Op weg naar een verkeersveilige school Nieuwsbrief Verkeersveiligheidslabel Drenthe, Fryslân en Groningen nr. 23, april 2011

Dvd ‘Kinderen hebben eigen spelregels’ maakt ouders bewust van eigen rol Kwaliteitskeurmerk voor een verkeersveilige school De verkeerskar: spelenderwijs vertrouwd raken met verkeer Nieuws uit de provincies Projectweek verkeer op De Zaaier in Groningen “Kinderen zijn niet alleen maar slachtoffer” VVN neemt uitvoering Verkeersveiligheidslabel Fryslân over Op weg naar het Verkeersveiligheidslabel… Ludieke hesjes zorgen voor actieve verkeersles Kopieerpagina: Kijk eens op een andere manier naar het verkeer... De labelteller

Op weg naar een verkeersveilige school Nieuwsbrief Verkeersveiligheidslabel Drenthe, Fryslân en Groningen | nr. 23, april 2011

De drieëntwintigste Zebra

Colofon De nieuwsbrief Verkeersveiligheidlabel is een gezamenlijke uitgave van het Verkeer- en Vervoerberaad Groningen, Regionaal Orgaan verkeers­veiligheid Fryslân en Verkeers- en Vervoersberaad Drenthe. Deze nieuwsbrief verschijnt drie keer per jaar in een oplage van 4.850 exemplaren. Redactie Charlotte Lusink (VVB Groningen); Jantina Wiersma (ROF); Ingeborg Mulder (VVB Drenthe); Marieke de Blok (Senza Communicatie) Eindredactie Senza Communicatie Vormgeving Studio Rob Pentinga Drukwerk Drukkerij G. van Ark

Terug naar de basis! In deze Zebra gaan we terug naar de basis. Waarom is verkeerseducatie voor kinderen zo belangrijk? We kijken naar de ontwikkelingsfasen van een kind. Wat kunnen kinderen op welke leeftijd wel of niet in het verkeer? De dvd ‘Kinderen hebben eigen spelregels’ geeft hier meer inzicht in en maakt automobilisten bewust van hun eigen verantwoordelijkheid. Daarnaast leest u in deze Zebra nog een keer de stappen die een school moet doorlopen om het Verkeersveiligheidslabel te halen. Heeft uw school het keurmerk Verkeersveiligheidslabel al? Breng dit artikel dan vooral onder de aandacht bij een collega-school zonder label! Gaat uw school eenmaal aan de slag met verkeerseducatie dan is er veel mogelijk. In Fryslân en Groningen kunt u bijvoorbeeld gratis de Verkeerskar huren; een aanhanger boordevol materialen waarmee basisschoolleerlingen spelenderwijs ervaring op kunnen doen met verkeer. Of ontwikkel net als de Dr. Picardtschool in Coevorden een eigen product. Deze creatieve school ging zelf aan de slag en maakte verkeershesjes die de verkeerslessen nog leuker maken. Ook basisschool De Grote foto voorzijde: cbs Dr. Picardtschool Kleine foto’s van boven naar beneden: VVN, ref. bs De Zaaier, cbs Harm Vonckschool, VVN

Zaaier uit Groningen ging zelf aan het werk en organiseerde een projectweek over verkeer. Natuurlijk is er ook aandacht voor de scholen die hard op weg zijn het label te halen in de rubriek ‘Op weg naar het Verkeersveiligheidslabel’. Zij vertellen over het traject, de mogelijkheden en kansen, maar ook over de tegenslagen waar ze soms mee worstelen. Een waardevol kijkje in andermans keuken om zelf ook veel van te leren. Verder in deze Zebra de ervaringen van een verkeersouder uit Drenthe en aandacht voor de scholen die afgelopen maanden het label hebben gekregen. Tot slot nog belangrijk nieuws uit Fryslân. Vanaf 1 januari 2011 heeft Veilig Verkeer Nederland de begeleiding van het labeltraject van Cedin overgenomen. In het interview met Sandra van Baars van VVN kunt u lezen wat er precies verandert.

Veel leesplezier!

Redactieadressen Groningen: Verkeer- en Vervoerberaad Groningen t.a.v. Charlotte Lusink Postbus 610, 9700 AP Groningen Telefoon (050) 316 44 64 e-mail: [email protected] Helpdesk Verkeersveiligheidslabel: Telefoon (050) 318 51 11 Fryslân: ROF t.a.v. Jantina Wiersma Postbus 20120, 8900 HM Leeuwarden Telefoon (058) 292 53 54, e-mail: [email protected] Aanspreekpunt verkeersveiligheidslabel: Telefoon (0512) 37 04 85 e-mail: [email protected] Drenthe: Verkeers- en Vervoersberaad Drenthe t.a.v. Ingeborg Mulder Postbus 122, 9400 AC Assen Telefoon (0592) 36 57 42, e-mail: [email protected] Internet: www.vvbdrenthe.nl

“Geparkeerde auto’s: een van de grootste gevaren voor kinderen”

Dvd ‘Kinderen hebben eigen spelregels’ maakt ouders bewust van eigen rol De film geeft inzicht in de ontwikkeling van kinderen en de beperkte mogelijkheden die zij hebben op het gebied van motoriek, waarneming en concentratie. Deze ‘beperkingen’ maken hen extra kwetsbaar in het verkeer. Om een paar voorbeelden te noemen: het gezichtsvermogen is bij kinderen tot het negende levensjaar nog in ontwikkeling. Bij het oversteken zien kinderen auto’s minder snel aankomen, omdat hun gezichtsveld minder groot is dan dat van volwassenen. Ze lopen als het ware met oogkleppen op. Bij kleuters geldt zelfs dat de looprichting de kijkrichting is. Auto’s zien ze alleen aankomen als ze hun hoofd naar links of rechts draaien. Bovendien zijn kinderen vaak gefocust op andere zaken dan het verkeer. Spelen ze op straat, dan nemen ze de rest gewoon niet waar. Ook kunnen kinderen, hoewel hun gehoor op zich goed is, geluid minder goed lokaliseren dan volwassenen. Hierdoor reageren ze vaak minder snel of anders dan je verwacht op het geluid van bijvoorbeeld een claxon. De film laat deze en andere beperkingen op een indringende wijze de revue passeren. 30 km per uur Rij defensief, is daarom het devies. En houd rekening met de beperkte mogelijkheden van kinderen, bijvoorbeeld door auto’s niet vlakbij oversteekplaatsen te parkeren. Geparkeerde auto’s worden in de film zelfs één van de grootste gevaren genoemd voor kinderen in het verkeer. Pas ook je snelheid aan, want bij 30 km per uur sta je stil op de plek waar je met 50 km per uur begint te remmen. Ook dat laat de film met praktijkvoorbeelden zien.

