Mozart
Orchestre des Champs-Elysées . Philippe Herreweghe
maandag 8 mei 2006
Mozart . Seizoen 2005-2006 Quatuor Mosaïques . Patrick Cohen woensdag 19 oktober 2005 Voces Intimae zaterdag 26 november 2005 The Gaudier Ensemble donderdag 23 maart 2006 Academy of Ancient Music . Giuliano Carmignola vrijdag 24 maart 2006 Leipziger Streichquartett . Hartmut Rohde woensdag 29 maart 2006 Leipziger Streichquartett . Hartmut Rohde donderdag 30 maart 2006 Beethoven Academie . Hervé Niquet vrijdag 5 mei 2006 Orchestre des Champs-Elysées . Philippe Herreweghe maandag 8 mei 2006
Orchestre des Champs-Elysées Philippe Herreweghe muzikale leiding
begin concert 20.00 uur pauze omstreeks 21.10 uur einde omstreeks 22.10 uur inleiding door Stephan Weytjens . 19.15 uur . Kleine Zaal teksten programmaboekje Stephan Weytjens coördinatie programmaboekje deSingel
Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) Symfonie nr 39 in Es, KV543 - Allegro • Andante con moto • Menuetto allegretto • Finale: Allegro
Gelieve uw GSM uit te schakelen!
Symfonie nr 40 in g, KV550
Cd’s Bij elk concert worden cd’s te koop aangeboden door ’t KLAverVIER, Kasteeldreef 6, Schilde, 03 384 29 70 www.tklavervier.be
pauze
Hotel Corinthia (Desguinlei 94, achterzijde torengebouw ING) • Restaurant HUGO’s at Corinthia open van 18.30 tot 22.30 uur • Gozo-bar open van 10 uur tot 1 uur, uitgebreide snacks tot 23 uur deSingelaanbod: tweede drankje gratis bij afgifte van uw toegangsticket van deSingel voor diezelfde dag
36’
• Molto
allegro • Andante • Menuetto allegretto • Allegro assai
Symfonie nr 41 in C, KV551 ‘Jupiter’ Foyer deSingel enkel open bij avondvoorstellingen in Rode en/of Blauwe Zaal open vanaf 18.40 uur kleine koude of warme gerechten te bestellen vóór 19.20 uur broodjes tot net vóór aanvang van de voorstellingen en tijdens pauzes
33’
• Adagio
• Allegro
vivace • Andante cantabile • Menuetto allegretto • Finale: Molto allegro
38’
Wolfgang Amadeus Mozart. Detail van een onvoltooid portret door Joseph Lange, ca. 1789-90
Mozarts drie laatste symfonieën
Mozarts drie laatste symfonieën, nr 39 in Es, KV543, nr 40 in g, KV550 en nr 41 in C, KV551, hebben een bijna legendarische status. Uiteraard is die reputatie in de eerste plaats verbonden met hun grootse muzikale kwaliteiten, maar zij heeft daarnaast ook te maken met de waas van geheimzinnigheid waarmee Mozarts laatste symfonische trilogie omgeven is. In de loop der eeuwen is er namelijk al heel wat inkt gevloeid over de vraag waarom Mozart deze werken componeerde en ook over de vraag of zij tijdens Mozarts leven ooit werden uitgevoerd. Alle ijverige zoektochten van Mozart-biografen ten spijt bestaat er tot op vandaag nog steeds onduidelijkheid over. Het enige wat we met zekerheid weten is dat Mozart de laatste hand legde aan de drie symfonieën in de zomer van 1788. De late jaren 1780 blijken voor Mozart een periode van zware financiële problemen geweest te zijn. Terwijl de componist een viertal jaar voordien nog op handen gedragen werd door het Weense publiek, leek het tij vanaf 1785 definitief te keren. Tijdens zijn concerten liet het wispelturige Weense publiek het steeds vaker afweten en verschillende intekenconcerten van Mozart moesten bij gebrek aan belangstelling noodgedwongen worden afgelast. Voor een concertreeks die Mozart in juli 1789 organiseerde, verscheen er bijvoorbeeld