Op weg naar een duurzame, slimme én veilige energievoorziening

Op weg naar een duurzame, slimme én veilige energievoorziening ICT centraal in transformerende energiemarkt

KPN Utilities

Een tijdperk van transitie We leven in een tijdperk van transitie van ongekende omvang. Niet meer in een periode van verandering, maar in een verandering van periode. Een omslag met een vergelijkbare impact als de Renaissance of de industriële revolutie. De behoefte aan energie speelt daarin een cruciale rol. Want hoe zorgen we ervoor dat de explosief groeiende wereldbevolking naast schoon drinkwater kan blijven beschikken over energie voor onder meer verwarming, verlichting en transport? Dat vraagt om meer dan alleen fossiele brandstoffen. Alle betrokken partijen zijn zich daarvan bewust. En dus wordt hard gewerkt aan haalbare, effectieve alternatieven. In dit visiedocument onderzoeken we de achtergronden en gevolgen van de transitie in de energiebranche en kijken we naar kansen om de problemen die daarbij om de hoek komen kijken, op te lossen. Eén ding is zeker: ICT zal daarin een belangrijke rol spelen.



Daarom werkt KPN samen met de energiesector aan innovatie en verbetering van de balans in de netwerken. Want met de opkomst van kleinschaligere productiemethoden en van de mens als prosument, ontstaat een holonensysteem waarin energie in verschillende richtingen wordt uitgewisseld. Het netwerk moet opnieuw worden ontworpen om heterogene groepen stakeholders te kunnen faciliteren. Specifiek daarvoor ontwikkelde ICT is nodig om zo’n netwerk te realiseren. We zullen met z’n allen in relatief korte tijd nog veel werk moeten verzetten om die toekomst aan te kunnen. Dit document is dan ook bedoeld als inspiratiebron voor iedereen in de energiesector die gefascineerd is door de nieuwe horizon en die zich wil inzetten om die te bereiken.

Inhoud Inleiding – Een tijdperk van transitie

2

Hoofdstuk 1 – Visie van KPN: smart, duurzaam en veilig

4

1.1 Smart 1.2 Duurzaam 1.3 Veilig Hoofdstuk 2 – Veranderingen in de energiemarkt

2.1 Duurzaamheid



2.2 Decentralisatie



2.3 De eindgebruiker



2.4 Smart cities

Hoofdstuk 3 – Oplossingen voor de energiemarkt

3.1 Netbeheerders



3.2 Retailers



3.3 Generieke oplossingen

Hoofdstuk 4 – Samen werken aan de toekomst

11

16

22

P



Hoofdstuk 1

Visie van KPN: smart, duurzaam en veilig Transsectorale innovatie, duurzaamheid en veiligheid staan centraal in de visie van KPN op de energiemarkt. De ontwikkelingen in de energiemarkt hangen nauw samen met de opkomst van ‘smart’ concepten. Daarin gaan duurzaamheid en kwaliteit van leven hand in hand met de verbindende kracht van ICT. Essentieel voor deze ontwikkeling is dat innovatie over en door sectoren heen gestalte krijgt. In de telecomsector is die ontwikkeling al een tijd gaande. Het denken over duurzaamheid heeft inmiddels een lange traditie. Het kreeg vorm toen de Club van Rome begin jaren ’70 voor het eerst een direct verband legde tussen de economische groei en de gevolgen voor het milieu en de uitputting van grondstoffen. Een decennium later kwam de VN-commissie Brundlandt zelfs met een officiële definitie: ‘Van duurzame ontwikkeling is sprake wanneer deze aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om te voorzien in hun eigen behoeften in gevaar te brengen.’ Waarde en zingeving Tegen het einde van het millennium werd het 

begrip ‘duurzaamheid’ breder omschreven in termen van de drie P’s: People, Planet, Profit. Hierin staat de balans tussen mensen, het milieu en de economie centraal. Inmiddels is aan dit rijtje een vierde P toegevoegd, die staat voor waarden en zingeving (afgeleid van het Griekse ‘pneuma’). Het is de aandacht voor waarden en zingeving die in de economische en technologische vooruitgang de balans moet bewaren. Uiteindelijk draait het ook om de kwaliteit van leven. Als de financieel-economische crisis iets heeft duidelijk gemaakt, is dat die balans was doorgeslagen naar een te sterke nadruk op Profit. Ook de toenemende complexiteit van

de maatschappij en de opkomst van de netwerksamenleving vraagt om een centrale rol van waarden en zingeving. De samenleving maakt een verandering door van een sectorgestuurde samenleving naar een netwerksamenleving. In de twintigste eeuw was de samenleving overzichtelijk in sectoren verdeeld (transport, energie, financiële dienstverlening, zorg, etc). Tegenwoordig weten we dat maatschappelijke vraagstukken als het fileprobleem, de vergrijzing of het terugdringen van onze CO2-footprint vragen om sectoroverstijgende oplossingen. Ontschotting Dit betekent dat in de maatschappij een proces van ontschotting (het wegnemen van grenzen) en van transsectorale innovatie moet plaatsvinden. Een proces dat al deels gaande is en dat de komende decennia naar verwachting allesomvattende vormen zal aannemen. De toegenomen impact van internet heeft de ontschotting en het ontstaan van de netwerksamenleving versterkt en mede in gang gezet. Het verdwijnen van grenzen binnen en tussen sectoren en het sturen van ontwikkelingen dwars door sectoren heen, vraagt om coördinatie en samenwerking én om waardegedreven sturing. Hier komt ook de vierde P om de hoek kijken. Als oude sectorale verbanden wegvallen of minder belangrijk worden, wordt zingeving – antwoord op de waarom-vraag – belangrijk. Maar hier komt ook het enorme belang van ICT naar voren. ICT maakt immers integratie tussen sectoren mogelijk en kan coördinatie faciliteren. In de telecomwereld heeft de ontschotting tussen verschillende kolommen binnen de sector en de overgang naar horizontalisering – dat wil zeggen: geïntegreerde oplossingen – zich al voorgedaan. Vier kolommen, ook wel ‘stovepipes’ genoemd, kenmerkten in de loop der tijd het aanbod: één voor telefonie, één voor data, één voor tv en één voor mobiele diensten. Dit model bleek niet langer houdbaar. Klanten begonnen hogere eisen te stellen, wilden betere afstemming tussen de diensten en lagere prijzen. Ook de concurrentie nam toe.