Wilt u als school ouders en buurtbewoners betrekken bij de verkeersveiligheid van de kinderen en de schoolomgeving? Dan is de dvd ‘Kinderen hebben eigen spelregels’ een echte aanrader. De rode draad van de vijftien minuten durende film is: verwacht niet van kinderen dat zij rekening houden met jou, als automobilist. Want dat kunnen ze domweg niet, doordat ze lichamelijk en mentaal (nog) bepaalde beperkingen hebben. De film, gemaakt voor volwassenen, maakt je er als kijker van bewust dat jij de sleutel in handen hebt om de verkeersveiligheid van kinderen te vergroten.

Leeftijd en vaardigheid Kinderen kunnen tal van vaardigheden in het verkeer nog niet goed beheersen of toepassen. Welke vaardigheid beheerst een kind vanaf welke leeftijd goed? - vermogen om beweging vóór stoeprand af te breken: 6 jaar - zichzelf niet langer als middelpunt van de wereld zien: 7 jaar - inzicht in begrip snelheid: 8 jaar - nemen van een oversteekbeslissing: 8 jaar - schatten van afstand: 8 jaar - schatten van snelheid: 9 jaar - in ooghoeken zien: 9 jaar - reageren op risico´s: 10 jaar - koers houden op de fiets: 10 jaar - achterom kijken en richting aangeven zonder slingeren: 10 jaar - ingewikkelde situatie met meerdere auto’s beoordelen: 12 jaar - langzaam fietsen zonder te slingeren: 13 jaar - ontwikkeling van aandachtsfunctie: loopt door tot 15 jaar - ontwikkeling van informatieverwerking: loopt door tot 23 jaar

Voorlichtingsavond De dvd is heel geschikt om te gebruiken tijdens een ouderavond op een basisschool of tijdens een voorlichtingsavond in een wijk of buurt. Sommige scholen geven ouders de mogelijkheid om de dvd te lenen. Na het zien van de film zullen meer mensen begrip hebben voor maatregelen als een maximumsnelheid van 30 km per uur in een woonwijk en een autovrije zone bij school. Voor gebruik op een voorlichtingsavond is een speciale handleiding te downloaden op www.30km.nl.

Meer informatie Heeft uw school interesse in deze dvd? Neem dan contact op met het Verkeer- en Vervoerberaad Groningen, het Verkeers- en Vervoersberaad Drenthe of het Regionaal Orgaan Verkeersveiligheid Fryslân om de dvd te bestellen. In veel gevallen is dit gratis. De contactgegevens vindt u in het colofon van deze nieuwsbrief op pagina twee. Meer informatie over de film is verder te vinden op www.ctv.nl of www.30km.nl.

Verkeersveiligheidslabel:

Kwaliteitskeurmerk

voor een verkeersveilige school Hoe lang het duurt om het Verkeersveiligheidslabel te halen, is per school verschillend. Het hangt af van de mate waarin de school al actief is op het gebied van verkeersveiligheid. Na aanmelding van de school bij het project is dat meteen de eerste stap: het in kaart brengen van de huidige situatie met betrekking tot verkeerseducatie en de verkeerssituatie rondom de school. De school ontvangt hiervoor een beginsituatieformulier. Als dat is ingevuld, komt een onafhankelijke labeladviseur bij de school op bezoek om de beginsituatie te bespreken. Hierin wordt duidelijk aan welke labelcriteria (zie kader ‘Criteria voor het behalen van het Verkeersveiligheidslabel’) de school nog niet voldoet en waaraan dus nog moet worden gewerkt. De adviseur stelt op basis van dat gesprek een advies op voor het te volgen traject. Verkeersouder- en activiteitenplan De volgende stappen in het traject zijn het aanstellen van een verkeersouder en het schrijven van een activiteitenplan. In het activiteitenplan worden de prioriteiten van de school vastgelegd, taken verdeeld en een planning en begroting opgenomen. De verkeersouder helpt de directie en het team bij het opstellen en uitvoeren van het activiteitenplan. Hij of zij zorgt er onder meer voor dat verkeersveiligheid op de agenda van de school blijft staan en dat ouders betrokken raken en blijven. Tegelijk met een verkeersouder moet de school ook een werkgroep Verkeer vormen waaraan partners als gemeente en politie deelnemen.

Steeds meer scholen in de drie noordelijke provincies zien het belang in van goed verkeersonderwijs. Kinderen nemen al vanaf jonge leeftijd deel aan het verkeer en verkeerseducatie is dan ook een investering voor het leven. Een groeiend aantal scholen doet daarom mee aan het project Verkeersveiligheidslabel. Het label is een keurmerk voor scholen die verkeersveiligheid een vaste plaats geven in hun schoolbeleid. Voor wie nog niet precies weet wat het label inhoudt, volgt hier een toelichting op de stappen die je moet doorlopen om als school het stempel ‘verkeersveilige school’ te krijgen.

Uitvoering en evaluatie De school gaat vervolgens aan de slag met haar verbeterpunten. Hierbij kan de school ondersteuning ontvangen via de helpdesk Verkeersveiligheidslabel en in Drenthe ondersteuning van één van de regiocoördinatoren. Als al het ‘huiswerk’ gedaan is, komt de labeladviseur nogmaals op bezoek om de school te toetsen aan de criteria.

Criteria voor het behalen van Verkeersveiligheidslabel Scholen die het Verkeersveiligheidslabel willen halen, moeten voldoen aan een aantal criteria. Die zijn onder te verdelen in vijf thema’s: - schoolbeleid; - theoretische verkeerseducatie; - praktische verkeerseducatie; - veilige schoolomgeving; - ouderparticipatie.

