren van de lessen die daar zijn opgedaan? Dat ze misschien samen kunnen inkopen? En hoe weet die particuliere expert biodiversiteit een slimme sociale ondernemer te vinden? Is er een plek voor het groene burgerinitiatief op het festival dat in de gemeente wordt georganiseerd? Voor gemeenten ligt hier een natuurlijke rol, waarover al veel geschreven en gesproken wordt. De faciliterende overheid, de netwerkambtenaar die actief makelt en schakelt in en tussen de burgerinitiatieven. Aan de ene kant is dit een bijzonder eenvoudige manier van stimuleren: netwerken in kaart brengen, mensen aan elkaar voorstellen, bijeenkomsten organiseren. De gemeente heeft, gezien haar rol en organisatie, snel overzicht over verschillende domeinen (bv. groen en sociaal, ondernemers en burgers) en over activiteiten in verschillende wijken - zeker als zij daarin enigszins samenwerkt met woningcorporaties en andere partners. De gemeente kan vanuit die positie dus ook aardig inschatten waar waardevolle ontmoetingen kunnen ontstaan, waar kansen op vruchtbare samenwerking liggen en welke initiatieven elders kunnen worden gekopieerd. Tegelijkertijd is dit misschien wel een van de grootste opgaven Het vraagt namelijk om een nieuwe werkhouding en competenties: focus naar buiten: ervan uitgaan dat het daar gebeurt, dat burgers in de lead zijn; kansen zien en erkennen: ook als het anders wordt aangepakt dan gepland; snel verbindingen maken: contact leggen, kansen zien in dwarsverbanden, even wat namen aan elkaar doorspelen; ad hoc reageren: alert zijn op nieuwe ontwikkelingen, meteen in actie komen als een initiatief een zetje nodig heeft; vertrouwen hebben: niet meer volledig grip willen hebben, vertrouwen dat buiten beeld mooie dingen gebeuren en ook accepteren dat niet alles lukt. Veel gemeenten zijn hier al mee bezig, sommige ambtenaren zijn er behoorlijk bedreven in. Maar het is ook een rol waarin nog veel valt te winnen. Dit wordt ook erkend: voorbeelden van ‘netwerkvorming’ of ‘faciliteren’ hebben meestal een leerelement in zich. In de interviews noemen veel wethouders dit een belangrijke uitdaging voor hun organisatie. 54

55

MILLENNIUMGEMEENTE DOOR BURGERS

DE VERANTWOORDELIJKHEID LAAG BELEGD

Loon op Zand – uit een eerdere interviewronde

Boekel – uit een eerdere interviewronde

Initiatiefrijke burgers hebben via de raad en de burgemeester de gemeente Loon op Zand ervan overtuigd dat zij zich als millenniumgemeente aan duurzaamheidsdoelen zou moeten committeren. Vanaf het begin was helder dat de gemeente niet de partij was die alles zou moeten waarmaken. De gemeente keek goed naar alle initiatieven en er bleek een grote groep vrijwilligers achter te zitten, die goed georganiseerd was. De gemeente is met hen in gesprek gegaan en begreep dat zij subsidie voor de initiators kon binnenhalen. Met steun van raad en burgemeester heeft de gemeente toegehapt en zich als millenniumgemeente gecommitteerd – erop rekenend dat de initiatiefnemers het leeuwendeel van de opgave zouden waarmaken.

Boekel wil een regiegemeente zijn. Dat houdt in: terugtreden, loslaten, de verantwoordelijkheid zoveel mogelijk bij burgers en maatschappelijke verbanden leggen. Dit is verwoord en uitgerold in ‘het Boekels model’, met als vuistregel verantwoordelijkheden zo laag mogelijk te leggen. De gemeente zet wel kaders en stuurt op proces, maar geeft een hoop vrijheid aan initiatiefnemers. En dat levert bijvoorbeeld op: Stichting speelterreinen Boekel is een initiatief dat nu 30 speelterreinen beheert; de gemeente is volgend en ondersteunt met kennis of contacten wanneer dit nodig blijkt; Stichting Bomen Boekel inventariseert de waardevolle bomen binnen de gemeente en kijkt waar wel/niet gekapt kan worden. De wethouder houdt een vinger aan de pols, ontsluit informatie waar nodig en onderzoekt nu hoe hij de stichting verder in stelling kan brengen.

Er is een stichting in het leven geroepen en de gemeente houdt nu nauw contact. Dienstbaar aan de initiatieven, maar met oog voor de eigen agenda – zoals een nieuw duurzaam gemeentehuis.

