Het Groene Gevoel van
Een hartelijke groet uit de Parel in ’t Groen
de leden van de werkgroep die zich heeft beziggehouden met de voorbereiding van de jurering van de groenste stad. De werkgroep bestaat uit louter vrijwilligers uit alle geledingen
Als boswachter van Natuurmonumenten, belast met
van de samenleving. Uit respect voor hun inzet geef ik hun
publieksvoorlichting, ben ik heel erg gewend aan groen:
namen: Carel Brands, Adry Hoeven en Paul Spapens. Onze
groene natuur, groene mensen, groene plannen, groene
werkgroep werd ondersteund door twee medewerkers van de
dromen, groene lezingen en groene Twitter berichten. Je mag
gemeente Oisterwijk: Esther van Wel en Simon van der Putten.
dus wel stellen dat het groene gevoel een deel is van mijn zijn; ik veronderstel dat het in mijn genen zit en als dat nog
Het was ergens begin april van dit jaar. De werkgroep had
niet het geval mocht zijn, ik heb het groene gevoel in ieder
vergaderd (en nog eens vergaderd), gelezen, bezoeken
geval doorgegeven aan mijn kinderen. Ik draag het dagelijks
afgelegd en gesprekken gevoerd, allemaal om het stuk te
uit door onder andere via Twitter te communiceren met meer
kunnen schrijven dat nu voor u ligt. We zaten bij elkaar en we
dan 7700 volgers.
vroegen ons af wat voor titel we dit stuk mee zouden geven. Ineens was de titel daar: ‘Het groene gevoel van Oisterwijk’.
Toen ik door de gemeente Oisterwijk werd gevraagd toe te
Zelden heb ik een titel gelezen die zo goed de lading dekt
treden tot de werkgroep van inwoners die het bezoek van de
als deze. Want ik meende tot in detail te weten hoe groen
jury van Entente Florale voor zou gaan bereiden en de leden
Oisterwijk is, maar een ding had ik gemist: groen is in deze
van die werkgroep mij vroegen voorzitter te worden, dacht ik
gemeente zó bepalend dat het een gevoel is geworden.
voldoende groen in mijn leven te hebben gezien. Als voorzitter van het B-team Oisterwijk meende ik te weten hoe groen
Vanuit dit groene gevoel bieden de leden van de werkgroep u
Oisterwijk is. Daarom was juist voor mij de verrassing zo groot
dit stuk aan. We hopen dat u net zo begeesterd bent als wij -
dat Oisterwijk groener dan groen is, groener dan ik me voor
met een Brabantse groet uit de Parel in ’t Groen.
had kunnen stellen. Frans Kapteijns, Zulke verrassende ontdekkingen kun je doen als je met iets een halfjaar intensief bezig bent. En dat hebben we gedaan,
2
voorzitter werkgroep Groenste Stad Oisterwijk
Inhoud 1. Het Groene Gevoel van Oisterwijk ....................................... 4 2. Cultuurhistorisch Erfgoed ..................................................... 6 3. Cultuurgroen en Buiteninrichting ...................................... 10 4. Natuur en Landschap ........................................................... 14 5. Recreatie en Toerisme .......................................................... 17 6. Duurzaamheid en Milieu ...................................................... 20 7. Communicatie en Educatie .................................................. 23 8. Groen als Economisch Fundament ..................................... 26 9. Groen en Gezondheid .......................................................... 30 10. Groen en (Overheids)Participatie ....................................... 32 11. Groen en Biodiversiteit ........................................................ 36 Bijlage 1: Literatuurlijst.......................................................... 39
3
1. Het Groene Gevoel van Oisterwijk
Groen met een verhaal Het groene gevoel van Oisterwijk is van alle tijden. Dat levert
Oisterwijk en groen. Iedereen die ooit in Oisterwijk is geweest,
verhalen op die tot op de dag van vandaag worden verteld
zal die twee woorden in één adem noemen. De bossen en
door stadsgidsen, natuurgidsen, de heemkundekring en het
vennen, de majestueuze bomen die de toegangswegen
B-team maar ook door inwoners en gasten. En er komen
begeleiden, het groene centrum met het Trouwlaantje, de
ook steeds weer nieuwe verhalen bij. Neem bijvoorbeeld het
Vrijheidseik (1794) en de 1000 jaar oude etagelinde. Stuk
verhaal van natuurgebied de Hilver of van de Voorste Stroom.
voor stuk belangrijke dragers van de Parel in ’t groen. Vraag
Of verhalen in de nabije toekomst, zoals het verhaal van de
ouderen hoe ze Oisterwijk kennen, vraag het jongeren of
duurzaamheidsvallei en van de nieuwe landerijen. Keer op
toeristen, sla de historie er op na. Het groene gevoel van
keer is het een verhaal van interactie: Oisterwijk, Oisterwijkers
Oisterwijk leeft al honderden jaren bij inwoners, gasten en
en het groen. Oisterwijk dankt haar welvaart voor een
passanten.
belangrijk deel aan het vele groen. Daarvoor zijn we dankbaar. Die dankbaarheid vertaalt zich in respectvol onderhoud en slechts selectieve kap van bomen. Dat heeft er toe geleid dat Oisterwijk rijk is aan een bijzonder bomenbestand, waarvan veel bomen ook een verhaal vertellen.
Bomen met een verhaal Nergens in Nederland vindt u een stad met zo veel bomen die een verhaal vertellen. Belangrijke momenten worden in Oisterwijk traditiegetrouw met bomen gemarkeerd en vereeuwigd. We hebben vastgesteld dat dit in Oisterwijk meer gebeurt dan in andere plaatsen. De etagelinde achter het Raadhuis waaronder vroeger recht werd gesproken, geniet landelijke bekendheid. Dat geldt ook voor de laatste Het kenmerkende ‘Trouwlaantje’ in het centrum van Oisterwijk.
4
‘Vrijheidseik’ van Europa. Toen enkele jaren geleden de zieke
5
boom gekapt dreigde te worden, stelden inwoners zich letterlijk op tussen de zaak en de boom. Meer recent, in 2008, is op initiatief van inwoners een treurwilg geplant, als aanklacht tegen vandalisme. En vorig jaar nog zijn de koning en zijn gezin geëerd met de aanplant van vijf bomen, ter gelegenheid van het aantreden van Koning Willem-Alexander. De respectabele diensten van Prinses Beatrix werden tegelijkertijd vervat in een verhaal door de aanplant van een zilverlinde. Bomen vertellen ook het verhaal van historische routes waarvan sommige eeuwen oud zijn.