maar één enkele naam op de lijst: die van Mozarts bewonderaar, Baron Van Swieten. Blijkbaar kwamen Mozarts latere instrumentale werken niet tegemoet aan de voorkeur van het grote publiek voor een meer ‘galante’ stijl, en werd zijn muzikale taal door de Weners in toenemende mate als te moeilijk, te complex ervaren. Daar kwam nog bij dat er in de late jaren tachtig een algemene daling van de culturele activiteiten merkbaar was als gevolg van de oorlog van Oostenrijk tegen de Turken en de daaruit voortvloeiende economische crisis. Dat Mozart in 1787 was aangesteld tot
‘Kammermusicus’ aan het hof van Joseph II, en op die manier toch van een vast inkomen verzekerd was, betekende weinig meer dan een schrale troost voor de componist. In tegenstelling tot de post van hofcomponist waar Mozart jammerlijk naast gegrepen had, was de job van kamermuziekcomponist maar slecht betaald en de opdrachten - zoals het componeren van dansmuziek voor het hofbal - waren soms op het beledigende af. Mozart, die er ondanks zijn financiële problemen van hield om toch ‘goed’ te leven, zag er zich steeds vaker toe gedwongen geld te gaan lenen bij zijn vrienden. Uit de zomer van 1788, de periode waarin hij ook de drie symfonieën voltooide, dateert een vaak geciteerde brief van Mozart aan zijn vriend, de zakenman Michael Puchberg, waarin hij hem smeekt om financiële hulp omdat hij niet langer in staat is de huishuur te betalen. Wat Mozart ertoe aanzette om in deze penibele omstandigheden drie grote symfonieën te componeren is tot op heden onduidelijk. Een hardnekkige legende die dateert uit de negentiende eeuw, maar ook vandaag nog geregeld opduikt in de Mozart-literatuur, stelt dat Mozart de drie symfonieën zonder enige aanleiding gecomponeerd zou hebben. Als eenzaam, onbegrepen genie zou Mozart de werken enkel en alleen vanuit een innerlijke dwang hebben neergeschreven. Zonder zich te storen aan de desinteresse van het Weense publiek, zou hij drie onvergankelijke meesterwerken gecomponeerd hebben die uitsluitend voor de eeuwigheid bestemd waren. Tijdens Mozarts leven zouden de werken nooit uitgevoerd zijn. De legende van een componist die in het graf gelegd wordt zonder ook maar één noot gehoord te hebben van drie van zijn allergrootste meesterwerken, past uiteraard perfect in de tragische visie op Mozart die typerend is voor de negentiende eeuw. Hoewel deze opvatting niet weerlegd kan worden aan de hand van stevig bewijsmateriaal, wordt ze vandaag de dag toch steeds meer met een flinke korrel zout genomen. Mozart had allerminst de gewoonte om zonder een duidelijk praktisch doel te componeren, en het lijkt erg onwaarschijnlijk
dat hij uitgerekend in de hierboven geschetste precaire omstandigheden drie grootschalige symfonieën geschreven zou hebben zonder ook maar het minste uitzicht op een uitvoeringsgelegenheid. Misschien waren de symfonieën bedoeld voor een concertreeks die Mozart in die tijd organiseerde. Het is wel eigenaardig dat er helemaal niets bekend is over een uitvoering. In het algemeen kunnen we aan de hand van Mozarts brieven of andere documenten exact achterhalen voor welke gelegenheid of voor welke opdrachtgever zijn werken bestemd waren. Voor deze laatste drie symfonieën is dat echter niet het geval. Het zou kunnen dat de documentatie hiervan verloren is gegaan. Het zou ook kunnen dat de concerten