D E
B E T E E K E N I S
1. 3.6 VAN
HET LEERSTUK DER
OORSPRONKELIJKE GERECHTIGHEID VOOR
DE
GODGELEERDE ZEDEKUNDE.
R E D E , BIJ D E A A N V A A R D I N G V A N H E T A M B T V A N B U I T E N G E W O O N H O O G L E E R A A R
AAN
DE
VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM op
DEN
19
DEN
SEPTEMBER
UITGESPROKEN
DR. W .
1890
DOOR
GEESINK.
AMSTERDAM,
J. A . WORMSER.
1890.
D E
B E T E E K E N I S VAN
HET LEERSTUK DER
OORSPRONKELIJKE GERECHTIGHEID VOOR
DE
GODGELEERDE ZEDEKUNDE.
R E D E , BIJ D E A A N V A A R D I N G V A N H E T A M B T V A N BUITENGEWOON H O O G L E E R A A R
AAN
DE
VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM op
DEN
i9
D E N
SEPTEMBER
UITGESPROKEN
DR. W .
1890
DOOR
GEESINK.
AMSTERDAM,
J. A . WORMSER.
1890.
HOOGEERZAME
HEEREN
HOOGACHTBARE
DIRECTEUREN
HEEREN
ONZER
CURATOREN
HOOG
GELEERDE
HEEREN
ZEER
GELEERDE
HEEREN
DEZER
VEREENIGING, HOOGESCHOOL,
HOOGLEERAREN, DOCTOREN
IN
ONDERSCHEIDENE
WE-
TENSCHAPPEN, WEL
EERWAARDE
WEL
EDELE
EN
HEEREN
HEEREN
VOORTS
GIJ
HERWAARTS
DIE
OPKWAAMT,
GEACHTE
T E
EN ZEER
C o m r i e en
VAN
OM
WAT
WOORDS,
DEZE
NAAM
OF
RANG
PLECHTIGHEID
OOK
MET UWE
VEREEREN,
GEWENSCHTE
I n de negende samenspraak laten
DES
STUDENTEN,
ALLEN,
TEGENWOORDIGHEID ZEER
BEDIENAREN
TOEHOORDERS!
v a n het E x a m e n
H o l t i u s Philalethes
v a n T o l e r a n t i e *)
z e g g e n , dat v a n het
recht
o f v e r k e e r d b e g r i p v a n den eersten staat des m e n s c h e n zeer v e e l afhangt
en
dat
dit
begrip
i n v l o e d heeft o p zeer vele
voorname
s t u k k e n d e r g o d g e l e e r d h e i d ten goede o f ten k w a d e . Aan logie
dit z e g g e n v a n P h i l a l e t h e s zal m e n i g beoefenaar thans zijn i n s t e m m i n g o n t h o u d e n .
eersten
staat
daaraan
ook
des
menschen
wordt,
der
I m m e r s de leer v a n d e n
niettegenstaande den
i n o n z e n tijd d o o r Z ö c k l e r
theo-
2
)
en K e e r l
3
)
arbeid besteed,
sedert S c h l e i e r m a c h e r d o o r v e l e n geacht te b e h o o r e n tot de prijsgegeven
buitenwerken
verklaarde
zelfs,
bewustzijn
van
niet
van
het
te k u n n e n
onzen
kerkelijk
leergebouw.
inzien hoe er i n het
Hase
4
)
beschaafde
tijd b e l a n g s t e l l i n g z o u k u n n e n wezen v o o r
de b e a n t w o o r d i n g der v r a a g h o e d a n i g A d a m g e s c h a p e n i s . W a a r b i j dan n o g k o m t , dat o n d e r den i n v l o e d v a n het D a r w i n i s m e A d a m s persoon
ook
voor
vele
theologen
een
vrij
m y t h i s c h e f i g u u r is
geworden. Als nog
gereformeerd
altijd
aan
de
t h e o l o o g schaar i k mij i n spijt v a n dit alles, zijde v a n
de opstellers van het E x a m e n v a n
6 T o l e r a n t i e , a c h t d u s de v r a a g naar 's menschen eersten staat geen buitenwerk
m a a r v a n g r o o t e beteekenis v o o r heel de h e i l i g e g o d -
g e l e e r d h e i d en m i t s d i e n o o k v o o r dat deel h e t w e l k d e n n a a m v a n godgeleerde zedekunde En
wijl
eersten
nu
de
draagt.
g o d g e l e e r d e het recht b e g r i p v a n 's m e n s c h e n
staat u i t g e d r u k t v i n d t i n het l e e r s t u k zijner k e r k o v e r de
oorspronkelijke gewoon
gerechtigheid
hoogleeraar
in
en
i k h e d e n het a m b t v a n b u i t e n -
heilige g o d g e l e e r d h e i d
die
welk
i k geroepen b e n naast andere v a k k e n o o k de g o d g e -
ambt
zedekunde
dat
ik
tot
het
leerstuk
gereformeerden te
Ik
onderwijzen, zult
onderwerp der
de g o d g e l e e r d e
grondslag
aan de vrije
universiteit leerde
op
de
mijner
gij
staat a a n v a a r d , i n
het k u n n e n verstaan,
rede k o o s : d e b e t e e k e n i s
oorspronkelijke gerechtigheid
gere-
beginsel è n onder godgeleerde zedekunde è n onder
leerstuk der o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d m o e t vervolgens stuk
voor
zedekunde.
w e n s c h daartoe eerst v o o r u uiteen te zetten wat naar
formeerd
van
u
zoowel
aan
te
wijzen
f o r m e e l als
waarin
de
het
verstaan w o r d e n ;
beteekenis v a n d i t leer-
materieel v o o r de z e d e k u n d e s c h u i l t en
eindelijk u te b e p a l e n bij een drietal g e v o l g t r e k k i n g e n , w e l k e uit een z e d e k u n d e die met d i t leerstuk r e k e n i n g h o u d t , v o o r het l e v e n voortvloeien.
I.
Om
het
begrip van
het zedelijk leven i n zijn r i j k d o m te v e r -
staan, moet niet i n de eerste plaats o p den m e n s c h m a a r o p G o d gezien.
Dit
hebben
die
Uit
laatste ons
is
het
mogelijk
wijl
wij
een h e i l i g e S c h r i f t u u r
l e v e n G o d s , althans gedeeltelijk, ontsluiert
deze S c h r i f t u u r nu leeren wij dat leven G o d s k e n n e n als een
leven
van
bewustheid
en
vrijheid,
als
een s a a m l e v e n i n h e i l i g e
o e c o n o m i a v a n V a d e r , Z o o n en H e i l i g e n G e e s t . E n w i j l n u b o v e n deze
drie
goddelijke
personen
macht
staat
om
moest
naar
onderlinge
in
het
leven G o d s g e e n
dit leven te n o r m e e r e n , en het dus bewilliging,
hooger
genormeerd
draagt deze l e v e n s b e t r e k k i n g
7 5
het k a r a k t e r v a n een v e r b o n d ) . dat in
D i t naar o n d e r l i n g e b e w i l l i g i n g ,
is met b e w u s t h e i d en vrije w i l s u i t i n g g e n o r m e e r d e de
saamleven
g o d d e l i j k e o e c o n o m i a , is a r c h e t y p i s c h v o o r a l l e zedelijk le-
ven onder
menschen.
Vandaar verbond
dan
als
ook,
dat
dadelijk na de s c h e p p i n g i n het w e r k -
afspiegeling,
als
beeld
van
het
verbond
Gods dit
zedelijk l e v e n w o r d t g e z i e n , o m waar d o o r d e n m e n s c h d i t w e r k verbond den
wordt
gebroken,
hersteld.
Want
wel
straks
in
is
norm
de
het
genadeverbond voor
het
te w o r -
zedelijk
leven
zoo i n het w e r k - als i n het g e n a d e v e r b o n d de wet G o d s , m a a r naar den
aard
door
van
alle
verbonden
den m e n s c h .
werkverbond,
moet
deze n o r m o o k
toegestemd
D u s was het bij A d a m toen hij s t o n d i n het
dus
is het
bij G o d s k i n d dat staat i n het genade-
verbond. D e zonde n u heeft het zedelijk leven w e l v e r w o e s t en g e b r o k e n , m a a r niet v e r n i e t i g d . D e d r a n g naar s a a m l e v e n o n d e r v r i j w i l l i g g e n o r m e e r d e
verhou-
ding
speelt
o o k i n de w e r e l d die buiten den C h r i s t u s staat d o o r
alles
heen.
Het
de
drang
zooveel b l o e d en tranen
kostte.
Door de
de
is
naar vrijheid die der
menschheid
z o n d e verwoest, w o r d t dit zedelijke leven alleen d o o r
genade
hersteld.
Hier
op
aarde
in Christus Gemeente
aan-
v a n k e l i j k , eens i n den h e m e l v o l k o m e n . Zoekt
gij
nu
het
begrip
van
het zedelijk l e v e n o p te m a k e n
uit wat gij er hier o p aarde v a n ziet, dan ontstaat i n u w bewustzijn slechts
een
verwoest
Z o e k t gij echter dat leven zegt, weer
of
hoogstens
aanvankelijk
hersteld
beeld.
b e g r i p uit wat de S c h r i f t u v a n het zedelijk
zegt niet slechts hoe het w e r d , m a a r h o e het w a s en
zijn z a l , dan
eerst
komt
in
u w bewustzijn een b e e l d v a n
goddelijke schoonheid. Hierin losophie,
ligt
het
en
p r i n c i p i e e l v e r s c h i l tusschen t h e o l o g i e en p h i -
mitsdien tusschen
wijsgeerige en g o d g e l e e r d e
zede-
kunde. Het hierbij biedt Ethik,
innerlijk aan mij
organisme
der
heilige
godgeleerdheid
schrijft
de g o d g e l e e r d e z e d e k u n d e hare grenzen v o o r en v e r om
oder
een definitie als M a r t e n s e n geeft;
Moral,
„ D i e Christliche
ist die Wissenschaft des d u r c h das C h r i s t e n -
t h u m b e s t i m m t e n s i t t l i c h e n L e b e n s " , o v e r te
nemen.
G a a n wij o o k hier niet v a n den m e n s c h m a a r v a n G o d uit.
8
Naar
den
aard
van
alle
leven
k o m t o o k uit het l e v e n G o d s
actie o p . D e z e actie G o d s s c h u i l t eerst i n het b e w u s t z i j n , is a c t i o i m m a nens, en treedt straks d o o r d e n w i l als actio transeuns naar b u i t e n . Ook
dit
komt
spiegelt
actie
treedt
op,
zich
af
in den mensch.
straks d o o r d e n w i l naar b u i t e n .
een
werk
des
menschen
bewerkt
G o e d e t h e o l o g i e nu ziet
G o d s i n a l l e w e r k des m e n s c h e n .
schelijken
O o k uit zijn l e v e n
o o k deze actie s c h u i l t eerst i n het bewustzijn en E l k e zedelijke actie
is h a a r p r o d u c t v a n een g o d d e l i j k e n en een m e n -
factor.
Hoe
nu
die
goddelijke
factor het b e w u s t z i j n
z o o v o o r als n a de b e k e e r i n g heeft de d o g m a t i e k
syste-
m a t i s c h uiteen te zetten en o v e r m i t s het g e l o o f o p het gebied
des
bewustzijns l i g t , doet zij af w a t de c r e d e n d a raakt, t e r w i j l de zedek u n d e z i c h bepaalt tot de agenda. D e g o d g e l e e r d e z e d e k u n d e w o r d t dan
dat
deel
der
systematische Heeren
heilige godgeleerdheid,
uiteenzetting
als n o r m a
dat tot taak heeft
v a n het v e r b a n d tusschen de wet
de des
v a n 's menschen zedelijk leven en de u i t i n g e n
v a n dit l e v e n z o o v o o r als na zijn b e k e e r i n g . V a n d a a r d a n o o k dat i k liever niet v a n ethiek o f m o r a a l spreek. Het
e t y m o l o g i s c h v e r s c h i l dezer t e r m e n is mij b e k e n d , d o c h
begrip
dat
hier
ten
grondslag
ligt
is te b r e e d v o o r
de
het
straks
ontwikkelde opvatting van zedekunde. Liefst
koos
i k den
naam van T h e o l o g i a practica, of dadelijke
g o d g e l e e r d h e i d , w a a r o n d e r onze wetenschap hier te l a n d e en elders oudtijds uit
bekend
waarom
voor
het
was.
spraakverwarring
schen
bodem
Deze
naam
g a a t : de p r a k t i j k , sedert
toch
drukt
zoo
verkapt clericalisme op
dezen n a a m opeischte
duidelijk
het d o e n , de a g e n d a . voor
Vrees
protestant-
een v a k dat het l e v e n
v a n d e n „ g e e s t e l i j k e n s t a n d " tot v o o r w e r p v a n o n d e r z o e k heeft, — h o u d t h i e r echter v a n t e r u g en d a a r o m blijft w e l niet anders o v e r d a n v a n z e d e k u n d e te s p r e k e n . E n o p d a t n u het z o o even gezegde o m t r e n t het b e g r i p van zedekunde,
wijl
het zoo v l a k ingaat tegen w a t i n onze eeuw en onze
d a g e n als b e g r i p v a n z e d e k u n d e is g e s t e l d d o o r m a n n e n die i k ver boven
mij acht, — niet a a n m a t i g e n d z o u schijnen, beroep i k mij
o p d e t h e o l o g e n uit d e n bloeitijd onzer gereformeerde T h e o l o g i e . Calvijn,
die
in
het
derde
b o e k zijner Institutie w e l een
korte
schets v a n het c h r i s t e l i j k l e v e n , d o c h geen z e d e k u n d e b e d o e l d e te g e v e n , k a n h i e r niet i n a a n m e r k i n g k o m e n .
9 D e eerste protestant echter, die ons een g o d g e l e e r d e s c h o n k was, niet de L u t h e r s c h e C a l l i x t u s , m a a r de Lambertus 1577
Danaeus,
wiens E t h i c e s C h r i s t i a n a e l i b r i
v e r s c h e n e n . N u weet
zedekunde
gereformeerde I I I reeds i n
i k w e l dat D a n a e u s zijn taak
opvatte dan i k als b e g r i p der z e d e k u n d e z o o e v e n stelde,
breeder
doch ook
hij h o u d t alles uit zijn s y s t e e m wat, naar mij toeschijnt, i n de d o g matiek tehuis behoort, en de actiones h u m a n a e v a n zijn
zijn het
voorwerp
onderzoek. 1610
S t e r k e r k o m t dit n o g uit bij P o l a n u s a P o l a n s d o r f , die i n als professor te B a z e l s t i e r f en wiens S y n t a g m a t h e o l o g i a e i n 1609
tianae
leerde, d u a e
verscheen.
Chris-
„ T h e o l o g i a e christianae, zegt deze
ge-
sunt partes, p r i m a de fide et rebus credendis, altera
de b o n i s o p e r i b u s et r e b u s f a c i e n d i s " . De
onderscheiding
behandeling
der
v a n c r e d e n d a en a g e n d a en de
laatste i n de z e d e k u n d e , v i n d t m e n dan o o k bij
onze gereformeerde
m o r a l i s t e n telkens t e r u g .
leerling
bij
Amesius;
Mastricht,
uitsluitende
Hoornbeek
en
Witsius, Cornelis v. Velzen.
B i j P e r k i n s en
Voetius; Voor
bij
Petrus
zijn van
al deze m a n n e n is
z e d e k u n d e : T h e o l o g i a p r a c t i c a . Z i j schreven dit als titel g e w o o n l i j k boven hun werken. H e t aangeduide
b e g r i p v a n z e d e k u n d e heeft dus den steun i n de
c o r y p h e e ë n der g e r e f o r m e e r d e T h e o l o g i e uit de d a g e n v a n haar b l o e i .