56

57

WERKWIJZE INGERICHT OP INITIATIEVEN Projectidee uit Drimmelen In Drimmelen worden behoorlijk wat bewonersinitiatieven aangedragen rond leefbaarheid en sociale betrokkenheid – en vaak zit daar een stevige component groen in. De gemeente richt haar organisatie daar nu op in: de coördinator Dorpsgericht Werken is het eerste aanspreekpunt voor de initiatiefnemers. In alle plannen van alle afdelingen staat nu een paragraaf over initiatieven en de afdelingshoofden gelden als ambassadeur – met de coördinator als sparringpartner. Op deze manier worden initiatieven gestimuleerd zoals een openbare boomgaard, een hertenkamp, een griend en de snoei van knotwilgen.

HART VOOR DE BINNENSTAD

STICHTING DUURZAAM EINDHOVEN EN MEER Projectidee uit Eindhoven

Eindhoven werkt al langere tijd structureel aan groene burgerinitiatieven en heeft daartoe ook de Stichting Duurzaam Eindhoven opgericht. Deze wordt gefinancierd door de gemeente en fungeert als aanspreekpunt, facilitator en soms aanjager van groene initiatieven. Voor de komende tijd zijn er twee speerpunten benoemd in gebieden waar door hun aard nog minder initiatieven opkomen: de binnenstad en bedrijven terreinen. In de binnenstad verenigen zich nu bewoners rond een plantsoen, qua bedrijventerreinen neemt terrein De Hurk het voortouw. De gemeente biedt de Stichting Duurzaam Eindhoven aan als aanjager en facilitator, maar geeft de burgers ook de ruimte om een andere partij naar voren te schuiven.

Projectidee uit Roosendaal

Hart voor de Binnenstad is een project dat tot doel heeft om het hart van de binnenstad weer krachtig te laten kloppen. Een tijdelijke binnenstadorganisatie kijkt naar het grote plaatje en nodigt bewoners en ondernemers uit om met initiatieven te komen. Dat doen zij veelvuldig en groen speelt daarin een belangrijke rol. Rond onder andere de Markt, de Nieuwe Markt, Tussen de Markten, de Passage, de Roselaar, de Biggelaar en Tongerloplein zijn initiatieven gestart. De binnenstadorganisatie coördineert en nodigt mensen uit om in expertgroepen deel te nemen.

58

59

BINNENTERREIN MET GROEN EN ONTMOETING Projectidee uit Veghel De gemeente Veghel werkt al langer aan een organisatie die is ingericht op ‘de energieke samenleving’. Een van de instrumenten is het zogenaamde leefbaarheidsverzoek waarmee burgers initiatieven bij de gemeenten kunnen aandragen. Een vers verzoek is dat voor een groen gemeenschappelijk binnenterrein bij de Van Speijkstraat. Het gaat om een multiculturele wijk, waar behoefte is aan meer ont-moeting. De gemeente faciliteert dit proces nu met bijeenkomsten en door het aanbieden van ontwerpers.

60

61

61

COLOFON Deze publicatie is gemaakt in opdracht van de provincie Noord-Brabant, als onderdeel van het programma Natuur & Samenleving. Voor meer informatie of nieuwe projecten kunt u contact opnemen met projectleider Andrea Almaši: 06-18303442 en [email protected].

Inhoud Instituut Maatschappelijke Innovatie Redactie en productie Wolfpack Grafisch ontwerp Jiske van Gaalen Illustraties Baschz Leeft Druk Drukkerij Tripiti

oktober 2014

Dit boekje is mede tot stand gekomen dankzij gesprekken met gemeenten Asten, Bernheze, Best, Boekel, Cuijk, Deurne, Den Bosch, Dongen, Eindhoven, Gemert-Bakel, Gilze-Rijen, Goirle, Haaren, Halderberge, Hilvarenbeek, Laarbeek, Loon op Zand, Moerdijk, Someren, Tilburg, Uden, Veghel, Waalre, Waalwijk, Zundert en de initiatiefnemers van Koffie- en theeschenkerij de Noenes, Youth Food Movement, ANV- Altena Biesbosch, Herenboeren, VELT-tuinen, Buurttuin BergbOss, Philips Fruittuin, Landgoed Leijkant, de Dommelbimd, Biowalking, Vitura, Stichting Summers Landschap, Kingspan Unidek, Amaro Creative Industries, Boerenbondmuseum Gemert.

262 6

62

63

64

65