Opgedragen aan Simmy Simonetti-Spaander, biologe met een praktijk voor natuurlijk leven en genezen

Civis Mundi Uit Piet Ransijn en Nico Schulte, Bewustzijn als bewapening, p 5

Opgedragen aan Simmy Simonetti-Spaander, biologe met een praktijk voor natuurlijk leven en genezen

Inleiding Wetenschap is meer afhankelijk geworden van geld, van 'handel in kennis' en industriële belangen. Een meer geestelijk gerichte levenswijze zou deze afhankelijkheid kunnen verminderen. Dit is de strekking van bovengenoemd boek van de socioloog Laeyendecker. Hij trok mijn aandacht in een vorig nummer met zijn artikel Academische vrijheid in discussie. Eerder verscheen een boekbespreking van zijn laatste opus magnum Kritische stemmen. M aatschappijkritiek van Oudheid tot heden in Civis Mundi nr 28. Zijn visie sluit goed aan bij mijn ideeën. Dit artikel over genoemd boek geeft zijn brede maatschappijkritische en spirituele visie in grote lijnen weer. Belangenverstrengeling van de wetenschap is actueel sinds de groei van de moderne wetenschap. Het thema leeft weer op bij de huidige discussie over 'rendementsdenken' en. Met de Maagdenhuisbezetting en ontruiming heeft de discussie een gewelddadige wending gekregen. Dit heeft ook tot protest van veel docenten geleid en vraagt nadere bezinning over de 'het nut en het nadeel van de wetenschap voor het leven'. Zo luidde een beroemde boektitel van Nietzsche, maar dan over de geschiedenis. Bezinning is hard nodig. Heeft de wetenschap ooit zo'n macht gehad als nu? Misschien in de mythe van Atlantis, waar Plato naar verwijst. Dit continent werd verzwolgen door de golven, als het ooit bestaan heeft. Het verhaal dat een beschaving zich met zijn wetenschap, techniek en economie ? het WTE complex ? ten gronde richt, blijft actueel en spreekt tot de verbeelding, ook als waarschuwing. Is het ook een belofte dat een hoger peil van beschaving mogelijk is, voor deze zich

pagina 1 van 27 - www.civismundi.nl

te gronde kan richten? De vraag rijst hoe wij dit kunnen voorkomen. Hoe kunnen wij anders leven? Meer duurzaam, minder vernietigend. En wat is daarvoor nodig? Laeyendecker geeft op dergelijke vragen antwoord In een helder en boeiend boek over deze actuele problematiek in cultuur- en wetenschapssociologisch perspectief.

1. Overzicht van het boek Bedreigde cultuur Het boek bevat artikelen die Laeyendecker schreef als directeur van het Multidisciplinair Centrum voor Kerk en Samenleving MCKS. Hij schreef daarvoor ook Brengt de vooruitgang ons verder? Kanttekeningen bij een wijd verbreid geloof. In bijlage 2 staat meer over zijn werk en mijn hernieuwde kennismaking. Zijn boek heeft een breed bereik. Na de inleiding Cultuur in het zoeklicht volgen artikelen over de wording van de moderne samenleving, de religieuze wortels van de moderne cultuur en vooruitgang als modern idee. Actueel zijn de (postmoderne) schaduwzijden van de moderniteit. Dan volgen artikelen over het ontstaan van de moderne wetenschap, grensverleggende nieuwsgierigheid en over ethiek en beroepscodes om de schaduwzijden van de wetenschap binnen de perken te houden, in het bijzonder bij de grensverleggende ethiek bij de biotechnologie. Daarna gaat hij in op secularisatie en schaarste aan zin en op zoek naar spiritualiteit. In ruimer spiritueel verband zoekt hij substantiële oplossingen voor de problematiek van ontbrekende zingeving en schaduwzijden van de moderniteit . Dit artikel gaat in op deze laatste thema's. Het sluit aan bij eerdere artikelen over de complementariteit van wetenschap, filosofie en religie, over de belangenverstrengeling van de medische wetenschap met de farmaceutische industrie, over het boek Liber Universitatis van Jeroen Buve en over Plato en Aristoteles. Dit gaat ook over problematische kanten van de wetenschap.

Schaduwzijden en verstrengeling van de moderne wetenschap, techniek en economie


De problematiek wordt door Laeyendecker treffend samengevat: ?De onderlinge afhankelijkheid van wetenschap, techniek en economie is toegenomen.., die tot een machtig complex, tegenwoordig als WTE complex aangeduid, zijn samengeklonterd. Binnen dat complex is geen van de drie onafhankelijk, maar samen zijn zij dat des te meer. Dat complex is ook vrijwel onbeheersbaar geworden? Wij worden geconfronteerd met de vraag of deze enorme krachten nog onder beheer te brengen zijn voordat er nog meer van de aardbol ten offer valt??(p 33). De economie betreft ook de overheid, die door economische en industriële belangen wordt beïnvloed bij haar primaire streven naar economische groei. Naast de wetenschap en de industrie of de economie onderscheidt hij de overheid als subsysteem dat door de industrie en economie wordt gedomineerd. De belangenverstrengeling van de 'gouden driehoek' van wetenschap, industrie en overheid en de enorme invloed van de industrie, komt aan de orde in mijn eerdere artikelen over het boek van Trudy Dehue. Laeyendecker spreekt van de 'ontremde dynamiek' van het WTE complex (p 7173). ?Er zijn geen wetenschappelijke argumenten om niet naar vergroting van kennis te streven, noch economische om van groei af te zien? Nu echter de morele motivaties en begrenzingen binnen de subsystemen verzwakken, wordt de dynamiek aan zichzelf overgelaten. Dat impliceert een 'ontremming' in de subsystemen wetenschap, techniek en economie, die verstrengeld zijn in het WTE complex?.

