Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie

Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie


In opdracht van: Landschapsbeheer Friesland Feddes/Olthof landschapsarchitecten

Utrecht, mei 2012

Europees landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

Voorwoord Trots is het woord voor deze Visie. Trots zijn wij erop dat we u hierbij de Visie kunnen presenteren op de ontwikkelingskansen van de Friese Waterlinie. De Waterlinie, een trotse verdedigingslinie uit de Tachtigjarige oorlog en uit de tijd dat ons nog jonge land en ons Noordelijke landsdeel radeloos, redeloos en reddeloos verloren leek onder de aanvallen van buitenlandse mogendheden. Eerst Spanje en later Engeland, Frankrijk, maar vooral hier in het Noorden de bisschoppen van Keulen en Münster hadden het gemunt op ons ‘Moaiste lân van d’ierde’. Natuurlijk is ze dat niet gelukt. En dat kwam niet in de laatste plaats door het water van de Waterlinie, levensbedreigend voor de aanvallers, beschermend voor ons. Trots ben ík er op, dat ik dit mag doen als voorzitter namens de Stuurgroep Friese Waterlinie, die hierbij ‘aan de knoppen’ stond. Een groep, waarin van alle deelnemende gemeenten in Zuidoost Fryslân en ook het aangrenzende Drentse Noordenveld een bestuurder zitting had, die samen actief hebben

meegedacht en gewerkt in hoe we de beoogde ontwikkeling kunnen oppakken, die heeft bekeken waar de ontwikkelkansen voor dit gebied liggen. Trots, ook door de grensoverschrijdende samenwerking in het proces. Naast deze gemeentelijke bestuurders waren die er ook van het Wetterskip Fryslân, de provincie Fryslân, de Terreinbeherende Organisaties It Fryske Gea en Staatsbosbeheer, Steunpunt Monumentenzorg en van het Recreatieschap Drenthe, die meegedacht en ondersteund hebben. In Werkgroepverband zijn hierin ook nog eens de gemeente Smallingerland en het Overijsselse Steenwijkerland aangeschoven, in totaal daarmee zeven participerende gemeenten in grensoverschrijdende samenwerking, een unicum. Maar ook historische organisaties uit het gebied, mensen van Plaatselijke Belangen, Tresoar -dé Schatkist van Fryslân-, diverse kunstinstellingen als Keunstwurk, Kunstwerf, Open Stal Oldeberkoop, Karst Bekenbosch en de Peergroup, onderwijsinstelling Comperio, Bibliotheken Zuidoost Fryslân en nog vele, vele andere mensen en partijen hebben hierin meegewerkt.

En persoonlijk ben ik ook wel een beetje trots, opgegroeid op het plekje waar de rivier de Tsjonger ooit zo meanderde bij Makkinga, schraapte en schuurde langs de zandrug waaraan we woonden. De Tsjonger met haar wijdse stroomgebied die zo’n impact had op mijzelf en ook op de Friese geschiedenis. Een rivier met geschiedenis, die je nog zo kunt aflezen aan het landschap, als je er oog voor hebt. Het verhaal, dat door de ontwikkeling van de Friese Waterlinie straks weer beter verteld wordt en beter beleefbaar kan worden. Trots, eigenlijk niet eens zo zeer om bovengenoemde redenen, maar ook trots alleen al door het historische gegeven, het verhaal van dit gebied, dat door het gevolgde proces in dit ontwikkeltraject vele inwoners nu al bereikt en verrijkt heeft, een trots die ontwikkeld is daardoor in dit gebied. Want als ons één ding duidelijk gemaakt is tijdens dit ontwikkelproces van de Visie, en ons getoond is door externen, dan is het wel dat het landschap van Zuidoost Fryslân bijzonder is. Wijzelf hebben daar minder goed oog voor, vinden het normaal. Deskundigen en mensen van buiten moeten ons dat

vertellen en laten zien, die bijzondere diversiteit aan landschappen op korte afstand. De beekdalen en hogere zandruggen ertussen van de Lende en de Tsjonger/Kuunder, het laagveengebied aan de westen noordkant, de hoogveengebieden grenzend aan Drenthe. Voor degene die er oog voor heeft en die het verhaal leert kennen, is dit een ontdekking, haast een sensatie, een geweldig goed bewaard geheim. De kansen voor gebiedsontwikkeling liggen erin de bewoners en de bezoekers dit verhaal te vertellen, het landschap beter te laten zien, hen die sensatie te laten beleven. Dat is de opgave voor de komende tijden, op korte en lange termijn. Want nu de uitvoering straks ter hand wordt genomen, is het zaak de bal aan het rollen te brengen en te houden. Tijd zal daarin nodig zijn en geduld daarin een schone zaak, doorzetting en volharding voor de uitvoerende organisaties en partijen de opgave. Alleen in samenhang kan het trotse verhaal van de Friese Waterlinie zijn sensatie echt ontvouwen en betekenis krijgen. Provincie, gemeenten, Wetterskip, al die andere partijen en toeristische ondernemers staan hier schouder aan schouder aan de bak. Niet één kan in dit geval zonder de ander. Maar ieder kan hierin wel zijn eígen steentje bijdragen.