Als blijkt dat de school aan alle criteria voldoet, brengt de adviseur een positief advies uit aan de labelinstantie in de betreffende provincie. En dan is het tijd voor het plannen van een feestelijke labeluitreiking! Twee jaar Het certificaat dat de school krijgt uitgereikt, is twee jaar geldig. Dat betekent dat de school na het behalen van het Verkeersveiligheidslabel niet achterover kan leunen. Elke twee jaar komt er een labeladviseur op bezoek om te beoordelen of de school het keurmerk nog verdient. Als een school dan niet meer voldoet aan de criteria voor het label, kan het keurmerk weer worden afgenomen. Meer informatie per provincie De ondersteuning aan een school die het Verkeersveiligheidslabel wil verdienen, is in de provincies Drenthe, Fryslân en Groningen verschillend, net als de praktische en financiële voordelen. Wilt u weten wat het project voor uw school kan betekenen of wilt u zich aanmelden voor het project? Neem dan contact op met VVB Drenthe, VVB Groningen of VVN district Fryslân. U vindt de contactgegevens van de VVB’s in het colofon op de eerste pagina van deze nieuwsbrief. VVN district Fryslân kunt u bereiken op telefoonnummer: (0512) 370 04 85 of per mail: [email protected].

De verkeerskar:

spelenderwijs vertrouwd raken met verkeer

In de kar zit een uitgebreid assortiment materialen ter ondersteuning van praktische verkeersslessen. De kar biedt de mogelijkheid om zowel buiten als in de klas met verkeer bezig te zijn. Bovendien is de kar inzetbaar voor alle groepen van de school dus ideaal voor ondersteuning bij verkeerslessen of een projectweek! Inhoud verkeerskar In de verkeerskar zitten voor elke groep andere materialen die aansluiten bij de leeftijd van de kinderen. Voor de jonge leerlingen zijn er voorleesboeken, houten verkeerspuzzels en een verkeersmat waarop kinderen met autootjes kunnen ‘rijden’. De verkleedkleren om je als politieagent of brandweerman te verkleden zijn in de meeste groepen ook populair. Verder zit in de kar voor oudere leerlingen een pakket met materialen om op het schoolplein een verkeersparcours uit te zetten. Met verkeersborden, kegels, stoepkrijt en andere materialen kunnen verschillende verkeerssituatiespelletjes

Iedere dag vallen er slachtoffers in het verkeer. Vooral kinderen zijn zich vaak niet bewust van de gevaren die zij onderweg tegenkomen. Goede verkeerseducatie is daarom essentieel. Tegelijkertijd kampen veel scholen met een beperkt budget. Gelukkig hoeven scholen zich daardoor niet te laten belemmeren. Veel projecten worden (gedeeltelijk) gesubsidieerd door onder andere VVB Groningen, VVB Drenthe en het ROF. In Fryslân en Groningen kunt u bijvoorbeeld kosteloos de verkeerskar van Veilig Verkeer Nederland lenen. De verkeerskar is een aanhanger gevuld met materiaal waarmee basisschoolleerlingen spelenderwijs vertrouwd raken met het verkeer.

worden gespeeld. Daarnaast zitten er ook verschillende les­methodes in de kar om uit te proberen. Zo kunnen scholen kennismaken met een aantal methodes voordat ze er zelf één aanschaffen. Natuurlijk zit er nog veel meer in de kar. Dit zijn slechts enkele voorbeelden en de karren kunnen onderling verschillen. Nieuwsgierig geworden? Hoe werkt het? Veilig Verkeer Nederland (VVN) leent de kar kosteloos uit aan basisscholen voor een periode van één week. De verkeerskar wordt door de school zelf opgehaald en na afloop van de gebruiksperiode opgehaald bij de school door VVN. Zowel in Fryslân als in Groningen zijn twee verkeerskarren te leen. In Fryslân betaalt de school een borgsom van vijftig euro. Als er na afloop geen materiaal mist of beschadigd is, wordt de borgsom contant terugbetaald. Voor Groningen geldt geen borgsom, maar de kar moet natuurlijk wel volledig en onbeschadigd worden teruggegeven.

Contact Fryslân In Fryslân kunt u de kar reserveren door contact op te nemen met VVN district Fryslân. Telefoonnummer: (0512) 370 04 85 of mail: [email protected]. Groningen In Groningen kunt u de kar reserveren door contact op te nemen met VVN district Groningen. Telefoonnummer: (050) 318 51 11 of mail: [email protected]. Drenthe In Drenthe is geen verkeerskar, maar zijn wel diverse andere projecten. Kijk op www.verkeerseducatiedrenthe.nl welke projecten in uw regio allemaal mogelijk zijn.

n i e uw s u i t d Cbs De Schutse in Aalden.

Cbs De Arendsvleugel in Ruinerwold. Foto: Provincie Drenthe

Foto: Provincie Drenthe

Uitbundige labeluitreiking bij cbs De Schutse in Aalden  Bij cbs De Schutse werken de directie, verkeersouders, VVN en alle andere betrokkenen samen hard aan aandacht voor verkeersveiligheid. Met resultaat! Op woensdag 24 november 2010 kwam wethouder Ruud Wilting van Gemeente Coevorden over het pas aangelegde verkeerplein van de school aangefietst. Uitbundig versierde fietsen stonden langs route van het verkeersplein. Een mooi gezicht! Onder de enthousiaste toeschouwers waren behalve alle kinderen en het personeel van de school ook (verkeers)ouders, politie, gemeente en provincie aanwezig. Gezamenlijk zongen zij een prachtig lied dat de overgang vormde naar de uitreiking door de wethouder van het welverdiende Drentse Verkeersveiligheidslabel. Maar waar was het labelbordje gebleven? Gelukkig vond Seef het bordje terug in de postbus van de school. Onder luid applaus en met een heleboel ballonnen werd het label overhandigd. Ook de mooist versierde fietsen kregen een prijs. Het feest werd afgesloten met koffie en taart. Weer een Drentse school waar aandacht voor verkeersveiligheid hoog in het vaandel staat!

Wij feliciteren alle gecertificeerde scholen in Drenthe

Verkeersveiligheidslabel voor cbs De Arendsvleugel in Ruinerwold Op woensdag 1 december 2010 was het zover. Buiten vroor het hard, maar binnen heerste een warme, feestelijke sfeer bij cbs De Arendsvleugel. Personeel en vrijwilligers, in het bijzonder directeur Jaap Veltman en verkeersouder Wilfried Sanders, hebben ervoor gezorgd dat verkeersveiligheid hoog op de agenda kwam te staan. En daarmee heeft de school het Drentse Verkeersveiligheidslabel verdiend! De kinderen en alle andere aanwezigen stonden in de versierde zaal klaar voor de labeluitreiking. Er was even paniek, want het label was verdwenen. Gelukkig kon Zwarte Piet een handje helpen. Met behulp van zijn brief vonden de kinderen een sleutel die uiteindelijk naar Seef met het label leidde. Want wat is een verkeersveiligheidsfeestje nu zonder Seef? Wethouder Henk Lammers van Gemeente De Wolden vertelde over het belang van verkeersveiligheid en juist zijn aanwezigheid onderstreepte dat belang. De kinderen zongen uit volle borst het ‘Veilig oversteken-lied’ en voor iedereen was er een reflecterend hesje met een presentje. Aan het eind van de dag vertrok iedereen met een voldaan gevoel de kou weer in. En zo is ook cbs De Arendsvleugel een school waar volop aandacht wordt gegeven aan verkeersveiligheid.