WTE Complex aan de rand van de afgrond

Desastreuze gevolgen van de 'ontremde dynamiek' van het WTE complex De ontremming heeft desastreuze gevolgen: onder meer milieuproblematiek, uit de hand lopende gezondheidszorg en de biotechnologische ontwikkeling. Op twee manieren kan dit worden bijgestuurd: 1. doordat degenen binnen de subsystemen verantwoordelijkheid accepteren voor externe gevolgen


2. door bijsturing van buitenaf, door marktwerking, de overheid en/of de publieke opinie. Ad 1. ?In het 'vervoeg u bij de anderen' syndroom wordt de eigen verantwoordelijkheid beperkt? Juist degene die als ondernemer niet innoveert en als wetenschapper niet naar grensverlegging streeft, heet dan onverantwoordelijk. Voor zover morele argumenten of milieuoverwegingen toch een rol spelen, gebeurt dat meestal onder druk van de wetgeving of de publieke opinie? Individuele wetenschappers en ondernemers binnen die subsystemen staan veelal machteloos. Bij gebrek aan voldoende interne verantwoordelijkheid wordt de vraag naar sturing van buitenaf klemmender? (p 72).

Het falen van het marktmechanisme Ad 2. Sturing van buitenaf voert naar de keuze tussen markt en staat. Het marktmechanisme ?blijkt aan zichzelf overgelaten, geen sensibiliteit te bezitten voor de ecologische en morele kosten van zijn eigen interne dynamiek? (Kunneman, 'Wissels in het moderniseringsproces', p 78). ?Sturing door de markt werd al veel langer inadequaat geacht en werd daarom? gecorrigeerd door de politiek... Het is dan ook onbegrijpelijk dat de zegeningen van het marktmechanisme worden aangeprezen (conform Fukayama, The End of History)?. ?Het is veelzeggend dat een zo onverdacht voorstander van vrije markt als Adam Smith overtuigd was van? een traditioneel gevoel van verplichting, dat mede gefundeerd was in religieuze overtuigingen. De ?grootse en immense machine? van de economie? kon alleen zo functioneren omdat 'de deugd de smeerolie van de raderen is' (Smith, The Theory of Moral Sentiments, 1969, p 500; Laeyendecker, p 69).

Het falen van de overheid en de publieke opinie ?Ook de staat slaagt er vaak niet in de dynamiek der subsystemen aan banden te leggen. Het politieke ideaal van de maakbaarheid staat allang ter discussie? door het zichtbare falen van de overheid om greep te krijgen op de complexiteit van het maatschappelijk gebeuren? Politiek kan weinig sturen omdat systeem-


veranderende maatregelen vaak contraproductief blijken? Het heeft er derhalve veel van dat 'de huidige maatschappij hulpeloos aan zichzelf uitgeleverd is en zich onstuitbaar volgens haar eigen logica ten gronde richt' (Luhmann, Beobachtungen der Moderne, p 95; Laeyendecker, p 73)

Wat achterblijft en overblijft

?De ontremming van de dynamiek van het WTE complex? stimuleert een cultuur der mateloosheid. De maat - de aanvaarding van grenzen - is de mens vreemd geworden? Het zonder terughoudendheid consumeren is daar een typerende uiting van.? Dit consumeren voedt niet een mondige en kritische publieke opinie maar bevorderd afhankelijkheid en onvrijheid.

Vrijheid die omslaat in het tegendeel: de dialectiek van de verlichting ?De vrijheid van moderne individuen moet niet overschat worden? De maatschappij schijnt uitgeleverd aan de ontremde dynamiek van het WTE complex. Dat geldt ook voor de afzonderlijke individuen? zoals blijkt uit de prestatiedwang en de fataliteit van de werkloosheid als gevolg van arbeidsbesparende technologieën en de voortdurende druk om de levensinrichting aan te passen aan de technologische ontwikkeling [smartphones etc.]? De constatering dat de Dialektik der Aufklärungin nieuwe onvrijheid is omgeslagen, heeft tot nu toe niet aan kracht ingeboet?. Het complex doet denken aan de 'stalen kooi' waar Max Weber voor waarschuwde, die transparanter lijkt dan het WTE Complex.

Normloze wetenschap en belangenverstrengeling Het noodzakelijk geachte verantwoordelijkheidsgevoel wordt beperkt door een andere factor, namelijk ?dat de wetenschap geen alternatief is voor religieuze oriëntatiekaders, geen nieuwe zingevende waarheid heeft kunnen leveren? Op wetenschappelijke kennis kunnen geen normen worden gefundeerd? Wetenschappers lieten zich inhuren voor de vernietiging of experimenteren op medemensen?Daarmee is? 'het dodelijk potentieel van de moderne wetenschap aangetoond? Wetenschap werd een dociel instrument in de handen van gewetenloze machten'? (Bauman, Modernity and the Holocaust, p 108).


?Vele jaren was het gemakkelijker de misdaden van Nazi geleerden te bespreken dan de diensten die de Amerikaanse universiteiten verleenden aan Dow Chemical? Dit maakt de rol van getrainde technici duidelijk die hun 'opleiding' hebben gekregen in een klimaat van morele en religieuze onverschilligheid? (Bauman, p 126; Layendecker, p 78). Wright Mills noemt dit 'the higher immorality' (The Power Elite, p 343 e v). Zie ook de eerder beschreven belangenverstrengeling in de medische industrie.

Uit Piet Ransijn en Nico Schulte, Bewustzijn als bewapening, p 224

De macht van het geld ?Zoals elk subsysteem is de wetenschap relatief autonoom. Het blijft afhankelijk van andere subsystemen omdat wetenschap geld nodig heeft, dat door de economie of overheid verschaft moet worden. Deze autonomie kan alleen bestaan bij de gratie van het vertrouwen van de buitenwereld? Indien het vertrouwen taant, wordt binnen gegeven machtsverhoudingen, geprobeerd het subsysteem bij te sturen? Het kan lijken dat concrete mensen er weinig mee van doen hebben. Dat is een misvatting. Systemen en processen bestaan alleen maar bij de gratie van handelende mensen? Wetenschap en techniek vormen de belangrijkste economische productiekrachten. Alleen de economische sector? kan de gigantische hoeveelheden geld opbrengen die nodig zijn. Dat gebeurt niet 'voor niets'. Wetenschap en techniek zijn dan ook allang door de economie en gedeeltelijk door de politiek in dienst genomen, zelfs in zo'n mate dat het terrein van het vrije onderzoek aanzienlijk is ineengeschrompeld? Tegen die achtergrond is de vraag of waarden in de wetenschap een rol spelen reeds achterhaald? Het is twijfelachtig of wetenschappers dan hun wetenschappelijke onschuld kunnen bewaren, als zij die al niet verloren hebben?? Een overeenkomstige vraag is of de politiek en vele politici ook niet 'in dienst zijn genomen door de economie' en industrie, die zij in vaak in vergaande mate dienen.

