Driemaandelijks tijdschrift: juli-augustus-september 2007 Afgiftekantoor 2400 Mol 1 - Erkenningsnr. P6080670 OPZ Geel, Dr. Sanodreef 4, 2440 Geel
België-Belgique P.B. 2400 Mol 1 12/17003
Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum
PASSANO Nieuwsbrief voor professionele partners
Een plek voor en
zingeving
spiritualiteit?
22 november 2007 Activiteitenkalender
Een plek voor zingeving en spiritualiteit?
HERFST 2007
Het OPZ Geel wijdt op 22 november 2007 de derde Studiedag Klinische psychotherapie aan ‘een plek voor zingeving en spiritualiteit?’. Er wordt een forum voor reflectie over deze gevarieerde thematiek geboden. In de voormiddag reiken de plenaire lezingen vanuit diverse perspectieven een globaal kader aan. In de namiddag staat een reeks keuzesessies met een ruime inbreng van zowel psychotherapeuten als psychiatrisch verpleegkundigen geagendeerd. De dag wordt besloten met een plenair panelgesprek over de levensbeschouwelijke en pastorale dienstverlening in een psychiatrische setting.
Vrijdag 14 september (OPZ forum) lunchcauserie om 12.00u:
Geerdt Magiels Dr. Paul Janssen, arts en onderzoeker, een boodschap voor de toekomst
De aandacht voor zingeving groeit, globaal in de samenleving, en specifiek binnen de geestelijke gezondheidszorg. De belangstelling komt voort uit een groeiende behoefte aan de integratie van diverse disciplines en verdieping hierbij. De mens in psychische nood is immers veelkleuriger dan hetgeen tot uiting komt via zijn behandeling en diagnose op diverse professionele niveaus. Zo kan er ‘een meer’ zijn dat zich in de therapeutische relatie aandient, hetgeen gepaard kan gaan met de ervaring van ‘samen zin ontvangen’: een ervaring waarbij de scheiding hulpverlener-hulpvrager overstegen wordt. Een nieuw evenwicht is nodig. Enerzijds is verdere professionalisering vanuit evidencebased behandeling voor specifieke doelgroepen van belang. Anderzijds moet ruimte gegeven worden aan de ontwikkeling van patiëntenzorg en therapieën die op creatieve
wijze aan de slag gaan met zingeving vanuit de basale bronnen van het menszijn. Concreet: een diepere waarneming van je binnenkant, de kwetsbaarheid en sterfelijkheid van je leven als mens, zingeving in de verwerking van intense ervaringen, de gevoeligheid voor een spirituele dimensie. Het is bevrijdend wanneer hieraan in de behandeling voldoende ruimte gegeven wordt. Men weet zich namelijk aangesproken op andere mogelijkheden voorbij de eigen beperkingen. Rond zingeving werken, betekent ook openstaan voor de levensbeschouwelijke en spirituele dimensie. In psychiatrie en psychotherapie groeit de openheid hiervoor: de bereidheid tot integratie is er. Dit schept diverse mogelijkheden: om er zelf ruimte voor te creëren, om samen te werken met consulenten en pastores uit diverse levensbeschouwingen. Als klinische directeurs bevelen we onze studiedag aan. Zowel aan wie in een psychiatrisch ziekenhuis werkt of op een PAAZ, als aan wie in ruimere zin in de geestelijke gezondheidszorg werkzaam is of in bredere zin geïnteresseerd is. Jef Wouters
Medisch Directeur
Walter Krikilion Therapeutisch directeur
Mieke Mondelaers Verpleegkundig directeur
OPZ Geel 2007 / 1
De bijna vergeten dimensie
Thema’s als zingeving en spiritualiteit krijgen steeds meer een plaats in de geestelijke gezondheidszorg. Medisch directeur Jef Wouters en paramedisch directeur Walter Krikilion gingen tijdens een gesprek dieper in op de inhoud van de derde studiedag Klinische Psychotherapie. Jef Wouters: De twee vorige studiedagen hadden de therapeutische
relatie en de systeemtherapie als onderwerp. Dat kun je als respectievelijk een driedimensionele en een multidimensionele benadering van de patiënt beschouwen. Nu focussen we op een minder grijpbare en minder begrijpbare dimensie: zingevings- en existentiële vragen. Het zijn vragen waar de ouder wordende mens vaak mee geconfronteerd wordt, omdat mensen met de leeftijd ook vaker met ziekte, lijden, dood en zingevingsvragen te maken krijgen. Maar ook op jongere leeftijd kunnen zware tegenslagen, pijn, depressie… mensen confronteren met hun sterfelijkheid en met de zin van hun bestaan. Een belangrijk aspect is de manier waarop geloof en spiritualiteit bij psychotici een rol kan spelen in hun ziektebeeld. Walter Krikilion: Psychotici, die mogelijk in hun waanbeelden