De ‘Parel in ‘t groen’ straalt Oisterwijk is gemarmerd met een monumentale
2. Cultuurhistorisch erfgoed
groenstructuur. Op de Lind komen zes straten uit. Langs
6
deze straten, die als sterrenstralen het dorp in schijnen, blijkt
De Lind in Oisterwijk is het middelpunt van een stralende
Oisterwijk net zo authentiek als op De Lind zelf. Bijzondere
ster. De historische panden in het ‘beschermd stads- en
“stralen” zijn de Voorste en de Achterste Stroom. Deze
dorpsgezicht’ worden begeleid door monumentale linden die
herstelde beken verbinden de Ecologische Hoofd Structuur
in het gelid staan om bezoekers te verwelkomen. Deze bomen
(EHS) die zich net buiten de kern bevindt. Tegelijkertijd
vertellen vele verhalen. De nestor is de 1000-jarige linde,
verbinden ze ons met onze buurgemeenten. Het landschap
waarvan in ieder geval in 1388 al melding werd gemaakt.
en de natuur rondom de kernen vormen het groene kussen
Onder de beschermende canapé, die in de 17e eeuw een
waarin de parel glanst. Waardevol, afwisselend, aantrekkelijk
enorme omvang had, kon een heel regiment aan soldaten
en beleefbaar. En als gast bent u van harte uitgenodigd om dit
schuilen. Deze linde was al stokoud toen de Vrijheidseik werd
allemaal met ons mee te ervaren. Welkom in Oisterwijk, Parel
geplant voor het raadhuis, vlak na het binnentrekken van de
in ’t groen!
Franse troepen in 1794. De Vrijheidseik stond symbool voor
‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’. Het trouwlaantje werd
Groen centrum in de hele stad
niet veel later aangeplant, het laantje kwam in 1830 al voor op
Het groene gevoel van Oisterwijk beperkt zich niet tot De Lind.
de kadastrale kaart.
Als je naar de wijken van dit stadje (stadsrechten sinds 1212)
Burgers voor behoud
kijkt dan blijkt dat die wijken steeds zijn gegroepeerd rond groene plaatsen, parken, plantsoenen en speelvelden. Dit
Het trouwlaantje toont iets bijzonders in de cultuur van
zijn regelrecht kopieën van de oorsprong van Oisterwijk, de
de Oisterwijkse samenleving. In 1911 wilde de toenmalige
langgerekte Lind die op een zandrug langs de Voorste Stroom
burgemeester het trouwlaantje kappen vanwege de slechte
zijn oorsprong heeft. Deze ruimtelijke indeling is overal in
staat van de bomen. Bezorgde burgers kwamen in actie
Oisterwijk terug te vinden. Het groene gevoel zit Oisterwijk en
en stuurden een brief aan de gemeenteraad. Onder druk
de Oisterwijkers in de genen.
van de inwoners ging het gemeentebestuur overstag. Het trouwlaantje bleef behouden. In 2009 speelde zich iets soortgelijks af. Een inwoner ketende zich aan de Vrijheidseik om – met succes – kap te voorkomen. Het gemeentebestuur nam andere maatregelen waardoor het verhaal van de Vrijheidseik verder gaat. Er zijn stekken genomen van de vrijheidseik die zorgvuldig worden opgekweekt. Zo is het verhaal van de Vrijheidseik veilig gesteld voor het nageslacht. In 2012 is nog een hoofdstuk aan het verhaal toegevoegd. Ter gelegenheid van het 800-jarig bestaan werd een kunstwerk gemaakt van een afgietsel van de stam van de Vrijheidseik. In dit kunstwerk liggen brieven aan de toekomst opgeborgen, geschreven door de basisschoolkinderen uit Oisterwijk, Moergestel en Heukelom. Zij hebben voorlopig het laatste hoofdstuk geschreven, hun brieven worden over 50 jaar weer ‘boven’ gehaald.
De 1000-jarige linde wordt vakkundig en met zorg onderhouden.
7
Welvaart door groen
een steeds belangrijkere plaats in.
Al eerder is opgemerkt dat de welvaart van Oisterwijk
De werkelijke groei van oisterwijk werd veroorzaakt door
is verbonden met het groen. De Voorste Stroom neemt
de komst van de spoorweg, het station en de leerindustrie.
hierin een prominente plaats. De meanderende beek
Het leerlooierijcomplex van de Koninklijke Verenigde Leder
zorgde voor vers water, transport vanuit de regio richting
(KVL), was de grootste van Nederland. Het complex heeft
’s-Hertogenbosch en diende als waswater van wol. De naam
een enorme cultuurhistorische waarde en wordt samen
Wolvensteeg (Wol-ven) herinnert ons overigens nog aan die
met de provincie ontwikkeld tot een gebied met ruimte voor
geschiedenis voordat de leerbewerkingsindustrie hier echt
ambachtelijke beroepen, kunstenaars en woningen.
voet aan de grond kreeg. Rond 1900 nam het groentoerisme
8
9
3 Cultuurgroen en buiteninrichting
In de dementietuin van zorgcentrum de Vloet, zijn publiek en privaat eigendom niet van elkaar te onderscheiden om
In alle wijken in Oisterwijk wordt rond een groen hart
mensen met vergeten verhalen in contact te brengen met
gebouwd. Parken en hagen zijn in de relatief kleine kern in
verhalen van mensen die niet willen vergeten.
overvloed aanwezig. Hoewel de verstening van voortuinen ook in Oisterwijk plaatsvindt, zijn groene tuinen nog altijd dominant aanwezig. De hagen en bomen in de voortuinen verrijken het straatbeeld en zorgen voor een habitat van stadsfauna. De (haag)beukenhaag is nog altijd favoriet en dat geldt ook voor de hagen die in de openbare ruimte staan, zodat publiek en privaat groen een synergie aangaan.
Koppeling openbaar en particulier groen De nieuwe wijk Pannenschuur Buiten wordt geheel voorzien van hagen bij de nieuwbouwwoningen die bewoners in stand moeten houden. Zo wordt het verhaal van de hagen aan de nieuwe bewoners van Oisterwijk verteld. Dat slaat aan, getuige het project Tuinen van Oisterwijk: op kosten van de gemeente worden plantsoenen naar wensen van bewoners aangepast en de inwoners onderhouden daarna dit heringerichte openbaar groen. De koppeling tussen openbaar en particulier groen kent ook intensievere vormen. Zo gebruikt de Kerkhovense Molen gemeentegrond om het verhaal van de agrarische geschiedenis te vertellen en
10
tegelijkertijd zorgt de molen ervoor dat mensen met een
Bij de Kerkhovense Molen wordt het verhaal van de agrarische
verstandelijke beperking in contact komen met bezoekers.
geschiedenis verteld.