Morele onverschilligheid en machteloosheid


?In de moderne zakelijkheid van de ondernemende universiteit worden onderzoekers gedisciplineerd om te 'scoren'... Zij krijgen hun opleiding in een klimaat van morele onverschilligheid. Bijdragen aan het publieke debat behoren niet tot hun taak en worden dus minder 'beloond'? Het 'bezinningscircuit' staat qua menskracht en financiële middelen in geen verhouding tot het 'beslissingscircuit'? Binnen dat circuit komen ethische vragen naar aanleiding van wetenschappelijke ontwikkelingen aan de orde. Maar van wezenlijk belang is ook dat zij in een ruimer perspectief worden geplaatst? van hoe we eigenlijk willen leven, met welk doel wij kennis verzamelen en waartoe we het menselijk scheppingspotentieel willen aanwenden? De eenling is betrekkelijk machteloos tegenover de dwingende kracht van het wetenschapssysteem, maar hoeft geen eenling te zijn? (p 93, 94, Achterhuis, 'Grenzeloze nieuwsgierigheid', Universiteit en Hogeschool 1990/91, p 223). Als betrokken intellectuelen en burgers hun invloed en belangen bundelen in een gemeenschappelijk bewustzijn, kunnen zich onvermoede mogelijkheden openen. Belangrijke veranderingen zijn vaak door activiteiten vanuit een gebundeld bewustzijn begonnen, zo leert de geschiedenis, ook de geschiedenis van de maatschappijkritiek, waar Laeyendecker zijn laatste grote werk aan wijdde.

Ethiek en beroepscodes Beroepscodes vormen een deeloplossing, ?als daarbij de structurele processen van ontremming ongemoeid worden gelaten of zelfs worden gestimuleerd?, schrijft hij bij het beroep op een nieuwe moraal en het pleidooi voor een zorgzame samenleving (p 78). De kern van de problematiek blijft: ?De beloofde bevrijding van de mens door rede en wetenschap dreigde om te slaan in een nieuwe vorm van slavernij. De mens werd onderworpen aan het technischwetenschappelijk bestel en begon meer een meer een schakel te worden in een geheel dat door niemand meer beheerst kan worden? (p 102) ?In de huidige maatschappij vormt het WTE complex, zeker als dit de politiek achter zich weet te krijgen een moeilijk te schokken machtsblok. Alleen een sterke publieke opinie is daar tegen opgewassen. Maar het zou een lange weg zijn om die in beweging te krijgen? (p 125).


Het begint vaak met kleine groepen met een 'olievlekwerking' als de tijd er rijp voor is en men zich in bredere kring bewust wordt van de problematiek en de noodzaak tot verandering.

2. Op zoek naar spiritualiteit en zingeving In het slothoofdstuk gaat Laeyendecker 'op zoek naar spiritualiteit'. Het christendom heeft niet afgedaan, maar kan voor alsnog weinig uitkomst bieden. Draagvlak en kansen zijn beperkt. Dat komt mede door de weinig toegankelijke dominantie van theologen. Zij lijken soms in een andere wereld te leven en in een ander paradigma te denken. Bovendien heeft het Christendom ?de trieste reputatie van onvrijheid? (p 164, Zie ook Homo Prudens, p 219 en de ketterbestrijding van Augustinus in het vervolg). Wat betreft nieuwe of herlevende oude vormen van religie ?wijst niets erop dat dit conglomeraat de positie zou kunnen innemen die vroeger aan het christendom is toegevallen? Zij die hun hoop vestigen op 'een terugkeer naar het sacrale' (Bell 1980) doen er goed aan zich te realiseren dat dit begrip wel een buitengewoon gevarieerde inhoud heeft gekregen. Bovendien vormen de nieuwe religies een sterk individualistische religiositeit?[en] geringe interesse in het publieke domein?. (p 141)

?Is een nieuw zincomplex mogelijk?... De vraag waartoe technologische innovatie en economische groei eigenlijk dienen, wordt niet meer gesteld of? met een verwijzing naar anderen: wij moeten groeien anders blijven wij achter. Daarin wreekt zich de eliminering van de vraag naar het goede leven? Ze is naar de privésfeer verwezen, waar ieder zelf een antwoord moet vinden. Maar daar ontbreken de mogelijkheden veelal? geloof in de 'grote verhalen' van Christendom en Verlichting is verloren gegaan? (p 150-51).

Nieuwe spiritualiteit Er vormt zich echter ook een nieuwe spiritualiteit. Spiritualiteit omschrijft hij in de volgende termen:


* Stilte, bezinning, ter wille van ?authentic tidings of invisible things? (Wordsworth)? * Beleven van een fundamentele levensoriëntatie van waaruit zin wordt verleend... * Leven ?in de dimensie van de diepte? (Tillich 1962, 9) en * ?een rijkdom aan concrete vormen? van meditatie, gebed, zang en dans of wat voor vormen van inkeer ook, die helpt een diepere betekenis van de werkelijkheid te onderkennen? (p 159).

Bij spiritualiteit ligt het accent meer op de individuele en universele innerlijke beleving, terwijl religie ook het rituele en sociale omvat. Spiritualiteit hoeft niet confessioneel (of) georganiseerd te zijn en wordt vaak als universeel beschouwd. Met name als zij zich richt op (de ervaring en realisatie van) een transcendente of immanente innerlijke werkelijkheid, die het spirituele aspect vormt van veel religies. Sinds de vorige eeuw werden spiritualiteit en religie losgekoppeld. Spiritualiteit werd meer persoonlijk, open, pluralistisch en minder dogmatisch dan het geloof van de gevestigde religies (aldus Wikipedia, zie ook Jack Hawley, Spiritualiteit en management, p 13-14).