Dit bracht het proces van horizontalisering op gang waarbij gemengde, technische geïntegreerde bundels tot stand kwamen. In eerste instantie kon de klant naast telefonie- en internetdiensten ook radio- en televisiediensten van dezelfde aanbieder afnemen. Later kwamen daar ook de mobiele diensten bij. De afhankelijkheid van specifieke infrastructuren verdween. De kanteling bracht een aantal belangrijke voordelen teweeg: • kostenverlaging door deling van resources • flexibiliteit door standaardisatie van structuren, netwerken en diensten • maatwerk in dienstverlening door het aanbieden van maatwerkpakketten • kwaliteitsverbetering doordat de relaties tussen de stovepipes verbeterden. 1.1 Smart Smart living Integrale dienstverlening biedt zowel bedrijven als particuliere klanten aanzienlijke voordelen. Het idee achter een concept als ‘smart living’ is nu om de gescheiden infrastructuren zoveel Intelligente netten De aanleg van smart grids leidt tot lagere prijzen voor consumenten en het bedrijfsleven. Dit wordt geconcludeerd uit de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) die door CE Delft en DNV-GL (voorheen KEMA) is verricht in opdracht van de Rijksoverheid. In vrijwel alle toekomstscenario’s leveren smart grids maatschappelijke winst op. Dit komt door gedragsaanpassing van gebruikers als gevolg van variabele energietarieven en door kostenbesparing in de netaanleg. De twaalf proeftuinen die vanuit het Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN) zijn gestart, zullen duidelijk maken hoe consumenten in werkelijkheid reageren op de tijdafhankelijke prijsprikkels én of de maatschappelijke baten uitpakken zoals ingeschat. Bron: EnergieTrends 2014 van Netbeheer Nederland



P

mogelijk te koppelen, maar vooral samen te ontwerpen. Hierbij speelt ICT een cruciale rol. Bovenop de generieke en specifieke fysieke infrastructuurlagen kan een gemeenschappelijke communicatie-infrastructuur worden gebouwd als centraal zenuwstelsel van een gemeenschappelijke dienstenstructuur. Wat zou dit in de praktijk kunnen betekenen? Een eenvoudig voorbeeld kan dat verhelderen. Stel dat een werknemer thuis gaat werken, dan wordt het energiemanagement daarop aangepast. Computer en printer worden aangesloten op de server van het werk, de werkkamer wordt net zo geklimatiseerd als op de zaak en de energiekosten worden automatisch doorberekend aan de werkgever.



Bij smart living ligt het centrum van de aandacht op de resultaten die thuis worden bereikt en in lokale omgevingen zoals straten of wijken. In de visie van KPN blijkt uit het telecomvoorbeeld dat het combineren en samen ontwerpen van infrastructuren aanzienlijke economische, sociale en duurzame voordelen biedt. KPN ziet het dan ook als een opdracht om de ontwikkeling van smart grids, of intelligente netten (waar de laatste jaren veel sprake van is) samen met de energiesector op te pakken. Smart grids maken de verduurzaming van het energiesysteem mogelijk en creëren mogelijkheden voor lokale energiesystemen. Het uitgangspunt bij lokale energiesystemen (bijvoorbeeld binnen een wijk) is dat intelligente netten gebruikers in staat stellen om, direct of via tussenpersonen, actief op de energiemarkten

te participeren. De ontwikkelingen houden in dat grootschalige (vaak op fossiele brandstoffen gebaseerde) elektriciteitsproductie (deels) wordt vervangen door kleinschalige, disperse elektriciteitsproductie. 1.2 Duurzaam Decentrale opwekking Op dit moment zien we een opkomst van decentrale energieopwekking met behulp van duurzame bronnen als de zon en de wind. In de toekomst komen daar alternatieve bronnen als de brandstofcel bij. De gevolgen van decentrale energieopwekking voor de huidige energie-infrastructuren zijn verstrekkend. Intensieve uitwisseling van informatie tussen betrokken partijen wordt hierdoor steeds belangrijker. Zij zullen zich van een centraal distributiekanaal moeten ontwikkelen tot een intelligent netwerk waarin centrale en decentrale producenten op een veilige manier energie leveren en afnemen. De realisatie van decentrale (lokale en regionale) energienetten is dus alleen mogelijk door de ontwikkeling van smart grids waarin vraag en aanbod met behulp van ICT nauwkeurig worden gematcht. Het is van groot belang dat aanbod en afname op elkaar worden afgestemd, zodat instabiliteit van de elektriciteitsvoorziening wordt voorkomen. Om de vraag en het aanbod op ieder moment van de dag dicht bij elkaar te houden, is een slimme ICT-infrastructuur nodig, ook wel Smart

Duurzame energie Duurzame energie draagt op dit moment voor 15% bij aan de totale wereldwijde energiemix. Maar, duurzame energieproducten en -diensten vormen een zeer snel groeiend segment van de internationale markt. De kosten van de technologie om duurzame energie te winnen dalen snel en worden economisch concurrerend met het winnen van energie uit fossiele bronnen, maar zonder risico op klimaatverandering. Investeren in duurzame energie creëert banen, bevordert de economische groei en maakt landen die geen fossiele bronnen hebben minder afhankelijk van derden (energy security). Duurzame energie staat aan de vooravond om ook qua kosten concurrerend te worden. Investeringen in elektriciteit uit wind, zon, golven en biomassa groeiden in 2011 tot 187 miljard tegenover 157 miljard voor de fossiele bronnen olie, gas en kolen. Een omslagpunt lijkt bereikt.

Power System geheten. De productie en het verbruik binnen het net wordt verzameld en geadministreerd. Op basis van de beschikbare flexibiliteit, en afspraken en contracten tussen partijen kan het systeem zo tot goede matching komen. Het in- of uitschakelen van elektriciteit verbruikende apparaten kan vervolgens worden aangestuurd. Dit kan technisch worden aangestuurd of bewerkstelligd via prijsprikkels. Uiteraard zal de wet- en regelgeving hierop

2012

2020

22.000MW

16.000MW

kolencentrale (inclusief meestook)

4.200MW

5.600MW

windturbines

2.433MW

4.600MW

kerncentrale

510MW

4.000MW

zonne-energie

365MW

510MW

gas (centraal & decentraal)



moeten worden aangepast. De huidige regulering richt zich vooral op de transporten van de hoogspanningsnetten naar lagere spanningsniveaus. Van belang is dat de regulering ook ruimte biedt voor lokaal geproduceerde energie. Kernwoorden van nieuwe regulering zijn lokale productie, energie-uitwisseling binnen de wijk, vraagrespons, flexibiliteit en benutting van dispersie opslagsystemen voor elektriciteit. Gebruikers verwachten bovendien een sterkere betrokkenheid van de traditionele energieleveranciers en netbeheerders door de ontstane behoefte om hun energiegebruik proactief te besturen. Deze veranderingen in infrastructuren en veranderend consumentengedrag (gefaciliteerd door ICT) zorgen voor nieuwe mogelijkheden op het vlak van duurzaamheid, empowerment van consumenten en business development, maar het roept tegelijkertijd vragen op inzake privacy & security. 1.3 Veilig Privacy & security De digitale wereld is de afgelopen twee decennia veranderd met de snelheid van het licht. Veel voorlopers in het digitale tijdperk zoals banken hebben de enorme voordelen ervaren, maar zijn ook geconfronteerd met serieuze tegenslagen zoals skimming, phishing, spam en sabotage. De kwetsbaarheid van ICT, meer specifiek Industriële Controle Systemen en smart grids, is een belangrijk aandachtspunt. KPN onderkent dit risico en heeft daarom samen met Alliander en DNV Kema ‘European Network of Cyber Security’ (ENCS) opgericht. In kritische infrastructuren zoals smart grids zijn substantiële interrupties – die worden veroorzaakt door storingen in dergelijke controlesystemen – absoluut niet aanvaardbaar. Of ze nu bedoeld of onbedoeld zijn. Digitale weerbaarheid (Cyber Resilience) is daarom belangrijk voor zowel de samenleving als voor de business. Omdat digitale weerbaarheid per definitie een ‘hyperconnected’ karakter heeft is het een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor alle spelers in deze markt. De moderne economie is in hoge 