Met de voorliggende Visie is hiertoe de gezamenlijke stip op de horzon gezet. Het na te streven, ideale eindbeeld is hiermee gegeven. Niet meer en niet minder dan dat. De neuzen staan hiermee in dezelfde richting. De Visie is geen handboek soldaat, maar eerder de richting waarin iedereen kan gaan werken. Mogelijk pakken dingen ‘onderweg’ toch nog wat anders uit. Dat kan gebeuren. Als maar ieder voor zich aan dat gezamenlijke eindbeeld werkt de komende jaren, dan wordt daarmee het troste verhaal van onze Friese Waterlinie steeds beter en krachtiger verteld en doorverteld. En daarmee komt straks de Friese Waterlinie weer boven water.

Landschapsbeheer Friesland en de provincie Fryslân trokken, organiseerden en faciliteerden dit hele proces tot nu toe. Provincie Fryslân en de Europese Unie financierden het samen. Nu is het zaak tot uitvoering over te gaan, de schop in de grond, de bruggen te slaan, het Linie-watertje te ontwikkelen en in de markt te zetten, de Bommen Berend-zuurkool en Schansenlinie op de (menu)kaart. Aan de slag.

Namens de Stuurgroep Friese Waterlinie, als voorzitter daarvan, en namens al die anderen,

Bertus Mulder Feanwâlden, december 2011

Inleiding

11

1

De militaire functie van de Friese Waterlinie

13

2

De samenhang van de Waterlinie met het landschap

19

3

Kansen en ideeën voor de ontwikkeling van de Waterlinie

29

Ontwikkelingsvisie

39

4

De beken als de blauwe draad

41

5

De schansen als groei-diamanten

45

6

Het recreatieve landschap van de regio

97

7

Prioriteiten in het werkboek

105

Literatuurlijst en andere bronnen

109

Colofon

110

• • • • • • • • • • • 9 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie

Inhoudsopgave

Plangebied


In het Gebiedskader Zuid-Oost Friesland wordt het beleefbaar maken van de Friese Waterlinie genoemd als kansrijk project om de regionale cultuur en cultuurhistorie te versterken. Deze verdedigingslinie, die in de 16de en 17de eeuw werd aangelegd werd de afgelopen decennia in bredere kring herondekt. Inmiddels zijn de Zwartendijksterschans, de Bekhofschans en de Blessebrugschans gerestaureerd, als concrete uitwerking van het historisch onderzoek dat is gedaan naar de ontstaansgeschiedenis van de Linie. Als vervolg daarop zijn de provincie Fryslân en Landschapsbeheer Friesland in 2010 gezamenlijk een project gestart voor de planontwikkeling van de Friese Waterlinie, met als doel het weer beleefbaar maken van de Linie als geheel, en het versterken van de identiteit van het landschap. Bureau Feddes/Olthof landschapsarchitecten heeft opdracht gekregen om in het kader van dit project een Visie en een Werkboek op te stellen, in nauwe samenwerking met de betrokken overheden, maatschappelijke organisaties en betrokken bewoners uit de streek. Het voorliggende rapport bevat de ruimtelijke

Visie op de herontwikkeling van de Waterlinie, voor het plangebied dat op de bijgaande kaart staat aangegeven. Deze Visie is tot stand gekomen in overleg met de stuurgroep, de werkgroep, de klankbordgroep en de groep van grondeigenaren. Daarbij was het een gezamenlijk uitgangspunt dat het in de eerste plaats nodig is om het systeem en de betekenis van de Waterlinie in het veld beter beleefbaar te maken. Dat vormt de basis voor de culturele en recreatief-toeristische programmering van de Friese Waterlinie. Als vervolg op deze visie wordt in 2011/2012 een Werkboek gemaakt, waarin de meest aansprekende en kansrijke onderdelen van de Waterlinie in concrete plannen worden uitgewerkt.