waarvoor de symfonieën bedoeld waren afgelast werden bij gebrek aan belangstelling. In dat laatste geval hebben zich in de volgende jaren in ieder geval nog een aantal gelegenheden voorgedaan waarop de werken gespeeld konden worden. In de lente van 1789 gaf Mozart een concert in Dresden waarvan we weten dat er zeker één symfonie van hem gespeeld werd, en ook één in Leipzig dat twee of drie symfonieën van hem bevatte. In oktober van het volgende jaar bracht Mozart eigen symfonieën ten gehore in Frankfurt en Mainz. Tenslotte was er in 1791 een concert van de Weense ‘Tonkünstler Societät’ waarin een symfonie van Mozart werd uitgevoerd. Verschillende Mozart-specialisten vermoeden dat bij dit laatste concert de Symfonie nr 40 gespeeld werd. Een aanwijzing voor het feit dat op zijn minst de Symfonie nr 40 wel degelijk uitgevoerd werd tijdens Mozarts leven, vinden we terug in de instrumentatie van dit werk. De partituur van deze symfonie bevatte oorspronkelijk wel hobo- maar geen klarinetpartijen. Pas een drietal jaar later, in 1791, voegde Mozart aan zijn manuscript een supplement toe met nieuw gecomponeerde klarinetpartijen en met enkele wijzigingen aan de hobopartijen. Aangenomen mag worden dat deze ingrepen waren ingegeven door uitvoeringspraktische overwegingen, wat doet vermoeden dat de symfonie wel degelijk tijdens Mozarts leven gespeeld moet zijn, wellicht tijdens een concert van de Weense ‘Tonkünstler Societät’, onder leiding van Antonio Salieri. Het feit dat Salieri's orkest toen
Fragment uit het manuscript van Symfonie nr 41 ‘Jupiter’ van Mozart, voltooid op 10 augustus 1788
de klarinetttist Anton Stadler bevatte, een vriend van Mozart voor wie de componist verschillende stukken had gecomponeerd, wordt beschouwd als een indicatie voor het feit dat de nieuwe instrumentatie van de symfonie (mét klarinetten) voor deze gelegenheid bestemd was.
eerste plaats een zelfstandig geheel, met een heel eigen karakter en met eigen stijlkenmerken. Wel is het opmerkelijk dat de eerste van de drie symfonieën, nr 39, begint met een uitgebreide trage inleiding, terwijl de derde, nr 41, afgesloten wordt met een monumentale finale. Op die manier lijkt toch een zekere overkoepelende muzikale boog gesuggereerd te worden.
Een andere hypothese zegt dat Mozart de drie symfonieën gecomponeerd zou hebben met het oog op een concertreeks in Londen. Tijdens Londense concertreeksen werd er van een componist verwacht dat hij een aantal nieuwe werken ten gehore zou brengen - bij voorkeur een reeks van drie of zes nieuwe symfonieën. Ook Joseph Haydn zou in de jaren 1790 reeksen van symfonieën componeren voor zulke Londense concertreeksen (de zogenaamde ‘Londense Symfonieën’). Door Mozarts vroegtijdige overlijden kwam er van zo een reis naar Londen echter nooit iets in huis. Overigens had Mozart een grote bewondering voor het symfonische oeuvre van zijn oudere vriend Haydn. Sommigen vermoeden zelfs dat Mozart zijn laatste drie symfonieën als een eerbetoon aan Haydn componeerde. Het jaar voordien waren Haydns zes ‘Parijse Symfonieën’ gepubliceerd, in twee sets van drie werken, die heel nieuwe dimensies geopend hadden voor de symfonische stijl. Opmerkelijk is dat de toonaarden van Haydns eerste drie ‘Parijse symfonieën’, nr 82 in C, nr 83 in g en nr 84 in Es exact overeenkomen met die van Mozarts laatste drie symfonieën.