Z i e n wij nu wat o n d e r het leerstuk der o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d moet verstaan. I n d i t leerstuk, dat heel de K e r k v a n C h r i s t u s o p aarde belijdt, spronkelijke
spreekt die K e r k haar m e e n i n g uit, dat de oor-
mensch
voor
d e n v a l , dus i n zijn eersten staat, naar
l i c h a a m en z i e l niet slechts v o l k o m e n e r geweest is dan de m e n s c h na
den v a l , m a a r dat deze m e n s c h g e l i j k hij o o r s p r o n k e l i j k w a s ,
geheel
beantwoordde
aan
de
idee,
het
beeld
dat i n het g o d d e l i j k b e w u s t z i j n l a g en w a a r n a a r V o o r het b e w u s t z i j n d i e r K e r k
beeld v a n C h r i s t u s . D e z e laatste m e e n i n g , Osiander
voorgestaan
o o k beslist w o r d e n
en
mensch,
G o d hem schiep.
is de m e n s c h g e s c h a p e n
b e e l d dat G o d z i c h v a n zichzelf gedacht door
v a n den
naar het
heeft, en dus niet naar het d o o r O r i g e n e s en later
thans weer o p k o m e n d , m o e t
dan
afgewezen.
M e t dit haar leerstuk heeft de K e r k v o o r a l het o o g o p de geestelijke zijde van 's m e n s c h e n wezen, w a n t h o e w e l zij nooit heeft dat
de
trekken
van
dit
beeld
ook
afschitteren
i n 's
ontkend, menschen
IO
lichaam,
met
gezicht,
name
stelt
zij
in
het
de
hoogere z i n v e r m o g e n s v a n g e h o o r
b e e l d zelf v o o r n a m e l i j k i n 's m e n s c h e n
en ziel.
D e waarde n u v a n een leerstuk o f d o g m a i n het a l g e m e e n m o e t niet slechts gezocht w o r d e n i n de o m s t a n d i g h e i d , dat het de m e e n i n g is v a n een gemeenschap
en niet m a a r e n k e l v a n de i n d i v i d u , maar
o o k en v o o r a l h i e r i n , dat deze gemeenschap is
de
openbaring
Christus, wijze
in
Tot
de
de H e i l i g e Geest zelf o p g a n s c h
de
Kerk
de K e r k is. Z i j t o c h
aarde van het eene, m y s t i e k e l i c h a a m v a n
waarin G o d
werkt.
Geest
op
verschillende werkingen
behoort
bizondere
van den
Heiligen
n u o o k deze, dat H i j ingaat i n haar
bewustzijn en dat z o o v e r l i c h t , dat zij de e k t y p i s c h e w a a r h e i d die in
de
Schrift ligt
woord
uitgestald
ziet,
verstaat
en
straks i n
haar
formuleert.
D i t haar w o o r d is het d o g m a . In zijn diepsten g r o n d is dus het dogma
een doxnv v a n
den H e i l i g e n Geest i n het bewustzijn der
K e r k . W i j l n u de z o n d e d e v o l k o m e n z u i v e r e o p e n b a r i n g v a n het lichaam
van
Christus
K e r k o p aarde altijd in
een
bepaalden
hier
o p aarde tegenhoudt,
hebt gij bij de
met b e t r e k k e l i j k e z u i v e r h e i d te doen. tijd
en
kring
van
geloovigen
de
Is n u
werking
des Geestes k r a c h t i g e r d a n elders, zoodat o o k i n het
bewustzijn
van d i e n k r i n g de zonde met m a c h t i g e r g r e e p w o r d t
ondergehou-
d e n , dan z a l o p d i e n tijd en i n dien k r i n g het l i c h a a m v a n C h r i s t u s z i c h z u i v e r d e r openbaren, o o k i n het w o o r d dat w o r d t u i t g e s p r o k e n . Vandaar in
dat
sommige
's H e e r e n
Kerk
—
stukken en
der w a a r h e i d , s o m m i g e
dogmata
tot deze b e h o o r t o o k het d o g m a
der
o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d — i n den eenen k r i n g v a n g e l o o v i g e n z u i v e r d e r dan i n den anderen
zijn.
E e n c h r i s t e n m e n s c h , die z i c h o o k m a a r eenigszins v a n het b e g r i p Kerk
bewust
is g e w o r d e n ,
zal
zijn K e r k v o o r de meest zuivere
o p e n b a r i n g v a n het eene, m y s t i e k e l i c h a a m des H e e r e n h o u d e n en m i t s d i e n i n haar d o g m a het meest z u i v e r e zien. D a a r o m heb i k u dan
ook
menschen
straks
gezegd,
dat
de
godgeleerde
het
b e g r i p v a n 's
eersten staat, o m n o g eens met P h i l a l e t h e s te
het z u i v e r s t v i n d t u i t g e d r u k t i n het leerstuk oorspronkelijke
gerechtigheid
waar i k U v a n dit leerstuk
en
spreken,
z ij n e r K e r k v a n de
l i g t het dus v o o r de h a n d ,
dat
spreek, i k dit b e d o e l niet zooals, o m
iets te n o e m e n , de R o o m s c h e n en o o k niet zooals de L u t h e r s c h e n , maar
zooals
de
Gereformeerden
dat
belijden.
—
L i g t het
niet
o p mijn w e g (J de m e e r d e r e z u i v e r h e i d v a n de gereformeerde be-
11 lijdenis
ook
op
dit stuk te bewijzen uit de S c h r i f t o f uit de
ge-
schiedenis v a n d i t leerstuk aan te t o o n e n , t o c h is eisch v a n ons onderw e r p o o k bij dat belijden i n m i n d e r z u i v e r e n v o r m s t i l te
staan.
S l a a t m e n n u de belijdenisschriften v a n de gereformeerde op
die,
bedoelde v o l k s k e r k te zijn en zins
internationaal
drukking
karakter
w i e r s y m b o l e n d a n o o k een eenigsdragen,
„oorspronkelijke
—
dan
gerechtigheid",
slechts aan i n de X X X I X 1562
Kerk
zooals v o o r de kenners v a n haar h i s t o r i e vaststaat, nooit treft
men
„justitia
d e uit-
originalis"
a r t i k e l e n der E n g e l s c h e Confessie v a n
w a a r i n zij o v e r g e n o m e n is uit de t i e n j a a r o u d e r e , die o p de
Londensche
Synode
het licht was
vastgesteld
en
o p gezag v a n E d u a r d V I i n
gegeven.
D e zaak d o o r deze u i t d r u k k i n g b e d o e l d , w o r d t echter i n schier alle s y m b o l e n m i n o f meer u i t v o e r i g b e s p r o k e n . D e eerste B a z e l s c h e Confessie ) doet het i n haar 2e en de eerste 6
7
Z w i t s e r s c h e ) i n haar 8
chismus )
7e a r t i k e l ; terwijl de H e i d e l b e r g s c h e C a t e -
a n t w o o r d 6,
in
en de C a ñ o n e s v a n D o r d bespreken Confessie
)inde
Zwitsersche ) in artikel 8 9
h o o f d s t u k k e n I I I en I V dit punt
en e i n d e l i j k w o r d t er v a n g e h a n d e l d d o o r de n
i n a r t i k e l 9, de S c h o t s c h e
) 13
derlandsche Confessies
d e tweede
1 0
14
)
i n a r t i k e l 14,
) die v a n 1852
9 en d e W e s t m i n s t e r s c h e
12
) i n A r t i k e l 2,
de twee reeds g e n o e m d e i n a r t i k e l 8 en die v a n 1562
l 6
Fransche de
Ne-
Engelsche in artikel
) i n § 2 van hoofdstuk I V .
W a n n e e r m e n nu het leerstuk, gelijk het met z e l d z a m e e e n p a r i g heid
van
belijden i n deze confessies v o o r ons staat, nader
en daarbij r e k e n i n g
houdt
met
de
t o e l i c h t i n g , die de
beziet
theologen
onzer K e r k er bij hebben g e g e v e n , dan k o m t m e n tot de v o l g e n d e resultaten. D e o n d e r s c h e i d i n g v a n „ b e e l d " en „ g e l i j k e n i s " d o o r s o m m i g e n i n G e n e s i s 1 vs, 26 g e v o n d e n , den
oorspronkelijken
evenals v a n de praeposities die i n
tekst v o o r
deze
w o o r d e n staan, v i n d t m e n
hier niet. S e c u n d u m , i n , a d i m a g i n e m D e i heet het g e w o o n l i j k en waar,
gelijk
gesproken
i n de
wordt,
Schotsche, zijn
de
v a n i n i m a g i n e m et s i m i l i t u d i n e m
beide
uitdrukkingen
b l i j k b a a r als sy-
noniem bedoeld. V a n meer b e l a n g is echter, dat naar gereformeerd belijden „ b e e l d Gods"
en „ o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d " v o l s t r e k t niet als i d e n -
tisch worden
gedacht
D e gereformeerde
d o g m a t i c i o n d e r s c h e i d e n het beeld en w e l ö f
12 gelijk
Brakel
17
) : in ruimer
en enger z i n , ö f
18
g e l i j k de M o o r
)
i n een pars i m a g i n i s c o n s t i t u t i v a j u x t a a l i a m p o t i o r e m , öf eindelijk gelijk P e t r u s v a n M a s t r i c h t schen en
wezen
zelf,
voorzoover
wordt. in
de
in
E e r s t waar
dit
schepping,
) , i n het beeld v o o r z o o v e r het i n 's m e n -
v o o r z o o v e r i n de
het
gerechtigheid."
x9
de
deugden
alles
spreken
Terwijl
nu
eerste van
samenvalt,
deze
dogmatici
eindelijk
nu
Brakel
het
der
en van
dat
ziel
gezien
viel
samen
„oorspronkelijke
het d o m i n i u m o v e r de
meer als g e v o l g d a n als wezen v a n het Wat
vermogens
deze v e r m o g e n s
beeld w o r d t
creatuur
opgevat.
b e e l d G o d s i n r u i m e r z i n en v . M a s t r i c h t
het wezen en de eerste v e r m o g e n s
der z i e l n o e m e n , is bij de M o o r
de pars i m a g i n i s c o n s t i t u t i v a : de n a t u u r der geestelijke en onsterfelijke ziel met haar En
wat
de d e u g d e n
Brakel
vermogens. het
beeld Gods
v a n deze v e r m o g e n s
i n enger
noemen,
zin en v . M a s t r i c h t
is bij de M o o r de pars
i m a g i n i s p o t i o r : B o i n i t a s et r e c t i t u d o h o m i n i s , i n sapientia et
sanc-
titate c o n s p i c u a . Deze onderscheidingen
n u zijn i n de s y m b o l e n
gegrond.
D e Confessie v a n W e s t m i n s t e r t o c h d r u k t z i c h d u s u i t : h o m i n e m m a r e m et f a e m i n a m , a n i m a b u s
creavit
inditis r a t i o n a l i b u s ac i m -
m o r t a l i b u s en de C a n n o n e s v a n D o r d s p r e k e n v a n mens, v o l u n t a s et c o r , en
affectus.
D i t alles b e h o o r t
tot de natuur des m e n s c h e n , gelijk het b e h o o r t
tot de natuur G o d s en d a a r o p doelde d a n o o k de heilige A p o s t e l toen hij o p den A r e o p a a g te A t h e n e v a n A r e t u s a a n h a a l d e en Dit
beeld
Gods
2 0
) met i n s t e m m i n g het w o o r d
v e r k l a a r d e : wij zijn van G o d s
is onverliesbaar,
wordt
geslacht.
blijkens G e n . 9 :
Jac. 3 : 9
waar v a n den g e v a l l e n m e n s c h g e z e g d w o r d t ,
naar
beeld,
Gods
zondaar
naar G o d s gelijkenis is geschapen,
gevonden,
2T
)
is de
blijft zelfs i n de v e r d o e m d e n Alsnu
komen
de d e u g d e n Die en
onverliesbare
a d e l onzer n a t u u r en
i n de h e l .
wij t o t de pars p o t i o r o m met
zijn
blijkens
h e i l i g h e i d , hetgeen
herinnert
xal
ÓGIÓTTJTI
o f tot
spreken.
gerechtigheid
aan C o l . 3 : 10 en E f . 4 : 24. C a t e c h i s m u s berust
een exegese waarbij de g e n i t i v u s (iXij&tiag i n
tvdixaio(ftft>r¡
de M o o r ,
de s y m b o l e n : k e n n i s ,
D e t o e v o e g i n g „ w a r e " i n den h e i d e l b e r g s c h e n op
en
n o g i n den
i n de v e r m o g e n s , o m met v . M a s t r i c h t te
deugden
6
dat hij
de
uitdrukking
,
rr¡g (iXr¡Q tí(xg attributive g e n o m e n
en dus als ziende o p de q u a l i t e i t v a n w a t voorafgaat.
22
)
wordt
D e z e d e u g d e n zijn d u s niet
de natuur zelf, niet hare
m a a r qualiteiten v a n de substantie,
lijk zijn, dat is tot de essentie der natuur Zoo
behooren.
w i l l e n het de d o g m a t i c i en zoo verstaan het o o k de s y m -
bolen.
— Immers
uitnemende had;
substantie
d o c h altijd z o o , dat zij natuur-
2 3
)
de N e d e r l a n d s c h e B e l i j d e n i s spreekt v a n a l de
gaven
die
hij
(sc.
Adam)
van
God
ontvangen
de D o r d t s c h e leerregels v a n een v e r s i e r d zijn i n het
verstand,
d e n w i l en
de
genegenheden
met w a r e k e n n i s , g e r e c h -
t i g h e i d en z u i v e r h e i d ; en e i n d e l i j k de S c h o t s c h e
belijdenis, die na
eerst te h e b b e n gezegd, dat onze H e e r e G o d o n z e n eersten v a d e r A d a m geschapen heeft gaat
met
te
gerechtigheid, geven,
naar zijn beeld en g e l i j k e n i s , d a a r o p v o o r t -
belijden, dat G o d aan A d a m w i j s h e i d , heerschappij, vrijen w i l en heldere kennis v a n z i c h z e l f heeft
g e-
o m aan dit alles toe te v o e g e n : zoodat i n heel 's m e n s c h e n
n a t u u r geen o n v o l k o m e n h e i d k o n
gespeurd.
D e z e d e u g d e n n u b e h o o r e n tot de g a a f h e i d der n a t u u r en deze gaafheid
is wat de gereformeerde
originalis
of
K e r k verstaat o n d e r de i u s t i t i a
oorspronkelijke gerechtigheid.
—
A l s v. Mastricht
d a n o o k w a t hij noemt, de drie g e l i j k v o r m i g h e d e n v a n den eersten mensch
aan
het
beeld
G o d s beschreven heeft, zegt h i j : „ U i t al
die s t u k k e n bij e l k a a r ontstaat die b e r o e m d e en zeer bestreden o o r spronkelijke gerechtigheid."
24
) —
H e t is hetzelfde wat de A n g l i -
c a n a en de met haar v e r w a n t e confessie v a n 1552
bedoelen,
waar
zij als g e v o l g v a n A d a m s z o n d e belijden, dat de m e n s c h „ a b o r i g i n a l i i u s t i t i a q u a m l o n g i s s i m e distet." N e e m t m e n n u de m e n s c h e l i j k e natuur is
g e l i j k die d o o r den v a l
g e w o r d e n , dan l i g g e n deze gaven b o v e n deze g e v a l l e n
natuur;
k a n m e n i n g o e d e n z i n s p r e k e n v a n b o v e n n a t u u r l i j k e g a v e n en laat z i c h v o l k o m e n v e r k l a r e n hoe C a l v y n zijn g o e d k e u r i n g k a n hechten aan
A u g u s t i n u s sententie,
dat de n a t u u r l i j k e g a v e n d o o r de z o n -
de b e d o r v e n zijn, d o c h dat de m e n s c h v a n de b o v e n n a t u u r l i j k e is beroofd gelijk
geworden. die
naar
25
)
haar
D o c h neemt m e n wezen
moet
zijn
de menschelijke
natuur
o m aan het e i g e n i d e a a l
G o d s te b e a n t w o o r d e n , d a n zijn deze g a v e n , d a n is d i e o o r s p r o n kelijke
g e r e c h t i g h e i d niet accidenteel m a a r
E i n d e l i j k rest ons n o g , het b e g r i p naar de b e d o e l i n g d e r
essentieel.
oorspronkelijke gerechtigheid
s y m b o l e n è n als relatie è n a l s q u a l i t e i t te
ontwikkelen. H e t b e g r i p g e r e c h t i g h e i d d o e l t allereerst o p relatie, v e r h o u d i n g .