Privacy Volgens de Europese Commissie maakt 70% van de bevolking zich zorgen over het misbruik van persoonsgegevens – alle informatie die gerelateerd is aan een individu, zoals de naam, foto’s, e-mailadres, bankrekening, berichten op sociale netwerken, medische gegevens, IP-adres én gegevens over energieverbruik. Er wordt daarbij geen onderscheid gemaakt tussen privé, werk of publieke omgeving. Het handvest van de grondrechten van de EU bepaalt dat iedereen het recht heeft op de bescherming van persoonsgegevens in alle mogelijke situaties: thuis, op het werk, bij het winkelen, bij medische behandeling, op het politiebureau en op het internet. De zorgen van de consument inzake het gebruik van energie zijn er vooral omdat de uitrol van smart meters in veel Europese landen door de overheid is verplicht. Meer intelligente meters maken het mogelijk om vaker of zelfs real time gegevens uit te lezen. De noodzaak om deze persoonlijke gegevens op een goede manier te beveiligen zal dus alleen maar toenemen.

mate afhankelijk van de beschikbaarheid van elektriciteit en deze afhankelijkheid is moeilijk te overschatten. Eindgebruikers zullen de vraag naar elektriciteit (of energie in het algemeen) steeds vaker afstemmen op de verandering in prijs/tarief of op de leveringsbetrouwbaarheid. We spreken hier van ‘demand side respons’. Bij het ontwikkelen van oplossingen voor deze sector moet daarom de continuïteit van de energievoorziening steeds voorop staan: ‘security and privacy by design’. We kunnen en mogen – zeker in dit kader – niet arrogant of onwetend zijn over cyber security.





Hoofdstuk 2

Veranderingen in de energiemarkt De energiemarkt ontwikkelt zich met een ongekende dynamiek. Wereldwijd groeit de energiebehoefte. De verandering van klimaat en de belasting van het milieu door het gebruik van fossiele brandstoffen vragen om een ingrijpende herziening van ons energiegebruik. Als gevolg hiervan maakt de energiemarkt een fundamentele transformatie door. Lokaal opgewekte duurzame energie wordt steeds belangrijker voor onze energievoorziening. Daarom ontwikkelt de energie-infrastructuur zich tot een duurzaam, decentraal georganiseerd netwerk dat efficiënt, flexibel, stabiel en veilig energie uitwisselt. ICT speelt hierin een centrale, faciliterende en verbindende rol. Slimme ICT-oplossingen verbinden duurzaamheid met kostenefficiëntie, kwaliteit van leven en sociale verantwoordelijkheid. De slimme elektriciteitsmeter is een herkenbaar en goed voorbeeld. Want daarmee kunnen consumenten hun energiegebruik efficiënt beheersen, voorkomen zij energieverspilling en besparen ze kosten.

houden is. Het gebruik van fossiele brandstoffen en de hierop gebaseerde economie betekenen een te zware belasting voor milieu en klimaat. Verduurzaming van de energievoorziening is het devies. Dat de Nederlandse overheid duurzame energie heeft aangewezen als een van de negen economische topsectoren waarin investering in onderzoek wordt gestimuleerd, is dan ook een logische keuze. Ook het Nationaal Energieakkoord van 6 september 2013 is gericht op verduurzaming van de energievoorziening. Afspraken over schone energie

2.1 Duurzaamheid

In dit Nationaal Energieakkoord staan afspraken die moeten leiden tot een betaalbare, schone energievoorziening. Zo zijn er tien pijlers gedefinieerd met aandacht voor energiebesparing, opschaling van hernieuwbare energieopwekking, Europese emissiehandel, mobiliteit en transport, ontwikkelingen voor het energietransportnetwerk en veel stimuleringsmaatregelen voor groei en export. De tien pijlers vormen een onderling versterkend geheel, en daarmee een integraal pakket.

Het is duidelijk dat de druk van de wereldgemeenschap op de natuurlijke bronnen van deze planeet enorm en uiteindelijk niet vol te

Onderdeel daarvan is dat de capaciteit van kolencentrales uit de jaren ‘80 wordt afgebouwd.

Efficiënt en zuinig omgaan met energie wordt steeds belangrijker, nu de vraag daarnaar sterk toeneemt. Die groeiende vraag kent drie belangrijke oorzaken: de aanwas van de wereldbevolking, het niet aflatende streven naar economische groei en de daarmee gepaard gaande toename van elektrische apparaten.



Er gaan drie verouderde kolencentrales dicht in 2015, gevolgd door nog eens twee in 2017. Het aandeel duurzame energie moet in 2023 16% bedragen. Om dat te realiseren, komen er te land en ter zee duizenden windmolens bij. In de plannen wordt er rekening mee gehouden dat de kosten voor windmolens op zee met 40% zal dalen. Maar bij het streven om het aandeel duurzame energie in 2023 op 16% te krijgen, zal ook decentrale opwekking in en om de woning of het bedrijfsgebouw een belangrijke rol spelen. Daarom worden burgers, bedrijven en organisaties gestimuleerd zelf hernieuwbare energie op te wekken. Nieuwe vormen van financiering Het Nationaal Energieakkoord maakt nieuwe vormen van financiering mogelijk en draagt zo bij aan voldoende investeringskapitaal. Burgers en bedrijven worden ondersteund bij het nemen van maatregelen om woningen en bedrijfspanden energiezuinig te maken en zelf energie op te wekken, waardoor ze hun energierekening kunnen verlagen. De mobiliteit- en transportsector streeft naar 60% minder uitstoot van broeikasgassen in 2050, in vergelijking met 1990. Waar mogelijk worden ook andere ongewenste (milieu)effecten gereduceerd. Als tussendoel voor 2030 geldt een broeikasgasreductie van 17% minder uitstoot dan in 1990. De ambitie is dat het Nederlandse bedrijfsleven, op weg naar een duurzame energiehuishouding in 2050, al in 2030 een plek in de top-10 positie van de Mondiale CleanTech ranking inneemt, door uit te blinken in ‘smart solutions for sustainability’. Verder is het streven om de economische waarde van de toepassing en export van de schone energietechnologieketen in 2020 op zijn minst te verviervoudigen ten opzicht van 2010. Dit zou in 2050 in internationaal verband moeten leiden tot een volledig duurzame energievoorziening. Verduurzaming van de economie en de energievoorziening is een inspanning die iedereen raakt. Door aan te sluiten bij onze geografische ligging, economische structuur, stedelijke netwerken en geologische ondergrond kan het bedrijfsleven legio kansen en mogelijkheden verzilveren. 