Inleiding

Samenhang schansen Friese Waterlinie en bodemgesteldheid (17e eeuw)

Zee

Beekdal en inundatievelden

Hoogveen schansen

Zeeklei

Hoogveen

Reduitstelling Terbandsterschans

Laagveen

Beekdal en schansen

Oefenschans Bakkeveen

Zandruggen

Zee schansen

De Groninger Schansenkrijg

De Friese Waterlinie is ontstaan in de 16de eeuw en heeft tot het einde van de 17de eeuw een militaire functie gehad. Binnen het geheel van de noordelijke verdedigingslinies vormt de Friese Waterlinie samen met de Groningse Schansenkrijg de tweede linie die ten doel had om Noord-Nederland te beschermen tegen de vijand uit het zuiden en het oosten en tegen invallen vanuit zee. Omdat Friesland in die tijd aan drie zijden door de zee wordt omringd (Zuiderzee, Waddenzee en Lauwerszee) en aan de zuid-oostzijde werd begrensd door de moerassen van het hoogveen was het gebied van nature goed te verdedigen. Deze tweede linie ligt achter de eerste linie die de invallen vanuit zee en de doorgangen door het hoogveenmoeras verdedigde en zich uitstrekt van Bellingwolderzijl aan de Eems/Dollard tot aan Hasselt en Blokzijl aan de voormalige Zuiderzee. Deze eerste Linie vormde het Noordoostelijk Frontier ter verdediging van NoordNederland.

De Friese Waterlinie heeft zowel in de 16de eeuw, tijdens de 80 jarige opstand, als in de 17de eeuw, in het rampjaar 1672 en in 1673 gefunctioneerd. In de 16de eeuw waren alleen de schansen in gebruik. In de 17de eeuw functioneerde de Linie als Waterlinie, omdat door het aanbrengen van dammen in de benedenlopen van De Lende en De Tsjonger/Kuunder de lager gelegen gronden in het veengebied en in de beekdalen onder water kwamen te staan. De plekken waar deze dammen werden aangebracht zijn uit archiefmateriaal bekend. Op basis van hun landschappelijke ligging kunnen verschillende soorten schansen worden onderscheiden: • de schansen aan de kust, die de beekmonding verdedigden, om te voorkomen dat de vijand vanuit zee kon binnenvaren • de beekdalschansen, die accessen door De Lende en De Tsjonger/Kuunder verdedigden • de hoogveenschansen, die doorgangen over de zandruggen door het hoogveen verdedigden

• de Terbandsterschans, aan de doorgaande route tussen de vestigingsteden Steenwijk en Leeuwarden was een reduitstelling. Deze schans vormde de uitvalsbasis van waaruit Prins Maurits het bevel over de troepen voerde in de strijd van 1672/1673. • de schans bij Bakkeveen is waarschijnlijk als oefenschans aangelegd, en is van latere datum In de literatuur worden meer schansen genoemd die belangrijk zijn geweest voor de verdediging van het gebied, zoals bijvoorbeeld de schans bij Smalle Ee. Ook zijn in het gebied een drietal landweren te vinden die dateren uit een vroegere tijd, rond de 15de eeuw. Deze aarden wallen waren verdedigingswerken om de vijand buiten te houden, en zijn in die context ook zeer interessant in de millitaire geschiedenis van het gebied.


Hoofdstuk 1 | De militaire functie van de Waterlinie

1 2

3

4 5

F

6 12 11 9

E

5

7

4

8

6

3 2 1 A B C Linies 1700 Noord Nederland

Noord-oostelijke Frontier

Friese waterlinie

A Blokzijl B Zwartsluis C Rouveen D Ommerschans E Bourtange F Bellingwolderzijl

1 Kuinderschans 2 Schans Slijkenburg 3 Blessebrugschans 4 Schoterschans 5 Terbandsterschans 6 Bekhofschans 7 Tolbrugschans 8 Schans Makkinga

D Groninger Schansenkrijg 9 Schans Breeberg 10 Zwartendijksterschans 11 Schans Bakkeveen 12 Schans Frieschepalen

1 Munnekezijl schans 2 De opslag 3 Niezijl schans 4 Enumatil schans 5 Lettelbert schans 6 Wolveschans (Leek)

In dat jaar werd Nederland door Frankrijk, Engeland, Keulen en Münster de oorlog verklaard. De bisschop van Münster, Christoph Bernard van Galen alias Bommen Berend, viel het noorden van Nederland aan en doorbrak in dit jaar al snel door het Noord-oostelijk Frontier. Hierdoor naderde hij tot vlakbij Friesland. Friesland zag de dreiging aankomen en mobiliseerde een leger. Hans Willem van Aylva had de leiding over de Friese troepen. In 1673 werd er een heel gebied onder water gezet: vooral rond De Lende werd het lager gelegen gebied geïnundeerd als bescherming tegen de vijand.

