--
Technische Universiteit Eindhoven
Discussiebijeenkomst 19 september 1997 Bestuurscommissie Vredescentrum TUE Multidisciplinair Centrum voor technische vraagstukken van vrede & veiligheid
"Ontwricht Internet de samenleving?"
DISCUSSI EBIJ EEN KOMST 19 SEPTEMBER 1997
"ONTWRICHT INTERNET DE SAMENLEVING?" Analyse van de invloeden van moderne communicatietechnieken
BESTUURSCOMMISSIE
VREDESCENTRUM Multidiciplinair Centrum voor technische vraagstukken van vrede & veiligheid
()
T T
V
INLEIDING Ontstaan van Internet DAGPROGRAMMA CURRICULUM VITAE ACHTERGRONDINFORMATIE 1. Ingenieur op het world wide web (Matrix 2/97) 2. Ontwricht encryptie de samenleving? (Arnoud Engelfriet) 3. Het Internet als metafoor (prof.dr. P.H.A. Frissen) 4. Een grenzenlose wereld dreigt de samenleving uiteen te vallen (interview met Mr.Donner) 5. Explosieve toename van beeldschermklachten ... DOELSTELLINGEN VREDESCENTRUM TUE COLOFON
ONTSTAAN VAN
IN I'EFI!NET
Begin jaren zeventig werd in de Verenigde Staten een project opgezet om de centrale computers van een aantal universiteiten met elkaar te verbinden. Dit resulteerde in een communicatienetwerk waarmee allerhande data en programma's werden uitgewisseld. Eind zeventiger jaren ontstonden binnen de universiteiten tevens computernetwerken. Om communicatie tussen de netwerken mogelijk te maken moest een speciale taal (protocol) ontwikkeld worden. Het succes van dit protocol bleek uit het ontstaan van allerlei netwerkservices. Dit was het begin van internet. Het internet bleek een groot succes. Binnen korte tijd sloten ook universiteiten en onderzoeksinstellingen uit het buitenland zich aan op het net. Specifieke protocol len die werkten op het orginele protocol werden ontwikkeld voor de diverse functies waarvoor het net gebruikt werd: datatransport. electronic mail, gebruik van computers op het netwerk. Met de ontwikkeling van het protocol Gopher werd het voor de gebruikers mogelijk om op eenvoudige wijze informatie te verkrijgen van een groot aantal computers. Bijzonder aan Gopher was dat de gebruiker de computer waarop de betreffende informatie stond niet hoefde te weten; met behulp van eenvoudige menu's kon de gebruiker snel contact krijgen met de juiste computer. Met de ontwikkeling van het protocol http (HyperText Transfer Protocol) werd het mogelijk gemaakt om met grafische hulpmiddelen naar informatie te zoeken. Men kon nu door enkel te klikken met de muis en zonder te weten waar de informatie vandaar kwam. de gevraagde informatie verkrijgen. Met het ontstaan van een groot aantal onderling verbonden http-servers werd het World Wide Web (www) geboren. De mogelijkheden en voordelen van internet blijken legio te zijn. Aanvankelijk was internet een soort data- en postsysteem dat nog geen of nauwelijks interactiviteit kende. Of je kreeg informatie, of je stuurde deze weg. Tegenwoordig is interactiviteit juist een van de grote voordelen van internet dat bijna ongekende mogelijke biedt met de huidige krachtige computers. Deze communicatievorm met multimediamogelijkheden is enorm populair en biedt ongekende mogelijkheden die met telefoon en fax niet mogelijk zijn. Zo hebben de afgelopen maanden meer dan 400.000 miljoen mensen naar de Marsfoto's van de NASA kunnen kijken, foto's die nog maar net bij NASA zelf waren binnengekomen.
Internet is de laatste jaren dan ook zeer populair geworden buiten de universitaire en onderzoekwereld. Dat heeft natuurlijk ook te maken met de ontwikkeling van snelle en relatief goedkope PC's en modems. Daarnaast is door de grote gebruiksvriendelijkheid van het net de drempel naar het fascinerende Internet voor veel mensen erg laag geworden. Informatie is prive toegankelijk geworden en kan steeds meer op maat gemaakt worden. Tegenwoordig zijn er talloze instellingen en zelfs particulieren op het internet te vinden: universiteiten. overheden. bedrijven (kranten. winkels. omroepen). particulieren. stichtingen. belangengroepen. scholen. Iedereen zit er op en wil erop. De mogelijkheden van internet lijken vooralsnog niet uitgeput. Waar ligt de grens? Wat betekent internet voor de samenleving? Tijdens het forum zal nader ingegaan worden op enkele maatschappelijke vraagstukken die internet oproept.
HET PROGRAMMA
Yriidlg. 19 SepteliDer 1997 - 13. 30 uur tot 16.00 uur BlAUIE IAAl-AUDlrOI1IUI-rUE
fHOGHAllA 13. 30 uur 0 PEl I I G
door rector IJdgniliclls TlIE. prol.dr. Ilrtin Hell 13. 40 uur K 0 H rEI I lEI 0 I I G
door dd.QYoorzitter prol.dr. Annelies vln BronsNiik { 1i!C. B, TlIE, i id fJestllllrsCoflllllissie vredescentrulIl J 13. 45 uur :'J1IfHlfLlH.SAIJ!!j..f.YEK._.~ door Ir. J. P. H. Donner, vaorz itt er KHf? U. 05 uur
_~_.lIJ!1.HIET_§H_ge.fKBd~H!!l§lJl!!I(':'
door prof. dr. Pilul !rissen. KUB U.25 uur PHO!.DH. JOSEPH fEIIEKBAUI. lIT, _~J.!.,[f..I{IET
14.45 uur
u. S A
AID PO!!ll_:
PAUlE
15. 00 uur ! 0 HUI 0 I S C US S I E !!Jet spn:kers en forlllJieden:
prof. dr. Pilul de BTl!. Ide. il&l. TlIE ir. Hilrrie llris. ~loorzjtter KO'lE Arnoud Eng8lfriet, STACK 15. 00 uur S lUI
rII
G door dallvoorzl t ter prof. dr. Annel ies Yin Bronsl/iik
Naam Geboortedatum Geboorteplaats: Werkadres
mr J.P.H. Donner 20 oktober 1948 Amsterdam Wetenschappe1ijke Raad voor het Regeringsbeleid 1968 1974
Opleiding
Huidige functie vanaf 1993 Vorige functies ... 1976-1981 1981-1990 1982-1984 1990-1992
Europees eindexamen Gymnasium-B Doctoraal Nederlands Recht, Vrije Universiteit Amsterdam Onderzoek University of Michigan, Ann Arbor, Michigan, USA Voorzitter Yetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid YRR
Medewerker Ministerie van Economische Zaken, Buitenlandse Economische Betrekkingen Raadadviseur Ministerie van Justitie, Stafafdeling wetgeving publiekrecht Gedetacheerd bij de Tweede Kamer t.b.v. RSV Enquetecommissie Lid Yetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid YRR
Huidige nevenfuncties vanaf 1994 vanaf 1995 vanaf 1995 vanaf 1995 vanaf 1996
Voorzitter Centre for European Security Studies, Groningen Lid Stichtingsbestuur Katholieke Universiteit Brabant Lid curatorium Stichting Maatschappelijk Ondernemen Middenen Kleinbeddjf Voorzitter Tijdelijke Adviescommissie Toezicht Telecommunicatie en Post (TATTP) Voorzitter Vereniging tot christelijke verzorging van geestes- en zenuwzieken "Vereniging Bennekom"
Vorige nevenfuncties 1991-1992 1992 1993-1994 1995-1996
Voorzitter Commissie toewijzing etherzendtijd voor Commerci~le Omroep Lid Commissie Sanering omvang visserijvloot Voorzitter commissie toekomst Openbaar Ministerie Lid Commissie Onderzoek Publieke Omroep
Publikaties Artikelen op het terrein Europees recht, Staatsrecht, Pub1iek recht overheidsbeleid
recht, Vreemdelingenen diverse terreinen
Rapporteur EBN rapport "Vierde bestuurslaag" Rapporteur EBN rapport "Europa: Wat nu?" (WRR-Voorstudie nr. 91)
curriculum vitae
Prof. dr P.H.A. Frissen
P.H.A. Frissen (1955) is hoogleraar Bestuurskunde aan de Katholieke Universiteit Brabant en zelfstandig bestuurskundig adviseur. In 1989 promoveerde hij cum laude op het proefschrift 'Bureaucratische cultuur en informatisering'. Voor dit proefschrift ontving hij de Samsom H.D. Tjeenk Willinkprijs 1985·1989 en de G.A. van Poeljejaar· prijs 1989 van de Vereniging v~~r Bestuurskunde. Een overzichtsartikel over organisa· tiecultuur in het tijdschrift M&O werd in 1987 bekroond door de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. Hij geeft leiding aan het KUB·EUR onderzoeksprogramma 'Jnformatisering in het openbaar bestuur'. In dit programma wordt zowel fundamenteel onderzoek als opdracht· research verricht naar de politieke, bestuurlijke en organisatorische betekenis van informatie- en communicatietechnologie. Hij publiceerde aileen en met anderen dertien boeken en ruim honderdtwintig bijdragen aan boeken, tijdschriftartikelen, congrespapers en rapporten. In onderwijs, onderzoek en advisering richt hij zich vooral op vraagstukken van sturing, cultuur en informatisering. In het jaar 1993-1994 was hij als fellow verbonden aan het Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (NIAS) te Wassenaar. In het verlengde daarvan verscheen recent van zijn hand het boek 'De virtuele staat. Politiek, bestuur, technologie: een postmodern verhaal' (Academic Service, Schoonhoven,1996). Hij is (kern)docent aan de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur, het TIAS, de Master of Public Management opleiding, Defensie Leergangen, de opleiding tot Executive Master in Information Management. Op dit moment is hij tevens voorzitter van de commissie 'Brede herwaardering privatisering loodswezen' in opdracht van de minister van Verkeer en Waterstaat.