ICT-uitdaging duurzaamheid Om de doelstellingen voor een energiezuinige toekomst te realiseren, is ICT onmisbaar. Maar natuurlijk draagt ICT ook zelf bij aan de milieudruk. KPN ziet zich daarom voor grote uitdagingen gesteld: verlaging van het energieverbruik, terwijl het ICT-gebruik en het dataverkeer juist toenemen. De duurzame datacenters van KPN zijn het resultaat van deze uitdagende ambitie. Tegelijkertijd ziet KPN kansen om met innovatieve ICT-diensten het energieverbruik terug te dringen. In de Verenigde Staten is inmiddels geconstateerd dat de groei van het energieverbruik langzamer stijgt en niet langer gelijke tred houdt met de groei van de economie. Onderzoekers verklaren deze ontkoppeling door het toegenomen belang van ICT voor de economie. De productie van ICT blijkt minder energie-intensief dan van andere productie-eenheden. Daarnaast blijkt dat het toenemend gebruik van internet leidt tot energie-efficiëntie in andere sectoren. 2.2 Decentralisatie Lokale initiatieven Het is dan ook positief dat er op dit moment een groot aantal initiatieven in Nederland zijn om lokale en regionale energienetten op te zetten. Hierbij zijn burgers, bedrijven en/of lokale overheden betrokken. Dit past in de ontwikkeling dat institutionele rollen vervagen: huishoudens en (kleinere) bedrijven zijn niet langer alleen ‘consument’ van energie, maar kunnen ook elektriciteit gaan leveren. Zij gaan actief op de energiemarkten participeren. Hierdoor kunnen zij een aanbieder van flexibiliteit worden. Dit heeft allerlei voordelen. Pieken in de vraag kunnen worden afgevlakt, zodat minder reservecentrales nodig zijn (en waardoor de totale kosten van de voorziening dalen). Het intermitterende aanbod van elektriciteit uit duurzame bronnen kan beter worden ingepast, omdat de vraag zich meer richt naar het aanbod. Ten slotte kan congestie op of overbelasting van het net worden voorkomen door de vraag te beïnvloeden via

prijsprikkels. Hierdoor kan worden bespaard op de kosten van uitbreiding van het net. Intelligente netten maken het voor gebruikers mogelijk om aan een duurzame energievoorziening tegen redelijke prijzen en met behoud van comfort bij te dragen. Lokale opslag en vraagrespons bij gebruikers komen voor het systeem beschikbaar, waarbij energiebedrijven en andere partijen innovatieve energiediensten leveren. Dit creëert meer flexibiliteit in het energiesysteem, zodat duurzame productiemiddelen beter in het energiesysteem kunnen worden ingepast. Daarnaast kan het energiesysteem efficiënter worden benut en de voorzieningszekerheid worden verhoogd. Verduurzaming volgt niet alleen uit de Europese ambities (de 20-20-20 doelstellingen), maar komt ook overeen met de maatschappelijke wens voor een lagere milieubelasting en participatie aan (duurzame) energieproductie. Energienetwerk als holarchie Het is duidelijk dat het klassieke netwerk dit nieuwe systeem van energie- en informatieuitwisseling niet kan faciliteren, aangezien het is ontwikkeld voor gecentraliseerde distributie. Het netwerk moet dus opnieuw worden ontworpen om de uiterst heterogene groep stakeholders te kunnen

faciliteren. Het complexe energienetwerk van de toekomst kan inzichtelijk worden gemaakt door het te beschouwen als een holarchie, opgebouwd uit holonen. Holonen zijn autonome gehelen die ook een onderdeel van een groter holon kunnen zijn, net als cellen in een lichaam. Zo kunnen huishoudens holonen vormen binnen het grotere holon van een wijk en kunnen wijken holonen vormen binnen het grotere holon van een stad – enzovoort. Een holon kan dus zelfstandig functioneren in een holarchie maar kan dat ook doen als onderdeel van een groter holon. Dit betekent dat huishoudens als holon autonoom energie kunnen uitwisselen en zowel gebruiker als producent kunnen zijn. Het is ook mogelijk dat een groep huishoudens samen een holon vormt en binnen de holarchie energie uitwisselt met andere holonen. Als grotere en kleinere holonen samenwerken, zijn er efficiëntievoordelen te behalen. Zo kunnen binnen de holarchie talloze wisselende dwarsverbanden en clusters van netwerken ontstaan. 2.3 De eindgebruiker De opkomst van de prosument Door de hierboven geschetste ontwikkeling worden de sectorale instituties, zoals energieleveranciers waaraan de consument zijn basisvoorzieningen heeft uitbesteed, 

minder autonoom en anoniem. Zij zien zich gedwongen meer dienstverlenend, transparanter en coöperatiever te worden, om vertrouwen en loyaliteit te behouden. Empathie is een sleutelwoord. De consument ontwikkelt zich tot prosument. De gebruiker neemt als prosument een steeds centralere rol in en wordt kritischer en veeleisender, waarbij prosumenten particulieren of groepen particulieren of andere partnerschappen kunnen zijn. Onvermijdelijk is dat binnen afzienbare tijd de prosument het energiesysteem domineert, waarin grote hoeveelheden en verschillende typen stakeholders autonoom energie kunnen opwekken, opslaan, importeren en exporteren. Waar in het klassieke model van het energiesysteem de energie top-down via eenrichtingsverkeer wordt gedistribueerd van centrale krachtcentrales naar consumenten, wordt in het door prosumenten gedomineerde systeem energie in verschillende richtingen uitgewisseld. Slimme informatie Doordat het binnen het intelligente net mogelijk is om dynamisch te veranderen en steeds nieuwe verbanden aan te gaan, faciliteert het net het vinden van de meest efficiënte vormen van uitwisseling. Het holarchische netwerk biedt iedere prosument voldoende autonomie om de eigen bronnen te beheren en is dus dynamisch en flexibel. De coördinatie binnen en tussen holonen vergt een omvangrijke uitwisseling van informatie tussen slimme informatieverwerkende eenheden die als het ware het zenuwstelsel van de holarchie vormen. Het spreekt vanzelf dat bij dergelijke informatiestromen, die persoonlijke 