zichzelf bijvoorbeeld als de Profeet van God beschouwen, stellen de therapeut voor grote uitdagingen. De behandelaar moet de “goede”, vitale bron vinden, daarmee contact maken en die naar boven halen. Spiritualiteit biedt immers ook mogelijkheden om gezondmakende krachten los te maken. Het is belangrijk om daar op een subtiele manier ruimte aan te geven. Jef Wouters: Het is inderdaad essentieel dat de therapeut deze
bronnen durft exploreren. Vaak zijn spiritualiteit en geloof verborgen gegevens en durft men die ook niet bloot te leggen, de therapeut niet en de patiënt niet. Als je wilt werken aan gezond maken, moet je echter weten waar de ziekmakende factoren zijn. Wanneer je de plant ziet stuk gaan, kan dat ook aan de wortels liggen, aan verborgen, onderliggende oorzaken. Daar mag je als psychiater of therapeut niet aan voorbij gaan. Walter Krikilion: Twintig jaar geleden was een puur psychiatrische
of psychologische benadering de regel en werd spiritualiteit weggebannen. Therapie ging toen vooral uit van de zelfstandigheid van de patiënt, die bevrijd moest zijn van alle religieuze ballast. Dergelijke aanpak doet echter tekort aan de patiënt die in de diepte getekend blijft door de minder zichtbare en minder grijpbare dimensies van zijn bestaan. De hulpverlener moet daar durven mee bezig zijn. Je mag dat niet alleen overlaten aan de pastor of consulent. Psychiater, psycholoog of therapeut mogen religie en spiritualiteit een plek geven en daarnaast op het gepaste moment doorverwijzen naar de pastor of consulent. Maar ook omgekeerd moeten deze laatsten er alert voor zijn en wanneer nodig de therapeut inschakelen.
2 / OPZ Geel 2007
Jef Wouters: Die benadering mag niet dwingend zijn. Een therapeut
dient niet om God of geloof te prediken of te onderdrukken. We houden vooral een pleidooi om het mee in ogenschouw te nemen, het ruimte te geven, er het pathologische aspect in te onderkennen en er iets mee te doen. Een therapeut is geen filosoof, maar probeert te genezen. Als het religieuze leidt tot destructiviteit, moet je grenzen stellen aan het pathologische en proberen het te behandelen. Walter Krikilion: Ik wil hier ook even ingaan op een ander aspect:
zingeving en religie zijn – om het zo uit te drukken – des mensen. Je bent therapeut voor de cliënt, maar je bent als hulpverlener zelf ook een zinzoekende mens. Net als de cliënt ben je kwetsbaar en samen ben je op zoek. Ook al ben je bijzonder professioneel als psychiater, psycholoog of therapeut, op dat terrein moet je eerlijk zijn en toegeven dat je niet alles weet. Cliënt en therapeut kunnen elkaar aanvullen en helpen. Jef Wouters: Essentieel is allereerst dat er van in het begin ruimte
voor wordt gecreëerd, ook wanneer hulpverlener en patiënt van een totaal andere overtuiging zijn. Walter Krikilion: De hulpverlener moet vaak nog de mentale klik
maken om het mee op te nemen. Bijvoorbeeld als de cliënt er niet spontaan over praat, wil hij er dan niet over praten? Of heeft hij het gevoel dat het niet mag of kan ter sprake worden gebracht? En als de therapeut het dan toch aankaart, mag het zeker geen dwingend karakter hebben. Ik zou besluitend zeggen: zingeving, verlangens, spiritualiteit, religie… maken deel uit van de behandelaspecten en –mogelijkheden. We moeten het aan bod laten komen. Het kan een groeimogelijkheid zijn op weg naar herstel. Maar we moeten ook de grenzen erin kunnen onderkennen. Daar zal het tijdens onze studiedag op 22 november in essentie over gaan. Johan Claeys
De meerwaarde van spiritualiteit
Katleen Maenhaut is licentiate pastoraat in de gezondheidszorg en psychotherapeute in de brongroep van de dagkliniek Volwassenen in het OPZ Geel. Tijdens de studiedag leidt ze een keuzesessie over de meerwaarde van spiritualiteit in de therapeutische relatie. Een gesprek. Wat betekent spiritualiteit voor u?