Toch wisten de troepen van Münster in het gebied door te dringen en bij de Blessebrugschans De Lende te passeren. Ook bij de Bekhofschans werd De Lende overgestoken, waarna de hoofdmacht via Makkinga en Donkerbroek optrok in een poging om Heerenveen te veroveren. De Friese troepen trokken zich verder terug en verzamelden zich bij Heereveen en Gorredijk. Uit angst om ingesloten te worden door het stijgende waterpeil in de inundatiegebieden en zijn basis in Steenwijk niet meer te kunnen bereiken, besloot Bommen Berend zijn troepen terug te trekken. Na 1673 heeft de Friese Waterlinie niet meer gefunctioneerd.

Historische kaart retranchement Gorredijk


Naast de schansen waren ook enkele retranchementen onderdeel van de Waterlinie. Hier konden de troepen worden gelegerd en werd gezorgd voor de bevoorrading van de schansen. Heerenveen en Gorredijk lagen achter de Linie en waren uitgevoerd als versterkte legerplaatsen. Tijdens de strijd in het rampjaar 1672/1673 waren ook diverse geïmproviseerde onversterkte legerplaatsen in gebruik en diende de kerk van Olderberkoop als vesting.

Functioneren Friese Waterlinie tijdens 80 jarige opstand


Functioneren Friese Waterlinie in 1672 - 1673



De Friese Waterlinie dankt zijn militaire functioneren aan het strategisch benutten van de landschappelijke verschillen: het met schansen blokkeren van de doorgangen in het hoogveenmoeras en het onder water laten lopen van de lager gelegen beekdalen in de 17de eeuw. Nu, ruim drie eeuwen later, zijn de artefacten van de Waterlinie vrijwel geheel verdwenen en hebben grootschalige landschappelijke veranderingen plaatsgevonden. Het hoogveen is grotendeels ontgonnen en daarmee zijn de moerassige hoogveenkussens verdwenen. Een deel van de Zuiderzee is ingepolderd, waardoor De Lende en De Tsjonger/Kuunder bij Kuinre niet meer in zee uitstromen. Op de regionale schaal gezien is het historische patroon van het landschap, zoals dat er in de 16de en 17de eeuw uitzag, nog functioneel en goed herkenbaar. De zandruggen, als uitlopers van het Drents plateau vormen samen met de beekdalen een sterk zuid-west/ noord-oost gericht patroon. Van oudsher volgden de meeste

wegen dit patroon, op de hogere ruggen, parallel aan de loop van De Lende en De Tsjonger/ Kuunder. Bij Wolvega en bij Oldeberkoop en Makkinga (vanuit Boyl) waren er dwarsverbindingen haaks op de beekdalen. Deze verbindingen werden in het systeem van de Friese Waterlinie met strategisch geplaatste schansen verdedigd. De laatste eeuw is er een aantal autowegen in dwarsrichting toegevoegd: de A32 Zwolle-Leeuwarden), de N35 (Gorredijk-Noordwolde) en de N381 (Drachten-Noordwolde).


Hoofdstuk 2 | De samenhang van de Waterlinie met het landschap

Schotanus 1664


Principeschets van de karakteristieke drie-deling in het huidige landschap


In het landschap van de Friese Waterlinie kunnen drie gebieden met een verschillende karakteristiek worden onderscheiden. Het meest zuid-westelijke deel, tussen Kuinre en Wolvega bestaat uit veenpolders. Hier liggen de benedenlopen van De Lende en De Tsjonger/Kuunder. Dit open, natte weide gebied vormt een schakel tussen het waterlandschap van de Wieden/Weerribben en het Friese merengebied. Het natuurgebied De Rottige Meente, aan de noordkant van De Lende, bestaat uit nat grasland, rietvelden en water. Het middengebied van de Waterlinie heeft een parallele opbouw van zandruggen met de daartussen gelegen beekdalen van De Tsjonger/ Kuunder en De Lende. Op korte afstand is het landschap hier zeer afwisselend, met grote contrasten tussen de bewoonde en deels beboste zandruggen en de open ruimtes van de beekdalen. De beekdalen zijn in gebruik bij grootschalige melkveebedrijven, waarvan de boerderijen op de hogere gronden staan.