Groene harten beleefd
beheer wordt dit gazon dan weer hersteld. Om de
De groene harten van de wijken komen in diverse vormen
standplaats van de bomen te beschermen heeft het college
voor. De straten ‘Klompven’ en ‘Eikenven’ uit de jaren
in 2012 besloten een ‘evenementenvrije zone’ in te stellen.
‘70 zijn om kunstmatige vennen gesitueerd, de wijk De
Tegelijkertijd wordt er langzaamaan organische stof in de
Waterhoef kent het langgerekte park van de Terburgtweg
bodem gebracht. Zo wil het bestuur het spannende evenwicht
en de uitbreidingswijk Pannenschuur Buiten kent het nieuw
tussen een aantrekkelijk activiteitenprogramma en de
aangelegde Jacques Kieftpark. Parken en groene zones zijn
kernkwaliteit van de Parel in ’t groen herstellen.
in Oisterwijk uitdrukkelijk niet alleen ontworpen om naar te
Bescherming van bijzondere structuren zoals lanen,
kijken. Het openbaar groen mag beleefd worden! Als visvijver,
kloostertuinen, waterpartijen en parken zijn van groot belang.
speelplaats, picknickplek of om te sporten. Dat geeft waarde
In de Kadernota Groen en in het Groenprogramma krijgt de
aan het groene gevoel van Oisterwijk.
hoofd- en nevengroenstructuur een bijzondere status. Deze
Ook in het centrum van Oisterwijk gebeurt veel. Het gazon
status wordt overgenomen in nieuwe bestemmingsplannen.
op De Lind heeft wel eens te lijden onder de aantrekkende werking van de goed bezochte evenementen. Met intensief
Een parkachtige groenvoorziening in de Waterhoef.
11
12
Schapenbegrazing
zonder gif wordt door bestuurders en ervaren medewerkers
Zo intensief als De Lind beheerd wordt, zo extensief wordt
gedeeld met jongere medewerkers die vreemd zijn met
het beheer langs de Voorste Stroom uitgevoerd. Waar op
deze cultuur. De passie en overtuigingskracht waarmee dit
De Lind wordt geverticuteerd, belucht, bemest, besproeid
gebeurt, is aanstekelijk en wordt vervolgens ook door jongere
en gemaaid, zo grazen schapen op het dooie gemak langs
generaties gedragen en gedeeld.
de meanderende Voorste Stroom. Dat doen ze op diverse plaatsen in onze gemeente al meer dan 15 jaar. Tussen De Lind en de Voorste Stroom ligt het Lindepark. Nabij het centrum wordt het park nog intensief beheerd met bijzondere bomen met het karakter van een arboretum. Hoe dichter naar de Voorste Stroom toe, hoe extensiever er wordt beheerd. Van ‘mild naar wild’ noemen we dit principe en dit wordt op meerdere plaatsen toegepast. Mild betekent overigens niet dat we geen rekening houden met ecologie. Op geen enkele plek in Oisterwijk worden bestrijdingsmiddelen gebruikt in de openbare ruimte. Ook al meer dan 15 jaar. Zo conformeren we ons aan de uitgangspunten van ‘Schoon water voor Brabant’.
Toekomstgericht Voorkomen is genezen is ons credo en daarom gebruiken we bij nieuwe ontwikkelingen innovatieve technieken die onkruidgroei voorkomen. Zoals in de Pannenschuurlaan, waarbij de midden geleiders zijn voorzien van elementverharding met speciaal voegmiddel. Zo hebben we wel de hoge beeldkwaliteit van echte elementverharding, met de voordelen van printbeton. Het verhaal van een gemeente
De onkruidvrije middengeleiders op de Pannenschuurlaan.
13
4. Natuur en landschap Vanuit het centrum van Oisterwijk wordt de route naar het buitengebied begeleid door schitterende lanen. Hier ziet u dat Oisterwijk, de natuur, het landschap en de mens met elkaar een eenheid vormen. Op de fiets bent u in slechts enkele minuten in het nationale landschap van Het Groene Woud met de Oisterwijkse Bossen en Vennen en de Kampina. Het Nationale Landschap is omrand door kleinschalig agrarisch landschap, dat dooraderd is met recreatieve structuren. De routestructuren zijn zo aangelegd dat zij de bezoeker trakteren op bijzondere locaties en doorzichten en tegelijkertijd wordt de meest kwetsbare natuur beschermd. Samen met Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en het
Schitterende lanen begeleiden de route van het centrum naar het
Brabants Landschap worden natuurdoelen gerealiseerd.
buitengebied.
Natuurgronden De schoonheid van de oude natuurgronden wordt
karakter versterken. In dit gebied heeft de gemeente
doorgezet door de inrichting van nieuwe natuur. In het
Oisterwijk recentelijk meer dan een hectare grond gekocht
landinrichtingstraject De Hilver is 700 hectare nieuwe
en een nieuw ommetje gerealiseerd. Nu wordt ook de
natuur ontwikkeld, waarvan 400 hectare in Oisterwijk.
zuidwestzijde van Oisterwijk recreatief goed ontsloten. In
In Heukelom, het buitengebied tussen Tilburg, Berkel-
hetzelfde gebied is het burgerinitiatief ontstaan voor ‘De
Enschot en Oisterwijk, richten we landschapselementen in
Duurzaamheidsvallei’.
binnen het project Deltaplan voor het Landschap. We willen landschapselementen toevoegen aan het landschap, de biodiversiteit verhogen en tegelijkertijd het agrarische
14
.