Spiritualiteit is bij mij als kind gegroeid uit verwondering voor de natuur, mij omgeven voelen door iets wat mij overstijgt, onvatbaar is. Later ontwikkelde dit zich verder door heel bewust in het leven te staan en ook oog te krijgen voor verwondering in gebeurtenissen en in contacten met mensen. Het brengt me dichter bij mezelf. Ik voel op die momenten van verwondering voor mens en natuur een inspiratie, bezieling, enthousiasme om te leven en te handelen, ook als therapeut. Wat heeft het spirituele te maken met het therapeut zijn? Spiritualiteit duidt op stilstaan bij belevenissen, contact maken met je innerlijke bron, je afvragen: wie ben ik, hoe sta ik in het leven? Wat bezielt mij als mens, wat maakt mij enthousiast? Wat is de moeite waard? Deze innerlijke bewustwording inspireert mij om mensen te begeleiden: hoe kan ik mensen die vastgeraakt zijn of die beperkt zijn in hun belevingswereld, tot leven aanporren, hoe kan ik hen in beweging krijgen, wat kan hen bezielen in hun leven, hoe beperkt of getekend dat ook is? Hoe kan spiritualiteit of gedrevenheid vanuit het spirituele of geestelijke waarden een hogere waarde geven aan een therapeutische relatie? Wat is het verschil met een professionele relatie waar deze dimensie ontbreekt?
Het spirituele komt niet altijd aan bod bij mijn contacten. Ik heb er als het ware wel voelhorens voor. Zuiver professioneel
gezien ligt het accent als therapeut op de vraag: hoe kan ik mijn cliënt, deze mens, bijstaan in zijn persoonlijke groei, zorgen voor zijn psychisch welzijn, hem begeleiden in het leven dat hij heeft met zijn mooie en minder mooie kanten, en ervoor zorgen dat hij dit aankan? De inbreng van spiritualiteit in de therapeutische relatie kan een persoon, naast het vermogen om te leren leven met de beperkingen die er zijn, er ook toe aanzetten om meer kleur, meer smaak te geven aan zijn leven. Mensen putten hieruit meer levensvreugde en meer levenskwaliteit. Dit geeft toch een extra dimensie aan de therapeutische relatie. Het is voor een stuk ook een intuïtieve benadering. Als ik aanvoel dat er op het einde van de begeleiding nog een onvrede is, een honger naar meer, ga ik na of er nog een eerder spirituele waarde in het leven van mijn cliënt kan aangeboord worden. Dat is de existentiële benadering in de therapie. Wat ik systematisch doe bij rouwverwerking is peilen of er een geloofsbeleving is die het rouwproces kan beïnvloeden, of de persoon nog contact ervaart met de overledene … Over het contact met overledenen wordt over het algemeen erg weinig gesproken, hoewel de meeste mensen die een rouwproces doormaken, dit contact blijven onderhouden. Ik tracht hen over de brug te helpen door zelf het thema aan te snijden en desnoods mijn gelovige kijk erop te benoemen. Spiritualiteit is hierbij niet hetzelfde als religie, hoewel het bij mij van daaruit gegroeid is. Ik voel mezelf wel gedragen door een God die liefde is, en kan niet “niet geloven”. Ik heb een oervertrouwen dat me ertoe aanzet te geloven in de mens, hoe gekwetst hij ook is. Er is in elke mens een kern van liefde aanwezig, een lichtpunt dat ik probeer aan te reiken tot het moment dat hij het in zichzelf kan voelen en tot leven komt. Bij de therapeutische behandeling hanteer ik geen speciale benadering vanuit mijn spirituele levenshouding; de spirituele ondertoon leidt niet direct tot een andere wetenschappelijke methode. Als cliëntgerichte experiëntiële psychotherapeut werk ik vanuit de achtergrond van eigen levenservaringen en ik luister naar de ervaringen van mijn cliënt en
heb oog voor een extra dimensie, het spirituele ... Misschien biedt deze psychotherapeutische discipline wel een geëigend kader voor een spirituele benadering. Deze ‘andere dimensie’ heeft mij er misschien ook wel toe aangezet om professioneel deze richting van psychotherapie in te slaan. Hoe bent u tot deze spirituele overtuiging gekomen?