gegevens van holonen kunnen bevatten, een beveiligd communicatieprotocol nodig is. 2.4 Smart cities Smart cities De veranderingen in energie-infrastructuren en de opkomst van de prosument zorgen voor nieuwe mogelijkheden op het vlak van duurzaamheid, empowerment van consumenten en business development. De ontwikkeling van smart grids, mede mogelijk gemaakt door ICT, speelt hierin een centrale rol. Maar de innovaties die smart grids mogelijk maken reiken verder en staan ook aan de basis van de ontwikkeling van smart cities. De meeste energie wordt verbruikt in stedelijke gebieden. De helft van de wereldbevolking woont in stedelijke gebieden en wekelijks groeit de stedelijke bevolking met 1 miljoen mensen. In 2050 woont 70% van de wereldbevolking in de stad. Maar de verwachting is dat al in 2030 maar liefst 75% van de mondiale energiebehoefte uit de stad komt. Duurzame steden zijn dan ook naarstig op zoek naar manieren om hun infrastructuren te verbeteren en daarmee milieuvriendelijker te worden, de kwaliteit van leven voor hun inwoners te verhogen en gelijktijdig de kosten te verlagen. Smart cities zijn veelomvattender dan een intelligente energie-infrastructuur (smart grid). Want om smart cities te ontwikkelen, moeten de traditionele grenzen tussen sectoren worden overbrugd. Een belangrijke constatering is dat de behoefte aan anders organiseren zich in vrijwel alle geledingen van de maatschappij voordoet. Een cruciaal instrumenteel element

daarin is de sterke transformerende kracht die ICT in de afgelopen jaren in onze samenleving uitoefent. Hierdoor konden processen van schaalvergroting en ketenomkering plaatsvinden met een grote impact op de samenleving. Illustratief is het veelvuldig gebruik van het voorvoegsel ‘smart’, dat meestal verwijst naar het informatie-intensiever maken van processen. Voorwaarden smart Volgens KPN kan een stedelijk gebied worden gedefinieerd als smart wanneer investeringen in menselijk en sociaal kapitaal en in traditioneel transport en moderne ICT-infrastructuren bijdragen aan een duurzame economische ontwikkeling en een hoge kwaliteit van leven. Voorwaarden hiervoor zijn een intelligent management van natuurlijke bronnen – renewable energy – en participatie van alle betrokken partijen. Open innovatieprocessen spelen hierbij een belangrijke rol. Dit vraagt om vertrouwen en samenwerking op basis van gelijkwaardigheid. Gedeelde belangen worden daarbij erkend en vaak in tijdelijke, fluïde samenwerkingsverbanden vormgegeven. Waar voorheen hiërarchische, rigide en geïnstitutionaliseerde systemen met veel formele relaties en bureaucratische principes de boventoon voerden, is dan sprake van netwerken en partnerschappen. De gebruiker (medewerker of burger) speelt zelf een steeds prominentere en meer bepalende rol. Om hier als maatschappij effectief en slagvaardig mee om te gaan, moet de samenwerking zich niet alleen op (harde) techno-economische innovatie richten, maar ook (zachte) sociale en duurzame innovatie integraal meenemen. In de nabije toekomst is een transformatie naar een nieuwe, kwaliteit- en duurzaamheidgerichte samenleving waarin wordt samengewerkt het antwoord. Een nieuwe set van economische, maatschappelijke en duurzaamheidswaarden dient zich aan. Met ICT als centrale verbindende factor.

key-technology om smart cities te creëren. Het doel is om met deze intelligente sensoren een gedistribueerd netwerk te bouwen, waardoor verschillende parameters kunnen worden gemeten. Op basis daarvan kan vervolgens een efficiënter management van de stad plaatsvinden. De data kunnen via diverse kanalen en eventueel real time worden afgeleverd bij de bewoners of de geëigende bedrijven, organisaties en overheden. Bewoners kunnen op afstand elektrische apparaten en verwarming monitoren en bedienen of een alert krijgen als het energieverbruik boven een vastgesteld niveau komt. Het lekken van water kan eenvoudig worden gedetecteerd met behulp van intelligente watermeters en afvalcontainers kunnen een signaal geven wanneer ze bijna vol zijn. Gemeenten kunnen eenvoudig de verlichting van hun stad optimaliseren door deze op basis van specifieke condities aan en uit te zetten of te dimmen. Een vergelijkbaar concept kan worden gebruikt voor irrigatiesystemen in parken. Oplaadstations voor elektrische auto’s worden op dit moment in hoog tempo uitgerold en we verwachten van enkele duizenden nu naar enkele miljoenen in 2020 te groeien. Voor een goede dienstverlening moeten de palen intelligent zijn zodat het mogelijk wordt om ze op afstand te monitoren en onderhoudswerkzaamheden uit te voeren en om het proces van opladen en betalen te faciliteren. De verkeersstromen van voertuigen kunnen worden gemonitord om de routebegeleiding, verkeerslichten en straatverlichting dynamisch te regelen. Intelligent parkeermanagement kan het verkeer in de stad verder terugdringen. Al deze voorzieningen dragen bij om opstoppingen te minimaliseren, uitstoot of verspilling terug te brengen en gelijktijdig de veiligheid en kwaliteit van leven te verhogen: The Connected World.

Totstandkoming smart cities Hoe zien we de smart cities tot stand komen? Een netwerk van draadloze sensoren is een 

Hoofdstuk 3

Oplossingen voor de energiemarkt

We weten nu welke ontwikkelingen de energiemarkt beïnvloeden, welke doelstellingen er moeten worden behaald én welke ICT-thema’s een prominente plek in de toekomst van de energiemarkt zullen innemen. Maar wat betekent de transformatie van de energiemarkt voor de rollen, taken en relaties van de partijen in de energieketen én hoe kan ICT hen ondersteunen in het nieuwe speelveld? Het komt niet vaak voor, maar in de energiemarkt lijkt decentralisatie efficiënter dan centralisatie. Daar is een eenvoudige verklaring voor: energietransport kost tijd en geld. Daarnaast leent het opwekken van energie uit duurzame bronnen als wind en zon zich goed voor decentrale, kleinschaligere productie. Als in de toekomst alle energie lokaal wordt opgewekt via bijvoorbeeld krachtige zonnecellen, dan is er geen transport over grote afstanden meer nodig. Zo ver is het nog lang niet en misschien komen we zelfs nooit tot dat punt, maar die weg is wel ingeslagen en dat heeft een impact op elke partij in de keten. Hun rollen, taken en onderlinge relaties zullen veranderen en daarbij is één ding zeker: communicatie, smart data en privacy & security gaan een grote rol 