14 D e v e r h o u d i n g w a a r i n de m e n s c h tot zijn G o d moet staan w o r d t genormeerd
d o o r den g o d d e l i j k e n w i l . V o o r d i e n g o d d e l i j k e n w i l n u
v a l t het b e e l d dat G o d v a n den m e n s c h en de wet die G o d v o o r den mensch dacht
saam.
I n de c o n f o r m i t e i t aan de wet l i g t
de gaafheid v a n het b e e l d .
D i t n u is 's m e n s c h e n
v o o r G o d . O o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d , w i j l niet eerst later staan m a a r i n de s c h e p p i n g
gegrond.
dus
gerechtigheid ont-
O p deze g e r e c h t i g h e i d als
relatie d o e l e n a l die u i t d r u k k i n g e n der s y m b o l e n , d i e even als onze catechismus v a n g o e d
en naar zijn evenbeeld
spreken.
D o c h het b e g r i p g e r e c h t i g h e i d d o e l t o o k o p de q u a l i t e i t v a n h e t innerlijk zijn. O m tot zijn G o d i n de rechte v e r h o u d i n g te k u n n e n staan, m o e s t A d a m è n i n zijn verstand è n i n zijn w i l g o e d zijn. I n dat v e r s t a n d moest het v e r m o g e n g o e d zijn o m g o e d te verstaan, i n d i e n w i l o m goed van
te w i l l e n .
D i t n u bedoelen de
s y m b o l e n met de
wijsheid, gerechtigheid en heiligheid.
deugden
G e w o o n l i j k w o r d t dan
bij deze twee laatste u i t d r u k k i n g e n gedacht aan het
goedzijn van
het w i l s v e r m o g e n i n b e t r e k k i n g tot de naasten e n tot G o d . Oorspronkelijk ling
van
de
heet deze g e r e c h t i g h e i d , g e n o m e n als
tegenstel-
h e b b e l i j k h e i d tot de d a d e l i j k h e i d , v a n de o o r s p r o n -
k e l i j k e potentie tot de actie w e l k e er u i t z a l v o o r t k o m e n . H e t „ k u n n e n d e met zijn w i l i n alles o v e r e e n k o m e n met d e n w i l l e G o d s " v a n onze B e l i j d e n i s . Z o o h a d A d a m o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d , naast o o r s p r o n k e lijke w i j s h e i d en h e i l i g h e i d . Van
rechtvaardigmaking
is
bij A d a m d u s e v e n m i n s p r a k e als
v a n h e i l i g m a k i n g . H i j was recht, h e i l i g , g o e d . D u s was A d a m g e s c h a p e n kennen,
Hem
van
opdat hij G o d zijnen S c h e p p e r recht
harte l i e f h e b b e n
e n met H e m i n de e e u w i g e
z a l i g h e i d leven z o u d e , o m H e m te l o v e n en te p r i j z e n . Staande Gods met
nu
beeld God
i n deze o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d was de naar
geschapen
dat
mensch
g e s c h i k t v o o r een
afspiegeling beeld
D r i e ë e n i g z e l f moest I n nederbuigende
verbondsleven
v a n het v e r b o n d s l e v e n v a n G o d
zijn. g o e d h e i d k o m t zijn S c h e p p e r n a a s t h e m staan
en h a n d e l t met h e m als „ d e m a n
met zijn v r i e n d " .
26
)
H i j sluit
met h e m het v e r b o n d der w e r k e n . N a a r het b e e l d v a n het v e r b o n d Gods meerde
ontstaat
n u i n het met
saamleven,
b e w u s t h e i d en v r i j w i l l i g h e i d
het zedelijke l e v e n i n
genor-
ongerepte schoonheid.
15 W a r e A a m i n d i t v e r b o n d t r o u w g e b l e v e n , de h e m o o r s p r o n k e lijke
gerechtigheid
zou
als relatie en qualiteit bei het deel zijner
k i n d e r e n zijn g e w o r d e n . A d a m werd trouweloos. I n deze t r o u w e l o o s h e i d l i g t het m y s t e r i e v a n de zonde.
II. A l s n u t o e g e k o m e n aan de beteekenis spronkelijke
gerechtigheid
godgeleerde
zedekunde,
zoowel
herinner
v a n het leerstuk der
formeel ik
u
oor-
als materieel v o o r de
h o e m e n uit een formeel
o o g p u n t k a n s p r e k e n v a n o n a f h a n k e l i j k e en speculatieve, i n tegens t e l l i n g met a f h a n k e l i j k e en positieve
wetenschappen.
H e t r e k e n i n g h o u d e n met ons leerstuk i n de g o d g e l e e r d e zedek u n d e geeft h a a r d e n v o r m der Doet
men
laatste.
t o c h i n de z e d e k u n d e alsof d i t l e e r s t u k niet bestaat,
d a n moet m e n het subject dezer w e t e n s c h a p : d e n zedelijken agens, eerst zelf z o e k e n en vaststellen. op
de
M e n doet d i t d o o r acht te g e v e n
w e r e l d der zedelijke verschijnselen, g e l i j k m e n die i n z i c h
zelf en anderen waarneemt, d o c h v i n d t h e m daar niet anders dan gebroken, dit
onvolkomen, betrekkelijk.
phaenomenon
Het
noumenon
dat
achter
l i g t blijft v e r b o r g e n en m e n moet d u s w e l d e n
zedelijken agens g e l i j k m e n h e m uit d e p h a e n o m e n a l e w e r e l d leerde kennen,
als
normaal
vaststellen.
Houdt
m e n daarentegen
i n de
z e d e k u n d e met dit leerstuk w e l r e k e n i n g , d a n heeft m e n zijn
sub-
j e c t reeds o n t v a n g e n . O n t v a n g e n i n het d o g m a , dat ons d e n zedelijken
agens
als
d e n ongerepten
h o m o foederatus,
v a n den zedelijken agens der p h a e n o m e n a l e Dezelfde menon het
wetenschap n u , die mij d e n zedelijken agens als n o u -
wetenschappelijk
verband
als n o u m e n o n
w e r e l d doet k e n n e n .
leert
verstaan,
geeft
mij o o k inzicht i n
w a a r i n dit tot het p h a e n o m e n o n staat.
D e z e weten-
s c h a p is de d o g m a t i e k die d i t doet i n haar a n t h r o p o l o g i e , t o l o g i e en s o t e r i o l o g i e .
hamar-
H o e t o c h de i n o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g -
h e i d geschapen en m i t s d i e n tot het v e r b o n d s l e v e n g e s c h i k t e m e n s c h i n z o n d e v i e l , uit die z o n d e g e r e d en v o o r het v e r b o n d s l e v e n weer geschikt
wordt,
dit
alles
leert
de
dogmatiek.
De
godgeleerde
z e d e k u n d e heeft dit dus niet o p n i e u w te o n d e r z o e k e n , m a a r
deze
resultaten der d o g m a t i e k als L e h n s a t s e o v e r te n e m e n , en aan haar
i6 het bewijs v a n de j u i s t h e i d dier
resultaten
te laten, gelijk de m e -
c h a n i c a doet met de s t e l l i n g e n der w i s k u n d e . I n b e t r e k k i n g tot de d o g m a t i e k dus a f h a n k e l i j k e blijft
de
godgeleerde
zedekunde
o o k p o s i t i e v e wetenschap.
die
met
ons
wetenschap,
leerstuk
rekent,
N i e t slechts haar subject o n t v a n g t zij,
m a a r o o k haar object, de agenda zijn haar g e b o d e n . D e z e d e k u n d e toch
die zelf haar subject zoekt i n de p h a e n o m e n a l e
wereld
moet
daar o o k de agenda, de n o r m v o o r d e z e d e l i j k e h a n d e l i n g e n
zoe-
ken.
H e t z i j m e n deze n o r m nu z o e k t m e t a p h y s i s c h uit het zijnde,
o f a n t h r o p o l o g i s c h uit de menschelijke n a t u u r , het
oog
op
een
zeker
gesteld
doel
of teleologisch met
(hedonisme,
eudaimonisme,
utiliteit, e g o ï s m e o f a l t r u ï s m e ) , o f e i n d e l i j k i m p e r a t i v i s c h m a a r niet d o o r G o d — altijd z a l deze n o r m subjectief b l i j v e n . G e l u k is, o m iets te n o e m e n ,
voor alle
niet hetzelfde en zelfs d e
kategorische
imperatief w e r k t o n d e r s c h e i d e n i n v e r s c h i l l e n d e i n d i v i d u e n . D e z e g o d g e l e e r d e z e d e k u n d e ziet z i c h echter de a g e n d a
geboden
in de S c h r i f t , i n G o d s wet, gelijk die i n de t i e n g e b o d e n is s a a m gevat e n g e s p r e i d l i g t d o o r heel de S c h r i f t heen. D e z e zedewet, dit m o r a a l p r i n c i e p , is de geopenbaarde w i l G o d s , d a a r i n l i g t de objectiviteit.
Hoe
nu
het
bewustzijn
hooge
i n d e n z e d e l i j k e n agens i n
v e r b a n d met die a g e n d a v o o r en n a d e n v a l , v o o r en n a de bekeering
werkt,
wat
d e l e n , leert de verband leerde
dus
geloofd
d o g m a t i e k en
moet
de
te plaatsen tot deze credenda. zedekunde
worden
zedekunde
o m g o e d te
heeft
Alleen
is i n w a a r h e i d t h e o l o g i s c h ,
de
zulk de
han-
agenda in een
godge-
andere
is
dat
in s c h i j n , d o c h i n wezen p h i l o s o p h i s c h . D e p h i l o s o p h i e als speculatieve wetenschap t o c h v i n d t i n het spieg e l b e e l d dat de w e r e l d der verschijnselen i n haar b e w u s t z i j n werpt, de bouwstoffen w a a r u i t zij d o o r m i d d e l v a n de m e n s c h e l i j k e voor
haar
het
hoogste
criterium
k w a a d , — het g e b o u w harer k e n n i s De
theologie
als
positieve
van
waar en v a l s c h ,
rede,
g o e d en
optrekt.
wetenschap
trekt
daarentegen
zelf
geen g e b o u w v a n k e n n i s o p . D e afdruk v a n de v o l k o m e n e n dus geordende vindt
ze
k e n n i s , die G o d v a n Z i c h z e l f en v a n de w e r e l d —
zij
het
heeft,
o o k slechts ten deele, dat is v o o r z o o v e r tot
G o d s eer en 's m e n s c h e n z a l i g h e i d n o o d i g is — i n de S c h r i f t . O m dus t h e o l o g i e , d . i . G o d s kennis te b l i j v e n , heeft zij dezen e k t y p i schen
bouw
in
zijn s a m e n h a n g
w e r d te beschrijven.
te d o o r z i e n en w a t dus d o o r z i e n
17 Dan,
niet slechts o p den v o r m , m a a r o o k o p de s t o f oefent het
rekening
houden
met
het leerstuk der o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g -
h e i d i n de z e d e k u n d e zijn i n v l o e d en doet zijn beteekenis v o o r deze wetenschap
uitkomen.
K r a c h t e n s het i n g e s c h a p e n v e r m o g e n tot G o d s k e n n i s — t h e o l o g i a innata — v o r m t de m e n s c h z i c h d e n k b e e l d e n o m t r e n t dit
God.
Gaat
d e n k e n n u b u i t e n de Schrift o m dan ontstaat, w i j l het d o o r de
z o n d e v e r g i f t i g d is, de i d o l o l a t r i e . H e t b e e l d G o d s dat i n het
be-
wustzijn k o m t is d a n niet m e e r afdruk v a n den W a a r a c h t i g e m a a r i d o o l . A l l e i d o l o l a t r i e n u , hetzij het
openbaringsgeloof
bij de v o l k e r e n , hetzij bij de
ontzonken
aan
h e r o ë n o n d e r de denkers, is i n
haar wezen ö f p a n t h e ï s t i s c h óf d e i s t i s c h . G o d en w e r e l d w o r d e n o f v e r m e n g d , zoodat de g r e n z e n zijn schen
God
en
u i t g e w i s c h t , o f het v e r b a n d tus-
de w e r e l d losgelaten, zoodat tusschen
beiden
een
chineesche m u u r k o m t te staan. D e o p l o s s i n g t o c h v a n het p r o b l e e m o m God
en w e r e l d v o o r ons d e n k e n z o o te o n d e r s c h e i d e n , dat zij nochtans
niet
van
elkander
zijn
afgescheiden,
is niet
gevonden door
het
m e n s c h e l i j k d e n k e n , m a a r d o o r den E e u w i g e zelf g e b o d e n i n dat, in
verhevenheid
onnavolgbare aanvangswoord
Zijner openbaring :
I n den b e g i n n e schiep G o d d e n h e m e l en de aarde. 's M e n s c h e n d e n k e n o v e r G o d nu h a n g t o p het i n n i g s t s a a m met zijn d e n k e n o v e r de m e n s c h h e i d en dus o o k o v e r haar zedelijk leven. De
n i e u w e r e wijsbegeerte
g e l i j k zij n a C a r t e s i u s , z i c h v a n S p i n o z a
tot H e g e l o n t w i k k e l d e , v e r t o o n t een beslist pantheistischen t r e k en deze zelfde t r e k is dan o o k m e r k b a a r i n de d o o r die geïnfluenceerde godgeleerde
wijsbegeerte
zedekunde.
D e z e z e d e k u n d e rekent niet m e t ons leerstuk. V e r s c h i l l e n d e m o t i e v e n d r i n g e n haar daartoe,
d o c h o n d e r deze w e r k t bewust o f o n -
b e w u s t o o k haar p a n t h e ï s t i s c h e n e i g i n g . I m m e r s het b e g r i p v a n g erechtigheid ligt
een
ander,
een
tweeheid.
gaat dat
hier
vlak
tegen
in.
Aan
dit
v a n het recht, ten g r o n d s l a g ;
B i j recht
hebt
begrip
toch
en recht
stelt
ge altijd te d o e n met een die het
recht stelt en een die aan dat gestelde recht o n d e r w o r p e n is. R e c h t doelt dus allereerst
o p relatie, o p v e r h o u d i n g .