Het begon tijdens mijn studies toen ik vakantiewerk deed als verpleegkundige hulp in een psychiatrisch ziekenhuis. Het verwonderde me hoe het gesprek van richting veranderde toen ik zei dat ik godsdienstwetenschappen studeerde, hoe bij mensen daardoor thema’s loskwamen waar gewoonlijk niet over gesproken wordt; deze werden plots wel bespreekbaar. Vanuit deze ervaring heb ik later voor de job van ziekenhuispastor gekozen. Vanuit mijn geloofsovertuiging ben ik me gaan afvragen wat écht waardevol is en betekenis heeft. Religie zie ik als een bepaalde vorm van spiritualiteit; het is een universele waarde. Het gaat hierbij dan niet om uiterlijkheden, maar om de innerlijke beleving. Spiritualiteit richt zich meer op innerlijke transformatie dan op van buiten aangeleerde regels, hoewel het een het ander niet uitsluit. Zo kan het aanbieden van structuur zoals in psychiatrische settings gebeurt bij crisissen als een depressie of psychose, een aanzet zijn tot bewustwording, terugschakeling, stilstaan, verbondenheid met de directe omgeving, om dan later weer te starten vanuit een andere kijk op jezelf en op de dingen om je heen, en je leven her in te richten. Trauma’s, zowel geestelijke als fysieke, bieden kansen: het lichaam roept halt, je wordt beperkt in je belevingen en bewegingen en moet hiermee leren omgaan; je maakt een veranderingsproces door. Analoog heeft het spirituele iets helend. Voor mezelf stel ik vast dat dit innerlijke bewustzijn me inspireert als hulpverlener, het biedt een tegenhanger voor burn-out. Leen Mostmans
OPZ Geel 2007 / 3
De focus van sprekers op het thema In dit stukje volgen markante uitspraken van enkele sprekers. Ter inspiratie voor wie wil deelnemen aan de studiedag of gewoonweg geïnteresseerd is in het thema …
Erik Cuyvers, psychiatrisch verpleegkundige, criminoloog en psychotherapeut: “Spiritualiteit en zingeving: als ik deze woorden lees, hoor of uitspreek, word ik altijd eventjes stil. Fundamentele vragen verschijnen voor mijn geest. Waar gaat het leven in wezen om? Wie zijn we, vanwaar komen we en waar gaan we naartoe? Antwoorden heb ik niet! Misschien is dat ook niet nodig. Het eenvoudigweg stilstaan bij wat er in mijn leven en werk wezenlijk toe doet, tilt mijn denken en handelen in een ruimer perspectief. Het zet me aan om mezelf, anderen en het Andere met bewuste aandacht tegemoet te treden. Als psychiatrisch verpleegkundige ben ik én beweeg ik op een grond vol uitdaging, zingeving en spiritualiteit, zichtbaar en voelbaar in mijn wijze van geestelijke gezondheidszorg.”
Joris Vandenberghe, psychiater en psychotherapeut: “De mens is een zingever en -zoeker. Psychiater en holocaustoverlever Viktor Frankl beschouwde de wil-tot-betekenis als meest kenmerkend voor de mens. Empirisch onderzoek leert dat zingeving een belangrijke rol speelt in psychische gezondheid en dat mensen relaties ervaren als hun belangrijkste bron van zingeving, ongeacht hun leeftijd en culturele achtergrond.” En verder: “Een psychiater komt op verschillende manieren in contact met zingeving en zinverlies. De visie van filosoof Herman De Dijn kan hierbij als kader gebruikt worden. In De rationaliteit en haar grenzen beschrijft hij de zingevingsinteresse als één van de wezenskenmerken van de mens en analyseert hij het irrationele en niet-maakbare karakter ervan. Iets wordt maar als echt zinvol ervaren, als het kwetsbaar is en ook verloren kan gaan, zoals bijvoorbeeld verbondenheid, de liefde van andere mensen, erkenning en appreciatie. Geen zingeving dus zonder de mogelijkheid van zinverlies. Zin geven betekent dus onvermijdelijk zich blootstellen aan het risico op verlies van zin.”