Geen alternatief voor gevestigde religies Het conglomeraat van spirituele bewegingen en individuele uitingen biedt nog geen substantieel alternatief voor gevestigde religies. Ook (nog) geen voldoende tegenwicht voor gevestigd materialisme, hedonisme en consumentisme: de levensbeschouwing waarin het WTE complex welig kan tieren. Bovendien biedt de spirituele markt veel ruimte voor spiritueel egoïsme en hedonisme. De markt voor spirituele 'business' gericht op gevoelens van spiritueel genot en 'feeling good'. lijkt nog lang niet verzadigd. Couwenberg spreekt in zijn bijdrage in Homo Prudens (p 45) van commerciële exploitatie. Deze biedt geen vervulling voor ?de behoefte aan een nieuwe omvattende zingeving en herstel van het teloor gegane contact met de wereld van het sacrale en het mysterie?. Hij verwijst naar Laeyendecker en noemt het holistische spirituele werkelijkheidsperspectief vooralsnog een marginaal verschijnsel.


Spirituele bewustwording en maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef Couwenberg pleit in de geest van Durkheim en anderen voor integratie van de individualistische spiritualiteit met maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef. Hij noemt de Natuurwetpartij van de Transcendente Meditatie Beweging als een poging om meditatie en spirituele bewustwording te combineren met sociaalpolitieke actie. Echter ook de toenmalige lijstverbinding van deze partij met Partij De Groenen van Roel van Duijn resulteerde niet in een zetel. Dit geldt ook voor andere spirituele splinterpartijen, met uitzondering van de Partij voor de Dieren. De leiding van deze partij is christelijk geïnspireerd en behartigt enkele van de volgende ecologische spirituele hoofthema's.

Spirituele hoofdthema's: holisme, verbondenheid met de natuur en met het Zelf Kenmerkende thema's van de moderne spiritualiteit zijn: holisme, herwaardering van de natuur en verbonden zijn met het Zelf. Typerend is ook de veelvormigheid vanuit allerlei westerse, oosterse en andere niet-westerse religies, bewegingen en tradities. Men spreekt van een 'paracultuur' en (oneerbiedig) van een ?levensbeschouwelijke supermarkt?. Laeyendecker waagt zich aan ?de stelling dat de 'nieuwe' spiritualiteit is gegroeid en niets erop wijst dat die weer spoedig zal afnemen? (p 162. Zie ook Wilterdink, Samenlevingen 2007, 5.2 Religie)

Resacralisering van de natuur Bij genoemde hoofdthema's noemt Laeyendecker de ?resacralisering van de natuur?. Dit betreft de ontwikkeling van ecologisch bewustzijn (Deep Ecology) in een soort intuïtieve en participerende ervaring van een sacrale diepte-dimensie. Deze ervaring kan ook door meditatie ontdekt en meer bewust beleefd worden. Deze religieuze dimensie is hierbij meer immanent dan het oude joods-christelijke godsidee. De natuur en ieder mens heeft deze dimensie in zich, die alles en allen een diepere samenhang geven in een groter zingevend geheel. Niet alleen de natuur, ook 'de mens is een heilige zaak'.


Sacralisering van het individu Laeyendecker noemt daarnaast 'de sacralisering van het individu'. ?Daarin vinden de autonomie en de waardigheid van het individu een spiritueel hoogtepunt. Het religieuze centrum verschuift naar de mensen zelf? Durkheim stelde dat het individualisme een godsdienst is 'waarvan de mens tegelijk gelovige en god is? verheven tot sacraal object.'? (p 169) Durkheim gaat hier dieper op in een van zijn meest belangwekkende artikelen: 'Het individualisme en de intellectuelen' (zie H Goddijn, Sociologie, socialisme en democratie. De politieke sociologie van Emile Durkheim en R Bellah, Durkheim on Morality and Society, Laeyendecker, Orde, verandering en ongelijkheid (p 273)

Spirituele technieken Kenmerkend voor de nieuwe spiritualiteit is ook de toepassing van methoden en technieken, zoals bij de wetenschap, maar dan innerlijk gericht op bewustwording. Dit past in onze tijd van wetenschap en techniek. die niet alleen de economie en industrie kunnen dienen maar ook de methodische spirituele ontwikkeling, zoals bij kennis en gnosis in andere tijden en culturen. ?'Wanneer de mens aan zichzelf werkt, zal hij in staat zijn zichzelf te verwerkelijken, de verlichting te bereiken en de definitieve eenheid te vinden' (Kranenborg, 1992, 32)... Daarvoor zijn specifieke technieken die het bewustzijn kunnen helpen verruimen. Moderne mensen willen meer dan een dergelijke spirituele zelfontplooiing. Zij willen ook in hun maatschappelijk leven tot volle ontplooiing komen. Dat is niet eenvoudig? Daaraan wordt tegemoet gekomen door het aanbod van technieken? en het specifieke aanbod ter bescherming van de gezondheid? Bovendien is het een voorwaarde om autonomie te beleven? In de nieuwe spiritualiteit heeft men oog voor de totale mens en voor zijn verbondenheid met de natuur?. Ook met andere mensen, de samenleving en de hele wereld. ?Tenslotte? is het niet te gewaagd het thema van reïncarnatie in dit licht te bezien? De weg naar zelfverwerkelijking wordt door de dood niet afgebroken? maar zij ligt in de ordening van de kosmos besloten? (p 170-71). De opkomende spiritualiteit heeft


een universeel, kosmisch perspectief, dat ook met wetenschap verenigbaar is. Overigens wordt de zelfrealisatie die verlichting wordt genoemd, uiteindelijk niet zozeer bereikt maar veeleer gefaciliteerd door technieken. Studie van verlichting en verlichte wijzen leert dat het uiteindelijk meer een zaak is van 'genade' of een 'energie' of aantrekkingskracht vanuit een sacrale dimensie die moeilijk te vatten is, waarmee het ego versmelt of blijvend één wordt en technieken achter zich laat, zie bijv. de Bhagavad Gita, de Oepanishaden en de Tau Tse Tsjing van Lao Tse en het Evangelie en ook wijzen en mystici van diverse religies. Religiewetenschappers zoals Rudolf Otto in Das Heilige beschrijft de 'fascinatie' voor het 'gans andere' dat bij de verlichting het 'gans eigene' Zelf wordt, dat door zichZelf wordt gerealiseerd.

