Ornamenten in de architectuur

Ornamenten in de architectuur.

Eva Aberle St u d en t n r.: 0828498 Do c en t : Dr. J.C.T. Voorthuis Vak co d e: 7x700 Da t u m: 26-11-2013 Do o r:

In leid in g Di t essay i s gesc hr even naar aanl ei di ng van het vak ‘P hi l osophy and ar chi tectur e’ aan de Tec hni sc he Uni ver si tei t van E i ndhoven, gegeven door dr J. C. T Voor thui s en student assi s tent A. P . Osi nga. Het doel van di t essay i s om te ki jken i n hoever r e het nog geoor l oofd i s om i n de hui di ge ar chi t ectuur or nam enten te gebr ui ken. Het hui di ge str aatbeel d i s i n de afgel open honder d tot tweehonder d jaar nam el i jk ster k ver ander d. Ti er l anti jntjes, standbeel djes en ander e poespas z i jn ver dwenen ui t het hui di ge gevel beel d. Ter wi jl di t vr oeger jui st gebr ui kt wer d om r i jkdom en weel de tentoon te stel l en. Dat dez e or nam enten z i jn ver dwenen kom t door opvatti ngen van ver sc hi l l ende archi tecten over het gebr ui k hi er van. E en van dez e ar c hi tecten i s Adol ph L oos. I n 1908 hi el d Ad ol ph L oos een i nm i ddel s b er oem de m aar ook 1) ber uchte l ez i ng ‘Or nam ent und Ver br echen’ . I n een ti jd waar bi j er nog ter ug gegr epen wer d naar vr oeger e ar chi tectuur m et al l erl ei ver si er i ngen en ti er l anti jntjes was hi j een van de eer ste, al dan ni et de eer ste di e hi er tegen i n gi ng. Dez e opvatti ngen, over het onnodi g gebr ui k van or nam enten i n de archi tectuur , wor den m om enteel nog steeds veel toegepast. Daar entegen ver sc heen er i n 2004 het ti jdschr i ft OASE 65 Or nam ent. Dec or ati ve tr adi ti ons i n Ar chi tectur e 2 ) . I n dez e edi ti e van OASE Jour nal for Ar c hi tec tur e wor dt er ju i st v anui t g egaan dat i n de hui di ge arc hi tec tuur wel weer , en ook steeds m eer , gebr ui k wor dt gem aakt van or nam enten. 2 ) Door dez e twee ar ti kel en, ‘Or nament und ver brechen en OASE 65, m et el kaar te ver gel i jken , hoop i k een ei gen m eni ng te kr i jgen over het gebr ui k van or nam enten i n de m oder ne ar chi tectuur .

1)

‘Orna ment and Crime A d olp h Loos, 1908 gep u bliceerd i n Orna ment a nd Crime, Sel ec ted Essays . 1998 . Ariad ne Pr ess .

2)

‘Oas e 65 Orna ment . Decora tive traditi ons i n Archit ec tur e’ Christop h Graf e, Mark Pi mlot t Mechthil d Stu hl mac h er, 2004. NAi Pu blish ers

Wat z ijn o rn a men t en “ Het eer ste or nam ent dat geboren wer d, het kr ui s, was van er oti sc he afkom st. De eer ste vorm van kunst, de eer ste handel i ng di e kunstenaar , om z i chz el f te o ntl aden van z i jn over sc hot aan ener gi e, sm eer de hi j op de m uur . E en hor i z ontal e str eep: de vatbar e vr ouw. E en verti cal e str eep: 3) de m an die haar penetr eer t.”

3)

Orna ment a nd Crime

Om een dui del i jk beel d te kunnen scheppen over de voor s en tegens het gebr ui k van or nam enten m o eten we eer st een dui del i jk beel d hebben ober wat een or nam ent pr ecies i s. Het woor d or nam ent kom t van het L ati jnse woor d ‘or nar e’ wat ver taal d kan wor den naar er en of ver si er en. Di t i s sl echts een vl uchti ge ver tal i ng en sc hept geen dui del i jk beel d over waar het i n di t essay nou ei genl i jk over gaat , or nam enten i n de ar chi tectuur . E en or nam ent kan ook om sc hreven wor den als een betogi ng van schoonhei d. Het m aakt sc hoonhei d z i chtbaar . “ Or nam ent di ent kr ac ht m et kr acht. Het i s ni et een bi jz aak al s i s dec or ati e. Het i s ni et all een toegepast, m aar wor dt een m et het objec t dat het hel pt c r eër en. ” 4 ) Dez e quote van Al an P ower s i s al i et s m eer gespeci fi ceer d, het gaat ni et al l een om het or nam ent al s dec or ati e m aar heeft vaak ook een extr a functi e. Om dez e extr a func ti e te kunnen bepalen, wat z eer bel angr i jk i s i n de context van de ar c hi tec tuur , z i jn er twe e categor i eën van or nam enten. 1. Het constr uc ti eve or nam ent 2. Het decor ati eve or nament

Het i s bel angr i jk om di t onder sc hei d te m aken aangez i en onder ander e Adol ph L oos hi er ook een d ui del i jk onder schei d i n m aakt en aan de hand daar van z i jn standpunt over het gebr ui k van or nam enten bepaal d.