JOSEPH WEIZENBAUM
Joseph Weizenbaum is Professor of Computer Science and a member of the Laboratory for Computer Science at the Massachusetts Institute of Technology in the USA. At the beginning of his career with computers, circa 1950, he worked on the Bush Differential Analyzer, an analoge computer, and helped to design and build a digital computer at Wayne University in Detroit, Michigan. In 1955, after a journeyman career as a programmer-analyst, he became a member of the General Electric team that designed and build the first computer system dedicated to banking operations. Among his technical contributions is the list processing system SLn' and the natural language understanding program ELIZA. Professor Weizenbaum has held academic appointtnents at Harvard University, at the Harvard Graduate School of Education,
Stanford University, the Technical University of Berlin and the
University of Hamburg in Germany. He holds a D.Sc.(h.c.) degree from Adelphi University in New York. Professor Weizenbaum is the author of Computer Power and Human Reason (Freeman, Inc. San Francisco, CA. 1976) which he wrote while a Fellow at the Institute for Advanced Studies in the Behavioral Sciences, at Stanford
~d
subsequently as a Vinton Hayes Research Fellow at Harvard University. He
is
a
Fellow of the American Association for the Advancement of Science, a member of the New York Academy of Science, and of the European Academy of Science. He is also on the National Advisory Council of the Fellowship of Reconciliation and on the Advisory Committee for Disarmament Programs of the American Friends Service Committee. He is on the editorial boards of a number of Journals, among them the
Journal of Educational Computing Research and ReUgion and Intellectual Life.
Joseph Weizenbaum
HIGH TECHNOLOGY AND THE HUMAN PREDICAMENT The lesson that recent catastrophies such as that at Chemobyl and the Challenger disaster should teach us is that we have begun to construct systems of such great complexity. that we are unable to control them. This is surely true of military systems worldwide. It is time that scientists. engineers and intellectuals consider terminating the faustian pact we have made with our science and technology. A moratorium on Big Science appears to be an urgent necessity if we are to achieve peace on this planet.
6
Curriculum vitae Persoonlijke gegevens Naam: Geboren: Woonplaats: E-mail:
Arnoud Peter Engelfriet 11 december 1974 te Geldrop Geldrop
[email protected]
Opleiding VWO: Gymnasium beta (1987-1993). Technische Universiteit Eindhoven 1993-heden. Studierichting: Technische Informatica, afstudeerrichting Bedrijfsinformatica. Aktiviteiten naast mijn studie Van december 1995 tot en met oktober 1996 was ik voorzitter van STACK, de studentencomputervereniging van de TV Eindhoven. Op dit moment heb ik zitting in de PR- en verificatie-commissie en ben ik redacteur van de STACKPOINTER, het verenigingsorgaan. Tijdens mijn bestuursjaar heb ik onder andere een cursus E-mail en Internet voor aankomende eerstejaars studenten georganiseerd. Daarnaast heb ik prive deelgenomen aan een aantal forums over Internet, onder andere als discussieleider bij een jubileumcongres van de Jonge Democraten in Twente. Op Internet modereer ik de Usenet discussiegroep comp. securi ty. pgp. announce, bedoeld voor aankondigingen en nieuws over het encryptie- en authenticatieprogramma "Pretty Good Privacy" (PGP). Interessen Als voorzitter van MCGV Stack kreeg ik regelmatig te maken met conflicten betreffende auteursrechten en criminaliteit op Internet. Aangezien er nog veel onduidelijkheid bleek te bestaan over van toepassing zijnde wetgeving, heb ik de STAcK-werkgroep "JUR" voorgezeten. Het rapport van deze werkgroep werd gepubliceerd in juli 1996 en is te vinden op de volgende URL: http://www.stack.nl/%7Egalactus/jur /. Een van de onderwerpen waar ik me mee bezighoud is anonimiteit en privacy op het Internet. Een inleidend artikel van mijn hand over dit onderwerp verscheen in het maandblad Tekstlblad] van maart 1996. Ik onderhoud een index van Internet-diensten en documentatie over dit onderwerp op een van mijn websites, deze is te vinden op de volgende URL: http://www.stack.nl/%7Egalactus/remailers/. Voor het hierboven genoemde programma "Pretty Good Privacy" heb ik een uitgebreide handleiding met tips, vragen en antwoorden geschreven. Deze handleiding is te vinden op de volgende URL: http://www.pgp.net/pgpnet/pgp-faq/.
1
ACHTERGRONDINFORMATIE
em ~~~~------------------------------------------------~-----------------N
Web. Oat was helemaalleuk. Ik kon zelf informatie klaar zetten,
di~ ,anderen
op
elk tijdstip en elke plek konden lezen.
Kaartje 'lk zag op het World Wide We'!:f'dat Noorwegen een soort geografische homepage voor zijn sites had en ik dacht 'dat is leuk, dat doe ik ook voor Nederland'. Dus scande ik een kaarlje in en lekende daar wat bolletjes op met verwijzingen naar de sites van toen nog voornamelijk universiteiten. Het voordeel van werken aan een universiteit is je ,AmersrQort
vrijheid om dergelijke initiatieven te ne-
(764). tJJ
men. De pagina draa ide fysiek via een
c,~r!1 (7 1
Hqag C Er>'H~
...
ge. Redelijk snel al had ik die naam
HHrl(
!.f.t.ll'
Dutch Home Page erbij geplakt.
t:M:.V
'Via, via hoorden mensen van het be-
.
Ro' ,.
- ... "..
~
)'
'N;,
subdirectory van de vakgroep-homepa-
.,,~:,''''l-::'''':";(:,J:~ '.
Slaan. Ik kreeg van aile kanlen berichljes
Ingenieur op het
World Wide Web
Meer don vijfduizend mensen bezoeken dogeliiks op het World Wide Web de Dutch Home Page (DHP). Deze po gino (http://www.dhp.nl) geeft een overzicht von de meeste Internet-sites in Nederlond. Oprichter en 'brein ochter I
de DHP is TUE· ingenieur Heini Withogen.
MATRIX 2119'l7
zoek aan de TUE en sprak in de !rein re-
als iemand weer een nieuwe sile had
gelmalig met Joep Brand, de toenmalige
ontdekl. De DHP werd veel gebruikt en
netwerkbeheerder van het TUE-Reken-
steeds meer mensen wilden ook ver-
centrum. Via hem en via mijn werk leer-
meld worden. Ik dacht toen nog dat ik
de ik langzamerhand meer over compu-
het wei bij zou kunnen houden. lk bleef
temetwerken. Alles stond nog in de kin-
gewoon een paar uur langer op de TUE
Dutch Home Page is een
derscht>enen. We hadden een netwerkje
en Yond het allemaal even leuk.
jaar of vier geleden eigenlijk
binnen de vakgroep en op een gegeven
'Bovendien had ik hulp gekregen van ie-
'Die
als een aardigheidje begon-
moment ging ik electronic mail gebrui-
mand van het Nationaal Lucht- en
nen. Oat er nu zoveel gebruik van wordt
ken om buiten de deur te communiceren.
Ruimtevaartlaboratorium. Hi; had me
gemaakt, is natuurlijk iets om trots op te
Stuurde je een bericht weg, dan kwam
de vraag gemaild of die naam Dutch
zijn. Het leek me destijds wellel;lk om op
dat een dag later eens aan. Verder ont-
Home Page in het Engels niet een nega-
een kaarlje van Nederland de sites aan te
dekte ik de elektronische nieuwsgroepen,
tieve betekenis had. Een Amerikaan ver-
geven en via hyperlinks de mogelijkheid
waarmee wetenschappers allerlei zaken
telde ons dat er met deze benaming
te geven om door te k1ikken. Het ging
snel onderling konden verspreiden. Je
niets mis was. Het kwam tot samenwer-
toen om een stuk of lien verschillende
nam'ineens kennis van dingen nog voor-
king met Mark Overmeer en sindsdien
pagina's. Die waren zo in beeld gebracht.
dat er officieel gepubliceerd werd.
ontwikkelen we samen.