Samenvatting van de problematiek Aan het slot van zijn boek wordt de problematiek samengevat en rijst de vraag naar een uitweg. ?De belangrijkste functie van de wetenschap is in haar 'technisch' nut komen te liggen,.. in economische en politieke doeleinden? De tendens is naar technische oplossingen te streven?. Oriënterings- en zingevingskwesties zijn echter niet technisch op te lossen. Zingeving, waarden en spiritualiteit kunnen wel wetenschap en techniek sturen.


?Het WTE complex is bij uitstek een dynamiserende factor. Daarom rijst de vraag of de toekomst aan de ongecontroleerde werking van dit complex moet worden overgelaten? Of wij niet collectief zouden moeten beslissen hoe en met het oog waarop het WTE potentieel moet worden ingezet, wat we moeten doen om de onvermijdelijke negatieve nevengevolgen zo beperkt mogelijk te houden?? (p 177, 179)

Bijdragen tot een oplossing


Ten eerste is het belangrijk dat wij ons collectief bewust zijn van de problematiek, ons niet onbewust laten meenemen als onmondige objecten, maar bijdragen tot een alternatief vanuit een meer holistisch en geïntegreerd bewustzijn, dat doorwerkt in onze levenswijze en maatschappelijk handelen. Dus geen genoegen nemen met de constatering van Horkheimer en Adorno in Dialektik der Aufkläring(1955) dat ?mensen hun vrijheid hebben verloren tegenover wetenschap en techniek: de beloofde bevrijding is omgeslagen in een nieuw soort onderwerping? (p 180).

'Anders leven': binnen grenzen, respectvol, matig en duurzaam Laeyendecker (p180-82) noemt als voorbeelden van ?anders leven?: * erkennen van grenzen, ook wat betreft (de heilige koe van de) economische groei, * een respectvolle houding voor de omgeving, * duidelijk maken wat duurzaam van waarde is en dit nastreven en naleven * matigheid, ?een thema dat in uiteenlopende tradities te herkennen is,.. niet alleen met betrekking tot de schade van door het ongeremde streven naar meer waardoor toekomstige generaties met onoplosbare tekorten worden opgezadeld. Zij betreffen ook het gezonde evenwicht in de persoon zelf. Wie steeds meer wil? wordt slaaf van zijn begeerten. Wie grenzen erkent, heeft zichzelf onder beheer genomen en werkelijk inhoud gegeven aan zijn autonomie?. Dit is een basisthema bij Durkheim, zie een volgend artikel.

Het maken van keuzen vraagt bezinning Universiteiten scholen ons in beheersingskennis in een gereduceerde studieduur. De ruimte voor oriënteringskennis en reflectie is verminderd. Geen wonder dat studenten protesteren als geesteswetenschappen in de knel komen. Laeyendecker ziet enig perspectief in ?kritische sociale bewegingen en wat men het 'bezinningscircuit' of het 'kritisch milieu' zou kunnen noemen [dat] sterk afhankelijk is van de persoonlijke inzet? (p 183). In Homo Prudens (p 223)wordt zijn opstelling getypeerd als met 'geresigneerd


activisme', ofwel gelaten en bezonnen spiritueel geïnspireerd activisme. Mogelijk ligt dit in de lijn van het wereldgerichte ascetisme met een zekere naar mystieke spiritualiteit neigende bezinning, in termen van de typologie van Max Weber. Zoals bij de protestantse ethiek en de kloosterorden, waar Laeyendecker affiniteit mee heeft, met name met de Augustijnen. Ook Couwenberg schreef in Homo Prudens (p 46) in zijn artikel Spiritualiteit als sociaal-politieke factor over de combinatie van sociaal-politieke actie en maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef met meditatie en spirituele bewustwording.

Hoe is het WTE complex nog in de hand te houden?

Collectieve bewustzijnsverandering en persoonlijke inzet De bevindingen van Laeyendecker zijn niet origineel, eerder universeel. Zijn uitvoerige studie naar maatschappijkritiek door de eeuwen heen zal dit kunnen bevestigen. Uit sociologische studies en historische ervaring blijkt dat sociale structuren niet ingrijpend zijn te hervormen zonder verandering van het collectieve bewustzijn: de 'binnenkant' van de structurele 'buitenkant'. Zonder substantiële verandering van binnen en van buiten volgt vaak meer van hetzelfde. Belangrijk is dat bewustzijnsverandering een collectief karakter krijgt en de 'kritische massa' overschrijdt om tot een transitie, transformatie of faseovergang te komen. Eenlingen kunnen vaak weinig uitrichten, zoals Laeyendecker aangeeft. Tenzij zij een leidende rol krijgen en zich bundelen en organiseren. De persoonlijke inzet waar hij op wijst, kan significant bijdragen bij tot collectieve verandering. Ontbreken van inzet laat bedenkelijke ontwikkelingen op zijn beloop en aan toekomstige generaties over. Hij eindigt met een citaat van Max Weber: ?Door de historische ervaring wordt bevestigd, dat met ook het mogelijke niet realiseren kan, als niet steeds het onmogelijke was nagestreefd? ook wie geen leider of held is, dient zich te wapenen met een standvastigheid van hart, die ertegen opgewassen is als alle hoop schipbreuk leidt. Anders zal hij niet in staat zijn nu het mogelijke te verwezenlijken?.