15
Particuliere initiatieven Naarmate de financiële reserves van overheden voor ontwikkeling van nieuwe natuur opdrogen, nemen particuliere initiatieven het over. Landgoedereninitiatieven voegen binnen een aantal jaren 40 hectare opengestelde natuur toe en zorgen tegelijkertijd voor een verbetering van de standsrand en een vergroting van de mogelijkheden voor wandelaars en fietsers. In 2005 hebben we hiervoor al mogelijkheden opgenomen in de StructuurvisiePlus en diverse bestemmingsplanprocedures zijn gestart. Het verhaal van één van de landgoederen, Landgoed De logt, is een verhaal over nieuwe natuur, duurzame energie en een rijke historie. Het provinciaal voorbeeldlandgoed De Logt combineert natuur en landschapsontwikkeling met de opwekking van energie uit schrale gewassen. Deze landgoedontwikkeling is tot stand gekomen na intensief overleg tussen initiatiefnemers, de provincie, de gemeente en Natuurmonumenten. Het bijzondere verhaal van dit voorbeeldlandgoed is dat het deel uit gaat maken van het meer dan honderd jaar oude ontginningslandgoed ‘De Rozephoeve’. Het landgoed waar een eeuw geleden natuur is omgezet in landbouwgrond, gaat nu weer landbouwgrond teruggeven aan de natuur. Het maaisel en snoeiafval dat uit de natuur van het landgoed komt, wordt met innovatieve
16
biomassavergistingstechnieken op gronden van het oude
Het beekje ‘de Rosep’ stroomt door ontginningslandgoed
landgoed omgezet in duurzame energie.
“De Rosephoeve”.
5. Recreatie en Toerisme
Toerisme en Recreatie, dec. 2013). Op het gebied van toerisme en recreatie werkt Oisterwijk samen binnen de regio Hart van
Sinds jaar en dag komen mensen naar Oisterwijk voor een
Brabant (programma Leisure Boulevard) en het Nationaal
dagje uit, een weekend of een vakantie. Oisterwijk heeft een
Landschap Het Groene Woud. Recent hebben de partners
van de oudste VVV’s van Nederland. Oisterwijk, de Parel
afgesproken dat de recreatieve sector binnen tien jaar met 30
in ’t groen, heeft een grote aantrekkingskracht. Wat goed
procent moet groeien. Het groene karakter van de gemeente
is, moeten we koesteren en zo mogelijk versterken. Samen
en meer specifiek de vennen is in deze ontwikkeling de
met de toeristische sector werken we daar hard aan. De
hoofdrol toebedacht.
toeristisch-recreatieve sector is van groot economisch belang en zorgt voor 10% van de werkgelegenheid (Beleidsnota
Het centrum van Oisterwijk heeft een grote aantrekkingskracht op toeristen.
17
Oisterwijk, een parelsnoer van woonkernen De gemeente Oisterwijk kent drie kernen, Oisterwijk, Moergestel en Heukelom. Oisterwijk, een charmant dorp met het winkel- en horeca aanbod van een grote stad. Oisterwijk bruist van de evenementen zowel in de zomer als in de winter. Hierbij is de verbinding die gelegd is tussen het mooie centrum en de prachtige natuur met de Kampina en de bossen en vennen in de directe omgeving, opmerkelijk. Deze verbinding tussen de parel (Oisterwijk) en het groen (de omgeving) biedt de bezoeker juist die meerwaarde. Moergestel, een karakteristiek plattelandsdorp eveneens omgeven door natuur en beekdelen, kent een rijk verenigingsleven en profileert zich als het fietsdorp bij uitstek. De natuur en het landschap rond Moergestel is dankzij de landinrichting De Hilver in de afgelopen jaren versterkt. Het gebied is ontsloten voor de recreant; er zijn nieuwe fiets- en wandelpaden aangelegd en in het gebied ligt nu een natuurijsbaan van wedstrijdformaat. Een beek, de Reusel, die in Oisterwijk de Achterste Stroom wordt genoemd, meandert weer als vanouds. In Heukelom vindt u de rust en de ruimte voor wandelen, voor een ommetje in het groen. Plattelandsgidsen maken het platteland bereikbaar en toegankelijk voor bezoekers.
18
Het brede netwerk van fiets- en wandelknooppuntenroutes
Een breed netwerk van fiets- en wandelknooppuntenroutes laat
nodigt u graag uit.
recreanten het groene Oisterwijk zien.
Initiatiefnemers verbinden Oisterwijk bruist en ondernemen zit Oisterwijkers in het bloed. Initiatiefnemers weten gebruik te maken van de kennis en de ervaring van de ‘Stichting Oisterwijk 800 – SPOT’. Deze stichting richt zich op het faciliteren van de vele initiatieven uit onze samenleving waarbij de verbinding tussen de inwoners van de drie kernen Oisterwijk, Moergestel en Heukelom wordt gezocht. Zo hebben dit jaar de initiatiefnemers van het bijzondere project ‘Kunst in Bomen’ contact gezocht met de stichting, waardoor nu in de maanden mei tot en met oktober 2014 het grootste kunstproject van Nederland wortel schiet: Honderd bomen vertellen de bezoekers vijf maanden lang het unieke verhaal van honderd kunstenaars uit heel Europa.
Oisterwijk in het Hart van Brabant Oisterwijk dankt een deel van haar aantrekkingskracht aan haar ligging. Centraal gelegen in een regio met breed pallet aan recreatiemogelijkheden. Een verblijf in Oisterwijk is eenvoudig te combineren met enkele uitstapjes. Eindhoven, Tilburg, Breda of ’s-Hertogenbosch zijn binnen een half uur bereikbaar, net als Safaripark de Beekse Bergen en de Efteling. Een fietstocht naar een van de aantrekkelijke omliggende dorpen is ook aan te raden. Mogelijkheden genoeg dus! Kunst in Bomen is het grootste kunstproject in Nederland in 2014.
19
6. Duurzaamheid en Milieu Het gemeentelijk beleid is er op gericht om bij alle besluiten stil te staan bij de duurzaamheid van het besluit. Daarom is een vast onderdeel van de advisering de duurzaamheidsparagraaf. Het college wil bij elk besluit een afweging zien op welke onderdelen winst of verlies wordt gemaakt. De onderdelen waarop wordt gescoord zijn mens, milieu en economie (People, Planet en Profit). Op onderdelen stuurt de gemeente heel bewust op duurzaamheid. Zo zijn we onderdeel van de Duurzame Driehoek en gebruiken we al minimaal vijftien jaar geen gif voor onkruidbestrijding of de bestrijding van de eikenprocessierups. In nieuwe woonwijken wordt energiebesparende LED straatverlichting toegepast. En de mogelijkheden worden onderzocht om de toepassing van LED verlichting uit te rollen in de oudere woonwijken.
Duurzaamheidsvallei
20
Het Heukelommetje in de Duurzaamheidsvallei.