V a n d a a r dat
deze
z. g . g o d g e l e e r d e z e d e k u n d e bij de b e h a n d e l i n g v a n haar stof w e l van
heiligheid
relatie Een de
als innerlijk
zijn, m a a r niet van g e r e c h t i g h e i d als
spreekt. z e d e k u n d e echter
die w e l met ons leerstuk rekent, z a l bij
b e h a n d e l i n g van haar stof er toe g e d r o n g e n w o r d e n
allereerst 2
i8 n a d r u k te l e g g e n o p de v e r h o u d i n g w a a r i n de zedelijke agens s t o n d en
weer
staan
ontleenen
moet
aan
tot G o d ; de w a a r d e v a n de z e d e l i j k e actie
deze
v e r h o u d i n g v a n d e n a g e n s en d u s haar stof
vrij h o u d e n v a n pantheistische i n v l o e d e n . Doch in
zijn
e v e n z o o z a l m e n , wanneer m e n met ons leerstuk zedekunde
tegen
deistische
bedoel
ik
bij
de
behandeling
invloeden.
dezen
term
zijner
rekent,
stof b e v e i l i g d zijn
W a n n e e r i k hier van d e ï s m e
spreek,
i n r u i m e r z i n , d a n w a a r i n hij g e w o o n l i j k
g e b r u i k t w o r d t tot a a n w i j z i n g v a n zekere r i c h t i n g i n de E n g e l s c h e p h i l o s o p h i e der
18e eeuw.
het
denken
dualistisch
I k heb d a n m e e r bepaald het o o g o p
dat
zooals
ik
straks
zeide, het v e r b a n d
heeft l o s g e l a t e n en niet slechts G o d en w e r e l d , m a a r o o k l i c h a a m en
ziel,
natuur
selen
stelt.
vindt
men
en
geest,
Dit deïsme niet
als tegenover e l k a n d e r staande b e g i n -
nu
slechts
met
terug
zijn
i n de
dualistischen achtergrond, geschiedenis
der nieuwere
wijsbegeerte, met n a m e bij C a r t e s i u s en de E n g e l s c h e p h i l o s o p h e n u i t de 18e e e u w , m a a r laat o o k zijn i n v l o e d g e l d e n i n de christelijke
wereld.
leerstuk
Het
vervreemd,
voorgrond
laat
is
vooral
meer
treden,
i n de
k r i n g e n w a a r m e n , v a n het
het g e v o e l d a n het bewustzijn o p den
dat z i c h deze d u a l i s t i s c h e t r e k
openbaart
als v o l k o m e n g e m i s aan inzicht tusschen het v e r b a n d v a n n a t u u r en genade, het leven v o o r en n a de b e k e e r i n g . zedekunde
V o o r z o o v e r n u een
o p dezen erve ontstaan k a n , z a l zij bij de b e h a n d e l i n g
v a n haar s t o f altijd d o o r dit d u a l i s m e g e d r u k t w o r d e n . Rekent
men
handeling
zijner
lisme beveiligd.
echter
in
den
ons
leerstuk, d a n is m e n bij de
be-
I m m e r s niet slechts v a n g e r e c h t i g h e i d m a a r van
oorspronkelijke tigheid
met
stof i n de z e d e k u n d e v a n m e e t a f tegen dit d u a g e r e c h t i g h e i d s p r e e k t het ons.
tweeërlei
V a n gerech-
z i n v a n v e r h o u d i n g en i n n e r l i j k zijn en
die g e r e c h t i g h e i d als niet eerst later ontstaan, m a a r i n 's m e n s c h e n schepping
gegrond
en
dus
b e h o o r e n d tot de g a a f h e i d der m e n -
schelijke n a t u u r .
D i e natuur als geschapen naar d e n beelde G o d s
en
mitsdien
het
in
haar
het maar
zedelijk leven a a n g e l e g d en dus z o o l a n g zij
oorspronkelijke
zedelijk
deze
op
wortel niet
gerechtigheid
stond,
l e v e n i n g e z o n d e n bloei o p k w a m . verkankerde, weg
en
het
zedelijk
leven
de
wortel waaruit Maar ook, waar
dan wel verdorven
deze v e r d o r v e n n a t u u r nochtans g e s c h i k t o m
d o o r genade v e r n i e u w d , hersteld, genezen te w o r d e n . Dit
n u brengt ons tot de b e s c h o u w i n g der o o r s p r o n k e l i j k e g e -
19 rechtigheid daarin
in
verband
komen. stuk,
ook
i n v l o e d o p de En
's m e n s c h e n
val
in
zonde
ook uit-
zoo
het
meer
of
m i n zuiver b e l i j d e n er v a n
oefent
zedekunde.
is het d a n hier de plaats o m , waar i k tot d u s v e r
leerstuk
vorm
en
v a n ons leerstuk v o o r de z e d e k u n d e
N i e t slechts het al o f niet r e k e n i n g h o u d e n met d i t leer-
maar
ons
met
zal de beteekenis
van
in
zijn
gereformeerden
dat
is
meest
van
zuiveren
belijden heb g e s p r o k e n , o o k o p dat m i n d e r z u i v e r be-
lijden te wijzen. Op
de
belijdenis
der G r i e k s c h e K e r k , zij als v o o r ons
onder-
w e r p v a n m i n d e r b e l a n g , slechts k o r t e l i j k gewezen. D e belijdenisschriften
die
hier
in
o r t h o d o x a , opgesteld
aanmerking
komen
27
)
z i j n : de C o n f e s s i o
d o o r P e t r u s M o g i l a s ter b e s t r i j d i n g v a n
het
d o o r C y r i l l u s L u c a r i s i n de G r i e k s c h e K e r k ingevoerde C a l v i n i s m e en
aangenomen
verheffing op
de
Synode
de die
D o s i t h e u s i n 1672 bekrachtigde,
1643;
in
tegen
de
te
Jerusalem
óyd-odol-iag,
— een s c h i l d -
onder
den
p a t r i a r c h dier stad
w e r d g e h o u d e n en w e l k e S y n o d e o o k de v o r i g e
goedgekeurd;
belijdenissen
'Aanlg
voortdurende beschuldiging van Calvinisme,
terwijl
e i n d e l i j k o n d e r de
privaat-
der Grieksche K e r k n o g in aanmerking k o m t
Confessie v a n M e t r o p h a n e s C r i t o p u l u s , o p v e r l a n g e n v a n de l o g e n te H e l m s t a d waar hij toen studeerde, i n 1625 Uit
deze
lijke
de
s t u k k e n n u blijkt, dat de u i t d r u k k i n g e n „ o o r s p r o n k e -
in
als
z i c h i n dezen staat b e v o n d was h e m e i g e n , niet
hij
den
staat
N a a r de Confessio o r t h o d o x a
mensch
Zoolang
der o n s c h u l d öfioiog zoig
slechts, dat hij z i c h v r i j w i l l i g afkeerde de
opgesteld.
g e r e c h t i g h e i d " e n „ b e e l d G o d s " er niet i n v o o r k o m e n , d o c h
dat de z a a k zelf w e l w o r d t b e s p r o k e n . was
de
theo-
volslagen
onbekendheid
met
áyylXoig.
v a n de zonde, m a a r veeleer
de zonde, volgens de v o l m a a k t -
h e i d en g e r e c h t i g h e i d die h e m ingeschapen w a r e n , d. i . v o l g e n s het volmaakt
zijn
i n zijn k e n n e n en het v o l m a a k t zijn i n zijn w i l l e n .
Z o o d r a echter de m e n s c h i n zonde v i e l , h i e l d de v o l m a a k t h e i d i n zijn
kennen
en
willen
op
en
grootere n e i g i n g tot het k w a a d .
openbaarde
zich
daarentegen een
D e g e v a l l e n natuur is echter niet
v e r d o r v e n m a a r i n h o o g e mate v e r z w a k t . V a n meer b e l a n g is echter w a t R o m e o p dit stuk leert. toe
vestigen
Kerk:
de
wij
het o o g o p de belijdenisschriften der
Cañones
Daar-
Roomsche
en D e c r e t e n v a n het C o n c i l i e v a n T r e n t e , e n
o p d e n , naar o p d r a c h t v a n dit C o n c i l i e v e r v a a r d i g d e n C a t e c h i s m u s
20 R o m a n u s . T e r w i j l wij e i n d e l i j k z u l l e n te luisteren hebben naar den g r o o t e n d o g m a t i c u s der R o o m s c h e K e r k , uit den H e r v o r m i n g s t i j d , Robert Bellarminus. W a t n u de C a ñ o n e s v a n T r e n t e
betreft,
deze g e b r u i k e n de uit-
d r u k k i n g iustitia o r i g i n a l i s niet, d o c h i n de V e sessie v a n het c o n cilie w e r d het a n a t h e m a de
eerste
mensch
heiligheid
en 28
verloren.
u i t g e s p r o k e n o v e r ieder d i e o n t k e n d e , dat
toen hij het g e b o d G o d s o v e r t r a d , d a d e l i j k de
gerechtigheid,
Duidelijker
laat
had
z i c h op d i t punt de C a t e c h i s m u s R o m a n u s uit
waar het I . 2. 19. h e e t : der
w a a r i n hij gesteld was geweest,
)
aarde
den
29
mensch
)
„Ten
laatste heeft G o d uit het stof
derwijs met een l i c h a a m begaafd, dat hij
niet d o o r de k r a c h t zijner natuur, m a a r alleen d o o r een g o d d e l i j k e genade
onsterfelijk
en v o o r lijden onvatbaar was.
ziel aangaat, deze heeft en daaraan
een vrijen w i l g e s c h o n k e n ;
g i n g e n des gemoeds het
imperium
Dan
heeft
kelijke
der
Hij
en begeerten
Valt
b o v e n d i e n
er o o k
alle bewe-
i n h e m a l z o o g e t e m p e r d , dat zij
rede gestadig ( n u n q u a m non)
gerechtigheid
heerschappij
V o o r wat zijn
H i j g e v o r m d naar zijn b e e l d en g e l i j k e n i s
gehoorzaamden.
n o g de v e r w o n d e r l i j k e g a v e der aan t o e g e v o e g d
oorspron-
en e i n d e l i j k g e w i l d , dat hij
z o u h e b b e n o v e r de andere w e z e n s . ' '
reeds
uit deze
onderscheiding
van
v o o r s t e l l i n g die de C a t e c h i s m u s geeft
natuurlijke-
en b o v e n n a t u u r l i j k e g a v e n o p te
m a k e n , de leer dat d e i u s t i t i a o r i g i n a l i s niet als n a t u u r l i j k e n b o v e n n a t u u r l i j k e n toestand moet kerkleer
sedert
overgestelde in
Paus
gevoelen
zijn Symbolik
van
een
sprak, und
van
hierop
maar
b e s c h o u w d w o r d e n , w e r d dan o o k
P i u s V en P a u s G r e g o r i u s X I I I het veroordeelden.
M e n weet
tegen-
hoe M ö h l e r
30
)
dit o v e r het h o o f d z i e n d e , van deze d i s t i n c t i e als de
kerkleer
door B a u r
Protestantismus
zelf te 31
werd
zijn w e r k dit dan o o k De
een
onderscheiden
) i n diens Gegensaiz
gewezen
en
des
theologumenon Katholicismiis
i n de latere u i t g a v e n van
terugnam.
K a r d i n a a l B e l l a r m i n u s , de
geleerde
t h e o l o o g uit de
orde
v a n L o y o l a heeft, geheel o p het v o e t s p o o r v a n T h o m a s v a n A q u i n o , dit
stuk
het
Disputaiiones
duidelijkst de
ontwikkeld in
controversiis
Christianae
het
v i e r d e d e e l v a n zijn
fidei.
I n dat vierde deel
handelt é e n b o e k : de g r a t i a p r i m i h o m i n i s en v o o r a l het v a n dat b o e k , w a a r i n hij tracht t e b e t o o g e n :
supernaturale
5 e cap ut donum
fuisse r e c t i t u d i n e m q u a m p r i m u s h o m o i n creatione accepit, — is
21 voor
ons
onderwerp
v a n uiterst g e w i c h t .
B e l l a r m i n u s redeneert
daar ter plaatse a l d u s : •*) D e m e n s c h bestaat v a n nature uit vleesch en geest en hij dus
een
natuur,
gemeen heeft
is.
tot
het
wil
tot
een
strijd
te
die
deels
Vandaar
met de
dat
hij
dieren deels met de
door
l i c h a m e l i j k en
heeft
engelen
z i n en begeerte een n e i g i n g
zinnelijk g o e d en d o o r verstand
het geestelijk en verstandelijk g o e d .
en
H i e r u i t n u ontstaat
en uit d i e n strijd de zeer g r o o t e m o e i e l i j k h e i d o m w e l
handelen. A l s g e n e e s m i d d e l v o o r deze k r a n k h e i d en z w a k h e i d ( m o r b u s
l a n g o r ) der m e n s c h e l i j k e
natuur,
et
w e l k e uit den toestand der materie
ontstond, v o e g d e
de g o d d e l i j k e v o o r z i e n i g h e i d den m e n s c h t o e
zekere
uitnemende
gave,
welke
als een
t.
w,
de o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d
g o u d e n t o o m (fraenum a u r e u m ) het lager aan
het
h o o g e r en het h o o g e r d e e l aan G o d g e m a k k e l i j k o n d e r w o r p e n h i e l d . Deze
oorspronkelijke
additum val
de
niet
essentieel
mensch
dezen
natuur o n g e d e e r d .
gerechtigheid maar
was dus een d o n u n
accidenteel.
gouden
toom
D e toestand
En
toen
afwierp,
nu
superin
den
bleef dan o o k de
van den m e n s c h na den v a l ver-
schilt dan o o k niet meer v a n A d a m s toestand
in p u r i s n a t u r a l i b u s ,
dan een die g e p l u n d e r d , v a n een die naakt i s . E n n a d r u k k e l i j k v e r z e k e r t B e l l a r m i n u s , dat de c o r r u p t i e der natuur niet v o o r t k o m t uit g e m i s v a n eenig n a t u u r l i j k g o e d , n o c h uit het opk o m e n van eenige k w a d e h o e d a n i g h e i d , m a a r alleen uit het verlies, wegens A d a m s zonde, v a n het b o v e n n a t u u r l i j k De
concupiscentie
als v o o r t k o m e n d e
dan o o k , v o l g e n s B e l l a r m i n u s , den m e n s c h Vlak
tegenover
belijdenis
der
goed.
e x c o n d i t i o n e materiae is natuurlijk.
dit r o o m s c h belijden v a n ons leerstuk staat de
Luthersche
Kerk.
M e n v i n d t deze w e l niet i n de
A u g u s t a n a m a a r dan t o c h i n de d o o r M e l a n c h t o n opgestelde logie;
88
) i n de F o r m u l a Concordiae 35
Confessie,
)
die
8 4
Apo-
; ) en eindelijk i n de S a x i s c h e
d o o r M e l a n c h t o n i n 1551,
v o o r het
Trentsche
C o n c i l i e , o p b e v e l v a n K e u r v o r s t M a u r i t s , w e r d opgesteld.
Wan-
neer
blijkt,
dat
men de
deze
roomsche
symbolen
met
elkander
v o o r s t e l l i n g der
v e r w o r p e n is.
R e e d s L u t h e r had i n zijn v e r k l a r i n g o p Genesis 3
iustitiam
non
separatum
fuisse a
aan
quoddam
natura
hominis,
de
menschelijke
donum
als
gezegd:
accidenteel
iustitia o r i g i n a l i s als
superadditum,
accederet,
dus
v e r g e l i j k t , dan
donum, sed
quod
fuisse
natuur,
ab
extra
vere
natu-
22 r a l e m , ut natura A d a e esset d i l i g e r e d e u m .
D o c h niet slechts met
Rome
is hier v e r s c h i l .
maar
ook
onderscheiding en
de
met
toch
de
Gereformeerden
g e l i j k s t e l l i n g v a n dat laatste
vermogens
—
met
de
—
de
oorspronkelijke
Luthersche symbolen vreemd. rechtigheid
qualiteiten
der
gerechtigheid
is
privatie
de
B e e l d G o d s en o o r s p r o n k e l i j k e ge-
w o r d e n hier geidentifieerd.
de
ziel-
aan
I n de f o r m u l a
concordiae
heet het dan o o k m e t het o o g o p den strijd met F l a c i u s , erfzonde
De
tusschen b e e l d G o d s i n r u i m e r en enger z i n
dat
de
is v a n de i n het paradijs a a n g e s c h a p e n
ge-
r i c h t i g h e i d o f beeld G o d s . V o l g e n s de L u t h e r s c h e leer dus is
het 36
beeld G o d s geheel v e r l o r e n , de „ E r l ö s u n g s f a h i g k e i t " , zooals H a s e
)
z i c h u i t d r u k t , bestaat niet meer en de leer v a n „ s t o k en b l o k " is d a n o o k de n o o d z a k e l i j k e
consequentie.