Van de drie symfonieën is de Symfonie nr 39 in Es wellicht de minst bekende. Nochtans verwierf dit werk niet lang na Mozarts overlijden reeds een grote populariteit, zoals mag blijken uit arrangementen voor piano, strijkkwintet en klaviertrio die in die tijd verschenen. In 1806 schreef de Duitse auteur Johann August Apel (1771-1816) zelfs een uitgebreid gedicht van verschillende pagina’s, getiteld “Preis, Ehr und Ruhm den Unsterblichen”, in een poging om het karakter van deze symfonie in woorden te vatten. De Symfonie nr 39 onderscheidt zich onder meer van de andere twee werken door de aanwezigheid van de majestueuze trage inleiding die met haar gepuncteerde ritme en lang aangehouden akkoorden de barokke Franse ouverture in herinnering roept. Bovendien is het de enige van de drie symfonieën die de hobo’s vervangt door klarinetten. Uit het feit dat Mozarts handschrift ongewoon veel fouten bevat, heeft men kunnen besluiten dat dit werk wellicht met veel haast gecomponeerd werd. Uit het klinkende resultaat is dat geenszins af te leiden.
Samen met enkele andere klassieke symfonieën zoals Mozarts ‘Praagse’ Symfonie nr 38, KV504 en Haydns hierboven genoemde ‘Londense Symfonieën’, worden de laatste drie symfonieën van Mozart algemeen geprezen als de absolute bekroning van de achttiende-eeuwse symfonie. Zij zijn vandaag niet meer weg te denken uit de concertzaal. Mozarts laatste drie symfonieën worden soms omschreven als een ‘symfonische trilogie’, maar dat betekent niet dat de drie werken als één onlosmakelijke eenheid opgevat zouden zijn en allerlei onderlinge verwijzingen zouden bevatten. Integendeel, elk van de drie symfonieën vormt in de
De Symfonie nr 40 in g onderscheidt zich duidelijk van de andere twee werken door het gebruik van een kleine tertstoonaard. Het gebruik van een kleine tertstoonaard voor een symfonie was in die tijd helemaal in tegenspraak met de conventie. Afgezien van de Symfonie nr 40 staat er trouwens maar één andere (genummerde) symfonie van Mozart in een kleine tertstoonaard: de Symfonie nr 25 KV183, eveneens in g. In Mozarts tijd werd de toonaard g-klein vooral geassocieerd met innerlijke onrust en hartstocht. Dat betekent echter nog niet dat wij de symfonie moeten opvatten als een uitdrukking van Mozarts diepste
persoonlijke gevoelens van dat ogenblik. Mozart bleef toch in de eerste plaats in de achttiende-eeuwse klassieke traditie verankerd. De instrumentatie van de symfonie is overigens duidelijk verbonden met de keuze van de toonaard. Zo is de Symfonie nr 40 de enige van de laatste drie symfonieën waarin de trompetten en pauken volledig achterwege blijven. De grote populariteit die de symfonie vandaag de dag geniet, is zeker voor een belangrijk deel toe te schrijven aan het openingsmotief waarmee de rusteloze eerste beweging, Molto allegro, inzet: een bijna obsessief herhalende melodische figuur van de violen, ondersteund door een motorische ritmische begeleiding door de altviolen. Dit overbekende melodische motief doordringt bijna de hele eerste beweging en domineert de hele doorwerking, die hierdoor een toonbeeld wordt van thematische concentratie. Mozarts laatste symfonie, de Symfonie nr 41, is beter bekend onder haar bijnaam ‘Jupiter Symfonie’. Die bijnaam is niet afkomstig van Mozart zelf, maar werd pas aan het werk toegekend in de vroege negentiende eeuw, door Johann Peter Salomon, een Duits violist die onder meer bekendheid verwierf als Haydns impresario in Londen. Voor zover bekend treffen we de naam voor het eerst aan in 1819, in een programma van een concert in het Schotse Edinburgh. De