Patroon wegen 17de eeuw (volgens Schotanus)

Patroon wegen 21ste eeuw

Landschappelijke samenhang

Zandruggen en heideontginningen met beplanting en bebouwing Beekdalen Laagveenontginning Hoogveenontginning

Schansen

Door de schansen en oude wegen op de ondergrond te projecteren wordt de landschappelijke samenhang duidelijk. De wegen liggen voornamelijk op de hogere ruggen paralle met de beken. De schansen liggen op de landschappelijke overgangen van hoog en droog naar laag en nat


Historische wegen


De hoogteverschillen tussen ruggen en dalen zijn in het terrein goed herkenbaar. De schansen in dit gebied hebben steeds een herkenbare ligging op de overgang van de hogere gronden naar de laagtes van de voormalige inundatiegebieden van de beekdalen. Samen met de –inmiddels deels rechtgetrokken- beken De Lende en De Tsjonger/Kuunder is dit een landschappelijk aanknopingspunt voor het beleefbaar maken van het inundatiesysteem van de Waterlinie. In het kader van de Landinrichting wordt in de van oudsher natte beekdalen opnieuw natte natuur aangelegd, in aanvulling op reeds bestaande natuurgebieden langs De Lende en De Tsjonger/Kuunder. Het oostelijke deel van het Waterlinielandschap bestaat uit de ontgonnen en afgegraven hoogveengebieden. De plekken van de schansen, die voormalige doorgangen in het veen bewaakten, zijn hier niet meer in de landschapsstructuur te herkennen.

Waterlinie en schansen op de hoogtekaart

Zandrug met eikenlaan

Open weidegebied in beekdal

Voormalig hoogveen gebied


Natuurgebied de Rottige Meente


ECOLOGISCHE HOOFDSTRUCTUUR

EHS gebieden

EHS (natte) natuur

natte ecologische verbindingszones droge ecologische verbindingszones De ecologische hoofdstructuur van zuidoost Friesland is sterk gekoppeld aan de beeklopen

De Lende

Patroon beeklopen 21ste eeuw

De Tsjonger/Kuunder


Patroon beeklopen 17e eeuw

Hoewel de Friese Waterlinie drie eeuwen geleden voor het laatst heeft gefunctioneerd, blijkt het idee van de Waterlinie nog sterk te leven in de streek. Dat heeft zeker te maken met het feit dat het gebied nog steeds een grensstreek van Friesland vormt, op de overgang naar het natte gebied van noord-west Overijssel en de hogere gronden van het Drents Plateau. Vooral in het middengebied, van de beekdalen en de zandruggen, is het functioneren van de Waterlinie nog goed voorstelbaar. De kans voor herontwikkeling van de Waterlinie wordt door veel bewoners en ondernemers gekoppeld aan een betere toeristische en culturele ontwikkeling van de streek. Ten opzicht van de recreatieve aantrekkingskracht van de Friese Meren, de Drentse bos-en heidevelden en de omgeving van Bakkeveen is de rest van Zuid-Oost Friesland een rustig gebied, met bescheiden recreatievoorzieningen

en zonder uitgesproken toeristisch imago. De Lange Afstand Wandelpaden doorsnijden het gebied in noord-zuidrichting, maar volgen de beekdalen niet. Er zijn vaarmogelijkheden voor kleinere motorjachten en bootjes op De Tsjonger/Kuunder en de Compagnonsvaarten (de Turfroute) en op De Lende ten westen van de Kontermansweg. Het gebied is zeer aantrekkelijk voor recreanten die rust, cultuur en een afwisselend landschap zoeken. Het opnieuw herkenbaar maken en recreatief en cultureel programmeren van elementen van de Waterlinie zou in de recreatieve ontwikkeling van de streek een aansprekend en verbindend thema kunnen zijn. Er zijn veel suggesties gedaan voor de aanleg van fietsen wandelroutes, overnachtingsmogelijkheden, koppeling met streekmusea, jaarlijkse evenementen gekoppeld aan de Waterlinie, het geven van informatie via voorlichtingscentra en GPS e.d. De samenhang tussen de schansen

zou beleefbaar gemaakt kunnen worden door tegelijkertijd op de plekken van de voormalige schansen een tijdelijke kunstmanifestatie te organiseren, in de vorm van theater of beeldende kunst. Daarvoor is het wel nodig om meer dan nu het geval is elementen van de Waterlinie te herstellen en in het veld herkenbaar te maken. Door de grote afstand is het lastig om de Waterlinie als een geheel te ervaren. Recreanten zullen de Waterlinie eerder beleven als een onderdeel van één van de landschappelijke deelgebieden. De horeca zou op het gegeven ven de Waterlinie kunnen inspelen met arrangementen. Naast de toeristische ontwikkeling is de Waterlinie ook voor de culturele ontwikkeling van de streek van belang, als plek voor evenementen en voor de educatie op scholen en bibliotheken.