3. Aanvullend commentaar: perspectieven en alternatieven


Couwenberg merkte op dat het WTE complex een gigantisch probleem vormt dat onze samenleving in zijn greep heeft. Door de (democratische) politiek lijkt het niet op te lossen. Ook niet door dictatuur. De 'dictatuur van het proletariaat' was wellicht meer totalitair dan 'de macht van het kapitaal' en het WTE complex. De dictatoriale tendens ven het WTE complex is juist het probleem. Dat kan niet worden opgelost door meer van hetzelfde. Bovendien is het te belangrijk om te worden overgelaten aan de politiek die onder invloed staat van dit complex. Kan het probleem wel worden opgelost en hoe? Laeyendecker geeft een richting aan waarin een meer integrale oplossing gevonden kan worden in de lijn van eerder genoemde klassieke sociologen. Namelijk een andere wijze van leven, meer integrale economische, culturele en geestelijke waarden en een meer spiritueel een ethisch collectief bewustzijn. Het WTE complex kan zo'n grote macht hebben omdat wij het als collectief die macht geven en ons massaal laten domineren door materiële wensen en behoeften en steeds meer willen, zoals Durkheim toelicht, in zijn boek Socialism and SaintSimon, dat in een volgend artikel wordt besproken. Hierna volgt een artikel over de morele en spirituele visie van Durkheim, die aansluit bij visie van Laeyendecker.

Mass Society als markt en machtsbasis Wright Mills benadrukt in The Power Elite, die het WTE complex beheerst, dat deze zijn uiteindelijke machtsbasis vindt in de weinig georganiseerde markt van de Mass Society, die het complement vormt van de machtselite. Met behulp van marketing en massamedia wordt deze massa beïnvloed, zoals ook Dehue laat zien. Marktwerking gaat gepaard met marktbewerking. Als een complex, een elite of andere macht dominant is, dan is er als complementaire basis ook een groepering of samenleving die wordt gedomineerd of zich laat domineren, manipuleren of zoet houden. Vaak gebeurt dit door op wensen en behoeften in te spelen, bijv. 'brood en spelen' bij de Romeinen of goedkoop brood en benzine bij Gadaffi. 'Opinionmaking'is een modern middel bij ?power-holding and power-getting,? aldus Mills (13.5, p 310). Maar mensen hebben ook geestelijke behoeften en behoefte aan een zekere vrijheid. Sorokin noemt de eenzijdige gerichtheid op het materiële typerend voor de zinnelijk gerichte Sensate Age. Diverse andere sociologen en psychologen, zoals Jung, Fromm en Maslow, zien een meer fundamentele oplossing in een meer


integrale cultuur, waarin ook fundamentele geestelijke behoeften tot hun recht komen in een meer evenwichtige duurzame levenswijze, die de natuur en anderen geen schade doet, indachtig het evangelische motto. ?Wat baat het u als u de hele wereld wint en schade leidt aan uw ziel?? in het boek Oosterse renaissance van de cultuurpsycholoog Han Fortmann.

Ondergang van machtsbolwerken Het Romeinse Rijk en andere rijken en culturen, de RK Kerk en de USSR leken oppermachtige bolwerken. Toch zijn ze aan hun eigen dynamiek en verstarring geheel of voor een groot deel ten onder gegaan of hun invloed is sterk ingeboet. Uitgebreidere studie hiervan valt buiten dit bestek. Zie bijv. de sprekende titel van Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes; P A Sorokin, Social and Cultural Dynamics en nuchtere boeken van Joseph Tainter, The Fall of Complex Societies; Mancur Olson, The Rise and Decline of Nations van; enPeter Turchin, The Rise and Fall of Empires en Secular Cycles, waarin belangwekkende historische patronen worden geanalyseerd, zie het betreffende artikel. Eeuwenlang was verbond van Kerk en Staat, van religieuze en politieke elites oppermachtig. ?Priesters beheersten lange tijd ook onderwijsinstellingen, zoals universiteiten,? schrijft Wilterdink (5.2, p 149) in het religieuze tijdperk in de zin van Saint-Simon en Comte, dat werd opgevold door het industriële tijdperk, waarin in het WTE complex de industrie de macht heeft. Wat volgt daarna? 'Après moi, le deluge', hierna de zondvloed, zoals bij Atlantis? Of ?crisis, katharsis, charisma and resurrection,? zoals Sorokin het laatste hoofdstuk van Social and Cultural Dynamics begint?

Doorbreken van de 'ijzeren wet van de oligarchie' De ijzeren wet van de oligarchie van Michels stelt dat alle organisatievormen, onafhankelijk van het democratische of autocratische gehalte in het begin, onvermijdelijk oligarchisch worden: machtsbolwerken waarbij een elitaire groep de macht heeft. De oorzaak is de trend bij de leiders om zich te organiseren en de eigen belangen te behartigen en de passiviteit van de massa, maar ook het gegeven dat organisatie en coördinatie alleen mogelijk is met bureaucratie en


hiërarchie, waardoor de macht wordt geconcentreerd en geconsolideerd bij een groep machthebbers die zichzelf in stand houdt. Deze machtsconcentratie bij elites is een onderwerp voor een ander artikel. Dat Michels later neigde naar het fascisme doet niet af aan zijn analyse en verklaring voor autoritaire conserverende tendensen in de leiding van organisaties. Ook was Michels ?van mening, dat de ijzeren wet van de oligarchie slechts afgezwakt kon worden door de opvoeding van de massa,? aldus Laeyendecker, Orde verandering en ongelijkheid (p 293). Dus door ontwikkeling van het collectieve bewustzijn. ?De grens van de macht wordt bepaald door de volgelingen. Zij staan de machtige toe machtig te zijn? Iemand krijgt macht toegekend door de medewerkers? Maakt hij daar misbruik van, dan moet hem die macht weer ontnomen worden. Dat is niet slechts een formele zaak, maar ook een zaak van medewerkers. Op grond van louter formele macht redt men het niet,? aldus een hoofdstuk over macht in het Basisboek werken in een organisatie (Ytsma e.a., p 86), waaruit ik les gaf in organisatiekunde. Als de formele macht van de overheid deel uitmaakt en wordt gedomineerd door het WTE complex, zal deze niet toereikend zijn de macht van dit complex te doorbreken. Het collectief van deelnemers aan dit complex, consumenten en volgelingen dienen tot bewustzijn en in beweging te komen en zich bewust te worden van hun passieve steun en potentiële macht. Intellectuelen kunnen hierbij een sleutelrol spelen door niet slechts onderhorige deelnemers te zijn van het complex, maar 'opvoeders van de massa', in termen van Michels en Laeyendecker.