naam van de Romeinse oppergod Jupiter verwijst ongetwijfeld naar het monumentale karakter van de symfonie. Die grootsheid wordt niet enkel weerspiegeld in de tijdsduur en de afmetingen van het werk maar blijkt vooral ook uit de expressieve dimensie. De trompetten en pauken, die afwezig waren in de vorige symfonie, doen hier opnieuw hun intrede (al blijven de klarinetten afwezig). De Jupiter Symfonie is één van de weinige klassieke symfonieën die haar beroemdheid vooral te danken heeft aan haar slotbeweging. Terwijl het werk in het Engelse taalgebied vooral bekend werd onder de naam ‘Jupiter Symfonie’, geraakte er in Duitsland onder impuls van Robert Schumann trouwens een andere bijnaam in gebruik: ‘Symphonie mit der Schlußfuge’, een bijnaam die de aandacht vestigde op de contrapuntische
uitwerking van deze slotbeweging. De opvatting dat de Jupiter Symfonie zou besluiten met een echte ‘fuga’ is weliswaar niet helemaal correct. Veeleer gaat het om een sonatevorm die fugato-secties bevat, die gebouwd zijn rond de vijf thematische figuren die in de expositie worden voorgesteld. De polyfonie bereikt een hoogtepunt in de machtige coda die de finale besluit. Daar worden de vijf thema’s op een meesterlijke manier met elkaar gecombineerd. Sinds Mozart een zestal jaar voordien, mede dankzij de eerder genoemde Baron Van Swieten, kennis gemaakt had met het oeuvre van Johann Sebastian Bach, was hij helemaal gefascineerd geraakt door het contrapunt. De duizelingwekkende polyfone gelaagdheid die wij in deze slotbeweging aantreffen is echter hoe dan ook uitzonderlijk in Mozarts werk. Het is niet bekend of Mozart er na de zomer van 1788 ooit aan gedacht heeft nog andere symfonieën te componeren. De overweldigende symfonische finale van de Jupiter Symfonie waarmee hij uiteindelijk afscheid genomen heeft van het genre, vormt in ieder geval een schitterende conclusie van zijn symfonisch oeuvre.
Orchestre des Champs-Elysées Het Orchestre des Champs-Elysées wijdt zich aan de uitvoering op historische instrumenten van het repertoire van Haydn tot Mahler. Een gezamenlijk initiatief van Alain Durel, de directeur van Théâtre des Champs-Elysées, en Philippe Herreweghe lag aan de basis van de oprichting van het orkest in 1991. Het Orchestre des Champs-Elysées was verscheidene jaren in residentie bij het Théâtre des Champs-Elysées en het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel. Het orkest gaf concerten in de belangrijkste concertzalen van Europa: Musikverein Wien, Concertgebouw Amsterdam, Barbican Centre Londen, Philharmonie München, Berlin en Keulen, Alte Oper Frankfurt, Gewandhaus Leipzig, Parco della Musica Rome, auditoria van Luzern en Dijon, … Daarnaast concerteerde het orkest ook in Japan, Korea, China en Australië. Verschillende gastdirigenten werden uitgenodigd naast chef-dirigent Philippe Herreweghe, onder hen: Daniel Harding, Louis Langrée, Christophe Coin, René Jacobs. Uit hun discografie vermelden we Mozarts Requiem, Beethovens ‘Missa Solemnis’ en Negende Symfonie, Mendelssohns ‘Elias’, ‘Paulus’ en ‘Le songe d’une nuit d’été’, Brahms’ ‘Deutsches Requiem’, Schumanns Cello- en Pianoconcerto, en ‘FaustSzenen’, Berlioz’ ‘Nuits d’été’ en ‘L’enface du Christ’, Fauré’s Requiem en Bruckners Zevende Symfonie. Het orkest is in residentie in PoitouCharentes en wordt gesubsidieerd door het ministerie van cultuur van de regio Poitou-Charentes. Tevens is het orkest lid van FEVIS (Fédération des Ensembles en Instrumentaux Spécialisés). Philippe Herreweghe Philippe Herreweghe werd geboren in Gent en combineerde er zijn universitaire