Mia Leijssen, psychotherapeute, doctor in de klinische psychologie en hoogleraar: “De spiritueel georiënteerde psychotherapeut helpt cliënten om hun spirituele behoeften op te merken en hun lijden te benaderen met behulp van exploratie en heling van de ziel. De ziel is rechtstreeks te ervaren als een soort lichamelijk gevoelde vibratie en ze is verder te verkennen door innerlijke reflectie, intuïtie en verbeelding. Verschillende voorkeurpaden waarmee mensen hun ziel uitdrukken, worden in therapie gevaloriseerd.
Zo kunnen cliënten hun spiritualiteit beleven via gevoel of leven vanuit het hart; door middel van activiteit of het pad van het handelen; door middel van stilte of het pad van spirituele oefeningen; via denken en zelfonderzoek of het pad van inzicht en wijsheid.”
Ulrike Dausel, psychologe en vrijzinnig moreel consulente: “In het vrijzinnig humanisme staat de mens centraal. Het mensbeeld van waaruit we als moreel consulent vertrekken, kun je gerust ‘holistisch’ noemen. We trachten immers de mens als geheel te zien en ons niet alleen op zijn ‘problemen’ of ‘aandoening’ te focussen. Morele bijstand geven we aan mensen, die ‘door het bos de bomen’ niet meer zien, die op het een of het ander gebied een verlieservaring hebben meegemaakt hebben. Ook in een psychiatrische context geldt dit. We bejegenen de ander als volwaardige mens en focussen ons niet uitsluitend op zijn problemen. We plakken geen etiketten en luisteren veeleer zo onvooringenomen als mogelijk naar het persoonlijk verhaal van de ander, naar vragen en twijfels rond de zin van het leven. We hebben aandacht voor de emotionele en existentiële pijn.” En verder: “De rol van morele bijstand als vrijplaats, die losstaat van de instelling, is een belangrijk en specifiek element van onze werking. Maar, overleg met het behandelend personeel is evenzeer van belang, omdat het zinvol is, mekaar niet tegen te werken, maar veeleer mekaar aan te vullen.”
Koen De Fruyt, systematisch theoloog en diensthoofd pastoraat: “Ik ben geboeid door de raakvlakken tussen geestelijke gezondheid, zingeving en spiritualiteit enerzijds en de verhouding tussen psychotherapie, geestelijke verzorging en pastoraat anderzijds. Vanuit het streven naar een werkelijk integrale zorgbenadering pleit ik ervoor om het biopsychosociale model in de context van de geestelijke gezondheidszorg verder uit te diepen. En dus in de zorg ook het existentiële en spirituele perspectief zijn rechtmatige plaats te geven. Vanuit dit perspectief is zorg voor zingeving volgens mij een gedeelde verantwoordelijkheid van alle hulpverleners. Het is een gezamenlijke opdracht die vraagt om verdere ontwikkeling van algemene basiscompetenties en grondhoudingen. Tegelijk is binnen de interdisciplinaire samenwerking een specialistische differentiatie van belang en vooral ook voldoende bescheidenheid in het opnemen van deze zorg.”