De kritische massa en het collectief Als de kritische massa tot bewustzijn en in beweging komt, blijken vaak onverwachte ontwikkelingen en overgangen mogelijk, zowel destructief als creatief. Ieder individu kan hiertoe zijn eigen bijdrage leveren, zoals Laeyendecker met Weber aangeeft. Wie had verwacht dat de RK Kerk, die nog zo oppermachtig leek in onze jeugd, hier en nu zo weinig meer te zeggen heeft? Wie had verwacht dat het IJzeren Gordijn in 1989 zou open gaan of openbreken, hoewel daar glasnost en perestroika, ontdooiing en hervorming aan vooraf ging? Dit vraagt nadere studie van collectieve actie in een volgens artikel.


Een sociaal-cultureel complex kan zich ten gronde richten of zich levensvatbaar aanpassen en hervormen leert de geschiedenis van complexe samenlevingen en culturen. Kunnen wij leren van die geschiedenis? Dus niet zoals Hegel schreef: dat de geschiedenis leert dat wij er niets van leren. ?Geschiedenis wordt door mensen gemaakt, maar welke geschiedenis zij maken, weten zij niet?, luidt het motto aan het begin van het laatste boek van Couwenberg, Heeft de geschiedenis zin? ( p 17). Intellectuelen spelen hierbij vaak een sleutelrol. Durkheim en Wright Mills pleiten voor maatschappelijk betrokken intellectuelen, aldus Goddijn in Sociologie, socialisme en democratie. De politieke sociologie van Emile Durkheim (p 170). In een artikel in een volgend nummer over het werk van Peter Turchin en Mancur Olson wordt de rol van collectieve actie nader toegelicht, waarbij een balans geldt van individuele en collectieve belangen, zoals bij Durkheim. De elite en hogere sociale lagen, zoals de vernieuwende intellectuele elite, spelen overigens vaker dan 'het volk' en 'de massa' een sleutelrol bij sociale verandering en handhaving van de bestaande orde. Beschaving en levensstijl verspreiden zich evenals materiële cultuur, van auto's tot smartphones, meestal eerst onder de elite en hogere sociale lagen en dan onder de lagere lagen en 'het volk' en 'de massa', die ook belangrijk zijn omdat zij de status toekennen. Dit blijkt onder meer uit Het civilisatieproces, dat uitvoerig beschreven is door Nobert Elias, en uit de sociologie van Bourdieu over status en de overname en verspreiding van 'cultureel en sociaal kapitaal'. Uitzonderingen zijn popmuziek en de spijkerbroek. In plaats van de excessieve en opzichtige 'conspicuous consumption' die de socioloog Thornstein Veblen beschreef in zijn beroemde boek over The Leisure Class, dienen de hogere lagen matigheid te betrachten. Belangrijk is volgens Goudsblom dat nieuwe producten en gewoonten zoals versobering en matigheid ?zoveel mogelijk positieve status krijgen... en ons rekenschap te geven van de statuswaarde van het voorbeeld dat wij stellen? Geef zonnepanelen en windmolens een touch of glamour.? (Het regime van de tijd, status en versobering, p 51; Wilterdink, Samenlevingen, 6.4.3 Klasse, status, levensstijl en smaak. Over collectieve veranderingspatronen zie Philip Ball, Critical Mass).

Machtsconcentratie en het belang van bewustwording


Bij dit artikel en de artikelen over het boek van Dehue over de farmaceutische industrie, rijzen er vragen over hoe het zit met machtsconcentratie. Marx heeft dat reeds uitvoerig bestudeerd. Genoemd zijn verder Wright Mills, The Power Elite, Sorokin, Power and Morality, Christa Freeland, The Plutocrats [Plautos betekent geld, de macht van het grote geld], de bestsellers van Thomas Pikkety, Kapitaal in de 21e eeuw en Joris Luyendijk over banken en bankiers. Het thema is actueel in de media. Het gevaar van machtsconcentratie, niet alleen het WTE complex, is mogelijk groter dan wij beseffen. Het lijkt van levensbelang voor de mensheid en onze planeet dat wij hiervan meer bewust zijn en er naar handelen. Veel mensen denken meer zelfstandig sinds de Verlichting in de 18e eeuw. Ook in spirituele zin lijkt mondigheid en collectief bewustzijn toe te nemen met vallen en opstaan. Mede door internet, de crisis en de machten erachter neemt de urgentie van bewustwording toe. Schrijven erover lijkt soms roepen in een woestijn, waar mensen zich vergapen aan fata morgana's van loos vermaak op TV en social media. Een crisis kan leiden tot een ander consumptiepatroon en verandering van onze levenswijze. Een crisis is een harde weg, 'the hard way'. Een dergelijke verandering kan ook langs de zachte, subtiele weg van bewustwording, 'the gentle way'. Hoe lang kunnen we nog doorgaan in dezelfde trant? Wanneer komen we op harde of subtiele wijze komen tot bewustwording en een meer verantwoorde levenswijze? Over activisme en bezinning schrijft Nietzsche in Also sprach Zarathustra, deel 2: ?De grote gebeurtenissen zijn niet onze luidruchtigste maar onze stilste uren. De wereld draait niet om het uitvinden van nieuw lawaai, maar om het vinden van nieuwe waarden draait zij onhoorbaar?. In de Middeleeuwen werd de Europese beschaving opgebouwd vanuit 'de stille uren', vanuit kloosters, centra voor meditatie, gebed en bezinning, maar ook van nijverheid en ontginning met een activistische levenshouding, aldus Max Weber en Laeyendecker (p 39). In het WTE complex heeft de moderne wetenschap weinig ruimte voor bezinning. Zoals de spirituele inspiratie van het Christendom verstrikt raakte in een kerkelijk machtsbolwerk, zo bedreigt het WTE complex de vrije wetenschap en daarmee onze cultuur en samenleving, zoals Laeyendecker laat zien.


Opkomende spiritualiteit verdient meer aandacht als tegenwicht en 'weg uit het gevaar', zoals het boek van Von WeizsäckerWege in der Gefahr eindigt met 'het licht van het bewustzijn' (zie Civis Mundi nr 25). Het gaat hierbijook om het begrijpen, bewust worden en aanpassen van de macht van het WTE complex.