'lk deed in die tijd een promotie-onder-
'Vervolgens kwam het World Wide
'We moesten bijvoorbeeld steeds op-
AAN
nieuw oplossingen vinden om het enor-
mljn huidige werk, het is allemaal even
me aantal sites goed te ontsluiten. De si-
boeiend. Misschien had ik al heel rijk
tes passen allang niet meer mooi naast
kunnen zijn, als ik die Dutch Home Page
elkaar op een kaartje van Nederland.
anders had opgezet. Maar geld verdie-
Cebruikers kunnen nu inzoomen op een
nen is nooit het uitgangspunt geweest.
bepaald deel van het land en bovendien
Het ging om de 101 en de contacten. De
op thema zoeken. Ook hebben we een
site is ontstaan in de tijd van 'het-net-isvan-iedereen'.
overzicht van homepages van andere
'Geld ver-
land en gemaakt. Als ik zo'n buitenland-
Een
jaar of twee, drie geleden had je niet
se homepage tegen kwam, scande ik een
dienen is
atlaskaartje van het betreffende land in,
kunnen zeggen van:
nooit het
jullie kunnen ver-
uitgangspunt ge'weest'
dat kost je geld. Bin-
verkleinde het en kleurde het in met de kleuren van de vlag.
Twintig
meld worden, maar
nen no-time had een ander het dan gratis
'De 'hobby-fase' zijn we nu allang voor-
hij. Het bijwerken is nu een halve dagtaak voor
IT!]
iema~.
Ik aileen al krljg zo'n
grote publiek Ik ben nu bijvoorbeeld
gedaan. Of de bedrijven had den gezegd
projectleider van het project City On-line
van: dan neem je ons toch niet op. Nu
twintig e-mailtjei; per dag van mensen
van VNU en Wegener. Deze twee grote moeten ze wei op de DHP staan, willen
die lets te vragen hebben. Het gaat om
uitgevers willen graag hun informatie ze serieus genomen worden als site. Dat
serieuze vragen van bedrijven, maar
per stad op het net zetten. We beginnen
zou een overweging zijn om administra-
ook om verzoeken van mensen die een
steeds met een uitgebreide informatie-
tiekosten te vragen, Voor de rest willen
eigen home-page over hun kat vermeld
analyse en maken er vervolgens een
we het met de genoemde advertentie-in-
willen hebben. Dan moeten we uitleg-
mooie jas omheen.
kornsten proberen. Het zou leuk zijn om
gen dat zoiets nie! ech! interessant is
nu geld binnen te gaan krijgen om de
voor de DHP.
'lk ben altijd in de fortuinlijke positie ge- Dutch Home Page verder uit te kunnen
'We hebben ook een mailinglist voor
weest dat ik van mijn hobby mijn werk bouwen:
mensen die elke week een overzicht met
kon maken. Mijn stud ie, mijn promotie,
de nieuwste veranderingen willen ont-
•
vangen. lntussen hebben zich daarbij al tienduizend mensen gemeld. Het onderhoud kost veel tljd en geld. Er is nu een constructie in voorbereiding om de
Neurale netwerken
Dutch Home Page een zelfstandig be-
Heini Withagen studeerde in 1992 met lof af in de Informatietechniek aan de TUE en deed vervolgens
staan te geven. We gaan wellicht wer-
een promotie-onderzoek. Hij kwam in zijn studie en werk steeds weer uit op een combinatie van hard-
ken met kIeine advertenties in de hoek
ware en software. Zo deed hij tijdens zijn studie een afstudeeronderzoek bij Philips in Parijs naar de applicatie van neurale netwerken bij het on-line herkennen van handschriften. 'Philips wilde een kleine
van een site.
portable computer maken. waarbij op het beeldscherm geschreven kon worden. Er moest software ka-
'De Horne Page kan nu gelukkig draaien
men om handschriften te herkennen. We lieten iedere bezoeker even het hele alfabet opschrijven. Zo kregen we zo'n honderdvijftig handschriften die we gebruikten om de karakterherkenner te trainen.
op de server van mijn huidige werkge-
Het is aardig gelukt. maar helaas hield Philips op met de productie van computers.'
ver, Netcast. Daar ben ik ook via het Internet terccht gekomen. Ik kwam via email i.!I contact met directeur en oprichter Jan Jacobs. Netcast (voorheen Riverland Networks) bouwt Internet-sites
Zijn promotie betrof een onderzoek bij de TUE.vakgroep Elektronische schakelingen naar de implementatie van neurale netwerken met gebruik van analoge elektronica, 'Neurale netwerken zijn gebaseerd op een parallelle manier van informatie verwerken. Allerlei kleine onderdeeltjes doen het werk en pro-beren gezamenlijk een antwoord te vinden op een complexe vraag. Maar als ze dat doen op een normale pc met maar een processor werkt het nog traag. Oaarom zochten we een hardware-matige aan-
voor de grotere, Nederlandse bedrijven
passing met behulp van analoge elektronica.' Intussen werkt Withagen bij Netcast. bouwer van Internet--sites, Wie meer wil weten over Withagen.
zoals de Postbank en KPMG. Het gaat
vindt allerlei feiten op zijn homepage http://www.dhp.nll-heiniw. Hij heeft hyperlinks naar zijn vriend-
om enorme bergen informatie die een bedrijf beschikbaar wi! maken vooi' het
In. naar een Suske-en-Wiske-pagina en naar de 'Dutch traffic signs'. 'Die kWam ik tegen in een atlas. Het leek me leuk om ze in te scannen.lk kreeg daarvoor nog een vermelding in 'The Most Useless Pages on the Web','
Ontwricht encryptie de samenleving? Inleiding Bij een discussie over de gevaren en problemen van het Internet komt altijd het onderwerp encryptie aan bod. Door hun communicatie te versleutelen, kunnen allerhande criminelen ongestraft plannen maken en staat de politie met haar afluisterapparatuur machteloos. Diverse overheden, met name de Amerikaanse, hebben daarom herhaaldelijk plannen gepubliceerd om het gebruik van (onbreekbare) encryptie aan banden te leggen. Dit stuitte echter altijd op emstige bezwaren van het bedrijfsleven en de particuliere gebruiker, omdat zij dan niet langer in staat zijn hun legitieme communicatie te beschermen. Dit artikel bespreekt de voor- en nadelen van diverse voorstellen om encryptie "aan te pakken". Encryptie: waarom wordt het gebruikt op Internet? De communicatie-protocollen die op Internet gebruikt worden voor onder andere het World Wide Web, e-mail en dergelijke beschikken niet over mogelijkheden tot codering van de te verzenden tekst. Alle verbindingen gaan door potentieel onbetrouwbare systemen. Dit betekent dat alle informatie die via Internet verzonden wordt, in principe door iedereen te lezen is. De hindemissen die hierbij moeten worden genomen zijn te vergelijken met de hindemissen die moeten worden genomen om een gewone brief van iemand anders te kunnen lezen. Echter, een essentieel verschil is dat "meelezen" op Intemetniet detecteerbaar is, waardoor de ontvanger niet kan weten of de inhoud van een (mogelijk vertrouwelijke) brief al bij derden bekend is. Ook kan het "meelezen" worden geautomatiseerd, door te filteren op sleutelwoorden of bepaalde patronen. Er zijn inmiddels diverse systemen beschikbaar die er voor zorgen dat de communicatie niet langer te volgen is door nieuwsgierige derden. Dit varieert van gecodeerde verbindingen met verre computers of het gecodeerd opsturen van credit-card informatie naar een website van een winkel tot het versturen van gecodeerde e-maiL Al deze toepassingen zijn in principe legitiem. Een systeembeheerder die in Nederland een computer in de VS moet configureren, zal niet graag het wachtwoord dat systeembeheerdersprivileges geeft willen versturen over een transatlantische lijn, waarbij de verbinding verloopt via een groot aantal computers, die niet allemaal betrouwbaar en veilig zijn. Politieke activisten in minder democratische landen willen voorkomen dat de geheime dienst hun verboden meningen kan registreren. En steeds meer online winkels gaan over op het gebruik van gecodeerde verbindingen, zodat klanten hun credit-cardgegevens of andere betalingsinformatie veilig kunnen doorgeven. Echter, dezelfde systemen zijn ook geschikt voor minder legitieme toepassingen. Afspraken over drugshandels of het witwassen van zwart geld kunnen via gecodeerde verbindingen worden gemaakt. Een hacker kan inbreken op een verre computer zonder dat bijgehouden kan worden wat hij daar doet. En in de Verenigde Staten maakt zich men al emstige zorgen over samenzweringen en milities die de regering willen omverwerpen. De vraag is dus welke methoden er zijn om deze illegitieme toepassingen aan te pakken, zonder de legitieme vormen onbruikbaar te maken.