W a t verder de M e n n o n i e t e n betreft is het, bij g e m i s aan d o g m a tische
belijning
voorbehoud laat
zich
tractaat
in
dezen
kring,
raadzaam
niet dan onder
v a n een d o o p s g e z i n d belijden te s p r e k e n .
zeker
M e n n o zelf
i n a l g e m e e n e t e r m e n uit. In zijn tegen a L a s c o gericht van
de
37
M e n s c h w o r d i n g
)
zegt hij : „ d e natuur
was v a n den beginne rein en g o e d geschapen,
maar i n A d a m
zijne
E n i n zijn
ongehoorzaamheid
delicke is
ende
door
Vader
de ende
zijn, r e y n , Evenzoo 38
Gerritsz. voor
schrift
ende M o e d e r ,
gebeelte
w e r d zij v e r d o r v e n . "
klare
kennelijk
sonder
doet
de
U i t de
de F r i e s c h e
en
en
A d a m ende
gelijkenisse
goet )
bekentenisse
van
openbaar,
Eva
Godt
in
sonde, g e r e c h t i c h
Confessie
van
bestanddeelen noemt.
35>
in
het:
„Het
hoe
onzer
aller
beginne nae Christum
ende
Hans
Gron-
heet
de
Godts
geschapen
onverderffelyck." Rijs
en
Lubbert
Geloofsbelijdenis d o o r J a n C e n t z e n i n
1630
D u i t s c h e G e m e e n t e n opgesteld, schijnt
men
echter o p g r o n d v a n w a t d a a r i n het 2 m o g e n o p m a k e n , dat
't
door
met
e
artikel gezegd wordt,
te
m e n z i c h hier n a t u u r l i j k e en niet-natuurlijke
den
mensch
d e n k t en deze laatste beeld G o d s
)
E i n d e l i j k hebben wij h i e r n o g aan toe te voegen dat de S o c i n i a n e n als
zij de
en
evenzoo
haar het
slechts begrip
monstranten
beeld
G o d s bezigen (Cat. R a c o v . q u . 42)
de R e m o n s t r a n t e n
(Conf. R e m . 5, 4 en A p o l . p . 60)
uitdrukking
v o o r het d o m i n i u m i n b r u t a g e b r u i k e n . oorspronkelijke
)
Terwijl
g e r e c h t i g h e i d v o o r S o c i n i a n e n en R e -
bei iets g a n s c h ondenkbaars
met de o o k i n het m o d e r n e
4 0
was. D i t t o c h h i n g s a a m
bewustzijn i n g e w o r t e l d e m e e n i n g ,
dat
23 zedelijk
karakter
alleen t o e g e k e n d
k a n w o r d e n aan w i l s d a d e n o f
aan de subjectieve g e v o l g e n v a n deze daden. conferentie dan
4 2
in
1611
)
spraken
de
4 1
)
O p de H a a g s c h e
R e m o n s t r a n t e n dit g e v o e l e n
o o k uit en i n de D o r d s c h e leerregels w e r d deze h u n n e
n i n g : „ d a t de geestelijke g a v e n o f de h o e d a n i g h e d e n als
daar
zijn:
goedheid,
en d e u g d e n ,
heiligheid, rechtvaardigheid
des
menschen,
dat
zij d i e n s v o l g e n s i n zijnen v a l niet hebben k u n n e n 4 3
worden," Wijl
als hij eerst geschapen w e r d niet k o n d e n zijn, en gescheiden
de belijdenis v a n het leerstuk der o o r s p r o n k e l i j k e ge-
rechtigheid
gelijk
beschouwing
wij z a g e n , o p het i n n i g s t s a a m h a n g t met
onze
o m t r e n t d e n i n zonde g e v a l l e n en d o o r genade her-
mensch,
rekent
i n den w i l
) — als d w a l i n g v e r w o r p e n .
nu
stelden
mee-
zal
w a a r m e n met dit leerstuk i n de
o o k het, v a n
gereformeerd
zedekunde
standpunt, m i n z u i v e r belijden
zijn i n v l o e d oefenen o p de te behandelen
stof.
D e n k t m e n z i c h t o c h de o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d g e l i j k de G r i e k e n , de R o o m s c h e n en ten deele de M e n n o n i e t e n d o e n , als bijkomstig wordt
en
dus
ook
het
supperadditum Denkt met
niet
tot
het wezen der n a t u u r
q u i d wat b o v e n de n a t u u r
men
zich
dan
uitgaat.
daarentegen de o o r s p r o n k e l i j k e
gerechtigheid
de L u t h e r s c h e n als identiek met het b e e l d G o d s , dat is dus
met 's m e n s c h e n zedelijke natuur, dan gaat die
behoorend,
d o o r genade herstelde leven iets b i j k o m s t i g s , een
zedelijke
gevallen
natuur
verloren,
m e n s c h geen
is
er
van
met haar verlies heel zedelijk
s p r a k e meer en o n t b r e e k t
leven
in
den
de m o g e l i j k h e i d
tot zedelijke b e w e r k i n g van wat „ s t o k en b l o k " is g e w o r d e n . En
eindelijk, d e n k t
gerechtigheid
men zich
met
A r m i n i a n e n en S o c i n i a n e n
als o o r s p r o n k e l i j k , gansch onbestaanbaar,
m . a. w .
acht, m e n het v o o r o n m o g e l i j k , dat de zedelijke v o l m a a k t h e i d aan den
eersten
van
zijn w i l s d a d e n ,
denken moet
m e n s c h v o o r a f is g e s c h o n k e n en dus geen v r u c h t is d a n k a n m e n z i c h de g e r e c h t i g h e i d o o k niet
als v o o r a f te zijn w e e r g e s c h o n k e n aan den zondaar, hem
die
door
maar
eigen w i l s d a a d laten trachten te v e r w e r v e n .
M a a r w a a r m e n z i c h nu de o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d naar gereformeerd het g e m i s
belijden
denkt,
ziet m e n i n den g e v a l l e n m e n s c h w e l
d i e r o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d i n den d u b b e l e n z i n
van v e r h o u d i n g en i n n e r l i j k zijn, d o c h d e n a a r G o d s beeld geschapen nat u u r is d a a r m e d e w e l v e r d o r v e n m a a r niet v e r l o r e n . H e t b e e l d v e r l o o r zijn gaafheid m a a r is niet v e r d w e n e n , de t r e k k e n er v a n zijn schier
24 uitgewischt Dit
maar
bedoelen
van
niet de
reliquiae
beeld
v e r n i e t i g d , de zedelijke agens is g e b l e v e n .
gereformeerden
en
rudera, gevallen
Gods
in
den
van
de
geestelijke
natuur
dan o o k wanneer zij spreken
o v e r b l i j f s e l en g r u i s v a n mensch.
en
onsterfelijke ziel met hare
gens w e l k e v e r m o g e n s e v e n w e l , wijl spronkelijke hoedanigheden
in hun
v e r k e e r d k u n n e n w e r k e n en eenig z a l i g m a k e n d g o e d
het
Z i j v i n d e n die d a n i n de vermo-
zij d o o r het verlies der o o r tegendeel
o m s l o e g e n , niet d a n
m i t s d i e n g a n s c h o n b e k w a a m zijn o m
uittewerken.
A l l e e n bij deze b e s c h o u w i n g blijft naast de w e r k i n g der g e n a d e p h y s i c e , de m o g e l i j k h e i d d e n k b a a r v o o r haar z e d e 1 ij k e w e r k i n g . Eindelijk beteekenis
komt
bij gereformeerd
v o o r de g o d g e l e e r d e
belijden van ons
leerstuk
zijn
zedekunde o o k h i e r i n uit, dat het
heenwijst o p het „ g e r e c h t v a a r d i g d uit het g e l o o f " als u i t g a n g s p u n t v a n het n o r m a l e zedelijk leven. K r a c h t e n s het p r a c t i s c h d o e l der h e i l i g e g o d g e l e e r d h e i d o m naast het v o r d e r e n van de eere G o d s , Z i j n K e r k o p aarde profytelijk te zijn, heeft
de g o d g e l e e r d e z e d e k u n d e , met e r k e n n i n g v a n de waar-
h e i d , dat er o o k b u i t e n de K e r k v a n C h r i s t u s zedelijk l e v e n , — zij het ook
gebroken
en
in zijn w o r t e l v e r g i f t i g d — bestaat, v o o r a l het
o o g te r i c h t e n o p den m e n s c h als l i d v a n de K e r k . M i t s d i e n heeft hij
den
mensch
niet
meer als staande i n het w e r k —
maar
als
g e r e c h t i g h e i d nu die de m e n s c h o n d e r
dat
staande i n het g e n a d e v e r b o n d De eerste dat
oorspronkelijke verbond
tweede
in
zijn
verbond
in
te
beschouwen.
hondshoofd
A d a m bezat, heeft hij o n d e r
zijn h o n d s h o o f d
Christus
terugontvangen
en w o r d t z i c h d a a r v a n d o o r het g e l o o f bewust. T u s s c h e n deze t w e e ë r l e i g e r e c h t i g h e i d is e v e n w e l v e r s c h i l . T e r w i j l t o c h de g e r e c h t i g h e i d als v e r h o u d i n g gedacht,
in A d a m
een verliesbaar g o e d was w i j l hij z o n d i g e n k o n , is zij i n den tweeden Adam,
die niet z o n d i g d e wijl hij n i e t z o n d i g e n k o n , een o n -
v e r l i e s b a a r g o e d v o o r zijn u i t v e r k o r e n e n . E n terwijl de g e r e c h t i g h e i d als i n n e r l i j k zijn gedacht,
i n A d a m een h e b b e l i j k h e i d was, waaruit
de qualiteit der v o o r t v l o e i e n d e d a d e l i j k h e i d n o g o n z e k e r was, w i j l d e tweede genade, de g e n a d e der v o l h a r d i n g , h e m niet was
geschon-
k e n , is zij i n d e n tweeden A d a m een h e b b e l i j k h e i d w a a r u i t de qualiteit der
voortvloeiende dadelijkheid
zeker
is, wijl i n C h r i s t u s o o k
de
genade der v o l h a r d i n g aan zijn h e i l i g e n g e s c h o n k e n is. I m m e r s het b e e l d G o d s , dat i n de gemeenschap met C h r i s t u s aan de
25 wedergeborenen in
Adam
w o r d t ingeplant, en w a a r d o o r de t r e k k e n v a n het
uitgewischte
beeld
worden
hersteld,
v o l m a a k t en z a l het eens w o r d e n o o k i n de Uit
deze
i s i n alle deelen
trappen.
g e r e c h t i g h e i d C h r i s t i bloeit alle h e i l i g i n g als uit haar
wortel op.
III.
E i n d e l i j k heb i k u n o g o p een drietal g e v o l g e n te wijzen, w e l k e uit een z e d e k u n d e die met ons leerstuk rekent, v o o r het leven v o o r t v l o e i e n . H e t n o n scholae sed v i t a e , t o c h , zal i m m e r s o o k hier g e l d e n . A l l e r e e r s t k a n deze z e d e k u n d e een d a m o p w e r p e n tegen de p a n t h e ï s t i s c h e s t r o o m i n g , die d o o r het geestesleven v a n o n z e n tijd gaat. Ik
wees
er
u
zooeven
op,
hoe de p a n t h e ï s t i s c h e t r e k die de
n i e u w e r e p h i l o s o p h i e eigen is en de protestantsche t h e o l o g i e , v o o r zoov e r zij niet o p gereformeerden baar is i n de z o o g e n a a m d e In
g r o n d s l a g staat, k e n m e r k t , o o k zicht-
godgeleerde
deze z e d e k u n d e n u w o r d t
zedekunde.
het zedelijk l e v e n
genaturaliseerd
en tot een o n t w i k k e l i n g s p r o c e s g e m a a k t , waarbij de m e n s c h m i n o o r z a a k is v a n zijn daden als de roos v a n haar Duidelijk
even-
geuren.
k o m t dit uit bij S c h l e i e r m a c h e r , wiens i n v l o e d o p de
g o d g e l e e r d e z e d e k u n d e g r o o t e r is dan die v a n R o t h e . Had en
toch
geest
Schelling
hetzelfde
i n zijn eerste p e r i o d e g e l e e r d , dat
zijn
en
dit i n zijn tweede p e r i o d e
natuur
verscherpt
tot de s t e l l i n g : de g r o n d v a n n a t u u r en geest, het absolute is d e identiteit v a n het reale en i d e a l e ; en z a g hij i n de n a t u u r een p r o ces waarbij z i c h i n r e g e l m a t i g e n v o o r t g a n g het h o o g e r v o l k o m e n e uit
het m i n d e r
volkomene
o n t w i k k e l d e , zijn identiteitsysteem
had
h e m i n het l e v e n v a n den geest de h e r h a l i n g v a n dit proces d o e n zien
en
overal,
menschheid
de
zoowel
onvolkomene doen Deze
gedachte
zedekunde
in
God
als
in
het geestelijk
l e v e n der
o n t w i k k e l i n g en g r o e i v a n het v o l k o m e n e uit het aanschouwen. nu
van
dat
zegt:
Hij
Princip
„Der
wijst der
letzte
daarbij
op
Philosophie"
E n d z w e c k des
zegt dan o o k J o d 1,
i n de 44
uit-
als
terecht
Slcheiermacher
)
Ich
en
heeft
S c h e l l i n g het t h e m a v a n S c h l e i e r m a c h e r s ethiek het eerst heeft gesproken.
overgebracht
Schelling
Schelling's „ A b h a n d l u n g v o m uit het jaar
1795
waarin deze
I c h ist, die F r e i h e i t s g e s e t z e z u
26 N a t u r g e s e t z e n , u n d die N a t u r g e s e t z e z u Freiheitsgesetzen z u m a c h e n ; i n der N a t u r I c h , i m I c h N a t u r h e r v o r z u b r i n g e n . " Bij
deze
groot
o m z e t t i n g v a n het zedelijk l e v e n i n een p r o c e s dreigt
gevaar,
God
immers
dus
verliest m e n è n de t w e e h e i d
en m e n s c h , w i j l beide i n d i t proces d e e l e n ; è n de
tusschen tegenstel-
l i n g t u s s c h e n g o e d en k w a a d , w i j l het k w a a d de lagere o n t w i k k e ling wil
van
het g o e d w o r d t ; è n het rechtsbesef,
ontbreekt
om
te
bepalen
Schleiermacher
op
(sollen)
zedewet,
in
slechts
te
de doen
wat recht is.
d e v r a a g naar d e n
wijl de
gebiedende
H e t is b e k e n d ,
g r o n d v a n het
hoe
moeten
d a n o o k ten a n t w o o r d gaf, dat m e n h i e r
h a d met een v o r m o v e r g e n o m e n uit de j o o d s c h e
w e t g e v i n g w a a r i n de g o d d e l i j k e w i l als s o u v e r e i n g e d a c h t was. De
beoefening
nu
eener
godgeleerde
z e d e k u n d e die met
4 5
)
ons
leerstuk rekent, z a l er toe k u n n e n l e i d e n k r a c h t e n s het b e g r i p v a n het r e c h t
o o k i n het leven de tweeheid tusschen G o d en m e n s c h te
h a n d h a v e n . D a a r m e e w o r d t de m e n s c h e l i j k e w i l l e k e u r afgesneden, want niet de m e n s c h m a a r G o d bepaalt wat recht i s ; de zedewet niet slechts als o p e n b a r i n g van G o d s sou vereinen w i l g e d a c h t , m a a r als dat w e r k e l i j k zijnde g e ë e r d en 's m e n s c h e n v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d staande g e h o u d e n . Immers
ziet m e n
oorzaak
h i e r een m e n s c h e l i j k e n factor die als
tweede
w i l l e n s en wetens handelt e n dus de w e r k e r zijner d a d e n
is. Is de v a n h e m uitgaande actie dus tegen de zedewet, d a n is hij er de o o r z a a k v a n , dat hij i n zijn v e r p l i c h t i n g t e g e n o v e r die zedewet te
kort
wetens dit
schoot
en
gedaan
doen
mitsdien
heeft
zal
schuldig.
Over
hij b e r o u w h e b b e n .
wat
hij w i l l e n s en
W a n t wel wortelt
i n een zijn, d o c h dit zijn is niet het o o r s p r o n k e l i j k e en
dat het dit niet is, d a a r v a n is niet G o d , m a a r de m e n s c h o o r z a a k . Vervolgens vaar
k a n deze z e d e k u n d e b e h o e d e n tegen een a n d e r
en w e l tegen dat, h e t w e l k d r e i g t uit d e n d u a l i s t i s c h e n h o e k .