Bijlage 1: Over de blijvende actualiteit van het werk van Laeyendecker Laeyendecker was docent aan de UvA. In 1967 ontmoette ik hem eens als eerstejaars student bij een tentamen. In 1967 promoveerde hij op Religie en conflict. De zogenaamde sekten in sociologisch perspectief. Dit thema is actueel gebleven, momenteel vooral wat betreft de Islam. Sinds eind jaren 60 groeiden de 'nieuwe spirituele bewegingen', waarover hij schrijft in Bedreigde cultuur. In de jaren 80 werd de zgn. Sekten-commissie van de Tweede kamer opgericht om te onderzoeken in hoeverre nieuwe spirituele bewegingen een bedreiging waren. Dit leidde tot twee dissertaties hierover: van Paul Schnabel, voormalig directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau en van Tobias Witteveen, ex-griffier bij de Tweede Kamer. De bedreiging viel overigens wel mee, zeker vergeleken met het WTE complex, dat door de overheid wordt gesteund. Dit is ook de strekking van wat Laeyendecker schrijft. Nieuwe spiritualiteit ziet hij veeleer als alternatief en oplossing. Sektarische bewegingen kunnen echterf ook bedenkelijke kanten hebben, dit artikel te buiten gaan. The Guru Papers van Joel Kramer en Diana Alstad gaan daarop uitvoerig in. Het zou interessant zijn huidige spirituele bewegingen sociologisch te bestuderen, zoals Laeyendecker eerder heeft gedaan met 'de zogenaamde sekten' en na te gaan in hoeverre deze kunnen bijdragen tot oplossingen voor de geschetste problematiek of juist weer andere problemen, afhankelijkheden en autoritaire bindingen geven. Na zijn promotie werd Laeyendecker hoogleraar sociologie te Leiden. Hij schreef diverse boeken over (de geschiedenis van de) sociologie en (strategieën voor) sociale verandering. Hij profileert zich in de lijn van de klassieke sociologie met eigen cultuur- en godsdienstsociologische accenten en heeft een brede theologische en filosofische achtergrond. De kennis- en wetenschapssociologie behoort bij uitstek tot zijn veelzijdige expertise, zoals in dit artikel blijkt.Bij zijn


afscheid verscheen de bundel artikelen Homo Prudens Religie, cultuur en wetenschap in de moderne samenleving.'


Gebonden wetenschap 2015 04 13 De wetenschap die ons bevrijden zou komt in het nauw verstrengeld met belangen

als wetenschappers geld en roem verlangen verbonden met bedrijven die handel met hen drijven

De handel in de waarheid bloeit als nooit in onze tijd De agenda wordt bepaald door wie het onderzoek betaalt

Nooit heeft de wetenschap


zo'n grote macht gehad als partner van de industrie bepaalt zij de commercie

Ook de overheid doet mee en trekt zijn portemonnee om kennis in te kopen met bedrijven mee te lopen

in de race naar het succes De geest is uit de fles Een autonoom complex regeert als een Tyrannosaurus Rex

Die levende wezens verslindt door vraatzucht verblind Het industriecomplex vreet zo de aarde kaal

Met mensen die erdoor verdienen als slaven die de moloch dienen Zij offeren zich voor de mammon op


HHDeDdebzucht zet zich zelden stop

Het is een eng verhaal De geest is uit de fles en slechts te temmen en slechts af te remmen

door massaal te mediteren en weer maat te leren harmonie met de omgeving een beleving van vereniging

De geest wordt uit de fles gedreven door ons ongeremde streven Wat kunnen wij beginnen? Wijzen zeiden: ga naar binnen

Binnen woont de waarheid Wij zijn de toegang nog niet kwijt Wat de wetenschap niet weet Weet soms een dichter In ons brandt een vlam


Die maakt het leven lichter

Als wij weer tot bezinning komen ?in een stilte zo onaangedaan in de diepten waar geen onderstromen meer door 't eeuwig stilstaand water gaan?* *J Slauerhoff, uit In mijn leven

Gevangenschap 2015 03 31

Mensen leven in gevangenschap in zelfgeschapen instituties Ze meenden dat de wetenschap ons zou bevrijden van illusies

Maar wij zijn eigenlijk beroofd van wat men tijden heeft geloofd en kregen weer fiducie in een andere illusie

We maakten een waan van een maakbaar bestaan


In betaalde slavernij waren wij nog nooit zo vrij althans dat menen wij

De vooruitgang 2015 04 10 Na lezing van L Laeyendecker, Bedreigde cultuur: Over moderniteit, wetenschap en religie

De vooruitgang die zo hogelijk wordt geprezen toont ook duidelijk gebreken Hebzucht kent geen grenzen infecteert zo vele mensen

Veel rijken hebben veel maar lijken immoreel Steeds meer geld vergaren gaat voor menselijke waarden

Wetten kunnen niet beletten hebzucht naar hun hand te zetten mensen en milieu te exploiteren en de levende natuur te ruïneren


De schat van binnen

De schat zit binnenin Niet in weelde en gewin De zuiveren van hart verkrijgen deze schat van ongekende waarde

Heilzaam voor de aarde Heilzaam voor de mensen Vervulling van hun wensen in de innerlijke overvloed van het hoogste goed* * Zie o.m. Plato, De Staat in L Laeyendecker, Bedreigde cultuur, p 83

geeft een geestelijke energie die lichter aanvoelt dan materie Een licht dat in de wereld schijnt waardoor de duisternis verdwijnt

Het licht in ons 2015 04 10

Er is een licht dat in ons schijnt


Er is een licht dat niet verdwijnt In ons hart schijnt ook dit licht Het geeft een glans op ons gezicht

Van binnen schijnt het zacht en teder als het licht van helder weten van een ongerept bewustzijn waarin wij leven, bewegen en zijn:* Handelingen van de apostelen 17:28


Opgedragen aan Simmy Simonetti-Spaander, biologe met een praktijk voor natuurlijk leven en genezen

Recommend Documents