1
Het reguleren van encryptie Een totaalverbod Dit is de meest drastische oplossing: elke vorm van encryptie is eenvoudigweg verboden. Het moge duidelijk zijn dat een dergelijke aanpak volstrekt onrealistisch is, al was het maar omdat er geen sluitende definitie te vinden is van " elke vorm van encryptie". Valt daar ook communicatie in het proto-Indo-Europees onder? Of het gebruik van woorden als "bonen" voor kogels of "suiker" voor cocaIne? Totale vrijgave van encryptie Uitgaande van het argument dat criminelen er geen probleem mee zullen hebben om wetten die encryptie verbieden of aan banden leggen te overtreden, is de enige redelijke oplossing het vrijgeven van aIle vormen van encryptie. Dit argument gaat echter niet volledig op. Het bezit van vuurwapens is bijvoorbeeld ook aan banden gelegd, ondanks het feit dat er criminelen zijn die vuurwapens gebruiken. Beperkingen op de gebruikte algoritmen en/of sleutelgrootten De (on)breekbaarheid van een encryptie-systeem hangt af van de grootte van de sleutel en het algoritme dat wordt gebruikt. Wanneer de sleutel slechts enkele tekens groot is, kan het systeem gebroken worden door simpelweg alle sleutels uit te proberen. Bij de meeste systemen is de sleutel zo groot dat een dergelijke aanpak vele miljoenen jaren zo vergen. Bij gebruik van relatief eenvoudige algoritmen kunnen instanties die beschikken over krachtige computers de berichten kraken. Hierdoor zou de communicatie veilig zijn voor de meeste nieuwsgierige afluisteraars, maar niet voor overheden en mogelijk enkele rijke bedrijven. De Amerikaanse overheid heeft dergelijke beperkingen ingesteld op aIle software die geexporteerd wordt vanuit de VS en die encryptie gebruikt. Hierdoor hoopt men te voorkomen dat "het buitenland" over sterke encryptie-systemen kan beschikken. Er zijn echter al diverse geslaagde pogingen geweest die de geexporteerde encryptie-systemen hebben gekraakt, voomamelijk omdat de vastgestelde grenzen te laag waren gekozen. Het vaststellen van hogere grenzen is echter bijzonder lastig, omdat de voor het kraken benodigde tijd exponentieel stijgt met de grootte van de sleutel.
In bewaring nemen van sleutels: key escrow Een geheel andere oplossing is het vrijgeven van encryptie, maar iedere gebruiker verplichten om de geheime sleutel of het wachtwoord af te geven aan een overheidsinstantie. Wanneer de politie nu een gecodeerd bericht heeft waarvan zij vermoedt dat het bewijsmateriaal bevat, kan zij een verzoek indienen bij deze instantie en de geheime sleutel verkrijgen om het bericht te decoderen. In de Verenigde Staten staat deze aanpak bekend als key escrow. Tegenstanders van deze aanpak stellen dat hierdoor de overheid in staat zal zijn om elke vorm van electronische communicatie tussen burgers af te luisteren. Door gebruik te maken van computerprogramma's zou het mogelijk zijn om dit afluisteren zelfs te automatiseren.
2
Dit dringt onmiddellijk de vergelijking met Orwell's "Big Brother" op. Bovendien is hiermee het eigenlijke probleem niet opgelost: criminelen kunnen nog steeds hun eigen systeem gebruiken zonder de sleutel af te geven, en na de communicatie de sleutel vernietigen. Vrijgeven met verpUchting tot meewerken bij opsporing Het probleem is eigenlijk niet dat criminelen encryptie gebruiken, maar dat de politie niet langer in staat zal zijn de gecodeerde communicatie af te luisteren. Een oplossing is dan een wettelijke verplichting in te stellen dat iedere gebruiker op bevel van de politie zijn gecodeerde communicatie moet ontcijferen en beschikbaar stellen. Dit is analoog aan het huiszoekingsbevel. Dit lijkt de meest realistische oplossing - er zijn geen databases nodig om sleutels in op te slaan, er is geen toezicht nodig op de gebruikte systemen en sleutelgrootten, en de controles op misbruik van het systeem bestaan in principe al (dit zijn dezelfde controles die worden gebruikt bij het verkrijgen van huiszoekingsbevelen). Er is echter een probleem met deze analogie. Wanneer de politie een huiszoekingsbevel heeft gekregen, is de bewoner niet verplicht mee te werken aan de huiszoeking, bijvoorbeeld door te zeggen waar de kluis zich bevindt of hoe de achterdeur open gaat. Ook hoeft deze niet de sleutel van de kluis te overhandigen. De red en hiervoor is het principe dat een verdachte niet verplicht kan worden mee te werken aan zijn eigen veroordeling. Een verplichting tot afgeven van de geheime sleutel zou tegen dit principe ingaan. Op dit moment is het zo geregeld dat de politie kan verlangen dat een persoon die kennis heeft van een beveiliging of codering deze ongedaan maakt. Zo'n bevel tot medewerking mag echter niet worden gegeven aan de verdachte. Conclusie Het is moeilijk te voorspellen of het gebruik van encryptie werkelijk een significant probleem wordt. Er zijn geen echte precedenten voor een situatie als deze. Een ander lastig punt is dat er zeer weinig mogelijkheden zijn om gebruik van encryptie te detecteren. Eventuele overtredingen van het gebruik van "verboden" encryptie zullen moeilijk te bewijzen zijn. Er zijn reeds diverse technieken om gecodeerde teksten te "verbergen" in afbeeldingen of geluidsbestanden, en om de code om te vormen tot een "normale" tekst, waardoor niet langer geautomatiseerd te detecteren is of de verzonden tekst gecodeerde informatie bevat. De vraag welke methode(n) gebruikt kun(nen) worden blijft voorlopig onbeantwoord. De besproken mogelijke aanpakken blijken allen grote nadelen te hebben, varierend van moeilijkheden bij hun implementatie tot wettelijke obstakels. Een wettelijke verplichting tot meewerken sluit het beste aan bij de bestaande situatie, maar zal wanneer voor de verdachte een uitzondering wordt gemaakt niet erg effectief blijken. Op dit moment is waarschijnlijk de beste optie afwachten tot blijkt dat gebruik van encryptie via Internet een groot probleem wordt voor opsporingsdiensten. Als dat zo is, kan naar een oplossing worden gezocht op basis van de specifieke Manier waarop encryptie gebruikt wordt.
3
Het Internet als metafoor
Prof. dr P.H.A. Frissen
* Het Internet is de eerste historische verwerkelijking van het anarchisme. Het anarchisme is dan geen utopie of linkse ideologie, maar een sociaal systeem waarin niets of niemand heerst, een verband zonder centrum. Prachtige ironie is dat militaire strategen van het Pentagon het systeem hebben bedacht: een communicatienetwerk zonder centrum, onkwetsbaar voor vijandige aanvallen.
* Het Internet is een technische standaard, een afspraak over communicatieprotocollen, en heeft in korte tijd geleid tot een als onkruid woekerend netwerk van netwerken. En aangezien chaos altijd krachtiger, want gevarieerder en intelligenter, dan orde is, hoeven we niet te vrezen voor eenzijdige hegemonie van wie of wat dan ook. Opnieuw ironie: is eindelijk een echte markt gerealiseerd, horen we allerlei klaagzangen van managers over de onbeheersbaarheid en onvoorspelbaarheid van het Internet.
* Nog beter dan als concrete technologische ontwikkeling kan het Internet worden opgevat als metafoor voor toekomstige ontwikkelingen op het gebied van technologie en organisaties. Het horizontale wint het van het verticale, macht ontmoet gevarieerde tegenmacht, stabiliteit verliest het van creatieve destructie, zelfsturing blijkt krachtiger dan centrale sturing. Managers en leiders hebben heel wat te vrezen.
* Het Internet heeft zeker ook ingrijpende gevolgen voor politiek en bestuur. Horizontale communicatiepatronen worden belangrijker dan verticale; burgers, groepen en verbanden worden door technologische competentie autonomer; het territorium als basis voor machtsuitoefening neemt in belang af; virtuele gemeenschappen bepalen steeds meer identiteiten. Ons politiek-bestuurlijk systeem, georganiseerd als een piramide, gebaseerd op een territorium, koersend op ideologische en uniforme beelden, raakt in een crisis. Oat verklaart ook het tamboereren op het politieke primaat: men verliest de greep en dat is pijnlijk voelbaar.
* Politiek en bestuur zullen zich aan deze postmoderne realiteit moeten aanpassen. Processen worden belangrijker dan inhoud; stijl belangrijker dan ideologie; zelfsturing belangrijker dan decreten. Tegelijkertijd bieden de nieuwe technologieen talloze mogelijkheden om deze aanpassing intelligent te verwerkelijken. Ais we maar bereid zijn de greep te verliezen en afzien van leiderschapshoogmoed en visie-geleuter.