4)

Ala n P ow ers, Imp orta nc e of Orna ment . Gepu blic eer d in Th e S pectat or, okt ob er 2005

H et c on st ru c t ieve o rna men t De oor spr ong van het or nam ent l i gt vol gens G ottfr i ed Sem per in het naai wer k. Door de noodz aak van het aan el kaar m oeten naai en van stoffen of weefsel s om hi er i ets functi oneel s te kunnen m aken , geeft m eteen de m ogel i jkhei d om di t op een bi jz onder e m ani er te doen. Door het gebr ui k van spec i al e steken , of knopen kan een 5) l el i jke naad weggewer kt wor den. Dez e toepassi ng van or nam enten wer d i n de archi tectuur toegepast ti jdens de goti ek . Hi er wer den noodz akel i jke constr ucti es, z oal s kol om m en, r ol l agen en der geli jk r i jkel i jk ver sier d m et gui r l andes, festoenen ( een ver si er i ng m et fr ui t, bl ader en of ander e natuur l i jke el em enten) en bl adsl i nger wer k.

Fig 1

5)

Ü b er Bau stile, Got tfried S emp er, 1869.

Fig 1 On ders teu ning van een bal kon in Praag.

E en m ooi voor beel d van een gebouw dat r i jkel i jk i s ver si er d m et al l een m aar c onstr uc ti e or nam enten i s de Sagr ada Fam i l i a van Antoni G audi . Ook al behoor d di t wer k ni et tot de goti sche ar chi tectuur , toc h i s de i nvl oed van dez e sti jl dui del i jk ter ug te z i en i n het ontwer p. I n di t gebouw heeft el ke or nam en t dat te z i en i s een constr uc ti eve func ti e. Door het speci al e ontwer p van G audi , di e ontstaan i s do or een m odel op z i jn kop te m aken, ontstaa t er een constr uc ti ef en r i jkeli jk ver si er d m onum ent.

Fig 2 Sagra da familia. Antoni Gaudi.

Fig 2

H et d ec o rat ieve o rn a ment I n de ontwi kkel i ng van de arc hi tectuur kreeg het or nam ent een steeds m i nder e c onst r uc ti eve, en een steeds m eer decor ati eve functi e. Het or nam ent wer d gebr ui kt al s statuss ym bool en te pas en te onpas gebr ui kt om r i jkdom en weel de tento on te stel l en. Di t i s voor nam el i jk ter ug te z i en i n de r enai ssance. Dez e kunststr om i ng , di e z i ch l ater ook m ani festeer de i n de ar chi tectu ur , sta at bekend om het over dadi g gebr ui k van ti erl anti jntjes, beel djes en ander e soor ten or nam enten. Na dez e per i ode van goede wel vaar t en over daad, gi ng het m i nder i n de econom i e, de gouden ti jden war en v oor bi j, en di t i s dan ook ter ug te z i en i n de ar c hi tec tuur . De gebouwen wer den si m pel e r en eentoni ger . Or nam enten wer den nog wel toegepast, m aar i n steeds m eer ver si m pel de ver si es. Ti jdens het func ti onal i sm e , 1 920 , wer d het or n am ent al s decor ati e steeds m eer al s nodel oz e over daad bescho u wd. Mede door de ontwi kkel i ng van m ac hi naal m aakbar e el ementen wer den de handgem aakte or nam enten ni et m eer van deze ti jd beschouwd. L oui s Sul l i van besc hr i jft i n z i jn boek ‘A System of Ar chi tectur al Or nam ent ’ ver sc hi ll ende soor ten or nam enten en hun ontwi k kel i ng. Fig 3 T ek ening 1, uit A Sy st em of Archit ec tural Orna ment . L ouis Sulliva n, 1922 , 1923. De ontwikk eling van een leeg bl ok door mi d del va n een reek s mech amis ch e han d eling en .