Hoofdstuk 3 | Kansen en ideeën voor de herontwikkeling van de Waterlinie

Verblijfsrecreatie

campings

hotels/ logies ontbijt concentratie gebieden

3. 5.

4. 2.

5.

3.

5.

Lange afstand routes

4. wandelroutes

1.

1. Zuiderzee route 2. Jabikspad 3. Zeven woudenpad

2.

fietsroutes

4. Rietland route 5. Flevo route 6. Zuiderzee route

6. 3.

Vaarkaart

vaarroutes met diepgang vanaf 1,30m en bruggen 2,50m havens (in het plangebied)

Turfroute

Staande mastroute

sluis (in het plangebied)

9.

6. 7.

1. 11. Musea

5. 10.

2.

8.

3.

4.

1. Belvédère museum 2. Oudheidkamer Westellingwerf 3. Infocentrum Staatsbosbeheer 4. Stadsmuseum Steenwijk 5. Vlechtmuseum Noordwolde 6. Museum Opsterland 7. Museum Oold Ark 8. Land van Weldadigheid 9. Gevangenismuseum Veenhuizen 10. Speelgoedmuseum De boerenplaats 11. Museum Willem van Haren

4.

6. 9. 8.

10. 3. Evenementen o.a.

1. Opera Nijetrijne 2. Pieter Stuyvesant Kuiertocht

7.

1. 5.

2.

3. Openstal Oldeberkoop 4. wandeltocht 3 Provinciën 5. Opera Spanga 6. Vlomarkt Makkinga 7. Lindefestival Wolvega 8. Turfstekersmarkt Heerenveen 9. Flaeijelfeest Oude- en Nieuwehorne 10.Appelscha Turfdagen

Overzicht aangeleverde ideeën voor ontwikkeling van de waterlinie • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Meanderende beken herstellen in directe omgeving van schans, schansen een natte voet geven. Pleisterplaatsen, zitten en ontspannen in en om de schans Paden herstellen/maken rond schansen, en tussen schansen Schansen herkenbaar maken: - bloemenweide rond schans - beplanting in vorm van schans - water in vorm van schans - schans met bijzondere bestrating aangeven - schans zichtbaar maken met modern materiaal (staal, glas) - schans geheel of gedeeltelijk herstellen in grond Eenheid creëren in meubilair in schansen Camping in schans (Tolbrug, Bekhof, paalcamping?) Evenementen in en rond schans: - vuur in schans - tijdelijke bebouwing/bewoning in schans (art houses) - voorstellingen, theater, opera, schans als tribune - binnen schans een tijdelijke bloemen/planten-tentoonstelling - geluiden en geuren terugbrengen in schans - reizend informatiecentrum dat schansen aandoet - schans als stempelpost (Pieter Stuyvenzand Kuiertocht) Doorwaadbare plekken maken/herstellen Verrekijker op schans Schans als tribune Kinderspeelplaats op schans Kinderboerderij op schans Boottocht langs schansen vanaf Kuinre Uitkijkhutjes rond schansen die juist terugkijken op schans Reconstructie schans Oudeschoot Schans als visvijver Terugbrengen van de kanonnen bij Slijkenburg Ook watelinie elementen omgeving Drachten koppelen: Biskopsgreven en Blauwe Stien, schans van Smalle Ee • Versterkingen markeren • Retranchementen beleefbaar maken


Ingebrachte ideeën schansen


Ingebrachte ideeën wandelroutes • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Lange afstandsroute Friese Waterlinie Route Ommetjes langs schansen Wandelroutes rondom schansen Pleiserplaatsen gekoppeld aan belangrijke plekken voor waterlinie Oldeberkoop als uitvalsbasis Wandelroutes ten noorden van Slijkenburg Zuiderzeepad Jabikspad Friese Woudenpad Pieter Stuyvenzand Kuierroute Oude laan naar Oudeschoot betrekken in wandelroute Project Oude Paden Nieuwe Wegen Clusters maken via wandelroutes Avonturen route, plekken maken om te overnachten Blokzijl, Steenwijk, Sloten als route 11 schansentocht Blauwe Stien en Biskopgreven koppelen aan FWL Oversteek van Oudega naar Smalle Ee Themaroute water van het Waterschap Ruige Route Route van Coevorden via Kuinre naar Een-West naar Leek naar Groningen Afslag 31 van A7 bij Drachtstercompagnie geschikt maken als een toegangspoort naar de Waterlinie