Prof. dr P.H.A. Frissen is hoog/eraar Bestuurskunde aan de Katho/ieke Universiteit Brabant en bestuurskundig adviseur. Hij pub/iceerde on/angs het boek 'De virtue/e staat. Po/itiek, bestuur, techn%gie: een postmodern verhaal' (Academic Service, Schoonhoven 1996)
Trouw ZA TE RDAG&Z 0 N'DAG 22 - 2 3 MAART1 997
INEEN GRENZELOZE WERELD DREIGT DE SAMENLEVING UITEEN TEVALLEN
Nu grenzen hun betekenis gaan verliezen, komt de samenhang in de maatschappij steeds meer onder druk te staan. Dat probleem is acuter dan we denken, stelt mr. J. P. H. Donner, de voorzittervan de Wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid. Die ontwikkeling heeft verstrekkende gevolgen voor de fundamenten van de samenleving als overheid, nationale staat, democratie en recht: De oervorm van een coherente samenleving is samen op de stadsmuur om de vijand buiten te houden. Naar een moderne versie van zo'n idee, dat je samen op die muur staat en op elkaar bent aangewezen, moeten we op zoek. Een bespiegeling. door HANS GOSLINGA ~n MARCEL TEN HOOVEN
. .,Grenzen zijn irrelevantaan hetworden. Het maakt niets meer uit of je een financiere transactie met je bank om de hoek uitvoert ofvanafde andere kant van de wereld. Bedrijven kunnen hun werk en hun werknemers gemakkelijker dan ooit verplaatsen. Het is voor steeds minder activiteiten vereist dat ze op een bepaalde plaats worden verricht en dat voor dat doel een groat aantal mensen op die plaats wordt samengebracht. Onder invloed van de technologische ontwikkeling neemt de betekenis van het territoir voor het menselijke handelen at." Volgens mr. J. P. H. Donner zal het proces waarin de grenzen in de wereld hun betekenis verliezen, verstrekkende gevolgen hebben v~~r de fundamenten van de samenleving als overheid, nationale staat, democratie en recht. De noodzaak ons te bezinnen op de politieke en maatschappelijke implicaties is volgens hem acuut.
Met roepen aileen zijn we er niet. Anders dreigen de ontwikkelingen zich aan deordenende greepvan de politiek te onttrekken, met aile gevolgen van dien voor democratie en recht. Ter illustratie van die dreigende machteloosheid riep Donner afgelopen donderdag in Den Haag in zijn lezing op het Mansholt-symposium het beeld op van Claudius, de Romeinse keizer die de golven beval zich terug tetrekken en de zee met zwepen tuchtigde toen deze ongehoorzaam bleek. Donner is een invloedrijk christen-democraat. Hij is lid van de commissie die hetverkiezingsprogramma van volgend jaar schrijft. De inhoudelijke herorientatie van het CDA, een onontbeerlijke voorwaarde voor het electorale herstel, moet in dat programma gestalte krijgen. Hij heeftzich laten kennen alseen dwarse denker met krachtige standpunten, ookals hij daa rmee recht tegen de stroom in gaat. In het heersende neoliberale klimaat van de laatste jaren, waarin de zegeningen van de vrije markt worden bejubeld, pleitte hij voor een sterke overheid. Nu waarschuwt hij voor de ingrijpende gevolgen van de afnemende betekenis van grenzen. "Het probleem is dat de grondslag van onze samenleving nog bestaat uit dat achterhaalde idee van een eigen territoir. We leven al generaties samen in deze rivierendelta en dat gegeven vormt nog altijd de basis van onze samenleving. Oat komt tot uiting in onze overheid. ons recht en onze democratie. Met andere woorden, onze wetten en onze regels berusten op een fundament dat erodeert. Daardoor kan iedereen onze nationale regels eenvoudig en legaal ontlopen. De overheid is ook niet meer goed in staat de nafeving van de regels adequaattecontroleren." "De vorming van de Europese Unie is een bewuste poging antwoord op die ontwikkeling te geven. Het idee is dat we door de schaal van de samenleving te vergroten, weer greep op de ontwikkelingen kunnen krijgen. Oat is in dit geval geen oplossing. Het gaat immers niet om een verschuivende schaaf en grenzen, de kwestie is dat schaal en grenzen er helemaal niet meertoe doen:' Het is volgens Donner in deze omstandigheden een illusie dat burgers zich iets door de wetten van hun land laten gezeggen. "Kijk naar ler- land, metzijn verbod op abortus en euthanasie. Nou, reageren leren die dat verbod niet onderschrijven, dan doen we dat toch over de grens? Andervoorbeeld, in-vitrofertilisatie.ln Nederland gaat het den ken in de richting kinderen die uit NF voortkomen het recht te geven de naam van hun vader te achterhalen. In andere tan den is de anonimiteit van de donor echterverzekerd. Een moeder of donor die hecht aan die anonimiteit za! naar het buitenland uitwijken. We'staan dus voor de vraag of we die ontwikke-
De overheid vervult een onmisbare rol om menvan een coherente samenleving vinden we in sen in vredete laten samenleven.Hoewei dat de eerste steden. Je stond met elkaar op de idee van alletijden is, geldt het volgens Donner muurom devijand buitentehouden. Hethele ( des te sterker in een samenleving waarin de idee van sociale zekerheid is gebaseerd op de lokale gemeenschappen aan belang winnen. notie dat je samen op die muur staat en op eIWe zijn geschapen om samen te leven en sa", kaarbentaangewezen." \ ! menleven vereist een overheid. Ik ben pas een { individu in een verband met andere mensen. "Het probleem van de coherentie die lijdt onder \ Zonder mensen om mij heen hangt mijn individevervagendegrenzen is acuter dan hetwellicht \ dualiteit in het lucht\edige. In de Verenigde lijkt. De economische groei vindt vooral plaats in ; -Staten zieje wat er gebeurt zonder een sterke de dienstver1ening en andere sedoren die niet . overheid die de vrede bewaart. De bevoorrechaan een plaats zijn gebonden. Op andere. traditen ommuren hun wijken en onttrekken zich zo "Nu is het recht, ook ORS recht, gerelateerd aan tionele terreinen kan de groei ook groot zijn. aan hun gemeenschappelijkeoverheid. Ze rede vraag waar iemand woont, niet aan zijn naroals bijvoorbeeld in de landbouw, maar dat gelen hun veiligheid zelf wei. Ze hebben niets tionaliteit. Elke ingezetene van ons land is aan geldt niet voor hun absolute belang voor de meerte maken met de anderen, de mensen ons recht gebonden, elke Nederlander in het volkshuishouding.ln de landbouw werkt nu nog buiten hun wijk. Een vreselijk vooruitzicht. Wij buitenland aan het recht in dat land. Mijn idee vier procent van de beroepsbevolking, tegen zijn nog betrokken bij wat elders in de stad ge. is dat in deze grenzeloze tijd de nationaliteit vijftig procentaan het begin van deze'eeuw. H~ beurt, zolang ons kan overkomen wat de menvan een individu op meerterreinen bepalend minder deeconomische activiteiten een binding sen daar Overkomt. Dat moet zo blijven." wordt voor het recht dat voor hem geldt. Voor hebben aan een territoir, hoe minderzij mensenf ,..Ie zietin Joegoslavie en in A1banie wat er gede democratie houdt dit principe in dat elke samenbrengen. Datiseenprobleemvoorde i beurt als deoverheid wegValt.lk heb daarom Nederlander is gebonden aan de besluiten die samenleving. Hetheleideevan samenteven be-, wei begrip voor de terughoudendheid van de in Den Haag vallen, waar hij zich ook bevindt. rust toch op het gegeven dat rnerlsen om de een; Chinezen. Zij hebben al een traditie van 5000 of andere reden zijri Samengebracht. Hoewel dat precies het omgekeerde is van wat jaar met een regering hoven zich. Je moet er nu gebeurt, bijvoorbeeld in de discussie over de "Die cruciale veranderingen zie jeook optreden niet aandenken wat er gebeurt als de 1,2 mildubbele nationaliteit, moeten we onderzoeken in andere sectoren, bijvoorbeeld het onderwijs. jard inY10ners van dat land het op hun heupen of dat een lijn is die de overheid weer greep op In het hoger onderwijs worden de studenten krijgen(op een vergelijkbare wijze als ~e mende gebeurtenissen kan geven." tot dusver samengebracht op de plek waar de senop~eBalkan." .. De grondgedachte is dat onze regels worden kennis zich bevindt, in boeken Em in het hoofd .I losgemaaktvan onsterritorium, nu datzijn van dtihoogleraar.lndia en China met hun ge-. Hij erft~rrt dat Joegoslavie in dit verband een betekenis verliest. Ja, natuuriijk:, dat geldt niet weldige behoefte aan meer kennis, zijn tegroot betervoorbeeld is dan A1banie. waar de burvoor elk recht. Je moet dit principe niet toepasen ontberen bovendien de infrastructuur om gers zelf in reactie op de opkomende anarchie sen op de verkeersregels. Maar voor het saciaal hun hoger onderwijs op die wijze te organiseeen eigen politiemacht boven zich stelden om recht en het belastingrecht is het een uitren. Je ziet dat het hoger onderwijs in die Iande ordete bewaken. "Inderdaad. de kern van komst." den dus de vormvan open universiteiten aanhet probleem in Sarajevo las dat elke bevolDonners theorie maakt het mogelijk dat elke neemt, tegen een fractie vande kosten van kingsgroep haar eigen ovcJheid koos en geen Nederiandereen binding metzijn land houdt, traditionele universiteiten.lk denk dat dit ook ' van die groepen de andere overheid erkende.ln waar hij ook is. De belastingvlucht naar Belgie de toekomst van onze universiteiten is." A1banie leeft nog iets van het beset dat ze elzo~ op slag haar zin veriiezen. Dat voorbeeld De paradox is dat de socii.lle coherentie op een kaar nodig hebben. De vraag is of dat beset doet denken aan de.ldacht van de PvdA'er Arie . andere wijze weer gebaat kan zijn bij de techn!