Fig 3

T egen o rn ament en Toen Adol ph L oos i n 189 6 ter ug kwam i n Wenen na z i jn ver bli jf i n Am er i ka, begon hi j zi c h af te z etten tegen de heer sende opvatti ngen over het gebr ui k van or nam enten door z i jn ti jdsgenoten en dan i n het bi jz onder tegen de Jugendsti l l en Ar t Nouveau. Z i j gebr ui kten or nam enten om een r om anti sch en her kenbaar beel d te sc heppen, ter wi jl hi j di t soor t gebr ui k jui st een gr eep naar het verl eden en al l es behal ve ver nieuwend vond. De opvatti ngen en i deeën over or nam enten had hi j opgedaan ti jdens z i jn r ei s i n Am e ri ka, bi j een ander z eer bekende ar chi tect, L oui s Sul l i van. Ondanks dat Sul l i van er toch b ekend om staat om or nam enten te gebr ui ken i n z i jn ar chi tectuur vond hi j dat het een ni et z ui ver pr oduc t was, en er een goede ar chi tect of ontwer per ook z onder or nam en ten een m ooi gebouw m oest kunnen m aken. ‘I k m oet z eggen dat het ster k z ou z i jn voor ons estheti sch goed al s we voll edi g z ouden afz i en van het gebrui k van or nam ent voor een peri ode van jar en, z odat onze gedachten z i ch sc her p z ou kunnen c onc entr eren op de p r oducti e van goed gevorm de en z ui ver e gebouwen’ 4 ) Adol ph L oos ver gel eek het or nam enten m et tatoeages op het l i chaam van een P apoea. Dez e tatoeages hebben een betekeni s van m acht, wi jshei d of een ander goed deugt. Tegenwoor di g hebben al l een nog m aar c r i m i nel e of ontaar d e per so nen nog tatoeage s. Tatoeages hebben dus een m i nder e betekeni s gekr egen. Z e z i jn sl echts decor ati ef gewor den, en hebben dus ook geen functi e meer. Di t gel d vol gens Adol ph L oos ook voor het gebr u i k van or nam enten. Vol gens hem i s “ de c ul tur el e evol uti e synoni em aan het ver wi jder en van het or nam ent ui t gebr uiksvoor wer pen van al l edag . ” 5 ) E en ander e r eden van Adol ph L oos om het or nam ent ui t het str aatbeel d te l aten ver dwi jnen i s om dat het vol gens hem een ver spi l l i ng van gel d en ar bei d i s. “ Or nam ent i s een m i sdaad tegen de openbar e econom i e die m ensel i jke kr ac htsi nspanni ngen, gel d en m ater i aal ver ni eti gt.” 6 ) Hi j m aakt hi er m ee de ver geli jki ng tussen t wee bur en. Al l ebei hebben z e hetz el fde i nkom en, m aar de een l eeft i n de 19 d e eeuw en ste ste de ande r e i n de 20 eeuw. De m an ui t de 20 eeuw z al al l een m aar r i jker en r i jker wor den, en de m an ui t de 19 d e eeuw al l een m aar ar mer . De m an ui t de 19 d e eeuw heeft nam el i jk een veel duur der e l evenssti jl dan di e van de 20 s t e eeuw. “ Maar de sc hade di e de m ak er s van het or nam ent i s aangedaan i s nog veel gr oter . Si nds het ornam ent geen natuur l i jk pr oduc t m eer i s van onz e cul tuur , m aar een sym ptoom van ac hter ui tgang, de am bachtsm an di e het 7) or nam ent m aakt i s ni et eer l i jk bel oond voor z i jn ar bei d.” I n een ti jd waar bi j er steeds m eer ni euwe techni eken kwam en om di ngen m ee te pr oduc eren vond Adol ph L oos het onl ogi sch om een ar bei der hetz el fde wer k te l aten doen waar hi j 20 uur m ee bez i g i s ter wi jl een m ac hi ne er mi ssc hi en m aar 8 uur over doet en de ar bei der er het zel fde voor betaal d kri jgt.

4)

Or na ment in Archit ec tur e, Lous S ullivan.

5)

‘ Orna men t an d Crime’

6)

‘ Orna men t an d Crime’

7)

‘ Orna men t an d Crime’

Het G ol dm ann& Sal atsc h - gebouw aan de Mi cha e l er pl atz i n Wenen i s een van de gebouw en van Adol ph L oos dat hij vol gens z i jn ei gen pr i nci pes heeft ui tgevoer d. Het z es ver di epi ngen tel l ende appar tem entenc om pl ex boven een wi nkel , was m et z i jn onopgesm ukte gevel een sc hop tegen de schenen van z i jn avantgar di sti sc h c ol l ega’s. Het gebouw wer d wei ni g gerespecteer d en deed veel stof opwaai en.