Obs De Bascule in Nieuw-Amsterdam. Foto: Provincie Drenthe

Mooi begin 2011 bij obs De Bascule in Nieuw-Amsterdam Voor obs De Bascule begon het nieuwe jaar goed! Op maandag 10 januari 2011 ontving de school het certificaat van een verkeersveilige school. De twee jongste leerlingen én de oudste leerling van de school overhandigden vol trots het labelbordje aan wethouder Jan Kuper van Gemeente Emmen zodat hij deze aan de muur kon bevestigen. Adjunct-directeur Jacqueline Grupstra ontving uit handen van de wethouder het officiële certificaat. Dat krijgt een mooi plekje in de school. De labeluitreiking was dubbel feestelijk, want het was voor wethouder Kuper zijn eerste DVL-uitreiking en hij genoot zienderogen. Hij prees de school voor haar enthousiaste inzet voor verkeersonderwijs. Naast het werken met de methode is De Bascule ook praktisch goed bezig. Als afsluiting zongen alle kinderen een prachtig, speciaal voor deze dag geschreven verkeerslied.

e p r o v i n c i e s Obs Maskelyn in Augustinusga. Foto: Provincie Fryslân

Wij feliciteren alle gecertificeerde scholen in Fryslân

Pcbs De Spoarsiker in Echtenerbrug. Foto: Provincie Fryslân

Label voor obs Maskelyn in Augustinusga Op maandag 8 november 2010 kreeg de zevende school in de gemeente Achtkarspelen het Verkeersveiligheidslabel: obs Maskelyn in Augustinusga. Wethouder Jan Lammers was speciaal naar de school gekomen om het label aan de muur te bevestigen en de cheque uit te reiken. Ook mochten alle kinderen hun fiets laten keuren op school. Als afsluiting van de dag kregen alle leerlingen van de school een map met reflecterende stickers die zij op bijvoorbeeld hun jas of tas kunnen plakken. Pcbs De Spoarsiker tweede school met label in gemeente Lemsterland Donderdag 11 november 2010 was dé dag voor pcbs De Spoarsiker in Echtenerbrug. De regen kwam met bakken uit de hemel, maar dat mocht de pret niet drukken. In het bijzijn van de gehele school, ouders en genodigden overhandigde wethouder Esther de Vrij het certificaat en de cheque aan de directeur. Voor de onthulling van het labelbord kwamen de paraplu’s tevoorschijn en in de stromende regen werd het bord feestelijk onthuld. Gelukkig waren alle feestelijkheden na het officiële gedeelte warm en droog binnen en kon het feest voor de kinderen écht beginnen met verschillende verkeersspelletjes. De Spoarsiker is de tweede school met een label in de gemeente Lemsterland. Een resultaat om trots op te zijn!

Feestelijke labeluitreiking cbs De Wel in Broeksterwâld Op woensdag 17 november 2010 was het groot feest op cbs De Wel in Broeksterwâld. De kinderen waren op hun versierde fiets, driewieler of skelter naar school gekomen en reden in een bontgekleurde stoet door het dorp. Eenmaal aangekomen bij school kregen alle leerlingen een ballon en werd burgemeester Arie Aalberts van Gemeente Dantumadiel feestelijk ontvangen. Onder toeziend oog van alle kinderen en andere aanwezigen onthulde hij het labelbord en overhandigde een cheque aan de school. Na luid gejuich werden alle ballonnen opgelaten. En zoals dat hoort bij feest, werd de dag afgesloten met een heerlijk stuk taart.

Luidruchtige labeluitreiking voor obs De Tsjerne in Gorredijk Toettoet, kletterdekletter, boemboing! Op woensdag 8 december 2010 was het even schrikken voor inwoners van Gorredijk. Leerlingen van obs De Tsjerne mochten op deze bijzondere dag met veel kabaal op school komen en reden in een lawaaioptocht door de buurt. Dit alles om te laten zien dat de school het Verkeersveiligheidslabel heeft gekregen. De onthulling van het label door wethouder Wietze Kooistra van Gemeente Opsterland liet zien dat zowel de gemeente, de school, de ouders én de leerlingen samen verantwoordelijk zijn voor een veilige schoolomgeving. De ochtend kreeg een extra feestelijk tintje met een lekkere traktatie voor alle kinderen. De Tsjerne wil met het behalen van het Verkeersveiligheidslabel laten zien dat verkeerseducatie serieus wordt genomen. Nu, maar ook in de toekomst.

Cbs De Wel in Broeksterwâld. Foto: Provincie Fryslân

Obs De Tsjerne in Gorredijk. Foto: Provincie Fryslân

nieuws uit de provincies Fryslân tekent voor verkeersveiligheid Provincie Fryslân, de politie, elf Friese gemeenten en elf verkeersveiligheidsorganisaties hebben op 17 februari 2011 getekend voor vijftig procent minder verkeersslachtoffers in 2025. Dit is vastgelegd in het Manifest Verkeerveiligheid. Hiermee zeggen de partijen toe dat zij zich de komende vijftien jaar inspannen voor een verkeersveiliger Fryslân.

Onderwijsmiddag Emmen. Foto: Provincie Drenthe

Onderwijsmiddag Emmen over DVL Wat houdt het Drents Verkeersveiligheidslabel (DVL) precies in? En wat is het belang van dit project? Op woensdag 19 januari 2011 waren alle basisscholen uit Zuidoost-Drenthe uitgenodigd voor een onderwijsmiddag in theater De Muzeval in Emmen. Een leuke manier voor scholen om kennis te maken met het label en de bijbehorende projecten. De middag werd officieel geopend door mevrouw Thalens-Kolker, wethouder Onderwijs van Gemeente Emmen, mevrouw Luchjenbroers, wethouder Verkeer en Vervoer van Gemeente Borger-Odoorn en de heer Wilting, wethouder Verkeer en Vervoer van Gemeente Coevorden. Aansluitend gaf Marja Derksen, regiocoördinator verkeerseducatie uitleg over het DVL-project. De aanwezige directieleden en leerkrachten van de basisscholen kregen de kans om alvast kennis te maken met enkele projecten die DVL-scholen kunnen aanvragen. Diverse theatervoorstellingen als ‘StopLicht!’, ‘De Verkeersplaneet’, ‘Ik zie, ik zie, wat jij niet zag’ en ‘Veilig op Weg’ lieten zien wat ze in huis hebben. Aan het eind van de dag mochten de leerkrachten ook nog tien verkeersborden bestellen waarmee ze op schoolplein alvast kunnen oefenen!