-. krachtig gen~ is om de vrede te laten t~gvan derZwan, hoogleraareconomieaan de sche ontwikkelingen in de modeme economie. keren. De anarchie ligt daar op de loer. zolang universiteit Nijenrode, over de afzijdigheid van Dankzij de stormachtige ontwikkeling van de iedere burger nog een geweer bij zich draagt. de elite en haar gebrek aan betrokkenheid en computer- en communicatietechniek kunnen Uziet, de overheid is er niet om de wereld beter interesse in de Nederiandse samenleving. Van meer mensen dan ooit hun werk thuis verrith- . te maken maar om de orde te bewaren." der Zwan analyseerde dat de bovenlaag geen ten. Oat vergroot de sociale binding met hun De ontwikkelingen in A1banie hebben hem de belasting meer in Nederland betaalt en haar woonplaats. "De lokale binding wordt in een bevestiging gegeven dat de samenleving een vermogen in het buitenland belegt. Door dat globaliserende economie steeds sterker". zegt ! overheid nodig heeft om in vrede te kunnen gebrek aan een nationale orientatie weet de Donner over deze paradox. "In de loop van de- I leven. "Ikvond het opvallend dat, toen vorige elite niet meer watzich in andere delen van de ze eeuW; met de ontwikkeling vaneen econo. week in het land de anarchie uitbrak:, er een samenleving afspeelt. mie die een grote mobiliteit tussen huis en werk reactie volgde van de mensen: ho. zo gaat het Donner beaamt dat nu de grenzen hun betekeveroorzaakte. is die lokale binding minder geniet. De overeenkomst tussen overheid en benis veriiezen, de sociale coherentie eveneens worden: De ontwikkeling gaat nu de omgevoIking was op dat moment volstrekt verdweonder druk komt te staan...Ook deoervorm keerde richting uit." democratie een andere vorm vinden. Ook de democratie is in haar oervorm terug te voeren tot het fenomeen van de grens, in dit geval de muren van Plato's stadsstaat. Deommuurde stad dwong de inwoners een model te vinden waarop zij het gezamenlijk eens konden worden. Ze waren op elkaar aangewezen. Nu voor het eerst in de geschiedenis het perspectief van de grenzelozewereld zich aandient, moeten . we zoeken naar een ander concept voor democratieen daarmeevoor het recht."
II
i
I I ,
nen. Toch ontstond er behoefte aan gezag om de orde te herstellen. De overheid ontleent haar legitimatie dus niet in de eerste plaats aan een contract. In een situatie van acute nood is zij nodig om slaande ruzie tevoorkomen. om te ordenen en rechttedoen. Pas indevolgende fase. als de overheid nuttige dingen gaat doen, het organiseren van onderwijs en het zorg dragen voor deveiligheid van mensen, wordt de vraag belangrijker hoe de overheid is gelegitimeerd. Dan ontstaat er behoefte aan democratischecontrole." De onmisbaarheid van de overheid maakt het in zijn ogen des te noodzakelijkerte zoeken naar nieuwe vormen van recht en democratie, nu hetvertrouwde kader van de nationale staat steeds meer wegvalt. Maar de vraag rijst of de overheid nog wei het gezag heeft om datgene te doen waarin zij jarenlang zo succesvol is geweest, namelijk het oplossen van problemen. De laatste jaren heeft de overheid er nogal een potjevan gemaakt. De affaires stapelden zich op: de zinloze miljoenensteun aan het scheepsbouwconcern RSV, deonmachtom een fraudevast paspoort te maken, het uit de k1auwen lopen van de WAO en de soda Ie bijstand en als Jaatste de IRT-affaire. Donner knikt bevestigend. "De kernvraag hier is hoe de overheid haar geloofwaardigheid behoudt. Ik wil al die zaken niet kleineren, maar in Belgie is die vraag veel klemmender dan bij ons. Daar verkeert de overheid in al haar geledingen in diskrediet. De burgers hebben geen ervertrouwen meer in dat de overheid de problemen zal oplossen, zoals je in de eerste plaats van de overheid mag verwachten. Zo erg is het in Nederland lang niet.lk hoop dat de Belgen eruit komen. Het is een gigantisch probleem. De tweetaligheid loopt daar nog doorheen. Het risiCo bestaat dat de ene taalgemeenschap het probleem doorschuift naar de andere en andersom. Daarmee is hetvolgende probleem al ingebouwd." De IRT-affaire in eigen land en devertrouwenscrisis in Belgie ziet Donner niet los van elkaar.In beide gevallen is het kenmerk gebrek aan samenwerking. "Het is het:zelfde probleem waarop de Verenigde Staten, met vijftig verschillf!n. de staten elk met hun eigen str;ifrecht, in het begin van deze eeuw zijn vastgelopen. Bij de kidnapping van het zoontje van Charles Undbergh (devliegerdiein 1927 de eerstetransatlantischevluchtmaaktevan NewYorknaar
Parijs) in 1932 brak het besef doordat het anders moest. Toen zijn de federale pol,itie en het •. tederale strafrecht ontstaan, om ook misdaad die lich van grenzen niets aantrek:t effectief te kunnen aanpakken. Binnen een staat ben je gebonden aan de rechtsregels van die staat. ga je de grens over dan val je onder de federale regels. Daaruit voigt datje soepel moet omgaan met het principe dat recht aileen maar recht is als het uniform is." Dat betekent Voof hem niet dat Nederland zith op bijvoorbeeld het terrein van drugs een afwijkende lijn in Europa kan blijven permitteren, laat staan de softdrugs zou moeten legaliseren. "Je kunt zeggen: we houde!l het echt niet meer in de hand - een van de oorzaken van de IRTaffaire -dus we geven deze drugs maarvrij. Daarbij hoor ik nogal eens het argument dat alcohol en tabak, allebei schadelijk voor de gezondheid. ook legaal zijn. Oat vind ik geen steekhoudend argument. A1s ikal twee plagen heb. hoef ik er niet nog een derde bij. A1s mijn kinderen met een onvoldoende thuiskomen, accepteer ik ook niet het excuus dat de rest van de klas 66k een onvoldoende had. Bovendien, het is onzin dat legalisering betekent dat je de problemen beter onder controle krijgt. Oat werd ook gezegd bij het legaliseren van de kansspelen. Het gokprobleem is sindsdien aileen maar erger geworden. ~ De piramidespelen lijken een treffe~e iIIustratie van bewegingen die zich van grenzen niets aantrekken en waarop de overheid nauwelijks zicht en greep heeft. In A1banie leidde het ineenstorten van de piramides tot opstand en anarchie en zelfs in Nederland maakt het spel slachtoffers. Donner doet er nochtans vrij laconiek over: "Oat soort speculatieve systemen is er altijd geweest. We hebben er ook een officieIe naamvoor. De beurs.lnde 17deeeuw iser enorm gespeculeerd in de Hollandsetulpenbol. Oat leidde tot de eerste grandioze luchtbel. De prijzen schoten omhoog, iedereen raakte geld kwijt. Bij die piramidespelen kan de overheid de problemen indammen doortewijzen op de risico's. A1s er dan toch mensen de dupe worden zeggen we: eigen schuld. Maar je hebt een politiek probleem, als een kwart van de bevelking slachtofferwordt." II
,
Het tanende gezag van de overheid wordt vermoedelijk niet aileen veroorzaakt door het toenemend onvermogen problemen op te lossen. Veel erger is misschien nog wei dat overheid de indruk wekt het zelf niet meer te weten en in ::;; a~~~~(i~(ie naarde bevolking gaat om te vr~gen hoe zij het gehad had willen hebben.