Het meest opvallende duurzaamheidstraject waarbij de
van het cultuurhistorische landschap van Moerenburg en
gemeente participeert is de Duurzaamheidsvallei. De
Heukelom met daarin verweven hypermoderne innovatie
Duurzaamheidsvallei dankt haar naam aan de ligging in
op het gebied van duurzaamheid en duurzame energie. Het
het beekdal van de Voorste Stroom en is tegelijkertijd een
initiatief beoogt grote bezoekersaantallen vanuit Tilburg door
verwijzing naar de concentratie van innovatie op het gebied
het vitale landschap van Moerenburg richting Heukelom en
van duurzaamheid, zoals ‘Silicon Valley’ dat is voor de
Oisterwijk te verleiden en daarmee een impuls te geven aan
computertechnologie. Het door betrokken burgers genomen
de recreatieve voorzieningen in het gebied. Winst dus op het
initiatief beoogt het behoud, herstel en de ontwikkeling
gebied van People, Planet én Profit.
Landgoed de Logt Landgoed De Logt is een landgoed dat een innovatieve biomassavergistingsinstallatie (BMV) gaat realiseren. De gemeentes Oirschot en Oisterwijk, waarop het gemeentegrensoverschrijdende landgoed ligt, hebben in de uitgangspunten staan dat de initiatiefnemer onder geen beding voedsel of veevoeder mag toevoegen aan de installatie. “No food for fuel”. Alleen mest uit de directe omgeving mag worden gebruikt. Schrale substraten zoals maaisel en snoeiafval zijn daarnaast ook toegestaan. De energiewinning uit schrale grondstoffen is een uitdaging. Door de toepassing van innovatieve technieken en een nauwkeurige procestechnologie wordt er toch een rendabel vergistingsproces gerealiseerd. De BMV kent reststromen in de vorm van kunstmestvervangers, schoon water en gas. Het gas wordt gezuiverd en direct toegevoegd aan het gasnet of in een verbrandingsmotor omgezet naar 2 MW aan duurzame energie. Op het landgoed komt tevens één van de twee Oisterwijkse windmolens.
Het gebied van landgoed de Logt herbergt al vele schitterende landschapselementen.
21
Ontwikkeling landgoednatuur
nemen. DEC-Oisterwijk stimuleert lokale ondernemingen
De twee andere actuele landgoedinitiatieven benaderen
om volgens de richtlijnen van Maatschappelijk Verantwoord
duurzaamheid vanuit een andere hoek. In samenwerking
Ondernemen (MVO) te werken. De gemeente is betrokken in
met het Deltaplan van het landschap wordt landgoednatuur
de ondersteunende sfeer.
ontwikkeld die ook gebruikt kan worden voor extensief agrarisch gebruik. Daarmee worden natuurdoelstellingen behaald en tegelijkertijd kan er nog economisch rendement worden verwezenlijkt door bijvoorbeeld jongvee te laten grazen op deze gronden of koeien die even geen melk geven. Ook zorgen de twee landgoederen voor de adoptie en het saneren van twee voormalige vuilstorten. Deze worden daarna landschappelijk ingericht en onderdeel van het landgoed.
DEC-Oisterwijk Het verhaal van duurzame energie gaat verder. Door particulieren is de Duurzame Energie Coöperatie Oisterwijk (DEC-Oisterwijk) in het leven geroepen. DEC-Oisterwijk wil bewoners en bedrijven breed ondersteunen op het gebied van duurzame energie. Bewustwording over de consequenties van de huidige wijze van energieopwekking en –gebruik is daarbij belangrijk. Zeker zo belangrijk is het kennen van de (economische) mogelijkheden voor het opwekken van duurzame energie en het slim gebruiken
22
van energie. DEC-Oisterwijk wil de invloed op de herkomst
Het gebruik van zonnepanelen wordt in de gemeente Oisterwijk
van energie vergroten en lokaal het heft meer in handen
gestimuleerd.
7. Communicatie en educatie
Brede Scholen De afgelopen jaren zijn in onze gemeente 4 nieuwe Brede
Communicatie over groen in Oisterwijk is vooral gericht op
Scholen gebouwd, met als belangrijk speerpunt groen en
het betrekken van inwoners bij hun eigen leefomgeving.
educatie. Bij het ontwerp van de Brede Scholen is groen (vaak
Oisterwijk heeft een rijke traditie opgebouwd op het gebied
ook openbaar groen) een integraal onderdeel geweest van het
van burgerbetrokkenheid, zeker ook met ‘groene’ projecten.
ontwerp van de school. Zo worden de ruimte en de omgeving multifunctioneel gebruikt en krijgen zij een wijkfunctie tijdens schooltijd én in weekenden en vakanties. Het verhaal van Oisterwijk wordt bijna letterlijk met de paplepel ingegoten bij de jeugd. In nagenoeg elke wijk zijn scholen aanwezig die met moestuin- en biodiversiteitsprojecten kinderen in contact brengen met groen, de herkomst van voedsel en biodiversiteit. Waar in de jaren ’70 en ’80 het groen nog wel eens het sluitstuk was van een inrichting, heeft de raad daar nu expliciet keuzes in gemaakt. De raad heeft als kader gesteld dat groen geen sluitstuk mag zijn in stedenbouwkundige ontwerpen maar juist als integraal onderdeel van het ontwerp moet worden gezien. En daar hoort ook het ondergrondse ontwerp bij.
Moestuin bij Brede School de Waterhoef.
23
24
Natuureducatie
voorkomen dat de bossen werden gekapt en volgebouwd
Om ook op grotere schaal natuurvoorlichting te geven,
zouden worden met villa’s.
maken we gebruik van de communicatie instrumenten van bijvoorbeeld Het groene Woud, het Huis van de Brabantse
Oisterwijk Schoon en groen
Kempen, het Vitale Leisure Landschap en de Duurzame
Elke wijk in Oisterwijk heeft een groen hart. Met het project
Driehoek. We maken deel uit van deze streeknetwerken
Oisterwijk Schoon en Groen voorzien we straten van een
met (educatieve) leefbaarheid- en natuurprogramma’s en
andere, meer passende boomsoort. Oisterwijk Schoon
participeren in financiële zin en met ambtelijke capaciteit.
en Groen kent een eigen logo en een eigenwijze wijze van
De programma’s worden via onze media gepromoot. IVN en
communicatie en promotie. Geen woorden maar beelden met
natuurmonumenten spelen een grote rol in communicatie
een minimum aan tekst worden gebruikt om te informeren
en educatie in Oisterwijk. Het bezoekerscentrum van
en te stimuleren dat bewoners zelf een steentje bijdragen aan
natuurmonumenten staat niet geheel toevallig in Oisterwijk,
hun eigen groene omgeving.
vlakbij de Van Tienhovenlaan. Het was Pieter van Tienhoven, oprichter van natuurmonumenten, die ruim 100 jaar geleden de Oisterwijkse Bossen en Vennen aankocht, om te
Bijenhotel bij Brede School de Waterhoef.