spelen in de toekomst van met name DSO’s en energieleveranciers. 3.1 Netbeheerders De toekomst van de DSO De huidige ontwikkelingen hebben behoorlijke consequenties voor de DSO’s (Distribution System Operators). Het landelijke energienetwerk, dat alles met elkaar verbindt, is hun huidige werkgebied – zij zijn de schakel tussen productie en afname. Maar met de decentralisatie van de infrastructuur en de implementatie van smart grids verandert dat werkgebied. Buiten het feit dat ze daarmee moeten omgaan, wil de overheid dat DSO’s steeds efficiënter gaan werken. Dit om betrouwbare en betaalbare

energielevering te kunnen blijven garanderen. Voor de DSO’s betekent dit in de praktijk dat zij elk jaar minder geld zullen ontvangen. Met het oog op de toekomst wil de overheid bovendien dat de DSO’s een nieuwe rol gaan vervullen. De overheid wil graag data over energiestromen verzamelen, zodat ze daar in de toekomst een efficiëntieslag mee kunnen maken en ziet de DSO als de aangewezen partij om die dataverzameling te faciliteren. De verzamelde data moet vervolgens worden ontsloten, zodat andere marktpartijen slimme concepten kunnen ontwikkelen die de energiemarkt ten goede komen. Daarnaast krijgen de DSO’s nog een andere functie. Door de decentralisatie is het namelijk onhandig en wellicht niet meer mogelijk om het balanceren van het net alleen over te laten aan de TSO (Transmission System Operator). Dat zal in nauwe samenwerking met de TSO een niveau lager moeten gebeuren en belandt daarmee dus ook bij hen. Deze rollen worden geconcretiseerd in de taak om slimme meters te implementeren. DSO’s zullen zich in de toekomst richten op kansen bij de afstemming tussen vraag en aanbod. Bij de implementatie van die slimme meters komen direct vragen op het gebied van communicatie, smart data en privacy & security

om de hoek kijken. Want hoe faciliteren we die complexer wordende data- en informatieuitwisseling? Hoe zorgen we er bijvoorbeeld voor dat het energienet niet kan worden gehackt? En hoe kan de verzamelde data worden ontsloten? Belangrijke initiatieven Dit is een van de redenen dat de overheid geld ter beschikking stelt voor proeftuinen en projecten waarin nieuwe concepten en modellen kunnen worden gecreëerd die inspelen op de behoeften van de energiemarkt, en dus ook specifiek op de behoeften van DSO’s. KPN participeert in een aantal trajecten. Wij geloven namelijk dat we met onze expertise op het gebied van communicatie, smart data en privacy & security een bijdrage kunnen leveren aan een gezonde toekomst van de energiemarkt. Communicatie De decentralisatie en de toename van het gebruik van elektrische apparatuur zorgen ervoor dat data-uitwisseling veel intensiever en complexer wordt, via veel meer punten dan vroeger. Het is zaak om het netwerk slimmer te maken zodat het die data kan stroomlijnen. Daarom werkt KPN met nagenoeg alle DSO’s samen bij het ontwikkelen en inrichten van specifieke communicatienetwerken en – oplossingen. Zo zetten de netwerkbedrijven



Alliander en Stedin samen met KPN een mobiel datacommunicatienetwerk op voor energienetten. Alliander en Stedin gaan dit mobiele netwerk gebruiken voor het beheren en besturen van energienetten en KPN levert specifieke technische ontwerp- en beheerdiensten voor dit datacommunicatienetwerk. Daarnaast heeft Enexis besloten om samen met KPN het systeem voor datacommunicatie voor onder meer slimme meters uit te rollen op basis van Long Term Evolutuon (LTE). Er is daarbij gekozen voor het toepassen van Private Virtual Network Operator (PVNO), waardoor Enexis eigen simkaarten kan gebruiken en daarmee in de toekomst onafhankelijk is van een telecomprovider. De Nederlandse DSO’s zijn van plan om de komende jaren steeds meer intelligente energienetten aan te leggen. In deze netten zitten sensoren waarmee energiestromen beter kunnen worden gevolgd en op afstand kunnen worden bestuurd. Daarnaast zullen de DSO’s de komende jaren alle Nederlandse huishoudens (circa 7 miljoen) van slimme meters (gas en elektra) voorzien. Dataverkeer wordt hierdoor intensiever en belangrijker en draadloze telecommunicatie gaat een grotere rol spelen. KPN is voor een belangrijk deel betrokken bij het ontwerp, de bouw en het onderhoud van deze netwerken. Smart data De data die wordt verzameld over het energieverbruik, -netwerk en de daarop aangesloten intelligente apparatuur, moet worden ontsloten naar andere marktpartijen, die op basis daarvan concepten bedenken om de energiemarkt verder te helpen. Daarom participeren we in een project binnen het programma Topconsortia voor Kennis en Innovatie, onder de naam Toegankelijke Energie Informatie (TEI). Samen met Enexis en TNO ontwikkelen we een Open Data Platform. In dit project nemen de betrokken partijen het initiatief om gegevens die zijn gerelateerd aan de energiehuishouding toegankelijk te maken. Enexis is hoofdverantwoordelijk voor het project en levert daarnaast specifieke expertise



over de energiemarkt, TNO is aangesloten als kennispartner en KPN is verantwoordelijk voor de daadwerkelijke implementatie van het platform. Enexis, TNO en KPN hebben als doelstelling om te komen tot een framework, architectuur en eerste implementatie van een Open Data Platform die het mogelijk maakt om Open Energie Diensten te creëren en deze aan verschillende gebruikers aan te bieden. Privacy & security Wie communiceert en data opslaat, krijgt te maken met vraagstukken over privacy & security. Er zijn diverse beveiligingsoplossingen voor kritische infrastructuren, maar die zijn niet altijd volledig toepasbaar op het energienetwerk. Een beveiligingsoplossing voor het energienetwerk is namelijk veel complexer dan een beveiligingsoplossing voor bijvoorbeeld het netwerk van een bank. Als ze bij een bank merken dat ze worden gehackt, kunnen ze relatief eenvoudig de server uitzetten om het systeem uit te schakelen. Dat is dan heel vervelend voor de klanten, omdat zij niet bij hun rekening kunnen, maar het probleem is tijdelijk opgelost. Dat kunnen we niet doen met het energienetwerk. Het is ondenkbaar dat de energieproductie in kolen- en kerncentrales wordt stilgelegd, omdat het opnieuw opstarten ervan een tijdrovend proces is. Daarom hebben we samen met Alliander en DNV GL het European Network for Cyber Security (ENCS) opgezet. Daarin creëren we kennis én brengen we kennis en middelen samen om het beveiligen van kritische infrastructuren te ondersteunen. 3.2 Retailers De toekomst van de retailer De ontwikkeling naar een duurzame energiemarkt, met als gevolg de decentralisatie en de smart grids beïnvloedt ook de retailers. In de huidige situatie leveren ze energie en proberen zich vooral te onderscheiden op prijs en duurzaamheid. De klant kiest op basis daarvan een energieleverancier en betaalt voor de afgenomen hoeveelheid energie. Maar omdat prosumenten straks onderling energie kunnen verkopen én onder meer