Donnerverzet zich hartgrondig tegen instrumenten als het referendum ... Het uitgangspunt is dat hoe meer je mensen laat kiezen, hoe groter het draagvlak voor beslissingen.lk geloof daar niks van. Je kuntals burger niet van dag tot dag volgen wat er gebeurt, vraagstukken zijn vaakzo ingewikkeld dat hetallemaal niet is bij te houden. Om dat te doen heb je nou juist een aantal menSen aangewezen om daarover te beslissen. Doen ze het niet go ed, dan gooi je ze eruit. Politici zeggen: wat wij doen is zo belangrijk, dat moet iedereen volgen. In aile eerlijkheid: ik krijg er gauw genoeg van. Ik wens wei regeimatig ge'informeerd te worden e~ op gezettetijden dient er gediscussieerd teworden, maarvoorde restzou ik tegen politici willen zeggen: zorg dat het gebeurt. Het referendum is politieke lafheid. Ik kan me nog voorstellen dat je over een onom keerbaar besluit als over de Europese Unie bij referendum laat beslissen, maar zelfs dan zeg ik: jullie polititi gaan de beslissing uit de weg. Het is natuurlijk geen toeval dat ideeen als het referendum uit de hoek komen van partijen die mindervanuit een ideologie of beginsel politiek bedrijven maar meer naar pragmatische 0 plossingen zoeken." Het is volgens hem een ander probleem dat de partijen meer bij elkaar zijn gekropen en op het pragmatische 066 zijn gaan lijken. "Oat is een gevolg van de overgangsfase waarin we nu verkeren. De economische vragen waarover vijftig jaar is gevochten zijn irrelevant geworden in eel') internationale markt die je nationaal niet meer in de hand hebt. De markt doet zus, de markt doet zo, niet omdat het goed is maar omdat de markt niet is te weerstaan. A1s het grote Rusland datal niet kan, wat zal het kleine Nederland dan nog? Ais deeconomie niet meervoor bindingen zorgt, moet je naar andere bindingen zoeken. Voor mij is daarbij uitgangspunt dat een individu pas betekenis heeft in relatie met anderen. We zijn opelkaar aangewezen. Die notie moeten we integreren in ons denken. Pas dan wordt zichtbaar dat er geen tegenstelling bestaat tussen individu en gemeenschap. tussen vrijheid en gezag en tussen overheid en markt. Het een heeft geen betekeniszonder het ander. Daarom vind ik het christen-democratisch denken het meest vruchtbare gedachtegoed voor de situatie waarin we nu verkeren."
In desamenleving die hem voor ogen staat is de overheid pas als laatste nodig ... V~~r het grootste deelleef je in een groot aantal verbanden met anderen. op het werk met collega's, met andere ouders in de school, met geloofsgenoten in de kerk. De overheid komt slechts at en toe om de hoek kijken. Hier in Den Haag zie je soms een politieauto voorbijzoeven en bij vrijwei iedereen valt eens per jaarvalt een blauwe enveloppe van de belastingdienst in de bus. l II
UTRECHTS UNIVERSITEITSBLAO VAN 26 JUNI 1997
PAGINA 10
_ _ k......,
MVWelijlts_
ocNer ...... ........ .....!oon. Allet.is ~
FOCICIdo_
foro, Moo.... Hartman
(C> U
IXPLOltlVI TOINAMI BIILDICHIRMKLACHTIN AAN DI UNIVIRIITIIT UTRICHT
Een avondje Internetten na het werk kan niet meer "Hel glng eigenlljk heel sneL Ik kreeglasl van een tlekende pijn in hel midden van mijn onderum. Na een paar dagen was het zo erg, dat ik problemen had met gewone dagelljkse bezigheden - landen poelsell, eeo sleutel omdraaien, alles waarbij je tegelijkertijd koijpt eo je arm beweegt. Het Is haast oll\l>Orstelbaar, maar het deed zo verschrlkkelijk zeer dal Ik twee handen oodig had om een kop thee in Ie schenken." - "DR! 801.. T -
De pijn o"ervio' promO\'endus Ban Makaske (32) 01' een ongelegon moment: "Ik was met dat proef. schrift bezlg. en daar zat nogal wat
druk achter, Ik maakte lange dagen. zal vaal: urenlang achter de compu· ter." Hij is de enige niet. die pijn kreeg in een periode mel vee I computern:erk. Sterker nog. volgens bedriJfsans Marlies Prenger en bedrijfsver· pleegkundige Guus Assen is het aantal klachtendat verband hDUdt met hel werken achIer het beeld· schenn aan de Utrechtse universiteit hel laalste half jaar ongeveer '·er· dubbeld. Assen bezoekt ·,erdachte· work· plekken van mensen die met klachten bij de bedrijfsans belandden. Hij is tegenwoordig "ier 'an de 'ijf da· gen bezig met de problemen rond bet beeldsehermwerk. In 1997 be· zoeht hij daarvoor nu al. hah'erwege het jaar. zeslil:! werkplekken: in hed 1996 waren dat er ,·ijfen\ijfllg. en
her einde is nog lang ni~{ in ziehl,
RSI Prenger: "De tooname ,an de bedd·
schennklachten zet nl-)g ~tl!l.."<.i;;. door, Naar mijn gevQet dweilen we met
de kraan open door iederecn die bij de bedrijfsans komI indi,'idueel ad· I\-"ies 1e g:~\"en. En het is nllg maar ' lopje "an de ij,berg. de mensen
~
I
ie ik zie hebben al duidelijkc
Iachten.. waannee z-e :mei een paar
weken tot maanden zoet zUn. Veel mensen blijven met vage problemen rondlopen. 20 van ·Het is maar cen pijnlje, het valt wei mee',Welke beeldschermklachten zijn er nu eigenlijk? Marlies Prenger noemt oogklachten. rugklachten en RSI (Repeliti,'" Strain Injuries I als de belangrijkste eategorieen. De oogklaehter. zijn ge,mne ,ermoeidheids\'erschijnseJen. soms uit~
mondend in irritatie en tranende ogen. Prenger:: "'Mensen zinen te turen naar het beeldseherm. en wisse· len IUsson beeldscherm en toetsen· bordo Als die afstanden versehillend zijn moet je Steeds opn.euw scherp· Slellen. Daar ,"orden je ogen moe \'an. Oaf worden zc ook van een lichte leiters op een donkere achIergrond. of van een monitor VQor het raam.·· De risteo' s van bedd~ schermstraling lijken. haar niet erg groot, Belangrijkcr dan de problemen met de ogen is RSI. volgen5 Prenger een vt!rzamelnaam \'Ot,lr \!~n groot s~:al;'1 aan klaehlen die te mak
~iet aJleen de ergon_)mis~he (lm· stanuigh~dcn. ook- \Ie grote wcrkdruk en de eigen ins telling van men~ sen zijn helangrijke oorzaken ..an de klaehten. Or werkplekbezoek begint verpleegkundigc (luus As!'>en meestal met de "raac:. hoe lant:t men onafe:ebroken achter- de monitor zit. ''Sict zo lang.', hoon hij dan \aak. 'een uur of vier. \ ijf. AS5en: "Mcn~ sen doen vaak aUeen maar heeld· schermwerk. ze komcn zowat niet mecr achter hun hureau vandaan, Alles is tegen\\oordig gcorgan~~ seerd rond de moni1or: Internet. emaiL fa-xcn, nc.)(m maar or:' VII ond.rzoek blijkl "erdc'" dat RSI ,ooral optreedt n. rieken in de werkbelastin2. Prem~\!r. "Je ziet het \-aak geneuren als ml'nsen <:cn paar maanden achtcn:cn onocr grate druk werlen. bij\'oo~lt.I als ze ecn zle.. ke colle~a hebben," Belangrijk is daarbij de eigen houding: "Je moet jl! bewust zijn van hct gevaar van o,-erb.!-Iasting. en dus niet na het werk nog el!ns een a\ ondje gaan In~ temencn.·.. ~atuurlijk i$ uaanlaast cen goede v.erkopstC'lhng \'an \\It!u'tdijk belang. Zo z;';'t Assen \'eel beeldscher· mC'n \"oor een raam staan: uDaar loopt dan het kabelgootje. En er is altijd gebrek aan ruimte. AIO's worden \'aak opgepropt in te kleinc kamcrs. daar zinen ze dan s~heef "oor cn te dieht op hel scherm." Oak. Makaske kreeg de verpleeg-
kunJigc ()r bCl(lCk. ,·\s:"C'n stc-1oe \ a~t dat hiJ cen anucr\! ~tod nvthg had. met armleuningen. heel belang· rijk \'OOT de ondersteuning \an de ellebogen. Ook adviseerde hij een pols
De slachtoHers De RSI·klachlen komen in drie f.· sen. Eersl is er aileen een duidelijk gelokaliseerde pijn. een soon kramp die Oplreedt na lang or ge.treS! werken. Ven'olgens kan die pUn na het werken een tijdlang aanhouden. He! verhand met hel werk wordt minder
Werkdruk Ook Ban' M.kaske werd geveld door RSI. O"ermatig gebruik van het t(1elsenbord bezorede hem merkwaan..lig gCJIDeg typische 'muisarm': '-Ik krecg het aileen in mijn reehterarm, Rechts gebruik je toch hel mccst. en bo\'endien zat it. gedraaid achIer mijn COnlpuler~ de monitor stond links op mijn bu~ reau," Hocwci ~laka;ke al 5nel nau· \\elijks meer achter zijn toetsenbord
een
Tips Er "In lal nn prak.lschelips mor do inri.hllng \'Sn de .. erkplek. De muis kan ge.emd worden door de aanschar \an ten pia...emplaar (hoe plaller. hoe beltr). hoi .r"isselend link .. en rechlshaodig muizen•• Ismede hel benutten \'an softv.an Ylaarbij rundietoetsen "ftl gebruikt kunne-n worden en Ie oiel hoeflle dubbelklikken. Ande..., lips: be"'eeg bij hot mullon \'aOUil de elloboog. oio••• nui. de pols. "ermijd delap-top. Zit on..panoen en r..:hl Behler de monitor~ op de juiste afstand van \'ijftig tot Zf\'entig centimeter. Zet de monitor niet \'Oor ten raam. on plaa.s 'm (bljna) op ooghongte. :o.oo.m blj het ...er!<"o met teO toetsenbord "oldotnde hong plaats. ....ntutel met ten ,'oetensteun. en lorg tl"'oor dat de stoe-lleun.ngen .Is eUeboogsteun t\'en hong staan als het wer~bl.d. :\108r de belangrijkste boodsehap blijfl: '-ermijd piekbelastingen. en niet stresseD.