Zwarte Piet kijkt hoeveel leerlingen op de fiets naar school zijn gekomen. Foto: VVN

Groningse leerlingen massaal lopend of fietsend naar school Eind vorig jaar organiseerde Veilig Verkeer Nederland (VVN) twee acties in het kader van het project ‘Lopend en fietsend naar school’. VVN organiseerde deze acties om kinderen én hun ouders te stimuleren lopend of op de fiets naar school te komen. Zo leren zij zich beter in het verkeer bewegen en wordt de autodrukte rondom de school beperkt.

Gedeputeerde Piet Adema, voorzitter van het ROF: “Ik sta voor de beschermwaardigheid van het leven. Verkeersveiligheid gaat mij aan het hart. Met zoveel ondertekenaars laten we zien dat het ons in Fryslân menens is. Alles op alles zetten om het aantal slachtoffers en het daarbij behorende leed terug te dringen!” Gemeenten die het manifest ondertekenen krijgen van de provincie € 1,- per inwoner. Zij moeten zelf ook € 1,- per inwoner bijdragen. Dit geld kunnen ze de komende vijf jaar gebruiken voor permanente verkeerseducatie. Daarnaast is er € 200.000,- beschikbaar voor projecten om snelheidsgedrag  te beïnvloeden en gebruik van alcohol, drugs en medicijnen in het verkeer tegen te gaan.

Tijdens de landelijke actieperiode ‘De scholen zijn weer begonnen’ konden leerlingen hun beste beentje voorzetten door een maand lang lopend of fietsend naar school te komen. Ruim vijfhonderd Groningse basisschoolleerlingen deden mee aan deze actie. Eind november bezochten twee Zwarte Pieten namens VVN nóg eens eenentwintig scholen om te controleren hoeveel leerlingen die dag lopend of fietsend naar school waren gekomen.

Ondertekening Manifest Verkeersveiligheid. Foto: Provincie Fryslân

Bij beide acties waren prijzen te winnen door de klas waarbij de minste leerlingen met de auto waren gebracht. De winnaar van de actie ‘De scholen zijn weer begonnen’ is groep 4 van obs De Vlinder in Ter Apel. De tweede en derde prijs gingen respectievelijk naar groep 5 en groep 6 van obs De Dorpel in Wilp. De winnaar van de Pietenactie was groep 5/6 van pcb De Hoeksteen in Ter Apel. VVN zal binnenkort de prijzen overhandigen aan de scholen.

s

Foto’s: ref. bs De Zaaier

Projectweek verkeer op De Zaaier in Groningen Om de projectweek in te vullen waren er verschillende deelthema’s bedacht. “We vonden het belangrijk om voor elke groep een thema te vinden dat aansloot bij de leeftijd van de leerlingen”, vertelt Jedidja Wubs, verkeersouder op De Zaaier. “Iedere leeftijd vraagt tenslotte om een andere aanpak. Dan zijn de lessen veel effectiever en halen we er het meeste uit. Om ons daarbij te helpen hadden we de Verkeerskar van Veilig Verkeer Nederland geleend met hierin allerlei spelmaterialen die we konden gebruiken.”

wordt geleerd, gingen de leerlingen zelf met het openbaar vervoer. Wubs: “In kleine groepjes stippelden de leerlingen van tevoren de route uit. Ze zochten uit hoe laat de bus ging en waar ze precies naartoe moesten. Onder begeleiding van een ouder gingen ze vervolgens op pad. Om de uitdaging nog groter te maken, hadden de leerlingen verschillende opdrachten gekregen zoals een vraag stellen op het Centraal Station en een middelbare school bezoeken. De opdracht was een groot succes en voor veel leerlingen ook erg spannend.”

Met de bus De kinderen uit groep 7 en groep 8 hadden als thema ‘openbaar vervoer’. “Deze leerlingen gaan over een tijdje naar de middelbare school en hebben vaak weinig ervaring met het openbaar vervoer”, legt Jedidja Wubs uit. Omdat verkeer nu eenmaal het beste in de praktijk

Pech onderweg Andere groepen gingen aan de slag met het thema ‘pech onderweg’. Samen met de leerlingen werd een fiets uitgebreid onderzocht. Voldeed deze aan alle veiligheidseisen? “Op deze manier konden we alle punten doorlopen. Zit er een bel op de fiets? Werken de lichten

Wat moet je uitzoeken voor je met de bus gaat? Hoe weet je of je fiets veilig is? Waarom zijn verkeersborden belangrijk? Deze en vele andere vragen kwamen aan de orde tijdens de verkeersweek van reformatorische basisschool De Zaaier in Groningen. Van 10 tot en met 17 februari 2011 stond alles op school in het teken van verkeerseducatie.

en de reflectoren goed? Groep 5 heeft zelfs een heuse bandenplakcursus gekregen”, glimlacht Wubs. Daarnaast kwam ook de wijkagent op bezoek om uitleg te geven over wat hij deed. De allerjongste leerlingen hadden het thema ‘Pas op de stad’. Verkeersouder Wubs legt uit: “De juf vertelt een verhaal. Op de grond ligt een groot speelkleed met daarop een stad zonder borden, zebrapaden en regels. Er gebeuren voortdurend ongelukken en de kinderen moeten hier een oplossing voor bedenken. Met verkeersborden en zebra’s gaan ze vervolgens de stad veilig inrichten.” De projectweek werd afgesloten met een kijkavond voor familie en andere belangstellenden. Wubs kijkt met een goed gevoel terug op de week. “Iedereen was zeer tevreden dus is het zeker voor herhaling vatbaar!”