25
8. Groen als economisch fundament Toerisme en recreatie vormen een belangrijke economische drager voor Oisterwijk. Oisterwijk is voor bezoekers aantrekkelijk vanwege het groene en cultuurhistorische karakter van de kern en de schitterende omgeving. Maar ook inwoners zien de waarde van het groen. Twee jaar geleden noodzaakte de iepenziekte ons alle bomen in de Bolsiuslaan te kappen. De iepen zouden vervangen worden door een bomenrij aan één zijde van de straat. ”De Bolsiuslaan is een laan en een laan heeft bomen aan twee kanten”, zo redeneerden de bewoners. Bovendien waren zij van mening dat het groen de waarde van hun huis mede bepaalt. De bewoners kwamen met een alternatief plan, waarbij zij zelf de meerkosten doorgerekend hebben gekregen. Oisterwijk en de Oisterwijkers zijn ook trots op hun centrum. Zij koesteren dat. Binnen het centrummanagement werken winkeliers, horeca, vastgoedeigenaren en de gemeente nauw samen. Het besef is enorm dat die groene uitstraling van het centrum ertoe bijdraagt dat het winkelklimaat van een hoog niveau kan zijn en dat winkelen in Oisterwijk meer is dan inkopen doen. Hier is winkelen een beleving en de volle terrassen bij de horeca zijn hier de bewijzen voor. Genieten op één van de vele terrasjes in het gezellige centrum van Oisterwijk.
26
Wonen en werken in Oisterwijk
Was het destijds vooral beschermen, tegenwoordig wordt
Oisterwijk is geen doorsnee gemeente. Het gemiddelde
fors geïnvesteerd in nieuwe natuur- en landschapselementen
inkomensniveau ligt boven het landelijke. Dat is ook af te
met het Stimuleringskader groen-Blauwe Diensten, het
lezen uit de samenstelling van het woningbestand en de
Deltaplan voor het Landschap, de landgoederen en natuurlijk
inrichting van de wijken. We zien goed verzorgde woonwijken
landinrichting De Hilver.
en buurten waarin de meest bijzondere architectonische hoogstandjes van uiteenlopende omvang in een groene setting zijn geplaatst. De bewoners van deze woningen hebben de rijkdom van het groen heel helder voor ogen en zijn bereid hiervoor ook te betalen. De welvaart was ook vroeger al gekoppeld aan het groen en de groene omgeving. Al meer dan honderd jaar geleden werden woeste gronden ontgonnen en werden vele eikenbomen gekapt om gebruikt te worden door de leerlooierij en later voor het vervaardigen van eikenhouten meubels in de Oisterwijkse meubelfabriek. Daarna werden bossen gebruikt als productiebossen. Op vele plaatsen werden de eiken vervangen door dennenbomen, die moesten voorzien in mastepinnen (stuthout) voor de mijnbouw. Het heeft overigens weinig gescheeld of de bossen en vennen waren omgezet in villawijken. Het is een belangrijke verdienste geweest van de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten die dit wist te voorkomen. We zijn dankbaar dat die historische vergissing door de inzet van Van
De vereniging tot behoud van natuurmonumenten wist de bossen
Tienhoven niet is begaan.
en vennen voor Oisterwijk te behouden.
27
Groen als onderdeel van de ondernemingsmissie Niet alleen ondernemers in het groen, zoals hoveniers en landschapsarchitecten, geloven in de kracht van het groen. Ook andere bedrijven hebben de overtuiging dat ondernemen in een groene omgeving een meerwaarde is voor het bedrijf. De ondernemers zijn dan ook erg betrokken bij de uitstraling van die groene omgeving. Bedrijventerrein Sonman ligt naast de droge verbindingszone van de A58 en naar het eerdergenoemde ‘Van mild naar wild’ principe is het bedrijventerrein voorzien van vele hagen en bomen waartussen ondernemers hun bedrijfsvoering hebben. Op bedrijvenpark Laarakkers zien we dit groene karakter sterk terug. Curieus is te vermelden dat Oisterwijk de enige stad is waar op een bedrijventerrein de ‘Parklaan’ ligt! De ondernemers van de bedrijventerreinen Laarakkers en Kerkhoven zijn verenigd in het Bedrijven Contact Oisterwijk (BCO). Het BCO is samen met het Biodiversiteitsteam van Oisterwijk aan de slag gegaan om nog meer biodiversiteit in de directe omgeving te realiseren. Een knap staaltje van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dat inspireerde een ondernemer tot een dak van groen op bedrijventerrein Laarakkers. Ondernemers in Oisterwijk onderkennen de meerwaarde van een groene omgeving.
28
29
9. Groen en gezondheid
Het actieve beleid dat wordt gevoerd in samenwerking met Tilburg en andere aanliggende gemeenten om
“Een natuurlijke omgeving heeft een positieve invloed op de
recreatieve verbindingen te verkrijgen op of via Oisterwijks
gezondheid van de mens. Natuur verlaagt stress, verhoogt
grondgebied, kent vele vormen. De meest actuele is de
de weerbaarheid en geeft rust.” (Pia Kleijwegt in een uitgave
Duurzaamheidsvallei die mede als doelstelling heeft om
van het Erasmus MC, 2009). Deze uitspraak is gedaan naar
Tilburgers te verleiden om naar buiten te gaan op de fiets
aanleiding van een onderzoek dat door hoogleraar Ulrich
of te voet. In de wijken worden (natuurlijke) speelplaatsen
in 1984 is uitgevoerd. Uit dat onderzoek komt naar voren
samen met de bewoners gerealiseerd om de kinderen lekker
dat alleen al het kijken naar groen een helende werking
te laten ravotten in het zand of in de bosjes. In het natuurlijke
heeft. Ook recent onderzoek dat is uitgevoerd in het kader
zwemwater van het Staalbergven wordt de natuur gebruikt
van Vitamin G (Maas, 2009) en Waarom wij natuur nodig
voor sport, spel en ontspanning. In het Moergestels Broek is
hebben (IVN, 2013) wijst dat uit. Met zo veel groen in de
een natuurijsbaan gerealiseerd die door vrijwilligers wordt
omgeving is het niet verwonderlijk dat de Hondsberg, een
beheerd.
observatiecentrum voor kinderen en jongeren met complexe hulpvragen zich hier heeft gevestigd. Ook de Belvertshoeve, waar meervoudig geïndiceerde jongeren worden begeleid die tussen wal en schip van hulpverlening dreigen te vallen, is hier gevestigd. Organisaties zoals het Huis van Zingeving en Grootmoeder Aarde hebben ervoor gekozen om dichtbij de natuur te zitten. Het inzetten van groen bij het genezen van mensen heeft in Oisterwijk een historie die teruggaat tot ongeveer een eeuw geleden. Tussen 1920 en 1940 stonden in de Oisterwijkse natuur zogeheten ‘lighallen’ waar mensen van tbc moesten herstellen. De naam leeft voort in een volkstuinvereniging. De natuurijsbaan in het Moergestels Broek.