duidelijk. en de pijn straalr uit naar de omgeving van de plek die he! eerst pijn ging doen. Tenslone kun· nen de klachten chronisch ,"orden: de pijn ;5 altijd aanwezig. Prenger schetst sombere vooruitziehlen voor de laatSie groep: "Het zijn mensen die \'aak ntet meer herstellen. ermee de W AO ingaan. Dan \\'ordt her we) wat berer. maar ze blijven heel gevoolig. hoeven maar iets te doen of het begint weer." AIO's zijn. gezien de hoge p;ekbe· lasting als het proefsehrift af moet. een duidelijke risicogroep. Oat geldl bijvoorbeeld ook \'oor secreraresseS. u;t een landelijk cnderzook bleek dat ongeveer de helft klachten heeft. en voor bepaalde medewerkers van universiteitsafdelingen als het Ac.· demisch Computercentrum en de bibliotheek. Vaak zijn het volgens Prenger de plichtsgerrouwe en slerk gemotiveerde mensen die de ergste klach.en krijgen. omdat ze te lang doorgaan. Verder versehilt de indio viduele gevoeligheid sterk. het kan \'oorkomen dat na een simpetc cur~ sus Word al problemen oprreden, Die uiteenlopende gevoelighoid kleurde ook de reaeties op de werk· plek van Makaske: "Ze reageerden zoals ik zelf ook zOu reageren, von· den het moeilijk Ie begrijpen dat je van schijnbaar licht, 'administTlltief werk zo veel pijn kunt mjgen. Oat komI onwaarschijnlijk over. Pas als je het zelf mjgt weet je hoe gehandieapl je er mee bent Ik heb nog teo gen ze gezegd: 'Jongens. kijk uit, het doe! goed zeer, je kunl het zo maar krijgen .. maar nier veel mensen hcbben hun werkplek verano derd. Ik daehl zelf ook altijd dal het \\ellos zou lopen."
V oorlichting Een grOle rol bij het verbeleren van de arbeidsomstaOOigheden is weg· gelegd "oor directeuren en manage· ment van faculteiten en diensten. Daarnaasl heeft natuurlijk iedere mcdcwerkcr zijn eigen verant~ woordelijkheid om er naar Ie Sire· 'en zo plezierig mogelijk te ,"erken. aldu.s arbctds~ en organisariedeskundige To Peterse. Samen met onder anderen Assen en Prenger werkt zij binnen de afdding Arbo en Milieu aan een systcmatischc voorlichungscampagnc. P1...~ers~ procft. z~ker nu er blj de fa .. cultett.:n en dien'!lten o\'eral risicoin~ vcntaris3flcS lopen, cen groeiend bcsef van het belang van beeldschermklachlen: "Het management "an eigenhjk aUe fatulteiten wil er op beleidsniveau iets aan doeo.·· In juJi en september bijt het comru' tercentrum ACe!; het spit. af. Ma· nagement en de acht afdelingen worden apan onder handen gen<>men. Peterse: "We venelien het per· soneel "at RSI is. willen hen be· WU~'1 maken \'an de eerste fase zodat ze de Idaehten hc-rkennen wanneer ze nog nij vaag zijn en tijdig zelf iets doen om niel in de Iweede of de derde fase te belanden. Het gaat over de ergonomisehe omstandigbeden. maar met name ook over die werkdruk. Vandaar dal we het managemenl er sterk bij betrekken. zoo dat mensen tijdig rust kunnen ne... men zonder daarvoor 01' de kop te mjgen. en funeties woar mogelijk afwissekmder worden gemaakt. Oat je al die mensen pre\,entieve' voor.. liehiing geeft, dat is op deze manier nog nooit aan de universiteit ge· beurd. Een duidelijke indicalie van de ernst van het probleem," Een belangrijke boodschap 231 zijn dat elk half uur een paar minuten bewogen moet worden. Oat valt volgens Peterse voak simpel te or· 2aniseren: "Zo weet ik van een af· deling waar ze de I'rullenbak verder weg hehben gezct. Als je dan iets weg wil gooien mOO je lopen. Dan sta je al." En Makaskc'? Die werkt inmiddels weer klachtcnvrij .an zijn pmef. schrifl: "Die stoel werkt echt goed. dat is nog wei de belangrijkste ver· bc'1ering, Ik probe.r ook mijn ge· drag t~ \"eranderen. ik loop \'aker e\'en weg. Oat lukt soms wei. soms niet. Jc meet er wei bewUSt aan den~ ken. ander~ \'en'al je snel weer in die oude gC\\ oontes.·· Oe auteur Is ft'fflanc€" journaU§t
DOELSTELLINGEN VREDESCENTRUM TUE De doelstelling van het Vredescentrum TU E is om • in overeenstemming met doe I en mid del en die de TUE eigen zijn - de vrede te bevorderen door een bijdrage te leveren aan de totstandkoming van een rationele en humane wijze van conflictbeheersing. Oit is een wijze van conflictbeheersing die recht doet aan de geestelijke en lichamelijke integriteit van mensen en aan de integriteit van hun omgeving. Impliciet wordt erkend dat een dergelijke wijze van conflictbeheersing slechts een duurzaam karakter kan aannemen, indien een geeigend maatschappelijke pluriformiteit, respect voor de levende en levenloze omgeving, en sociale gerechtigheid hecht zijn verankerd. De bevordering van vrede als centrale doelstelling is dus tweeledig: Bestrijding van aile factoren die op een directe wijze militaire conflicten in de hand werken en het bevorderen van ekonomisch en politiek rechtvaardige verhoudingen tussen en binnen staten. Het zwaartepunt van de onderzoeksactiviteiten daartoe is gelegen in de studie van de rol van de technische wetenschappen in relatie tot bovengenoemde problematiek en in de beoefening van deze wetenschappen terzake. Uitdraging van de resultaten vindt plaats door middel van het geven van onderwijs aan studenten. Voorop staat bewustzijnsvorming en ontwikkeling van de individuele verantwoordelijkheid van de toekomstige ingenieur ten aanzien van vraagstukken betreffende techniek, vrede en veiligheid. Hierbij wordt onder meer aandacht geschonken aan de thema's geweldloze verdediging, conversie en cooperatie. Bovendien vindt uitdraging en toepassing van de resultaten plaats door middel van voorlichting aan een breder publiek en via maatschappelijke dienstverlening, al dan niet in samenwerking met gelijkgezinde organisaties. Uitgangspunt bij dit alles vormen de akademische principes van onafhankelijkheid en onbevangenheid ten aanzien van de werkelijkheid.
BESTUURSCOMMISSIE
VREDESCENTRUM Multidiciplinair Centrum voor technische vraagstukken van vrede & veiligheid
Uitgave van het Vredescentrum Technische Universiteit Eindhoven
nummer 17
l
• The future of the earth and humanity • Het kemwapenprobleem in de ijskast? • Terugblik op de Vredesweek 1996 in Eindhoven • Forum "Vrede en de wereldrefigies" • Genocide een "man-made" ramp. geen natuurramp • Ik was twee jaar lid van de Bestuurscommissie Vredescentrum • Onderscheiding vredeslufn • Nazamerberaad Bestuur Vredescentrum
'*
Naar een were/d, vei/ig voor mens en milieu: JUbileumcangres 30 jaar Gewe/d/aos Attie!
". Stichting Burger Vredes Teams Nederland duiven? Duiventil in Turkije. Foto: Peter Schmid Nieuwsbrief Vredescentrum TUE
JaargangS. m.H. februari 1997
COLOFON
Dit is een uitgave van de Bestuurscommissie Vredescentrum, TUE Redactie: ARUNA VAN PUTTEN-ZIEGLER Druk R&F, TUE (Reproductie en Fotografie) Oplage 100.
De BESTUURSCOMMISSIE VREDESCENTRUM TUE is een MULTIDISCIPLINAIR CENTRUM VOOR TECHNISCHE VRAAGSTUKKEN VAN VREDE EN VEILIGHEID.ingesteld door het College van Bestuur op 14 april 1988.
Nadere informatie is te verkrijgen bij: Aruna van Putten-Ziegler, (Coordinator van de commissie) Tel. :040-247 45 46, Fax:040-245 41 75 Bestuurscommissie Vredescentrum TUE Bestuursgebouw, Kamer 3.11 Postbus 513 5600 MB Eindhoven