Verkeersouder Tjalling de Wit, cbs Harm Vonckschool:

“Kinderen zijn niet alleen maar slachtoffer” De Harm Vonckschool kreeg in oktober 2010 het Verkeersveiligheidslabel uitgereikt. “Eigenlijk hadden we het label in januari al gehaald, maar we wilden de uitreiking graag combineren met de opening van het nieuwe verkeersschoolplein”, vertelt De Wit. “We hebben er ongeveer een half jaar over gedaan en volgens de wethouder waren we een van de snelste scholen. Maar er was dan ook al veel goed geregeld op het gebied van verkeer. Met name de fysieke kant van de veiligheid rondom school, zoals een wachtruimte voor ouders, parkeerplekken voor de school en een fietsenhok. Alleen aan het praktische verkeersonderwijs en aan het betrekken van de ouders bij het verkeersonderwijs viel nog wat te verbeteren. Daar heb ik me vooral op gestort.” Zelf ontdekken De Wit geeft nu samen met telkens andere ouders zelf het praktische verkeersonderwijs. Hij hanteert daarbij de visie dat je kinderen niet alleen als slachtoffers moet zien. “Veel lespakketten over verkeer beschouwen kinderen alleen als kwetsbare verkeersdeelnemers. Maar kinderen weten heel veel en kunnen heel goed zelf initiatief nemen in het verkeer. Dus laat ik ze in mijn lessen zoveel mogelijk zelf ontdekken.” Als voorbeeld noemt De Wit een project met een auto die te water is geraakt. “Uiteraard stond de auto gewoon op een grasveld”, lacht De Wit. “Maar we deden net alsof hij in het

Foto: cbs Harm Vonckschool

Tjalling de Wit is verkeersouder, maar hij is ook als verkeerskundige bekend met het onderwerp verkeer. Voor Rijkswaterstaat werkte hij aan filestatistieken en de invoering van het concept Duurzaam Veilig. Verkeerseducatie was echter een nieuwe tak van sport waarmee hij in april 2009 kennismaakte als verkeersouder van cbs Harm Vonckschool in Berghuizen, bij Ruinerwold. Met zijn benoeming kreeg de school een bevlogen verkeersouder die zich enthousiast inzet voor de verkeersveiligheid van kinderen.

water lag en de kinderen moesten zelf bedenken wat ze dan als eerste moesten doen. Dat de eerste stap de lichten aandoen is, weten zelfs veel ouders niet.” Zo leerden de kinderen dat je zo snel mogelijk uit de auto moet zien te komen. En als je uit de auto bent, klim dan op het dak om boven water te blijven. “Ik heb het zelf ook maar eens geprobeerd en het is echt goed te doen”, zegt De Wit enthousiast. “Heeft u het al eens geoefend? Dat is wel een aanrader hoor!” Ouders betrekken De Wit schrijft geregeld een stukje in de schoolnieuwsbrief om ook de ouders op de hoogte te houden. “Maar meestal probeer ik de ouders via de kinderen te bereiken, want zij hebben meer invloed op hun ouders dan ik”, weet hij uit ervaring. “Dus in een project laat ik soms de kinderen iets mee naar huis nemen om het daar met hun ouders te bespreken. Bijvoorbeeld een routekaart naar de middelbare school, met allemaal gevaarlijke punten. Die kaart maakten we voor het

project ‘Van 8 naar 1’. Het is voor ouders belangrijk om te zien welke route hun kind wil fietsen. Ik weet dat er ouders zijn die hun kind niet langs een bepaalde route willen laten gaan in verband met mogelijke gevaren. Maar kinderen gaan toch hun eigen weg, dus je kunt er maar beter op voorbereid zijn en het er samen met je kind over hebben.” Terrasje Nadat de kinderen de kaart met hun ouders hadden besproken, volgde de praktijkles: de route werd gefietst met een kleine groep en een extra ouder als begeleider. “Dat was toch best spannend,” geeft De Wit toe, “want alles wat mis kon gaan, ging ook mis. Door rood rijden, geen aandacht voor verkeer van rechts; het heeft me de nodige hartaanvallen opgeleverd. Maar ik heb bijna alles gefilmd en ik kon achteraf in de klas dus goed laten zien waar het gevaarlijk was geweest. Na de rit zijn we eerst maar even op een terrasje gaan zitten, vooral omdat ik moest bijkomen”, lacht De Wit.

Foto: VVN

Sandra vanFoto: Baars, VVN Sandra van Baars. VVNprojectleider Fryslân

VVN neemt uitvoering Verkeersveiligheidslabel Fryslân over Provincie Fryslân opereert vanaf 2011 onder de vlag van de nieuwe Friese Strategie Verkeersveiligheid. Voor de uitvoering van sommige activiteiten brengt dit veranderingen met zich mee. Zo ook voor de uitvoering van het Verkeersveiligheidslabel Fryslân. Vanaf 1 januari 2011 heeft Veilig Verkeer Nederland (VVN) dit stokje overgenomen van Onderwijsbegeleidingsdienst Cedin. Sandra van Baars (38), projectleider bij VVN begeleidt de scholen voortaan bij het label­ traject.

Wat gaat er nu veranderen? “Voor de scholen verandert er niet zoveel, behalve de contactpersoon. Ik heb inmiddels alle scholen in het traject bezocht om kennis te maken. Er zitten op dit moment nog zeven scholen in het traject en één school is net nieuw begonnen. Een paar keer per jaar overleg ik met de verkeerswerkgroep van de school over de voortgang van het traject.” “Ook de criteria voor het label blijven voorlopig gewoon hetzelfde. Wel is in de voorwaarden een aantal punten gewijzigd. Het ROF heeft de subsidie voor de aanvraag van een nieuwe goedgekeurde lesmethode verkeer veranderd. Voorheen werd vijfenzeventig procent van deze kosten vergoed, nu is dat vijftig procent. Daarnaast is ook de begeleiding bij de implementatie van de lesmethode komen te vervallen.”

Wat heb je zelf met verkeersveiligheid? “Ik werk sinds 2009 bij Veilig Verkeer Nederland en was al verantwoordelijk voor het project Verkeersouders. Het project Verkeersveiligheidslabel sluit daar mooi op aan, omdat ouderbetrokkenheid één van de belangrijkste voorwaarden is voor het behalen van het Verkeersveiligheidslabel. Daarnaast ben ik ook betrokken bij diverse andere projecten zoals ‘Van 8 naar 1’ , ‘de Verkeerskar’ en het Verkeersexamen. Scholen en verkeersouders kunnen dus eigenlijk voor alle vragen bij mij terecht. Er is nu één aanspreekpunt en dat is wel zo praktisch!” En, heb je het eerste label al uitgereikt? “Nee, nog niet. Maar ik weet zeker dat dat dit schooljaar nog gaat gebeuren. Het is leuk om te zien hoe enthousiast de scholen zijn. Als eenmaal de beslissing is genomen om voor het label te gaan, gaan ze er voor de

volle honderd procent voor. En dat is erg belangrijk. De school kan het niet alleen. Om het label te halen moet iedereen meewerken; ook de ouders, de directie en het volledige team.” Waar kunnen scholen nu terecht met vragen? “Als scholen geïnteresseerd zijn in deelname aan het labeltraject of andere vragen hebben over verkeers­ projecten kunnen ze met mij telefonisch contact opnemen op nummer: (0512) 37 04 85 of per e-mail: [email protected].”