V o o r a l i n het v e r b r e k e n v a n d e n s a m e n h a n g tusschen genaden a t u u r l e v e n w e r k t het d u a l i s m e n a d e e l i g . ping
tusschen
paedagogisch van
de recht
p r e d i k i n g en voor
de
de
en
H e t k e n t geen a a n k n o o -
onbekeerden;
het
mist een
o p v o e d i n g ; het m i s k e n t de e e n h e i d
het l e v e n v o o r en n a de b e k e e r i n g . V a n d a a r dat d i t d u a l i s m e
eigenlijk de
ge-
geen
woord
kinderkens
wereldmijding voudig
te een
heeft
voor
verhinderen
tot
de
onbekeerden; gevaar loopt
Jezus
te
komen
en met zijn
g a n s c h s t u k van het r i j k e m e n s c h e n l e v e n een-
afsnijdt.
D e beoefening echter eener godgeleerde z e d e k u n d e die met ons
27 leerstuk rekent, zal er toe k u n n e n l e i d e n , krachtens het b e g r i p v a n oorspronkelijke tieel
in
g e r e c h t i g h e i d als niet
's m e n s c h e n
natuur,
n a t u u r o o k i n het leven te O o k de o n b e k e e r d e
de
accidenteel m a a r essen-
samenhang
tusschen g e n a d e en
handhaven.
blijft
h i e r m e n s c h , dat is te z e g g e n beeld-
d r a g e r G o d s en dus z e d e l i j k w e z e n .
W a n t w e l v e r l o o r het b e e l d
zijn g a a f h e i d , maar de r u d e r a en reliquiae die b l e v e n zijn j u i s t genoegzaam
om
bewustzijn
hem
geven
alle
van
onschuld
schuld
en
te b e n e m e n , d o o r dat zij h e m i n dit b e w u s t z i j n ligt het
aan-
k n o o p i n g s p u n t v o o r de p r e d i k i n g . O o k het i n z o n d e o n t v a n g e n en g e b o r e n k i n d k a n , afgescheiden nog
van
daaraan van
wat de h e i l i g e D o o p , als sacrament beteekent
en
verzegelt,
wijl
het
van
wedergeboorte,
de r u d e r a en r e l i q u i a e
het b e e l d G o d s bezit als het „ t o t zijn verstand g e k o m e n i s " ,
v o o r w e r p v a n zedelijke b e w e r k i n g zijn. En zelf
ook
het
leven
van
d e n bekeerde is evenals die
niet v a n wezen v e r a n d e r d .
mogens,
bekeerde
I n zijn z i e l w e r k e n dezelfde v e r -
alleen zij w e r k e n n u anders en de zede wet w a a r d o o r
de
uit die v e r m o g e n s o p k o m e n d e actie w o r d t g e n o r m e e r d is n o g altijd dezelfde,
alleen
hij
staat
tegenover
die zedewet anders.
H e t is
dus niet, dat hij vele n i e u w e d i n g e n m o e t d o e n als h a d d e hij een „nieuw
4 6
gebod"
)
n i e u w , dat is anders.
ontvangen, Het
maar
hij
doet
dezelfde
dingen
r i j k e menschenleven met zijn h u i s e l i j k e
en maatschappelijke en p o l i t i e k e w e r e l d , met zijn w e r e l d v a n wetenschap en k u n s t heeft hij dus niet als „ d e w e r e l d " te v l i e d e n , m a a r in dat m e n s c h e n l e v e n nu
om
de
eere
de d i n g e n te d o e n , anders d a n i n zijn eertijds,
Gods
en alleen wat hij niet ter eere G o d s k a n
d o e n , w i l hij n u niet m e e r En
eindelijk
wustzijn
voor
roomsche Op
punt
heeft
verdienen
verbond
deze
zedekunde
het protestantsch
be-
dreigt
van
R o m e voor de protestantsche
wereld
gevaar.
Rome wij
door
v e r z w a k k i n g b e w a a r d blijven bij het i n d r i n g e n v a n
denkbeelden.
dit
drieërlei
kan
doen.
en
met
haar
kunnen,
daarmee
leer, dat C h r i s t u s heeft v e r d i e n d o p d a t
het g e n a d e v e r b o n d weer
m e n s c h e l i j k e actie t o e g e k e n d . volmaakte
zedelijk l e v e n ,
omgezet i n een w e r k -
verdienstelijkheid
als
voor
G o d aan
de
E n wijl het de iustitia o r i g i n a l i s , het een
superadditum
in A d a m
stelt,
o o k het v o l m a a k t e zedelijk l e v e n i n d e n christen als een superad-
28 ditum
quid,
steld.
V a n d a a r d a n o o k de o n d e r s c h e i d i n g v a n h o o g e r e en lagere
als b o v e n de natuur
zedelijkheid, klooster
en
van
consilia
een
moraal
en
van den mensch uitgaande
ge-
praecepta v a n een m o r a a l v o o r het
v o o r de w e r e l d .
Z o o w e l naar de
norm
dezer lagere, als naar d i e dezer h o o g e r e z e d e l i j k h e i d k a n de m e n s c h z i c h v o o r G o d verdienstelijk Rome
heeft
maken.
met haar leer van de r e c h t v a a r d i g m a k i n g , waarbij
r e c h t v a a r d i g i n g en h e i l i g i n g i n de eene daad der justificatio saamv a l l e n , die twee v e r m e n g d en d a a r d o o r aan het zedelijk l e v e n zijn wortel
ontnemen.
E n ten laatste heeft R o m e d o o r haar leer v a n de K e r k aan deze de taak gesteld den m e n s c h tot C h r i s t u s te b r e n g e n , i n s t e ê v a n aan Christus
de
taak
te
laten den
m e n s c h tot de K e r k te
brengen.
V a n d a a r d a n o o k dat bij R o m e niet m e e r G o d zelf i n Z i j n W o o r d maar
de
Kerk
i n haar
l i b r i c a s u u m conscientiae en l i b r i p o e n i -
tentiales tot i n de k l e i n s t e b i z o n d e r h e d e n het zedelijk l e v e n n o r m e e r t . D e beoefening eener g o d g e l e e r d e zal
wat
A d a m als verliesbaar g o e d v e r l o r e n w e r d , i n C h r i s t u s als
in
er
z e d e k u n d e d i e met ons leerstuk
rekent,
toe k u n n e n l e i d e n , o m k r a c h t e n s
de
s t e l l i n g , dat
o n v e i l i e s b a a r g o e d w e r d t e r u g o n t v a n g e n en k r a c h t e n s de scherpe o n d e r s c h e i d i n g v a n r e c h t v a a r d i g i n g en h e i l i g i n g , v o o r ons zijn
het
voor
genadeverbond
God
uitgesloten
zuiver te
en
mitsdien
houden.
Alle
bewust-
de v e r d i e n s t e l i j k h e i d
onderscheiding
tusschen
l a g e r en h o o g e r z e d e l i j k h e i d , wijl alleen i n C h r i s t u s het v o l m a a k t e gegeven is en d o o r de m y s t i e k e unie der z i e l met H e m , het zedelijk leven in
uit
dezen
wortel
opbloeit,
terug
te
dringen.
En,
de w e t het beeld v a n den naar G o d s b e e l d geschapen
l i g t en
in
dien
oorspronkelijk
rechtvaardigen
wijl
mensch
m e n s c h het beeld
v a n de wet l a g , de wet als o n v e r a n d e r l i j k e n o r m v o o r het zedelijk leven i n eere en
dat
l e v e n m i t s d i e n niet d o o r de K e r k , maar d o o r
Gods W o o r d genormeerd
te
houden.
H e e l ons zedelijk l e v e n d o o r de onze
verhouding
deze
laatste
zedelijk
en
is
tot door
God de
als
wet G o d s g e n o r m e e r d , z o o w e l
tot de naasten, want i m m e r s o o k
eerste bepaald.
Vandaar
dan ook,
g o d s d i e n s t i g leven hier s a a m v a l l e n . H e t
dat
godsdienstig
leven zedelijk en het zedelijk leven g o d s d i e n s t i g is.
Zoo naar
mocht
ik
gereformeerd
u
dan, beginsel
na
eerst
te
hebben
èn onder godgeleerde
uiteengezet zedekunde
wat èn
2
9
o n d e r het leerstuk der o o r s p r o n k e l i j k e g e r e c h t i g h e i d m o e t verstaan worden,
de
beteekenis v a n dit leerstuk zoo f o r m e e l als m a t e r i e e l
v o o r de gereformeerde
z e d e k u n d e i n het licht stellen. T r a c h t t e d i t
te d o e n d o o r u te b e t o o g e n , hoe het r e k e n i n g h o u d e n met dit leerstuk de g o d g e l e e r d e z e d e k u n d e formeel een a f h a n k e l i j k e en p o s i tieve
wetenschap
doet
blijven,
w a a r d o o r zij haar t h e o l o g i s c h k a -
rakter- en materieel haar v r i j h o u d t van pantheistische en deistische d e n k b e e l d e n aan de eene, en m i n z u i v e r c h r i s t e l i j k e aan de andere zijde, w a a r d o o r
zij
haar
gereformeerd
karakter
bewaart.
Terwijl
i k u ten laatste i n het o p w e r p e n v a n een d a m tegen de pantheistische s t r o o m i n g i n het geestesleven van o n z e n t i j d ; het
behoeden
tegen de g e v a r e n die uit d e n deistische h o e k d r e i g e n en e i n d e l i j k i n het bewaren v o o r v e r z w a k k i n g van het protestantsch b e w u s t z i j n bij het
indringen
v a n r o o m s c h e d e n k b e e l d e n als o p
het d r i e ë r l e i
g e v o l g v a n de beoefening d i e r z e d e k u n d e v o o r het l e v e n wees. M o c h t dit m i j n b e t o o g u v a n de j u i s t h e i d v a n P h i l a l e t e s z e g g e n bij v e r n i e u w i n g o v e r t u i g d o f er bij a a n v a n g v o o r h e b b e n g e w o n n e n en zij de beoefening aan onze universiteit eener g o d g e l e e r d e zedekunde
die
met
het
leerstuk
der
oorspronkelijke
gerechtigheid
rekent, b e v o r d e r l i j k aan d e n b l o e i van dat zedelijk l e v e n , h e t w e l k i n zijn b e w u s t h e i d
en
wederzijdsche
het l e v e n der g o d d e l i j k e o e c o n o m i e , ongerept woest,
was,
bewilliging eens
d o o r uwe en mijne zonde
doch in
afspiegeling van
i n den eersten
mensch
w e r d g e b r o k e n en ver-
en d o o r den C h r i s t u s , die tot
de zijnen zegt : i k
heet u niet meer dienstnechten m a a r v r i e n d e n — als o n v e r l i e s b a a r g o e d is h e r s t e l d .
N a U a l l e n m i j n d a n k te h e b b e n gebracht v o o r u w t e g e n w o o r d i g h e i d aan deze plaats, waarbij i k ten zeerste waardeer het n i e u w e blijk v a n p e r s o o n l i j k e g e h e c h t h e i d , dat gij m i j n w a a r d e v r i e n d e n uit R o t t e r d a m — het g a U en u w K e r k w e l , de G o d des vredes
ga
v o o r t i n haar zijn Gemeente te v o l m a k e n — d o o r h e d e n herwaarts te
komen
te
spreken
mij
hebt
tot U
die
geboden, meer
blijft
mij
nog
bijzonder aan
over
een
woord
onze U n i v e r s i t e i t zijt
verbonden.
H o o g e e r z a m e H e e r e n D i r e c t e u r e n der V e r e e n i g i n g v o o r h o o g e r onderwijs kleed
met
op de
gereformeerden
g r o n d s l a g , als z o o d a n i g tevens
be-
b e s t u u r s h o o g h e i d over deze U n i v e r s i t e i t ! o n t v a n g t
30 mijn
dank
door
mij een z o o g e w i c h t i g a m b t als i k dezen d a g a a n v a a r d , o p -
tedragen.
v o o r het v e r t r o u w e n dat gij i n mij hebt w i l l e n stellen Zoo
d o o r voortgezette studie als l e v e n s e r v a r i n g ,
maar
b o v e n a l d o o r G o d s genade, bij t o e n e m i n g o v e r t u i g d v a n de waarheid
der
onder
beginselen
opzien
tot
w a a r v a n o o k gij de dragers zijt, koester i k ,
den
Heere
niet te z u l l e n b e s c h a m e n . terdam
G o d , goede h o p e
Uw
vertrouwen
E i s c h t e het b e l a n g der K e r k v a n R o t -
niet o n v e r w i j l d m i j n plaats als dienaar des W o o r d s i n haar
m i d d e n te verlaten, i k b r e n g u tevens mijn d a n k , dat gij d o o r uitstel te g u n n e n o o k dit b e l a n g h e b t w i l l e n v o r d e r e n . Hoogachtbare
Heeren
Curatoren
dezer H o o g e s c h o o l ! o p U w
aanbeveling door Heeren Directeuren benoemd, niet
kan
weet i k , dat
deze
steunen o p het bezit van sporen, reeds i n dat d e e l der
h e i l i g e g o d g e l e e r d h e i d h e t w e l k i k thans m e e r b i z o n d e r z a l h e b b e n te bearbeiden v e r d i e n d , m a a r eer op b l i j k e n v a n niet te o n g e s c h i k t e w e r k k r a c h t i n een a n d e r deel dezer wetenschap g e g e v e n . M o g e het, w a a r mij het onwaardeerbaar v o o r r e c h t te b e u r t v i e l i n de v o l l e k r a c h t des levens tot deze taak te zijn wetenschappelijken
arbeid
geroepen en het mij aan lust tot
niet ontbreekt, onder de goede
gunste
G o d s w o r d e n g e s c h o n k e n o o k w e l d r a te doen b l i j k e n , dat d o o r U w invloed
de k a t h e d e r v o o r g o d g e l e e r d e z e d e k u n d e en geschiedenis
der i d o l o l a t r i e niet a l te o n w a a r d i g is bezet. Hooggeleerde H e e r e n Professoren voortaan mijn ambtgenooten! de
welwillendheid
van
sommigen
uwer,
die i k o p ander g e b i e d
reeds v o o r l a n g m o c h t o n t m o e t e n , v r o e g e r o n d e r v o n d e n , m a a r v o o r a l het hartelijk w e l k o m en de g u l l e v r i e n d e l i j k h e i d w a a r m e d e gij-allen mij thans zijt tegemoet getreden doen m i j , zonder u w m e e r d e r h e i d i n kennis en e r v a r i n g te v e r g e t e n , de s a a m w e r k i n g met u aan deze U n i v e r s i t e i t i n o p g e w e k t h e i d aanvaarden. V r a a g i k daarbij u w aller steun,
i n z o n d e r h e i d v a n U , M i j n e H e e r e n leden der T h e o l o g i s c h e
faculteit! Is
toch
bovenal van
meer
vraag
ik
dien van
U , hooggeleerde
Kuyper!
d a n een zijde de o p m e r k i n g g e m a a k t , dat
de
z e d e k u n d e z i c h i n d e n t e g e n w o o r d i g e n tijd o v e r v e r n i e u w d e n b l o e i m a g v e r h e u g e n , dien b l o e i , waar deze wetenschap naar gereformeerd beginsel
w o r d t beoefend te b e v o r d e r e n , z a l v o o r t a a n o o k v a n mij
w o r d e n g e ë i s c h t . B i j de zeer nauwe v e r h o u d i n g n u w a a r i n o p het erf
der
gereformeerde
theologie
de z e d e k u n d e tot de d o g m a t i e k
staat, is mij de steun v a n U , d e n d o g m a t i c u s i n onze U n i v e r s i t e i t , o n m i s b a a r . D a n , i k weet, dat i k niet tevergeefs bij U a a n k l o p . I n
3i wat i k — zij het met i n n i g e d a n k b a a r h e i d h i e r gezegd — v a n u w nobel
vriendenhart,
u w rijk
genadeleven
en u w massieve weten-
schap tot dusver m o c h t genieten, l i g t mij w a a r b o r g v o o r de t o e k o m s t . Weledele
Heeren
Studenten
aan
deze H o o g e s c h o o l ! aan
uwe
v o r m i n g v o o r t a a n mede te w e r k e n , acht i k een schoone m a a r tevens zeer ernstige taak.