Fig 4. G ol dman n & Salatc h geb ouw in Wen en. G ezi en vanaf h et Mich aels plat z. Er is een d uid elijk contrast t us sen het Gol d man & Salatc h geb ouw en d e omliggend e geb ouwen

Fi g 4 Ondanks dat Adol ph L oos een fel tegenstander was van het gebr ui k van or nam ent i n de arc hi tec tuur m aakte hi j ook ui tz onder i ngen. ‘De c r eati e van nieuw or nament i s mi sschi en onm oge l i jk en z el fs een sc handal ige daad, m aar kan ook het gevol g z i jn van een l i efdevol l e ar bei d, tot stand gekom en i n wat voor degenen di e het or nament ver vaar di gen hei l i ge ur en z i jn. ’ 8 ) L oos staat or nam enten toe al s het pr oduct is van een ouder e cul tuur , z o al s per z i sc he tapi jten, sl owaaks kantwer k en handvaar di g heden van oude d am etjes, en al s het de m edem ens genot schenkt .

8)

Or na ment a nd Crime

Vo o r o rnamen t en “ E en gebouw z onder or nam enten i s al s een hem el z onder ster r en” 9 ) Desondanks de over tui gi ng van Adol ph L oo s dat or nam enten ‘ver boden’ z ouden m oeten wor den, i s het or nam ent nooi t echt ver dwenen. Dec or aties, patr onen en or na m enten z i jn al ti jd aanwez i g geweest i n onz e hui z en. Het geeft ons een z eker e gebor genhei d en her kenbaar hei d. Tegenwoor di g zi e je het or nam ent, of een var i ati e van het or nam ent steeds m eer ter ug kom en i n de hui di ge ar chi tectuur. “ De nei gi ng tot or nam ent of decor ati e gener eer t de behoefte aan z owel vi sueel al s sensueel plez i er en aan fantasi e. I s z ul ke genoegens al ti jd z i jn aangetr offen i n objecten, i nter i eu r s, gebouwen en steden, wa ar om z ouden z e nu dan ni et m ogen bestaan? ” 1 0 ) E en gebouw z egt iets over de opvatti ngen en i deeën van de heer sende ti jd en func ti e. Wanneer je al l een al naar ki jkt naar wel k m onum ent ui t de oudhei d, dan i s te z i en dat de bouwsti jl een r epr esentati e van de ti jd en func ti e i s. Het or nam ent hel pt hi er bij om di t tot ui tdr ukki ng te br engen. De ar chi tec tuur i denti fi c eer t z ic h steeds vaker m et de kunst en m ode, en m oet m ede hi er door zi ch onder wer pen aan de str om i ngen en pr oc essen di e z i j ook hebben. Hi er door z i e je ook steeds vaker dat ar chi tect en en kunstena ar s sam en wer ken en op ver sc hi l lende m anier en het or nam ent ter ug br engen i n de ar c hi tec tuur . Foto’s van ku nstenaar s wor den gebr ui kt om een gevel te ver fr aaien. Kunstenaar s wor den i ng ehuur d om een i nter i eur te ontwer pen, enzovoor ts. Door dez e sam enwer ki ng tussen kun stenaar s en ar chi tecten i s ook de ter ugkom st van het or nam ent i n de ar chi tectuur al s kunstobject steeds vaker te z i en.

9)

G eorge Santaya na

10)

Mark Piml ot t. Orna ment en beel dd pr od ucti e. OASE 65

De ontwi kkel i ng van dec or ati eve or namenten di e aangebr acht wor den op de opper vl akken van ar c hi tectuur staat centr aal i n het wer k van Her z og & de Meur on. Door de gevel s van bi nnen functi oneel c om pl eet gebouw r i jkel i jk te voorz ien van or nam enten wor dt de di sc ussi e van or nam ent al s decor ati e weer aangewakker d. E en voor beel d hi er van i s het Ri c ol a ver pakki ng en di str i buti e kantoor i n Mul l house. Fig 5. Ri cola ’s verp akki ng en distributi e kant oor i n Mull hous e. De decora tie lijkt het b eeld va n h et geb ouw zow el t e verst erk en als t e verni etig en . Het blad is een krui d waarvan Ric ola’s product en word en g emaak t. Het geb ouw k an du s g ezi en word en als een grote a dv ert en tie voor Ri coIa

Fig 5

Bi j d ez e m ani er van ar c hi tec tuur , wat ook te z i e n i s i n bi jvoor beel d de Uni ver si tei t Bbi bl i otheek van Utr echt ontwor pen door Wi el Ar ets Ar chi tec ts en ook het Ver ti go G ebouw van de Techni sche Uni ver si tei t E i ndhoven door Di eder endir r i x, wor den de gebouwen ni et m eer gez i e n al s c om pl exi tei ten, m aar al s di ngen. De or nam ent en zi jn beel den of tekens di e geen repr esentati e m ee r van de ti jd en func ti e.