Al bijna tweehonderd scholen in Drenthe, Fryslân en Groningen zijn inmiddels de trotse bezitters van het Verkeersveiligheidslabel. Een mooie prestatie! En er komen steeds meer scholen bij. In deze serie volgen we een aantal scholen die op weg zijn om het Verkeersveiligheidslabel te halen. Want hoe gaat dat eigenlijk? En wat moet je als school doen om het label te krijgen?

Op weg naar het Verkeersveiligheidslabel…

Deel 3

Drukte voor obs Van Maasdijkschool

Hoe gaat het nu? School: Obs Van Maasdijkschool Grootte: 270 leerlingen Locatie: Heerenveen (Fryslân) Ligging: Aan een drukke, doorgaande weg Start labeltraject: Mei 2010

Ellen van den Berk, verkeersouder van obs Van Maasdijkschool vertelt: “Alle plannen van de vorige keer zijn even op een laag pitje gezet. We merkten dat er nog niet voldoende draagvlak onder ouders was om al direct aan de slag te gaan. Uit een enquête die we vorig jaar hielden, blijkt dat zeventig procent van de ouders de verkeers­situatie rondom de school wel onveilig vindt. Begin dit jaar hebben we een soortgelijke enquête onder de leerlingen gehouden en daar bleek hetzelfde uit te komen. Het is dus wel degelijk een belangrijk aandachtspunt.”

Hoe gaat het nu? School: Cbs Het Talent Grootte: 49 leerlingen Locatie: Emmen (Drenthe) Ligging: In een nieuwe woonwijk Start labeltraject: Februari 2010 Motivatie “Toch waren er op de ouderavond over de verkeersproblematiek slechts dertig ouders. Maar de ouders die er waren wisten wel het probleem te benoemen: het grote aantal auto’s en de drukte rondom de school. Dat was ons natuurlijk al bekend, maar we willen dat ouders het probleem zelf benoemen. Dan pas hebben ze ook de motivatie om er wat aan te doen. Dus niet langer je kind met de auto naar school brengen, maar lopend of op de fiets. Daarnaast hopen we dat ouders ook actief mee willen werken door bijvoorbeeld als klaar-over aan de slag te gaan. En hopelijk zorgen een paar gemotiveerde ouders voor een sneeuwbaleffect onder de andere ouders. We willen heel graag maar kunnen het als school niet alleen.”

Bertie Vink, directeur op Cbs Het Talent vertelt: “Deze keer goed nieuws vanuit cbs Het Talent! Hoewel we onze ouderavond helaas moesten annuleren omdat er niet genoeg aanmeldingen waren, hebben er wel twee enthousiaste ouders gereageerd. Zij willen zich inzetten als verkeersouder. Daar zijn we erg blij mee, want het was lastig om hiervoor ouders te vinden. Binnenkort hebben we met z’n allen de eerste vergadering en hopelijk kunnen we daarna snel een Werkgroep Verkeer oprichten.”

Op het schoolplein van cbs Het Talent

Doet u mee? Bent u als school geïnteresseerd in deelname aan het project Verkeers­ veiligheidslabel? Meldt u dan aan bij het Verkeer- en Vervoerberaad Groningen, het Verkeers- en Vervoersberaad Drenthe of het Regionaal Orgaan verkeersveiligheid Fryslân. De contactgegevens vindt u in het colofon op pagina 2 van deze nieuwsbrief.

laagdrempelig “Omdat wij een kleine school zijn, hebben we de handen ineengeslagen met een andere school die bij ons in het gebouw zit: obs De Delftlanden. Dat waren we al eerder van plan, maar vanwege de drukte was dat er nog niet van gekomen. Nu hebben we afgesproken dat ik gewoon aan de slag ga en de activiteiten inplan. In januari ben ik naar een onderwijsmiddag in Emmen geweest waar uitleg werd gegeven over de verschillende verkeers­educatieprojecten in de regio. Er was een aantal inspirerende voorstellingen voor de verschillende leeftijdsgroepen. Ik heb direct een afspraak gemaakt met ‘De Verkeersplaneet’ en er komt binnenkort een fietscontrole voor groep 3 tot en met groep 8. De projecten die op deze middag werden toegelicht zijn echt laagdrempelig en kun je als school makkelijk inzetten; een kwestie van een datum prikken en een afspraak maken. Dat zou elke school eigenlijk gewoon moeten doen.”

Hoe gaat het nu? School: Cbs De Höchte Grootte: 122 leerlingen Locatie: Alteveer (Groningen) Ligging: Aan een drukke, doorgaande weg Start labeltraject: September 2010

Miriam Stuut, directeur op Cbs De Höchte vertelt: “De afgelopen periode hebben we een enquête gehouden onder ouders met vragen als: Hoe brengt u de kinderen naar school? Vindt u verkeersopvoeding een taak van ouders of van de school? Wat zijn gevaarlijke punten op de school-thuisroute? Ik heb veel reacties gekregen en ga binnenkort met alle antwoorden aan de slag. Dan krijgen we een nog beter beeld van onze verbeterpunten. Maar dat geldt niet alleen voor onze school, ook ouders kunnen nog veel leren. In de winter parkeerden veel ouders voor de school en dat zorgde juist voor nog meer drukte. Ouders spelen ook een belangrijke rol in de verkeerseducatie van hun kinderen en we willen ze dan ook graag hierbij betrekken.”

Oversteken bij cbs De Höchte

samenwerken “De school naast ons, ods Het Zonnedal gaat met ons mee doen aan het labeltraject. Onze leerlingen komen elkaar in het verkeer tenslotte geregeld tegen en samen sta je nu eenmaal sterker. Eén van de activiteiten die we dit jaar hebben ingepland is ‘Streetwise’. Daarnaast zijn er ook extra materialen voor de onderbouw geregeld zodat onze doorgaande leerlijn beter wordt. Kortom, we zijn goed bezig! En het label zelf? Dat zou ik het liefst tegelijk met de opening van de nieuwe weg voor de school halen, hopelijk volgend schooljaar.”