N a a r de b e d o e l i n g der stichters onzer U n i v e r -
siteit was het niet m a a r een i n r i c h t i n g ter beoefening v a n de w e tenschap
i n het
leven
te
roepen,
en
ook
niet
alleen
om
het
beginsel
van G o d s Souvereiniteit, door Calvijn gegrepen
met
een
geestkracht
die i n wat n a h e m k w a m n o g niet is g e ë v e n a a r d , o p
dit
weer
in
gebied ons
goede
maatschappij
tot eere te
vaderland en K e r k
brengen,
—
en
doch o m
door
d i t alles
k o n het zijn o o k d a a r b u i t e n
weer v o o r dit b e g i n s e l te w i n n e n .
—
H e t is
d a a r o m , dat i k mijn taak aan u w v o r m i n g te besteden niet b e p e r k t acht
tot
het
aanbrengen
niet als afgedaan raat i n v e r b a n d
v a n w e t e n s c h a p p e l i j k apparaat, en o o k
b e s c h o u w w a n n e e r v o o r u w bewustzijn dat appaz a l zijn gezet met ons b e g i n s e l , m a a r m e e n
moeten
uitstrekken
tot
i n w e r k i n g o p het
haar
ook
te
gemoedsleven.
En
ziet,
als d a n iets i n staat is o p dezen v o o r mij z o o z o n n i g e n
dag
een
d r o e v e s c h a d u w te w e r p e n , d a n is het w e l de
gedachte,
d e n m a n te m o e t e n missen naast, neen achter w i e n i k z o o gaarne tot u w a r e g e k o m e n . H i j , onze onvergetelijke D r . v . d . B e r g h , met zijn
r i j k e g a v e n v a n v e r s t a n d en hart, d o o r genade
gesierd, had
h i e r i n z o o v e e l v o o r u k u n n e n zijn. G o d heeft het anders g e w i l d . I k weet het, z u l k e m a n n e n zijn niet te v e r v a n g e n . M a a r m o c h t het mij verg u n d wezen, iets v o o r u te w o r d e n v a n wat hij v o o r u geweest z o u zijn. Bij
deze
opvatting
mijner
taak
vraag
ik
u
niet
slechts
mijn
c o m m i l i t o n e s te zijn o p het g e b i e d der wetenschap, m a a r o o k m i j n vrienden van
hen,
te w i l l e n w o r d e n die
het
stille
i n d i e n h o o g e r e n z i n w a a r i n dat g e l d t
heiligdom van
het
gemoedsleven
voor
elkander ontsluiten. Z a l het o n d e r w i j s i n de faculteit der h e i l i g e g o d g e l e e r d h e i d mij uiteraard
eerder
die
voorbereidt
zich
in aanraking aan
brengen
deze
met
U,
Universiteit voor
Mijne
Heeren
het
treffelijk
w e r k v a n de b e d i e n i n g des W o o r d s , het o n d e r w i j s mij tijdelijk o p g e d r a g e n i n de geschiedenis der nieuwere wijsbegeerte, z a l naar i k hoop,
ongezochte
gelegenheid
tot a a n r a k i n g
bieden o o k met U ,
M i j n e H e e r e n S t u d e n t e n der andere faculteiten. dus
E n waar i k d a n
v o o r t a a n aan U w v o r m i n g h o o p m e d e te w e r k e n ,
w o r d e de
32 w e t e n s c h a p ons n i m m e r „ d i e hohe, die h i m m l i s c h e G ö t t i n " en e v e n m i n „ e i n e t ü c h t i g e K u h , die mit B u t t e r v e r s o r g t " , maar het k o s t e lijk i n s t r u m e n t w a a r d o o r het een m e n s c h e n k i n d g e g u n d i s , d o o r te d r i n g e n tot de gedachten G o d s , w e l k e i n de h e m e l s c h e en aardsche dingen
zijn
ingedrukt
o m , waar hij dus de w a a r h e i d der d i n g e n
v i n d t , zeer z e k e r i n hare toepassing o o k het g e l u k v a n zichzelf en zijner m e d e m e n s c h e n te b e v o r d e r e n , m a a r h o o g e r n o g d a n d i t : i n h e i l i g e b e w o n d e r i n g neer te k n i e l e n v o o r dien E e u w i g e , uit
Wien
en d o o r W i e n en tot W i e n alle d i n g e n zijn. I k heb g e z e g d .
AANÏEEKENINGEN.
1)
Examen
van het o n t w e r p
Dordrechtse
Synode
deelde
leere
een ige
samenspraken,
der
van tolerantie, 1619
der r e m o n s t r a n t e n
Nederlandse
versterking ende
Anno
van
van de l i e f h e b b e r s
naamen
van
Liefde
h e i d des E u a n g e l i u m s
met
te v e r e e n i g e n .
d o o r een g e n o o t s c h a p
formulieren
o m de l e e r e i n de
vastgesteld
van
eenigheid
de
veroor-
Voorgesteld
in
voorstanders
geschreven,
tot
der w a a r h e i d , o m d o o r de v l e i j -
en V e r d r a a g z a a m h e i d
niet afgeleid
te
v a n de
zuiver-
worden.
Dit vrij zeldzaam geworden werk, waarin naar aanleiding van de onrechtzinnigheid van den Zwolschen predikant v. d. Os door D r . A . Comrie predikant te Woubrugge en N
Holtius predikant te Koudekerk, een onderzoek werd ingesteld omtrent het in
den titel
vermelde doen der „toleranten", verscheen in den vorm van samenspraken.
De vijf samensprekers zijn: Orthodoxus, een Rechtzinnige, Pantanechomenus, een A l verdragende, Adiaphorus, een Onverschillige, Philalethes, een Waarheidlievende, Euruodius, een Breeden weghoudende. Philalethes is Comrie zelf. Het werk met
de X e
Holland
verscheen
van
1753—1759 te Amsterdam bij Nicolaas B i j l , doch werd
Samenspraak gestaakt, wijl Holtius door den pensionaris der Staten van
niet onduidelijk te verstaan was gegeven, dat verder geschrijf hem in groote
moeielijkheid zou brengen. Men kan over dit Examen van tolerantie uitvoerig bericht vinden bij Ypey en Dermout
Geschiedenis der
Nederlandsche Hervormde
Kerk. I l J e deel p. 489—495.
De
beschouwing daar over het werk en zijn opstellers gegeven draagt het kenmerk van het eigenaardig standpunt van de schrijvers dezer geschiedenis. De
bedoelde
staat
des
voor
de
plaats uit de 9e samenspraak
Rechtschapen oprechting
Philalethes zegt:
„want
van
waarin gehandeld wordt:
Menschen,
Over
den
als s t a a n d e o n d e r een
wet
h e t w e r k v e r b o n d t, vindt men p. 144 waar
van het regt of verkeert
begrip van den eersten staat des
Menschen, welke gemeenlijk de s t a a t d e r R e g t h e i t genaamd wordt, hangt zeer veel
af,
en het heeft invloedt of zeer veele voorname stukken der Godgeleertheit ten
goede of ten kwade, als haast blijken zal." 2)
O. ZOckler, die Lehre
vom
Urständ
des Menschen, geschichtlich und dogma-
tisch-apologetisch untersucht. Gütersloh, C. Bertelsmann, 3)
P. F. Keerl, Die Schöpfungsgeschichte
maicr 1861.
1879.
und die Lehre vom Paradies. Basel Bahn-
— Het eerste d e e l : Der Mensch, dos Ebenbild Gottes; sein Verhältnis zu
Christo und zur Welt. 41
Carl
Hase
in de voorrede
van zijn
Handboek van Protestantsche Polemiek
3
34 tegenover de Roomsche kerk p. I I . Wanneer Hase aan de door mij geciteerde woorden laat voorafgaan: Maar ik kan niet inzien, hoe uit de H . Schrift, uit de idee der menschheid,
of uit deze of gene wet of b e h o e f t e
ons kenbaar
de plaats door Schleiennacher bewusztseins 5)
des g o d s d i e n s t i g e n
geestes
wordt, dat Adam zóó of zoo geschapen i s ; hangt dit laatste samen met an d i e T h a t s a c h e n
des f r o m m e n
Selbst-
¡n de dogmatiek toegekend.
Dr. A . Kuyper,
Uit het Woord. 2e Serie. 2e. bundel. De Leer der verbonden.
hoofdst. 3. Hoe het verbondswezen voortvloeit uit het eigen wezen Gods.
6)
Confessio Basiliensis prior. Articulus I I : De Homine. Disputatio I V :
Confitemur,
Hominem ab initio secundum D e i imaginem, iustitium et sanctitatem
integre factum. Cf. H . A . NJemeyer, Collectio Confessionum in Ecclesiis Refomatis Publicatorum p. 88. 7)
Confessio Helvet. I.
Art. 7.
Von dem menschen.
Der mensch, die
volkomnest bildnus gottes off. erden, under allen sichtbaren crea-
turen, die edelste und fürnemste, der ist usz lil) und seel zusammen gesetzt. ist tödtlich, die seele ontodtlich, diser mensch als er von Gott recht
Der lib
und wol ge-
schaffen war, ist er durch sin eigne schuld in die sünd gefallen. Niemeijer a. w. p, 106. 8)
Catechesis. Heidelbergensis.
Quaest 6. N u m ergo Deus hominem ita pravum et perversum condidit ? Resp. vera
Nequáquam:
Imo vero
iustitia, et sanetitate
bonum et ad imaginem sui condidit eum, hoc est,
praeditum, ut Deum creatorem suum recte cognosceret,
ex
animo diligeret, cum eo beatus in aeternum viveret: idque ad eum laudandum et celebrandum.
Niemeijer a. w. p. 431
matae Nederlandicae p . 9)
en H . E . Vinke L i b r i Symbolici Ecclesiae Refor-
307.
Confessio Helvetica I I .
A r t . 8.
Fuit homo ab initio a Deo conditus ad imaginem D e i , in iustitia et sane-
titate veritatis. bonus et rectus. Niemeyer a. w. 477. 10)
Cañones Synodi I )ordrechtanae.
Tertium
et quartum doctrinae caput, de hominis corruptione, et conversione ad
Deum ei usque modo. Articulus primus.
H o m o ab initio ad imaginem D e i conditur, vera et salutari sui
creatoris et rerum spiritualium notitia in mente, et iustitia in volúntate et corde, puritate in omnibus affectibus ex o m a t us, adeoque totus sanctus fuit. Reiectio Err or urn.
II. Q u i docent: „Dona spiritualia, sive habitus bonos, et virtutes, ut sunt bonitas, sanctitas, iustitia, in volúntate
hominis cum primum crearetur, locum habere Tionpo-
tuisse, ac proinde nec in lapsu ab ea separari."
Pugnat enim hoc cum descriptione
imaginis D e i , quam Apostolus ponit Ephes I V , vers 24. tibi illam describit ex iustitia et sanetitate, quae omnino in volúntate locum halient. Niemeijer a. w. p . 708 en 713 en V i n k e a. w. p. 430 en 438. 11) Confessio Gallicana. Art. 9. Credimus hominem creatum purum et integrum, et imagini Dei conformem. Niemeyer a. w. p. 12)
331.
Confessio Scoticana.
A r t . 2: De creatione hominis. Confitemur et agnoscimus hunc Dominum Deum nostrum, creasse homineum, vide-
35 licet primum nostrum parentem Adamum in imaginem et similitudinem suam, Gen. I : 27. C u i sapientiam, dominium, iustitiam, liberum arbitrium, et darum sui ipsius notitiam dedit: adeo ut in tota hominis natura nulla potuerit notari imperfectie Niemeyer a. w. p. 342. 13)
Confessio Belgica.
Art. 14. Credimus, Deum ex terrae pulvere, hominem creasse, et ad suam imaginem et similitudinem fecisse atque eflbi masse; bonum nempe, instum, et sanctum. Qui sese arbitrio ad divinam voluntatem per omnia componere posset. Vinke a. w.
p. 231.
(Ex
Symbolische Schrtften enz.
14)
Actis Syn.
p.
Dordr.) vlg. J . J . v. Toorenenbergen.
De
23.
Articuli X L I I . Eduardi V I .
Peccatum originale. Peccatum originis non est (ut fabulantur Pelagiani, et hodie Anabaptistae repetunt) in imitatione Adami situm, sed est vitium et depravatio naturae cuiuslibet hominis ex Adamo
natural iter propagati, qua fit ut ab o r i g i n a l i i u s t i t i a , quam longissime
distet. A . Niemeijer a. w. p. 593. Confessio Anglicana. Art. I X . De peccato originali. Peccatum originis non est (ut fabulantur Pelagiani) in imitatione Adami situm, sed est vitium et depravatio naturae cuiuslibet hominis ex Adamo naturaliter propagati, qua fit ut ab o r i g i n a 1 i i u s t i t i a quam longissime distet. Niemeijer a. w. p. 603. 15) Confessio Westmonasteriensis. Cap. I V . De creatione. § 2. Postquam omnes
alias
creaturas condidisset Deus, creavit hominem marem et foe-
minam, animabus inditis rationalibus ac immortalihus; imbutos cognitione, iustitia, veraque sanetitate, ad suam ipsius imaginem; habentes in cordibus suis inscriptam D i vinam legem, simul et eandein implendi vires non tarnen sine quadam violandi possibilitate; libertati siquidem permissi erant voluntatis suae haud immutabilis.
Praeter
aulem hanc in cordibus eorum inscriptam legem de non coinedendo ex arbore .-«cientiae boni
malique mandatum insuper aeeeperunt; quod certe quam diu observabant,
com-
munione Dei beati erant, dominiumqe habebant in creaturas. Niemeijer. a. w. in Appen dice p. 8. 16)
Dat wel naar luthersch, maar juist niet naar gereformeerd belijden „beeld Gods''
en „oorspronkelijke
gerechtigheid" indentisch zijn, wordt nog al eens over het hoofd
gezien. Zoo in de Real-Encyklopädie Ebenbild
Gottes door
Schoeberlein
van Herzog en Pütt (2e uitg.) in het artikel : en. in dat o v e r :
Ursprüngliche
Gerechtigkeit des
Menschen door Cremer. 17)
Wilhelmus a Brakel. Redelyke Godtsdienst I. (14e
uitgave).
N a op p. 13 eerst gesproken te hebben van „het beeldt Godts nauw genomen" en „het beeldt Godts breed genomen" zegt hij op p. 262. Cap. X § 25 : „Om dit beeldt Gods wel te verstaen soo moet men daer in drie sake onderscheydentlyk aenmerken : Namentlijk, de grondt, de geeyste heden. 18)
is de geestelykheyt Het g e v o l g B. de
is de
forme, ende het gevolgh.
De g r o n d t , ofte het vooraf
en redelijkheyt der ziele.
De f o r m e zijn de hoedanig-
heerschappye."
Moor, Commentarius perpetuus
in yoh.
Marckii
Compendium.
Pars Tertia. Cap. X I V . De integritate. § V en § V I . Quod attinet ad
ea,
quae constituerunt imaginem D e i in primo homine, haec
36 eadem modo, uti fit ab Auetore nostro, recenseri videas a Zach. Ursino et Gttil. Bucano, in Gerhardi Locis Comm. T o m I I . loc. de Imagine Dei § 28 p. 96. Constituit vero
hanc imaginem, ñeque ut pars praeeipua,
nedum ut quod unice
imaginis divinae ideam in homine absolvit; sed ut pars imaginis quoque constitutiva, juxta aliam potiorem, quae nomen imaginis saepe sibi vindicat quamque omnino antecedit: Natura
an'wiae spiritualis
Princeps J>orro imaginis
19) Non
et immortalis
cum facultalibus
suis intelligendi
huius pars est hominis bonitas seu
et volendi.
rec/itudo.