Fig 6. Univ ersit eits bibli ot heek Utrech t. Wiel Aret s Archi tect. Deze a fb eeldi ng van wuiv en d ri et op h et glas en i n het b et on is een afb eeldi ng v an de fot ograaf Kim Zwarts g ema akt in Zw ed en.

Fig 7. V ertig o geb ouw. H et glas heeft een geëmailleer de afdr uk va n de steig ers van Gaudi’s Sagraga Familia, wa t symb ool st aat voor h et immer volt ooid e pr oj ect van de archit ect u ur.

Fig 6

Fig 7

Orn amen t en in d e a rc h it ec t uu r n ou wel o f n iet ? E r z i jn veel ver sc hil l ende m eni ngen over het gebr ui k van or nam enten. De een vi nd het een z i nl oze toegevoegde waar de ter wi jl de ander het jui st een em o ti onel e toevoegi ng ten goede van de ar chi tec tuur vi ndt. Mi jn m eni ng over het or nament i s door het schr i jven van di t essay wel steeds dui del i jker gewor den. I k ben nam eli jk van m eni ng dat een or nam ent z eker wel toegepast m ag wor den i n de ar chi tectuur , z el fs al s het al l een een dec or ati eve functi e heeft. Het geeft nam el i jk een extr a dim ensi e aan een gebouw. Nam eli jk een em oti onel e di m ensi e. Het i s ni et v oor ni ets dat jar en 30 woni ngen m et authenti eke or nam enten z oal s een r i jk ver si er de schouw, l am br i ser i ng en r oz etten, z eer gewil d z i jn. Het toont een z eker e i denti tei t van het gebouw, waar m ensen z ich i n kunnen her kennen.

Br onver m el di ng - Adol ph L oos: Or nam ent and Cr i m e, Sel ected E ssays ( 19 98) Ver taal d d oor Mi c hael Mi tc hel l . Ri ver si de, Cal i for ni a. Ar i adne P r ess. - Al an P ower s: I m por tanc e of Or nam ent ( 2005) G epubl i ceer d i n The Spectator . - Chr i stoph G r afe, Mar k P i ml ott Mechthi l d Stuhl m acher : Oase 65 Or nam ent. Dec or ati ve tr adi ti ons i n Ar chi tectur e ( 2004) NAi P ubl i sher s - G odfri ed Sem per : Über Bausti l e ( 1869) - Jör g H. G l ei ter : Or nam ent: The Battl egr ound of Theor y ( 2009) - L oui s Sul l i van: Or nam ent i n Ar c hi tectur e ( 1892) G epubl i ceer d i n The E ngi neeri ng Magaz i ne - Matthew T. Mc Nic hol as: The r el evance and tr anscendence of or nam ent: A new publi c . ( 2006) Websi tes - www.diederendirrix.nl/nl/projecten/vertigo/ Geraadpleegd op 20-11-2013 - http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?id=2345 G er aadpl eegd op 18 -11-2013

Foto’ s en i l l ustr ati es Fi g 1: Fo to van een steun i n P r aag. Matthew T. McNi chol as, The r el evance and tr ansc endenc e of or nam ent: a new publ i c. Fi g 2: Sagr ada fam il i a. Antoni G audi. Van de websi te www. panor am i o.c om Fi g 3: Tekeni ng 1, ui t A System of Ar chi tectur al Or nam ent. L oui s Sul l i van, 1922 , 1923. Fi g 4: G ol dm ann & Sal atc h gebouw i n Wenen. Adol ph L oos. Van de websi te www. tr i ptom ati c . c om Fi g 5: Ri col a’s ver pakki ng en di str i buti e kantoor i n Mul l house. Her z og & de Meur on . Van de websi te www. br utefor c ec ol l abor ati ve.c om _thom as_r uff Fi g 6: Uni ver si tei ts bi bl i otheek Utr echt. Wi el Ar ets . Van de web si te www. ar chdai l y.c om _jan_bi tter Fi g 7: Ver ti go gebouw . www. ar chi worl d. c om

Di eder endir r i x.

Van

de

websi te