studies (geneeskunde en psychiatrie) met een muzikale opleiding aan het conservatorium, waar hij piano volgde bij Marcel Gazelle. In dezelfde periode begon hij ook te dirigeren en in 1971 richtte hij het Collegium Vocale Gent op. Nikolaus Harnoncourt en Gustav Leonhardt merkten al gauw zijn uitzonderlijke benaderingswijze van de muziek op en nodigden Philippe Herreweghe en het Collegium Vocale Gent uit om mee te werken aan hun opnames van de verzamelde Bach-cantates. Langzamerhand werd Herreweghes frisse, authentieke en retorische aanpak van de barokmuziek alom geprezen en in 1977 richtte hij in Parijs het ensemble La Chapelle Royale op, waarmee hij de muziek van de Franse Gouden Eeuw uitvoerde. Sindsdien creëerde hij nog verschillende andere ensembles, waarmee hij afzonderlijk, of in combinatie met elkaar, een adequate en gedegen lezing wist te brengen van een repertoire lopende van de renaissance tot de hedendaagse muziek. Zo is er het Ensemble Vocale Européen, gespecialiseerd in renaissancepolyfonie, en het Orchestre des Champs Elysées, opgericht in 1991 met de bedoeling het romantische en preromantische repertoire opnieuw te laten
schitteren op originele instrumenten. Met al deze ensembles bouwde Philippe Herreweghe in de loop der jaren een uitgebreide en enorm gevarieerde discografie op. Hoogtepunten hieruit zijn onder andere de opnames van Bachs vocale meesterwerken (zoals de ‘Matthäus- en Johannes-Passion, de ‘H-moll Messe’ en het ‘Weihnachtsoratorium’), de grote Franse motetten van Rameau, Lully en Charpentier, de requiemmissen van Mozart, Fauré en Brahms, Mendelssohns oratoria ‘Elias’ en ‘Paulus’, Schönbergs ‘Pierrot Lunaire’. Sinds 1982 is Philippe Herreweghe artistiek directeur van het zomerfestival ‘Les Académies Musicales de Saintes’. Bovendien is hij een veelvuldig gevraagd gastdirigent van ensembles zoals The Orchestra of the Age of Enlightenment, Concerto Köln, het Ensemble Musique Oblique, het Concertgebouworkest, de Wiener Philharmoniker en de Berliner Philharmoniker. In 1997 startte de samenwerking met het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen. Het kan dan ook geen toeval zijn dat Philippe Herreweghe omwille van zijn consequente artistieke visie en volgehouden engagement ten opzichte van de muziek reeds op verschillende plaatsen een meer dan verdiende erkenning kreeg. In 1990 werd hij door de Europese muziekpers uitgeroepen tot Muzikale Persoonlijkheid van het Jaar. In 1993 werd Philippe Herreweghe samen met het Collegium Vocale Gent benoemd tot Cultureel Ambassadeur van Vlaanderen. Een jaar later werd hem de orde van Officier des Arts et Lettres toegekend, en in 1997 kreeg Philippe Herreweghe een eredoctoraat van de Katholieke Universiteit Leuven. In 2003 werd hij in Frankrijk ‘Chevalier de la Légion d’Honneur’.
Orchestre des Champs-Elysées muzikale leiding Philippe Herreweghe 1e viool Alessandro Moccia Roberto Anedda Ilaria Cusano Assim Delibegovic Philippe Jegoux Thérèse Kipfer Enrico Tedde Marie Viaud 2e viool Bénédicte Trotereau Karine Crocquenoy Marion Larigaudrie Clara Lecarme Corrado Lepore Martin Reimann Sebastiaan Van Vucht altviool Jean Philippe Vasseur Laurent Bruni Delphine Grimbert Dorothée Leclair Luigi Moccia cello Ageet Zweistra Vincent Malgrange Andrea Pettinau Harm Jan Schwitters contrabas Axel Bouchaux Damien Guffroy Massimo Tore
fluit Mathias von Brenndorff hobo Marcel Ponseele Taka Kitazato klarinet Jane Booth Guy Cowley fagot Margreet Bongers Julien Debordes hoorn Rafaël Vosseler Christiane Vosseler trompet Per Olov Lindeke Andreas Bengtsson pauken Marie-Ange Petit