30
De gemeente stimuleert het gebruik van de fiets. In de kadernota Verkeer heeft de raad aangegeven ten gunste van groen een langere loopafstand aan te houden tot beschikbare vrije parkeerplaatsen, alvorens wordt besloten tot uitbreiding ervan. Dat is een gezonde én groene gedachte!
Het natuurlijk zwemwater van het Staalbergven.
31
10. Groen en (Overheids)Participatie
Oisterwijk Model De aanpak van Oisterwijk 800, inmiddels omgevormd
In de gemeente Oisterwijk floreert burgerparticipatie. Of
tot Oisterwijk 800 – SPOT, heeft het Oisterwijk Model
misschien liever: overheidsparticipatie. De viering van het
voortgebracht. Een model voor burgerparticipatie dat
800-jarig bestaan in 2012 heeft als vliegwiel gewerkt voor
internationale bekendheid heeft gekregen in het netwerk
burgerinitiatieven. De stichting Oisterwijk 800 heeft als
“Rural Alliances”. Vrij vertaald: “Samenwerking tussen
burgerinitiatief de viering van het jubileum ter hand genomen,
Plattelandsgemeenten”. Doelstelling van Oisterwijk 800-SPOT
hierbij slechts gefaciliteerd door de gemeente Oisterwijk.
is mede om de inwoners van de drie kernen Moergestel,
Dit heeft geresulteerd 131 evenementen en activiteiten
Heukelom en Oisterwijk met elkaar in verbinding te brengen
voor en door burgers, zonder financiële bijdrage vanuit de
en te activeren. De gemeente ondersteunt dit van harte en
gemeente. De totale waarde van de evenementen bedroeg
heeft het Oisterwijk Model als input gebruikt voor het beleid
500.000 euro. Het mag dan ook geen verrassing heten
Oisterwijk aan Z. De gemeente Oisterwijk gaat de uitdaging
dat de deelname aan Entente Florale in onze gemeente is
aan om als netwerkgemeente te fungeren. Niet meer als
opgepakt als burgerinitiatief, waarbij de gemeente faciliteert.
orgaan dat zich boven de samenleving bevindt, maar als
De stuurgroep van vrijwilligers bestaat uit inwoners en
integraal onderdeel van die samenleving. Stichting Promotie
ondernemers van onze gemeente.
Oisterwijk in de Toekomst (SPOT ) is opgericht om Oisterwijk
Koninklijke waardering
onder een breed publiek onder de aandacht te brengen.
De viering van het 800-jarig bestaan van de gemeente Oisterwijk is niet onopgemerkt gebleven. Zelfs tot in koninklijke kringen is waardering uitgesproken voor de initiatieven en inzet van inwoners. Het bezoek van Koning Willem-Alexander en Koningin Máxima aan de gemeente Oisterwijk, tijdens de “Blijde Inkomste”, hebben we te danken aan deze vorm van participatie.
Het bezoek van Koning Willem-Alexander en Koningin Máxima aan Oisterwijk tijdens de ‘Blijde Inkomste’ in Brabant.
32
33
Oisterwijk 800-border
dit op den duur zelfstandig kunnen doen. Een mooi voorbeeld
Veel van de initiatieven in het jubileumjaar hadden een
hiervan is de wijkmoestuin in Pannenschuur Buiten, een
relatie met groen. Eén van de eerste en ook meest bekende
nieuwe wijk in Oisterwijk tegen de kern Heukelom aan. Hier
voorbeelden is de Oisterwijk 800-border. Een bloemenborder
wordt een wijkmoestuin ingericht samen met bewoners,
van 800-voet lang achter het gemeentekantoor, waarvoor
scholen en kinderopvang. Helemaal bijzonder is dat een
de voeten zijn opgemeten van 800 inwoners van Oisterwijk,
agrarische ondernemer hiervoor gratis zijn grond beschikbaar
Moergestel en Heukelom. De border is ingericht met planten
stelt omdat deze beter is dan de grond van de gemeente.
die inwoners van onze gemeente vaak uit eigen tuin hebben
Een betere verbinding tussen stad en platteland is bijna niet
gedoneerd voor dit initiatief. Ook het onderhoud van de
denkbaar.
border is in handen van vrijwilligers. Hoewel de border oorspronkelijk voor één jaar was ingericht, schittert deze al voor het derde jaar in het Lindepark. En dat zonder hulp of bemoeienis van de gemeente. Dat is overigens niet helemaal waar. Het enthousiasme van de vrijwilligers was zo aanstekelijk dat een aantal gemeenteambtenaren ook als vrijwilliger meehelpt om de border te onderhouden.
De Tuinen van Oisterwijk Het gemeentebestuur vindt het initiatief van de 800-border zo inspirerend, dat zij initiatiefnemer Adry Hoeven heeft gevraagd dit concept uit te rollen in de wijken. Dat heeft de initiatiefnemer gedaan, en meer! “De Tuinen van Oisterwijk” zijn inmiddels het schoolvoorbeeld van overheidsparticipatie: participatie van de overheid bij (groene) initiatieven uit de samenleving. In verschillende wijken leren mensen van deze ‘tuincoach’ om de nieuwe aanplant te onderhouden, zodat zij
34
De Oisterwijk 800-border achter het gemeentekantoor.
Oisterwijk Schoon en Groen De gemeenteraad heeft bepaald dat de gestelde kaders in de kadernota Groen ruimer mogen worden ingevuld naar aanleiding van suggesties van inwoners. Als bewoners zelf het initiatief nemen om de gemeente te attenderen op mogelijke verbeteringen, dan zijn bewoners uitgenodigd om daarover in gesprek te gaan. De gemeenteraad heeft drie jaar achter elkaar 300.000 euro ter beschikking gesteld voor het project Oisterwijk Schoon en Groen. De doelstelling van het project is drieledig: • inhalen van achterstallig beheer en onderhoud; • arbeidsparticipatie voor mensen met een lange afstand naar de arbeidsmarkt; • participatie van bewoners. De gemeente ziet bewonersparticipatie niet als een bezuiniging, maar investeert hier juist in. Niet door het schrijven van plannen, maar dicht bij de mens.