OPZ Geel 2007 / 4
Studiedag Klinische psychotherapie – 22 november 2007
Programma 9.00u
Ontvangst
Plenaire lezingen 9.30u
Verwelkoming door Pieter Jans, administrateur-generaal OPZ Geel
9.35u
Inleiding door dr. Jef Wouters, medisch directeur OPZ Geel
9.40u
Psychiatrie, zingeving en levensbeschouwing: een groeiende uitdaging. Dr. Walter Krikilion, therapeutisch directeur OPZ Geel, theoloog en psychotherapeut
9.45u
Spiritualiteit vanuit psychiatrisch verpleegkundig perspectief. Erik Cuyvers, psychiatrisch verpleegkundige en psychotherapeut, licentiaat in de criminologische wetenschappen, docent en verantwoordelijke afstudeerrichting psychiatrische verpleegkunde KHLim, docent VTI Hasselt
10.30u
Psychiatrie tussen zingeving en zinverlies. Dr. Joris Vandenberghe, psychiater-psychoanalytisch psychotherapeut, UPC-KULeuven Liaisonpsychiatrie Gasthuisberg, Universitair CGG Leuven
11.15u
Pauze
11.40u
Spiritueel georiënteerde psychotherapie. Prof. Dr. Mia Leijssen, hoogleraar KULeuven, doctor in de klinische psychologie en psychotherapeute
12.30u
Middaglunch
Keuzesessies 13.45u Sessie 1:
De ‘psychologisering’ van levensvragen en het therapeutisch omgaan ermee. Dr. Anne-Mie Jonckheere, filosofe-theologe en psychotherapeute
Sessie 2:
Wat bezielt je als therapeut? Spiritualiteit als meerwaarde in de therapeutische relatie. Katleen Maenhaut, licentiate pastoraat in de gezondheidszorg en psychotherapeute de brongroep dagkliniek Volwassenen OPZ Geel
Sessie 3:
Ervaringen met sterven in een palliatieve context. Carine Boonen, An Eeman en Magda Vandoninck, palliatieve referentieverpleegkundigen OPZ Geel en dr. Ilse Decorte, huisarts en arts palliatief team OPZ Geel
Sessie 4:
Hulpverlening en zorg in een gelovig perspectief. Carine Hooyberghs, Loes Thierfeldt en Jef Willems, verpleegkundigen OPZ Geel
15u
Pauze
15.30u
De levensbeschouwelijke en pastorale dienstverlening in een psychiatrische setting
Plenair panelgesprek met: Koen De Fruyt, diensthoofd pastoraat P.C. Sint-Amandus Beernem en stafmedewerker Provincialaat Broeders van Liefde Gent Ulrike Dausel, vrijzinnig moreel consulente Provinciaal CMD Antwerpen en psychologe Walter Krikilion, therapeutisch directeur OPZ Geel, theoloog en psychotherapeut onder coördinatie van Katrien Rombouts, psychologe-psychotherapeute dagkliniek Volwassenen OPZ Geel 16.30u
Afsluiting
16.40u
Drink
5 / OPZ Geel 2007
Praktische informatie
Voor wie? De studiedag staat open voor artsen, psychologen, therapeuten, pedagogen, maatschappelijk werkers, verpleegkundigen, counselors, pastores en consulenten uit diverse levensbeschouwingen. Accreditering voor artsen (Ethiek en economie – 4,5 CP).
COLOFON Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum Dr. Sanodreef 4 2440 Geel Tel +32-(0)14 57 91 11 Fax +32-(0)14 58 04 48 E-mail:
[email protected] www.opzgeel.be
Wanneer? De studiedag vindt plaats op donderdag 22 november 2007 van 9u tot 17u.
Waar? OPZ-Forum, Dr. Sanodreef 4, 2440 Geel.
Kostprijs? 50 (incl. broodjeslunch).
Hoe inschrijven? U kunt inschrijven via het online invulformulier (www.opzgeel.be). De inschrijving wordt definitief geregistreerd na ontvangst van het inschrijvingsgeld ter waarde van 50 euro. Betaling bij voorkeur door overschrijving op bankrekening nummer 435-4518701-36 (OPZ Geel, Dr. Sanodreef 4, 2440 Geel) met vermelding van “Studiedag 22 november - naam deelnemer(s) - organisatie”. Voor betalingen uit het buitenland: IBAN BE46 4354 5187 0136. Swiftcode KREDBEBB. Uiterste inschrijvingsdatum is 13 november. Gelieve tijdig in te schrijven, aangezien het aantal plaatsen beperkt is.
Nog vragen? Neem dan contact op met Leen Mostmans Tel: 014-57 90 80 E-mail:
[email protected]
6 / OPZ Geel 2007
Redactieleden Jef Wouters (medisch directeur), Walter Krikilion (paramedisch directeur), Mieke Mondelaers (coördinator verpleegkundig departement), Mieke Celen (psychiater), Nadine De Wachter (psychologe), Anita Van den Plas (divisiecoördinator Ouderen), Julienne Aerts (maatschappelijk werker), Johan Claeys (communicatieadviseur) Eindredactie Johan Claeys en Jef Wouters Bladmanagement en productiebegeleiding Marina Nys, Hilde Daniels Redactieadres Bijdragen voor of reacties op dit blad kunnen gestuurd worden naar:
Redactiesecretariaat Passano Cel Marketing en Communicatie Dr. Sanodreef 4 – 2440 Geel Telefoon: +32(0)14 57 91 98 E-mail:
[email protected] Verantwoordelijke uitgever: Pieter Jans
Dr. Sanodreef 4 - 2440 Geel