Petrus van Mastricht: Theoretico—Practica Theologia. L i b III. Cap. I X . $ 29. est igitur Dei imago in nomine, nisi conformitas hominis, qua suo modo refert
summam Dei perfectionem. Est conformitas, in quo cum vestigio congruit, et per quam omnis similitudo Dei in homine, ad imaginem coneurrit: qua suo modo, homo Deum refert,
h. e.
communia. in
talia ostentat, quae aliquatenus Idque
tandem
et
per analogiam, sibi cum Deo sunt
in nobilissima quadam perfectioue, quae conspicitur, tum
ipsa hominis e s s e n t i a ,
tum in f a c u l t a t i b u s
animae
primis, tandem in
v i i t u t i b u s harum facultatum. 20) Handelingen X V I I : 28. 29. 21) O p Genesis I X : 6 teekent Calvijn aan: Siquis objiciat imaginem illam deletam esse:
solutio facilis est, monere adhuc aliquid residuum, ut praestet non parvo digni-
tate homo. Op
Jac.
I I I : 9.
Si quis objiciat, deletum Adae peccato fuisse Dei imaginem in
humana natura: fatendum
quidem est fuisse misere deformatam, sed ita ut lineamenta
adhuc quaedam appareant. Justitia et rectitudo, bonique appetendi libertas sublata est: sed manent praeclarae multae dotes, quibus bestias praecellimus. 22)
In
Meyers Kritisch
exegetischer Kommentar
über das N.
T. zegt Schmidt in
zijn verklaring op den brief aan Ephese naar aanleiding van 4 : 24 „ D i e adjectivische Auflössung: w a h r e , nicht blos scheinbare Gerechtigkeit und Heiligkeit (Chrys, Luther, Castal, Beza, Calvin, Grot, u. d- Meisten) ist willkürlich und matt. De
Moor zegt echter
locum
Eph. IV
oper. torn 5 p. álij&eiaq
in zijn Commentarius Cap. X I V § 6 p. 31.
194. § 146, Observat. Auctor: Quod expositio ilia, qua ó
de Sancto studio veritatis accipitur, adeo ut genitivus 1 ;ijq d
dicat, circa quod versatur ófíióitjq, si gevitivus
Porro, quod ad
: 24. at!inet, contra Coccejum in Comment in Epistol. ad Ephesios
rr/c; áí.tj&fLnq
r? ,•
ly&eiaoobjectum
nulla magnopere subtiütate se commendet.
Contra,
juxta communem interpretationen accipitur a t t r i b u t i v e ,
ad qualitatem justitiae et sanctitatis magis determinandum, adeo ut iustitia et sanctitas veritatis tantundem sit ac justitia et sanctitas vera; 1. sequimur familiärem
Hebraeis
loquendi modum, quibus saepissime substantivum, quod ab alio regitur, est loco adjectivi;
id quod scriptores N . T . imitantur. 2. Sensum hoc fundit commodissimum; dum
nihil
simplicius est, quam justitiam et sanctitatum v e r a m
rrjv xu&riQÓrtjcu
hie notaii opposite ad
rijq otiQxóq Ilebr. I X : 13. sive sanctitatem ceremonialem, et maxime
opposite ad vxoxytotv sive pietatis speciem exteriorem. Simili loquendi forma memoraverat Apostolus vers. 22. ráq im&vpiaq Calvijn teekent op deze plaats aan: qui
rf¡q ánázr\q,
id est, concupiscentias sedutrices.
Genitivus v e r i t a t i s ,
loco epitheti positus est,
tam justitiae quam sanctitati convenit. Utramque enim sinceram oportere esse ad-
monet: quia hie cum Deo negotium est, qui nullo fuco decipitur. Ook
is niet onbelangrijk
generaliter
wat
accipias, s a n c t i t a s
consecrati. Verum non displicet
hieraan
voorafgaat:
J u s t i t i a m pro rectitudine si
quiddam erit altius: hoc est puritas qua sumus Deo ita distinguí, ut sanctitas quidem ad primam legis
tabulam, justitia autem ad secundam pertineat.
37 23)
Conf. Bélgica. Art. 14: praeclara illa omnia d o n a quae a Deo acceperat, amisit.
24)
v. Mastricht. a. w. I X § 33.
25)
Institutionis II, II, 12. A c illa quideni vulgaris sententia, quam sumpserunt ex
Augustino, mihi placet, naturalia dona fuisse corrupta in nomine per pcccatum, supernaturalia autem exinanitum fuisse. Het schijnt mij toe, dat de hoogleeraar Scholten in zijn Leer der Hervormde
Kerk
I. p. 309 (4e uitgave) Calvijn hier ten onrechte van inconsequentie beschuldigt. Het is maar de vraag van welk staudpuut uit men de menschelijke natuur beziet. 26)
Exodus
33 : n a .
E n de Heere
g e l ij k e e n m a n m e t z i j n v r i e n d 27)
Zie
Winer
Comparitive
lichen Kirchcnparteien. het
arlikcl 28)
Cañones
Darstellung
p. I I en 51.
Jerusalem, et
sprak tot Mo/es aangezicht aan aangezicht, spreekt. des Lehrbegriffs
der verschiedenen christ-
Rudolph Hofmann Symboliek, p. 147 en 168 en
Synode
decreta
1672
in de
Concilii
Real.
E n e . V I . vlg. p. 578 8
Tridentini.
Sessio Quinta. Dccretum de peccato originali. I.
Si quis non conlitetur, primum hominem A d a m , quum mandatum Dei in para-
diso fuisset transgressus, statim sanctitatem et iustitiam, in qua constitutus fuerat, amisisse
: anathema sit.
Editie Richter. Leipzig 1853. 29)
p.
13.
Catechismus Concilii Tridentini. —
Postremo Deus ex
limo terrae hominem sic corpore affectum, constitutum effinxit,
ut non quidem naturae ipsius vi, sed divino beneficio immortalis esset et impassibilis. Quod autem ad animam pertinet, eum ad imaginem et siinilitudinem suam formavit, liberumque ei arbitrium tribuit;
onnes praeterea
motus animi atque appetitiones ita
in eo temperavit, ut rationis imperio minquam non parerent. T u m originalis justitiae admirabile donum addidit, ac deinde caeteris animantibus praeesse voluit. 30)
J.
sätze der
A . Mühler geeft in zijn Symbolik oder Darstellung
Katholiken
und
Protestanten,
der dogmatischen Gegen-
— Zehnte, unveränderte Original-Auflage,
Mainz 1888. op p. 30 de volgende noot: „ D i e Päpste Pius V und Gregor X I I I haben folgende Sätze verurtheilt: Art X X I . Ilumanae naturae sublimatio et exaltatio in consortium divinae naturae debita fait integritati primae conditionis, ac proinde naturalis dicenda est, non supernatural is.
Art X X V I .
Integritas conditionis non fuit indebita
naturae humanae exaltatio, sed naturalis eius conditio. Hiernach ist die in den früheren Ausgaben vorgetragene Ansieht, dasz die Lehre von dem d o n u m supernaturale primi hominis zwar allgemein bei den Theologen gefunden werde und im ganzen katholischen Systeme begründet sei, dasz sich jedoch die Kirche noch nicht formell darüber ausgesprochen habe, zu berichtigen." 31)
F.
Principien
1836.
C.
Baur
und
Der
Gegensatz dec Katholicismus
Hauptdogmen
der
beiden Lehrbegriffe.
und
Protestantismus
nach den
— Zweite Ausgabe, Tübinge
In een noot op p. 105 zegt Baur, na Be'larminus bericht omtrent het oordeel
van Pius V en Gregorius X I I I te hebben aangehaald:
„Dem
ungeachtet hat Möhler
gewagt, wie wir schon gesehen haben, diesz in Zweifel zu ziehen, ja sogar geradezu zu behaupten, dasz es nur ein von der Kirchenlehre zu unterscheidendes Theologumenon sei. W i e kan aber ein orthodoxer Katholik, müssen wir hier fragen, behaupten, dasz
nicht Kirchenlehre sei, was
Kirche erklärt haben?
docli zwei Päpste ausdrücklich für die Lehre der
Ist ihm dieser Widerspruch gegen die Auctorität der Päpste
entgangen, oder achtet er es so gering, sich durch sie nicht binden zu lassen, sobald es sein Interesse zu erfordern scheint."
3» 32)
Disputationum
versus
Roberti
Bellarmini
Politiani,
S. R.
christianae Jidei, adversus litiius tcmforis Haeretkos;
E.
Cardinalis,
de contra-
Lutetiae Parisiorum, Sump-
tibus Petri Billable M D C X X . Tomus Quartus. donum fuisse
De
Gratia
recliludinem,
J>rimi hominis,
quam primus
Liber unus. Caput V .
homo in crealione accej>it. —
Supernaturale p.
15.
Scien-
dum est igitur P r i m o, hominem naturaliler constare ex came et spiritu, et ideo partim cum bestiis.
partim cum Angelis communicare naturam et quidem ratione carnis et
communionis cum bestiis, habere propensionem quandam ad bonum corporale, et sensibile, in quod fertur per sensum, et appetitum; ratione Spiritus et communionis cum Angelis habere
propensionem ad bonum spirituale, et intelligibile, in quod fertur per
intelligentiam et voluntatem. E x his autem diversis, vel contrariis propensionibus existere in uno eodemque
homine pugnam
quandam, et ex ea pugna ingentem bene agendi
difficultatem, dum una propensio alteram impedit. Sciendum s e c u n d o, divinam providentiam initio creationis ut remedium a Ihiberet httic morbo, seu langori naturae humanae, qui ex conditione materiae oriebatur, addidisse homini donum quoddum insigne, iustitiam videlicet originalem, qua veluti a u r e o quodam f r a e n o
pars
inferior parti superiori, et pars superior Deo facile subjecta
contineretur. Sic autem subjectam
fuisse
carnem spiriiui, ut non posset ipso invito
moveri, neque ei rebellis fieri, nisi ipse fieret rebellis D e o ; in potestate tamen spiritus fuisse, rebellem Deo fieri et non fieri. p. 17. — Quare non magis differt status hominis post lapsum Adae a statu eiusdem in puris naturalibus, quam differat spoliatus a nudo; neque deterior est humana natura, si culpam originalem detrahas; neque magis ignorantia et infirmitate laborat, quam esset et laboraret
in puris naturalibus condita.
doni naturalis carentia,
Proinde corruptio naturae, non ex alicuius
neque ex alicuius malae qualitatis accessu, sed ex sola doni
supernaturalis ob Adae peccatum amissione profluxit. 33)
Apol. C. A . p. 53 sq. Justifia originatis habitura erat non solum aequale tempe-
ramentum qualitatum corporis, sed etiam haec dona, notitiam dei certiorem, timorem dei, fiduciam dei, aut certe rectitudinem et vim ista efficiendi. Idque testatur scriptum, cum inquit, hominem ad imaginem et similitudinem dei conditum esse (Gen. 1, Quod
27.)
quid est aliud, nisi i n homine hanc sapientiam, et iustitiam effigiatam esse,
quae deum apprehenderet
et in qua reluceret deus, hoc est, homini dona esse data
notitiam dei, timorem dei, fiduciam erga deum et similia? (vgl. p. 52: Propras viribus posse diligere deum super
omnia, facere praccepta dei, quid aliud est quam habere
iustitiam originis?) 34)
Formula Concordiae p. 640.
(Peccatum orig.) est privatio concreatae in paradiso iusiitiae originalis sive imaginis dei, ad quam homo initio in veritate, sanctitate atque iustitia creatus fuerat. 35)
Confessio. Saxonia. 2. p. 53 sq.
iustitia originalis non tantum fuit acceptatio generis humani coram deo, sed etiam in ipsa natura hominum lux
in mente, quia firmiter assentiri verbo dei poterat, et
conversio voluntatis ad deum et obedientia cordis congruens cum indicio legis dei, quae menti insita erat. Winer, a. w p. 50. 36)
p. 198.
Hase. Hutterus
Redivivus
oder Dogmatik der Evangelisch-Lutherischen
Kirche,
Nur dieses ist bedenklich an der K . L . , dass, wenn zum Ebenb. alle rel.
Anlage gerechnet
wird, durch ihren Verlust das W e z e n des Menschen verletzt, u
die E r l ö s u n g s f ä h i g h
zerstört erscheint.
39 37)
Opera Menno
Symons,
Boecken en Schriften,
Ofte Groot Sommarie,
dat is, Vergaderingk
't samen in een vervaet ende in Druck
Beminders
der
in V yaer
ons Heeren,
Waerheydt
ter
Anno
Eeren
1646,
Godts ende haeren noesten welvaert.
fol. 683 en
Gedruckt
869.
38)
Zie Winer a. w. p. 51.
39)
Confess: der vereenigde Friesche en Duitsche Gemeenten:
A t . 2.
van syne
vernieuwt door sommige
Hominem fecit deus, quem prorsus condecoravit sapientia, ingenio etintel-
lectu super creaturas
omnes eumque dominum omnium illarum constituit et praeterea
secundum imaginem suam divinam in iustitia et sanctimonia vera ad immortalitatem creatum in paradiso posuit. 40)
Cat. Racov.
qu. 42.
Sciendum est, imaginem D e i — potestatem hominis et
dominium in omnes res a Deo conditas supra terram designare. 41)
Men zie hierover Charles Hodge Systematic Theologie, Volume I I . Chapter V .
Original State of Man. § 6. This view of man's original state (sc. Pelagian and Rationalistic Doctrine) is the necessary consequence of the assumption that moral character can be predicated only of acts of the will or of the subjective consequences of such acts. This principle which precludes the possibility of original righteousness in A d a m , precludes also the possibility of innate, hereditary depravity, commonly called original s i n ; and also the possibility of indwelling sin, and of habits of grace. — Hodge laat hierop een klemmend betoog voor het tegenovergestelde opinie volgen. 42)
Schriftelicke
sommighe
van .dien.
conferentie, gehouden in 's Gravenhaghe
Kercken-dienaren:
Aengaende
in den jare 1611,
do Godlicke Praedestinatie
tusschen
metten aencleven
Ter ordonnantie van de E d . M o g . Heeren Staten van Ilollandt ende West-
Vrieslandt Ghedruckt in 's Gravenhage, By Ilillebrandt Jacobsz Drucker Ordinaris van de E d . M o g . Heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt, Anno 1612,
p. 250.
De Remonstranten wilden wel toestemmen, dat God den mensch verrijkt had in het v e r s t a n d „met een h a b i t u s c i e n t i a e oft becly vende kennisse van overnatuerlijcke dinghen, in de a f f e c t e n
met een inghestorte heylichheydt, hope, vreese e t c , maer
inde w i l l e en mocht volgens hen soodanighen instortinghe niet geschieden, als die nae haren aerdt vry was om oft het goede, oft het quade te willen, ende naer haer werck goedt
oft quaedt ghenaemt te werden.
In de Gheestelijcke doot
en werden
eygentlijck te spreken, de Gheestelijcke gaven van des menschen wille niet gescheyden, dewijl sy
nogh i n deselfde
gheweest zijn, maer alleen een vryheyt om 't goede of
't quade te moghen doen." 43;
Zie Aant. 10.
44)
F. Jodl. Geschichte der Ethik
45)
A . Wuttke. Handbuch
46)
Dat
in der
der christlichen
Neueren
Philosophie.
Sittenlehre.
I. p.
II
Band. p.
172.
233.
in het Christendom niet een „nieuw gebod" is gegeven en dit dan ook
niet in Joh. 13 : 34 en evenmin in I Joh. 2 : 8 en II Joh. 5 bedoeld wordt, is door den hoogleeraar Kuyper nog onlangs betoogd in zijn: Het werk van den heiligen Geest. Deel III, hoofdst. X X I X .