%

 Januari



%

In 2020 heeft 80% van de consumenten een slimme meter. woningbouwverenigingen en bedrijven als Google zich relatief gemakkelijk kunnen opwerpen als nieuwe retailers, is het zaak om de relatie met de klant de versterken. De klant heeft behoefte aan advies over mogelijkheden om efficiënter met energie om te gaan én wil real time inzicht hebben in het verbruik. De retailers pakken die handschoen graag op, want zij zien hier een potentieel nieuw verdienmodel in. Retailers zullen hun dienstenpakket uitbreiden over de as van klantrelaties en gaan zich in de toekomst steeds meer richten op energiemanagement. De eerste tekenen daarvan zijn terug te vinden in de thermostaten die zij hun klanten bieden en die het gewenste inzicht geven in het energieverbruik. Dat is in onze ogen een positieve ontwikkeling. Ze zijn straks niet enkel meer bezig met het verkopen van zoveel mogelijk energie, maar óók met het zo efficiënt mogelijk omgaan van de energie die zij verkopen. Daarnaast ligt er een kans voor de retailers om als handelshuis te fungeren voor het energieoverschot, als een soort broker die bemiddelt tussen vraag en aanbod. Als we ons op de toekomstige rol van energieadviseur richten, dan is het een duidelijke zaak dat domotica, Internet-of-Things en smart data (en daarmee dus ook privacy & security) een grote rol gaan spelen. De techniek is er al klaar voor, maar de retailers zullen nog een slag moeten maken om tot optimale klantgerichtheid te komen. Het is voor hen namelijk belangrijk om zoveel mogelijk relevante informatie over hun klanten te verzamelen. Zodat ze kunnen inspelen op hun behoeften en wensen.

Communicatie Een totaal klantbeeld wordt steeds belangrijker. Het is zaak om via alle kanalen informatie over klanten in te winnen. Via persoonlijk, telefonisch of digitaal contact, maar óók data die voortkomt uit websitebezoeken of social media. Zo kan namelijk data worden verzameld en aan de relatie met de klant worden gewerkt. De zogeheten omnichannel contact centers kunnen daarin op een moderne wijze voorzien. Met deze contact centers kunnen retailers en hun klanten via diverse kanalen waarin overal en altijd dezelfde informatie beschikbaar is met elkaar communiceren. Behalve telefonisch contact kan dat ook via applicaties, social media en andere online kanalen. Het contact center is een unieke kans om op de juiste manier contact te hebben. Door de organisatie hieromheen te bouwen wordt de retailer in de toekomst een one-stop-shop voor alles wat met energie te maken heeft. De implementatie van een omnichannel contact center heeft echter nog wel wat voeten in de aarde. Retailers dragen veel ICT-legacy met zich mee en de organisatie zal opnieuw moeten worden ingericht. Dat is niet onoverkomelijk, maar het vereist wel de nodige aanpassingen en dus expertise. Smart data Data van klanten die direct met de leverancier praten óf via andere kanalen over de leverancier praten is waardevol. Het is belangrijk om die data te verzamelen en vervolgens te analyseren. Zo krijgt de data waarde. Maar waar kunnen we de verzamelde data verzamelen en hoe zetten we dat om tot informatie? Een strategisch partnership met een ICT-organisatie is een voorwaarde om goed met deze onderwerpen 

om te gaan. Zo kunnen wij de retailmarkt bijvoorbeeld voorzien van smart data platforms en analysetools. Altijd as-a-service, zodat de retailers flexibel blijven in de transformerende periode waarin ze zich bevinden.

gebaseerd en waarmee wij een jarenlange ervaring hebben opgebouwd. We bieden deze expertise in combinatie met security services in een totaalpakket aan. Daarmee blijft de beveiliging overzichtelijk en kan de retailer alles via één contactpersoon regelen.

Privacy & security Het is duidelijk dat de retailers in de toekomst meer zullen communiceren met hun klanten en dat deze communicatie via diverse kanalen zal plaatsvinden. Daarnaast zullen ze meer data opslaan en gebruik maken van geanalyseerde data om op de wensen van hun klanten in te kunnen spelen. Hierdoor zullen privacy & security een nóg belangrijker agendapunt voor hen worden. De verzamelde data is veel waard, dus het is van belang het netwerk te beveiligen en om alle data veilig op te slaan. Vervolgens moet er ook worden nagedacht in hoeverre de verzamelde data over klanten kan worden gebruikt, zonder dat er inbreuk wordt gemaakt op hun privacy. Dit is een gevoelig vraagstuk, waar integer mee moet worden omgegaan. Dat geldt eigenlijk voor alle zaken die te maken hebben met privacy & security. Daarom geloven wij in partnerships op veiligheidsgebied. We adviseren om voor een integrale beveiligingsaanpak te kiezen en om vanuit deze aanpak vervolgens de juiste oplossingen te selecteren. Het faciliteren van veilige informatiestromen, het beschermen van netwerken en het veilig opslaan van data in duurzame datacenters zijn zaken waarop wij onze eigen dienstverlening hebben



3.3 Generieke oplossingen Decentralisatie faciliteren KPN kent de uitdagingen waar de sector voor staat en kan op meer vlakken dan het eerdergenoemde waardevol zijn. Zo bieden we ook ICT-oplossingen op het gebied van Housing, Hosting en Platform-as-a-Service voor specifieke toepassingen. We zorgen er bovendien voor dat data schaalbaar, goed beveiligd en indien gewenst binnen de Nederlandse grenzen kan worden opgeslagen. Daarmee faciliteren we decentralisatie, want met deze oplossingen kan via het betrouwbare netwerk van KPN snel, veilig en betaalbaar informatie binnen de keten worden uitgewisseld – van opwekking tot verbruik. Daarnaast levert KPN diensten op het gebied van (cyber)security, waardoor het risico dat energienetwerken bedoeld of onbedoeld slachtoffer worden van verstoringen van buitenaf wordt geminimaliseerd. De eindgebruiker faciliteren Om de bereikbaarheid van en samenwerking tussen energiebedrijven, medewerkers en klanten te bevorderen, biedt KPN onder de naam KPN ÉÉN een eenvoudig te gebruiken platform. Hierin zijn alle communicatie- en samenwerkingstools voor een medewerker

samengebracht. Zodat er vanaf elk device, door elke gebruiker en op elke locatie efficiënt en effectief kan worden gewerkt. Daarnaast biedt KPN internetfaciliteiten en applicatieservices die eindgebruikers toegang geven tot informatie over het energieverbruik van elk apparaat. Met de mogelijkheid om los van tijd en locatie elektrische- en verwarmingssystemen te bedienen. Zo krijgen eindgebruikers via slimme toepassingen meer grip op hun energieverbruik. Met de beschikbare informatie kunnen prosumenten hun activiteiten op een efficiënte en veilige manier uitvoeren. Op wijkniveau is KPN de verbindende factor als bijvoorbeeld buurtbewoners gezamenlijk een decentrale energie-infrastructuur voor zowel gebruik als opwekking inrichten. Duurzaamheid faciliteren