Ingebrachte ideeën fietsroutes

• Lange afstand fietsroute langs FWL • Oldeberkoop als uitvalsbasis • Fietsroutenetwerk Drenthe koppelen aan Friese netwerk via Blokzijl • Steenwijk-Blokzijl-Sloten • Missing links langs Lende en Tsjonger/Kuunder • Infoborden langs fietsroutes • Koppelingen aan B&B • Rietlandroute langs Lende (LF3) • Flevoroute langs Tolbrugschans en Zwartendijksterschans (LF20) • Zuiderzeeroute langs Kuinre en Slijkenburg • Recreatief is het gebied in drie delen te zien; - Bakkeveen; Frieschepalen, Zwartendijksterschans, oefenschans Bakkeveen, landweer, Breebergschans infocentrum bij VVV - Oldeberkoop, centraal infocentrum, Tolbrugschans, Bekhofschans, Makkingaschans - Laaglandschansen; Kuinre, Slijkenburg, Schoterschans, Blessebrugschans, infocentrum bij Rottige Meente? • Fietsverhuur koppelen aan infocentrum • Afslag 31 van A7 bij Drachtstercompagnie geschikt maken als een toegangspoort naar de Waterlinie

• • • • • • •

Waar mogelijk meanders herstellen op basis van - landinrichtingsprojecten - EHS - in buurt van schansen Eilandjes als pleisterplaatsen Water rondom schansen maken, doorwaadbare plekken Turfroute Jachthaven bij Blessebrugschans Sluizen en dammen herkenbaar maken Pont verlengde Prinsenwijk, vanaf Museum Belvedere naar Tsjonger/Kuunder

• Varen langs de schansen

Ingebrachte ideeën educatie / Digitale informatie • • • • • • • • • • • • •

Infocentrum in Oldebekoop, hier ook maquette en filmpjes laten zien. Deelinfocentra, VVV Bakkeveen, een infocentrum in de Rottige Meente Beeldinformatie op je telefoon, wat was waar? Applicaties over Waterlinie Een goede website over de Waterlinie Verhaal optekenen Reizende tentoonstelling door musea Educatie middels theater en kunstenaars Kinderen leren over de Waterlinie Maken van een (computer)spel over de slag van 1672 Zichtbaar maken tot waar het water kwam bij inundatie (paaltjes?) Eenheid in informatieborden langs elementen van de Linie Digitaal archief van Tresoar beschikbaar stellen voor digitale apps Turftheater bij Drachtstercompagnie


Ingebrachte ideeën water en (natte) natuur


De visie voor de Friese Waterlinie is wordt uitgelegd aan de hand van drie schaalniveau’s: De blauwe draad Er zijn na ruim 300 jaar veel artefacten van de Waterlinie verdwenen, maar het watersysteem in de vorm van De Lende en De Tsjonger/Kuunder is nog aanwezig. Om in het grote gebied van de Waterlinie de samenhang zichtbaar te maken zijn De Lende en De Tsjonger/Kuunder het aanknopingspunt op de regionale schaal. De schansen als groeidiamanten Omdat er nog maar weinig artefacten van de Waterlinie over zijn, wordt ingezet op het zoveel mogelijk in grondwerk restaureren van de voormalige schansen. De landschappelijke positie van de schansen wordt beleefbaar gemaakt door subtiele ingrepen in het landschap in de omgeving van de schansen.

Het recreatieve landschap Zowel landschappelijk als recreatief bestaat het gebied van de Friese Waterlinie uit 3 delen: het natte veengebied, het gebied van de zandruggen en beekdalen en het voormalige hoogveengebied. Op deze schaal worden de ‘blauwe draad’ en de ‘groeidiamanten’ van de schansen aaneengesmeed tot een recreatief beleefbaar landschap. De ruimtelijke maatregelen hiervoor zijn vooral het aanbrengen en thematiseren van recreatieve routes. Culturele en toeristische initiatieven kunnen hier op aanhaken.


Ontwikkelingsvisie


Het is een bijzondere eigenschap van de Friese Waterlinie, in vergelijking met andere waterlinies in Nederland, dat de werking van de inundaties in het terrein in principe nog herkenbaar is. De beeklopen van De Lende en De Tsjonger/Kuunder zijn (hoewel gekanaliseerd) nog aanwezig en de hoogteverschillen tussen de beekdalen en de zandruggen zijn opvallend genoeg. Om in het grote gebied van de Waterlinie de samenhang zichtbaar te maken zijn De Lende en De Tsjonger/Kuunder het aanknopingspunt op de regionale schaal. Daartoe kunnen deze twee waterlopen als opvallende ‘blauwe draden’ in het Linielandschap worden ontwikkeld. De volgende maatregelen kunnen de herkenbaarheid en functie van de twee beken versterken: 1. Waar mogelijk de oude meanders van de beeklopen herstellen, met name in de buurt van de schansen. De mogelijkheid doet zich waarschijnlijk vooral voor waar de beek door een natuurgebied loopt. Tussen de huidige loop van de beek en de meander ontstaan