Interactie Bij elk collegevoorstel wordt nagedacht over interactie met bewoners en ondernemers. Net als de duurzaamheidsparagraaf, is interactie/participatie een standaard onderdeel van advies- en besluitvorming. Om de inwoners over brede thema’s te consulteren, is enkele jaren geleden een digitaal burgerpanel ingesteld.
35
11. Groen en biodiversiteit
B-team Met gepaste trots kunnen we zeggen dat Oisterwijk het eerste
Biodiversiteit staat niet alleen hoog op de agenda van de
Biodiversiteitsteam (B-team) van Nederland had. Het B-team
gemeente Oisterwijk, maar ook bij onze inwoners. Het is
is een organisatie van deskundigen op het gebied van natuur,
een belangrijk thema in de duurzaamheidsbalans. Met
bomen, planten en biodiversiteit. Zij adviseren de gemeente
de duurzaamheidsparagraaf in onze collegevoorstellen
gevraagd en ongevraagd vanuit hun vakgebied. Samen
voorzien we elk advies waar mogelijk van een ‘duurzame’
met onze vakbekwame professionals van de binnen- en
afweging. Verder hebben we met verschillende gemeenten
buitendienst wordt er steeds een sterk ontwerp neergezet.
uit de Duurzame Driehoek afgesproken dat zoveel
Het biodiversiteitsteam wordt vaak in het beginstadium van
mogelijk autochtoon plantmateriaal gebruikt wordt in het
planvorming betrokken, zodat tijdig wordt gereflecteerd op
buitengebied. Kan het niet autochtoon dan inheems met
biodiversiteitsvraagstukken.
milieukeur. Verschillende plantvakken binnen de bebouwde kom zijn in 2008 voorzien van bijen- en vlinderaantrekkende
Inheemse soorten
beplanting. Bij steeds meer (brede) scholen staan
We maken binnen de bebouwde kom veel gebruik
insectenhotels en zijn moestuintjes in gebruik door leerlingen.
van inheemse soorten. Zo ook in de uitbreidingswijk Pannenschuur Buiten. Om tegemoet te komen aan de vlinders wordt hier soms een uitzondering op gemaakt door het plaatsen van vlinderstruiken. Op een terrein waarop de komende jaren nog niet wordt gebouwd, strooien we een wildbloemenmengsel uit. Langs de droge ecologische verbindingszone langs het spoor is in het oudere gedeelte van de wijk Pannenschuur op advies van het B-team in samenwerking met bewoners een ‘eekhoornbosje’ gerealiseerd. De eekhoorn is onze adoptiesoort in het kader van de Duurzame Driehoek. Vandaar ook de keuze om grove
Scholen investeren in lessen over groen en biodiversiteit.
36
dennen aan ons plantassortiment toe te voegen. Deze worden
ook weer in de nieuwe wijk geplant.
De Voorste Stroom
om te voorzien in het gewenste agrarische natuurlandschap. Om biodiversiteit binnen de kern te stimuleren, heeft het gemeenteraad vanaf dit jaar € 13.000,- structureel
In het recente verleden hebben we twee indrukwekkende
beschikbaar gesteld voor biodiversiteitsprojecten buiten
ontwikkelingen in het kader van biodiversiteit afgerond. De
projectmatige ontwikkelingen om.
Voorste Stroom, een beek die van west naar oost heel de gemeente Oisterwijk doorsnijdt, is binnen de bebouwde kom geheel opnieuw gemeanderd. Oevers zijn afgegraven, onder bestaande bruggen zijn droge verbindingen gemaakt voor klein wild en om het grootste knelpunt op te lossen is de oude duiker van de Gemullehoekeweg met stuw vervangen door drie toogbruggen met droge verbindingen eronderdoor, waar daglicht kan toetreden. De stuw is vervangen door een vistrap. Een blikvanger van grote waarde, midden in de kern Oisterwijk.
Landinrichting De Hilver Het andere ‘huzarenstuk’ is landinrichting de Hilver, 700 hectare nieuwe natuur waarbinnen het beekherstel van de Reusel heeft plaatsgevonden. In dit gebied ligt Den Opslag, een van de belangrijkste weidevogelgebieden van Nederland.
Landschapsstimuleringsmaatregelen In het buitengebied stimuleren we biodiversiteit met landschapsstimuleringsmaatregelen. Actief hebben we samen
Een duiker van meer dan 15 meter is vervangen door 3 bruggen
met Tilburg onlangs een hectare grond gekocht in Heukelom
zodat dieren zich kunnen verplaatsen.
37
38
Bijlage 1: Literatuurlijst Franken J., Oord A. van den & Bakker W. de (2012) Oisterwijk: een geschiedenis van meer dan 800 jaar. Oisterwijk: VDB Almedion Gemeente Oisterwijk (2013) Kadernota verkeer. Oisterwijk: Gemeente Oisterwijk Gemeente Oisterwijk (2012) Kadernota groen. Oisterwijk: Gemeente Oisterwijk Gemeente Oisterwijk (2013) Groenprogramma. Oisterwijk: Gemeente Oisterwijk Gemeente Oisterwijk (2012) Startnotitie Oisterwijk Schoon en groen. Oisterwijk: Gemeente Oisterwijk Gemeente Oisterwijk (2013) beleidsvisie Toerisme en Recreatie. Oisterwijk: Gemeente Oisterwijk Gemeente Oisterwijk (2013) Begroting. Oisterwijk: Gemeente Oisterwijk Graag G. de (1991) monumentale bomen in Nederland. Amsterdam: Uitgeverij Boom IVN. (2013) Waarom wij natuur nodig hebben. Amsterdam: IVN Maas J., (2009) Vitamin G: Green environments - Healthy environments. Utrecht: Nivel Trouw: http://www.trouw.nl/tr/nl/4332/Groen/article/detail/3152483/2012/02/02/Groen-is-gezond-maar-waarom-eigenlijk.dhtml, geraadpleegd 15 april 2015 Foto’s: Gemeente Oisterwijk, Paul Spapens, Frans Kapteijns, Anki Wijnen, www.facebook.nl/jeroen.massuger Ontwerp: Ja Hallo Casper Boot
Website: http://groenstestad.inoisterwijk.nl/
39