Verkeersles met originele hesjes op de Dr. Picardtschool. Foto: Cbs Dr. Picardtschool

Ludieke hesjes

zorgen voor actieve verkeersles “Op het schoolplein hebben we twee jaar geleden een verkeersparcours gemaakt”, begint Streutker haar verhaal. “Wegen, kruispunten, fietsstroken, een rotonde, een zebrapad en zelfs verkeersborden: alles is aanwezig. Tijdens de verkeersles spelen we op het plein verkeerssituaties na. Dat gaat het beste met verschillende verkeersdeelnemers”, legt ze uit. Zo ontstond het idee om verkeershesjes met daarop foto’s van verschillende voertuigen te maken. “De hesjes zijn een initiatief van de verkeerswerkgroep bij ons op school en een creatieve oma heeft ze in elkaar gezet. Naast fietsende en lopende leerlingen hebben we nu ook andere rollen zoals een auto, scooter of ambulance”, vertelt Streutker. “Kinderen vinden het heerlijk om een politieauto of brandweer te zijn. De

“Tatuut, tatuut, aan de kant! Ik ben een brandweerauto…” Een leerling rent over het schoolplein in een hesje waarop een grote brandweerauto prijkt. En hij is niet de enige. Op het schoolplein van cbs Dr. Picardtschool in Coevorden is het een komen en gaan van verschillende ‘voertuigen’. Elke leerling heeft een hesje aan met daarop een foto van het voertuig dat hij/zij naspeelt. Zo racet de politieauto achter de brandweer aan, blijven de fietsers veilig op de fietsstrook en stopt de auto keurig voor het zebrapad waar voetgangers oversteken. Leerkracht Jaqueline Streutker kijkt trots naar haar leerlingen en vertelt hoe het idee is ontstaan.

hesjes zorgen ervoor dat ze écht in hun rol gaan zitten. Als we de ‘politieauto’ dan ook nog een politiepet geven, gaan de leerlingen helemaal los!” Zelf doen De hesjes zijn een schot in de roos, volgens de leerkracht. “Een boekje is leuk, maar naar buiten gaan en zelf aan de slag is natuurlijk nog veel leuker!”, lacht Streutker. Als docent observeert ze haar leerlingen tijdens de verkeersles, maar ze is bovenal druk bezig met het regelen van verkeer. “Ik probeer alles in goede banen te leiden. Het verkeer wordt regelmatig stilgelegd om de situatie te bekijken. Fiets je op een veilige plek? Waarom stop je hier? Mag je hier zomaar oversteken? Zo komen alle thema’s aan bod”, vertelt ze.

Uit de bocht gevlogen De verkeerslessen op de Picardtschool zorgen ook soms voor hilarische situaties. Streutker: “Een van mijn leerlingen speelde een auto en rende in haar enthousiasme zo hard de bocht door, dat ze uitgleed. De overige leerlingen sprongen direct in op de situatie om de uit de bocht gevlogen ‘auto’ te helpen. De ‘ambulance’ kwam eraan om het slachtoffer te verzorgen, net als de politieauto. Een mooi voorbeeld dat laat zien dat kinderen juist spelenderwijs zelf dingen ontdekken. En dat kun je ze niet uit een boek leren”, besluit Streutker haar verhaal.

Kijk

Kopieerpagina

eens op een andere manier naar het verkeer...

Kinderen zien van alles onderweg. Verkeerslichten, auto’s, fietsers, maar ook een hond op de stoep kan ineens de aandacht trekken. Door deze ‘verkeersbril’ op te zetten, proberen we op een andere manier naar het verkeer te kijken. Wat is belangrijk en wat niet?

Opdracht Knip de bril uit (eventueel kunnen de leerlingen de bril eerst versieren). Ga met de leerlingen naar buiten, bijvoorbeeld naar een kruispunt. Eerst mogen de leerlingen zonder bril benoemen wat ze zien. Dan gaat de verkeersbril op. Wat zien ze dan? Welke ‘verkeersdingen’ zijn er? Een stoeprand, verkeerslichten of een zebrapad? Misschien is er een obstakel waardoor je iets niet goed kan zien, zoals een dikke boom. Daarnaast kan je met de bril op ook het verkeer tellen. Hoeveel fietsen zie je? Hoeveel auto’s? Veel leerlingen vinden het lastig om de afstand of de snelheid van een voertuig in de schatten. Oefen dit door samen te tellen hoe lang het duurt voordat de auto dichtbij is. Meer informatie? Op www.verkeerseducatiedrenthe.nl vindt u onder het kopje ‘lesideeën’ een lesbrief met meer ideeën om de verkeersbril te gebruiken.

De labelteller provincie Fryslân



Achtkarspelen Ameland Het Bildt Boarnsterhim Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland c.a. Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Ooststellingwerf Opsterland Schiermonnikoog Skarsterlân Smallingerland Sudwest Fryslân Terschelling Tytsjerksteradiel Vlieland Weststellingwerf TOTAAL

provincie drenthe

aantal deelnemende aantal VVLscholen VVL gelabelde scholen 7 - 3 1 3 5 - 3 2 4 10 2 14 1 2 5 3 6 7 - 5 8 9 - 10 - 4 114

7 1 1 3 5 3 2 4 9 2 13 1 2 5 1 5 6 5 8 9 8 3 103





Aa en Hunze Assen Borger-Odoorn Coevorden Emmen Hoogeveen Meppel Midden-Drenthe Noordenveld Westerveld De Wolden Tynaarlo TOTAAL

provincie GRONINGEN

aantal deelnemende aantal VVLscholen VVL gelabelde scholen 12 15 11 16 27 18 10 9 13 6 7 17 161

8 11 3 6 10 9 9 8 9 4 5 14 96





aantal deelnemende aantal VVLscholen VVL gelabelde scholen

Appingedam Bedum Bellingwedde De Marne Delfzijl Eemsmond Groningen Grootegast Haren Hoogezand-Sappemeer Leek Marum Menterwolde Oldambt Pekela Slochteren Stadskanaal Ten Boer Veendam Vlagtwedde Winsum Zuidhorn TOTAAL

2 2 4 0 1 1 21 1 0 1 1 0 4 4 1 4 15 1 6 4 1 3 77

0 0 3 0 1 1 13 1 0 0 0 0 4 3 1 4 7 0 3 1 1 3 46