Kernproposities Met onderstaande kernproposities helpen wij onze klanten om decentralisatie en duurzaamheid te faciliteren en om medewerkers, klanten en andere relaties op een effectieve manier te laten samenwerken:

IT

Connectivity

• Datacenters

• KPN ÉÉN

• Werkplek

• Klantcontact

• Application Services

• Collaboration

• Security Services Cloud

Internet of Things

• CloudNL

• RFID

• Hosting

• M2M

• IaaS/SaaS

Met ICT maakt KPN Het Nieuwe Leven en Werken mogelijk en draagt zo bij aan de invulling van de werk-privébalans en aan het terugbrengen van het gebruik van auto en andere vervoersmodaliteiten. Dit wordt verder versterkt door de grootschalige uitrol van laadpalen en oplaad-/afrekenmogelijkheden (ook via mobiel). Door een online werkplek te creëren voor monteurs (inclusief state-of-the-art applicaties om werkprocessen te ondersteunen) kunnen aanleg, onderhoud- en reparatiewerkzaamheden snel en efficiënt worden uitgevoerd. Geïntegreerde oplossingen op het gebied van samenwerking en bereikbaarheid zorgen voor efficiëntere bedrijfsprocessen en hogere klanten medewerkerstevredenheid. Met de KPN Bespaarmeter (www.kpnbespaarmeter.nl) wordt duidelijk hoe KPN’s groene ICT-toepassingen kunnen bijdragen aan het realiseren van duurzaamheidsambities en -doelstellingen.



Hoofdstuk 4

Samen werken aan de toekomst KPN is leidend in de Benelux op het gebied van infrastructuren en netwerkgerelateerde ICT-oplossingen en heeft jarenlange ervaring met de energiebranche. We gebruiken dit om met marktpartijen mee te denken over oplossingen die de energievoorziening betrouwbaar, duurzaam en betaalbaar maken en houden. Daarbij staan innovatie, co-creatie en business dialoog voorop. Ons streven is dat onze klanten ons zien als partner die hen helpt om succesvol te zijn. Bij KPN zijn we namelijk van mening dat intensieve samenwerkingen tot de beste oplossingen leiden. Vanuit deze overtuiging hebben we een samenwerkingsmodel ontwikkeld, vrij gebaseerd op het Ansoff model (groeistrategieën). Daarmee kunnen we op drie manieren in de specifieke behoeften van energiebedrijven voorzien. Productontwikkeling Voor het ontwikkelen van nieuwe producten specifiek voor de energiemarkt kiezen wij bij voorkeur voor een model waarin KPN expertise inbrengt en de investering (deels) wordt gedragen door de marktpartij(en). De ontwikkeling van een dedicated datacommunicatienetwerk voor de energiemarkt, gebaseerd op CDMA, is hiervan een goed voorbeeld. Alliander en Stedin investeren in de oplossing en zijn verantwoordelijk voor de exploitatie, KPN levert de expertise voor het ontwikkelen en onderhoud van het netwerk. Op deze manier creëren we nieuwe mogelijkheden voor de energiemarkt, zonder onze eigen investeringen in de weg te zitten. Onze investeringen richten zich namelijk 

hoofdzakelijk op commerciële diensten voor de totale consumentenmarkt en zakelijke markt. Marktontwikkeling Om onze standaard producten en diensten beter te laten aansluiten op de specifieke eisen en wensen van de energiemarkt kan het nodig zijn om deze in meer of mindere mate aan te passen. In nauwe samenwerking met de markt bekijken wij in dit geval per situatie of we hier voor alle partijen een acceptabel exploitatiemodel kunnen vinden. Het ontwikkelen van de PVNOoplossing (Private Virtual Network Operator) voor Enexis is hiervan een goed voorbeeld. Wij voorzien Enexis van onze standaard M2Moplossingen, maar voegen daar nog enkele specifieke diensten aan toe die we samen met onze partners hebben ontwikkeld. Diversificatie Het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten op nieuwe markten is een onzekere en daarmee risicovolle ontwikkelstrategie. In deze situatie kiezen wij bij voorkeur voor een samenwerkingsvorm die onderzoeksgebaseerd is. Omdat de energiemarkt voor een paar grote uitdagingen staat, waarop wij en andere partijen in het energie-ecosysteem nog geen

duidelijk antwoord hebben, zijn er diverse pilot-, onderzoek- en proefprojecten. Vanuit onze betrokkenheid bij de energiebranche participeren we in een aantal van deze projecten. In het eerder beschreven TEI project doen Enexis, TNO en KPN samen onderzoek naar de mogelijkheid om op basis van open data en open innovatie het ontwikkelen van nieuwe business te stimuleren. Gefaseerd en veilig Op basis van onze kennis en expertise helpen wij marktpartijen bovendien om gefaseerd en veilig over te stappen naar de nieuwe wereld en om ‘de oude wereld’ gecontroleerd los te laten. KPN heeft naast een vooruitstrevende houding ten opzicht van de energiemarkt namelijk ook altijd oog voor ‘privacy & security’. We zijn beheerder van een specifiek telecomnetwerk ten behoeve van de utilitysector en medeinitiator van het European Network for Cyber Security (ENCS), een expertisecentrum dat tot doel heeft om de bescherming van vitale infrastructuren maximaal te faciliteren. ENCS verleent hiertoe vier geïntegreerde diensten: Research & Development, Cyber Testing, Training en Information & Knowledge Sharing.

dus veel waarde aan onze maatschappelijke verantwoordelijkheid. Dat we hieraan daadwerkelijk invulling geven blijkt uit het feit dat we voor het derde achtereenvolgende jaar staan genoteerd in de wereldwijde Dow Jones Sustainability Index. KPN streeft naar een klimaat neutrale bedrijfsvoering in 2020. Als betrouwbare en transparante dienstverlener vinden we het belangrijk om met beide benen in de samenleving staan. Dat vraagt om een modern en gedegen beleid waarmee we op veranderingen en trends in de samenleving kunnen inspelen. Maar uiteraard willen we als dienstverlener ook zelf veranderingen in die samenleving teweegbrengen en trends zetten of versterken.

Meer informatie KPN gaat graag met u in gesprek, we zullen daartoe ook het initiatief nemen. We nodigen u ook van harte uit contact te zoeken met uw accountmanager. Meer informatie en inspiratie vindt u op www.kpn.com/utilities en www.kpninspire.com.

Maatschappelijk betrokken Daarnaast zijn we een bedrijf dat actief verbonden is met de samenleving en hechten 

kpn.com/utilities