dan eilandjes, die bijzondere plekken in het landschap vormen en ingericht kunnen worden voor natuurontwikkeling of recreatie. Een goed voorbeeld van een dergelijke natuurlijke inrichting van een beekdal bij een schans is het recent uitgevoerde landinrichtingsproject bij Blessebrugschans. 2. Het completeren van bestaande paden tot een doorgaand Waterliniepad voor voetgangers en fietsers, dat grotendeels via De Lende aansluiting krijgt naar de Groningse Schansenkrijg. Dit Waterliniepad loopt dan van Kuinre tot aan Munnikezijl aan het Lauwersmeer. 3 Het inrichten van nieuwe natuurgebieden uit de Landinrichtingsprojecten langs de beken voor natte natuur. Dit refereert aan het natte karakter van de beekdalen in de 17de eeuw. 4. De rand van de beekdalen met de hogere ruggen accentueren door het aanplanten van

groepjes eiken, bijvoorbeeld op overhoekjes of op plekken waar wegen en paden vanaf de hogere gronden de laagte inlopen. 5. De Waterlinie beleefbaar maken vanaf het water, door de bevaarbaarheid van de Lende en Tsjonger/Kuunder waar mogelijk te vergroten voor kano’s of kleine motorbootjes en aanlegmogelijkheden te maken in de buurt van de schansen. 6 Paden langs de beken zorgen voor recreatieve routes langs het water. Op enkele plekken kunnen ontbrekende schakels worden aangelegd, waardoor de beleefbaarheid van het water en de Waterlinie worden versterkt. 7. Bijzondere punten langs de beken vanuit het systeem van de Waterlinie (voormalige dammen en oversteekplekken en huidige sluisjes en haventjes) door inrichting accentueren.


Hoofdstuk 4 | De blauwe draad




Om het verhaal van de Friese Waterlinie beleefbaar te maken is het belangrijk de schansen voor zover mogelijk te herstellen, voor wat betreft het grondwerk en het water. Tijdens de werking van de Waterlinie waren de schansen en retranchementen immers de meest permanente en tastbare onderdelen van het systeem. In de reacties vanuit de streek wordt het herstellen van de schansen vaak genoemd als essentieel voor het herkenbaar maken van de Waterlinie. Ook worden suggesties ingebracht voor nieuw programma in de schansen, zoals een camping, een tribune voor een voorstelling, een kinderspeelplaats e.d. Vanuit hun militaire functies waren de schansen altijd slechts tijdelijk in gebruik. De onderkomens bestonden uit houten bouwwerken, die na verlies van het militaire gebruik weer snel zijn verdwenen. Om die reden heeft het de voorkeur om ook nu vooral in te zetten op tijdelijk gebruik en geen nieuwe permanente bouwwerken in de

schansen aan te brengen. Volledig herstel van de schansen is niet meer overal mogelijk, omdat er inmiddels op een aantal plaatsen woningen en wegen op de plek van de voormalige grondwallen zijn gebouwd. In deze Visie stellen we voor toch zoveel als mogelijk is het herstel van het grondwerk nu uit te voeren, en mogelijk in de toekomst te werken aan een meer compleet herstel van de schansen. In die zin zijn de schansen ‘groeidiamanten’. Ook de uitstraling van de schans naar zijn omgeving, op de lokale schaal, is die van een groeidiamant. Om te kunnen begrijpen waarom een schans juist dáár ligt kan met subtiele inrichtingsmaatregelen in de omgeving de landschappelijke positie van de schans zichtbaar gemaakt worden. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om het vernatten van het deel van het inundatiegebied dat direct aan de schans grenst, het uitgraven van mean-

ders die de positie van de schans herkenbaar maken, het aanbrengen van paden voor een rondwandeling die van afstand zicht geeft op de schans of het aanbrengen van merktekens (door middel van landschapskunst) in de omgeving van een schans. Vanuit de schans wordt daardoor de belevingswaarde en de recreatieve waarde van het landschap verbeterd. De hierna volgende schansvoorstellen zijn bedoeld als inspirerende ideeën, en nog geen concrete inrichtingsplannen. Voordat een schans geheel of gedeeltelijk gerestaureerd wordt, zal nader archeologisch onderzoek naar de preciese ligging gedaan moeten worden.


Hoofdstuk 5 | De schansen als groeidiamanten


Kuinderschans Kuinre was in de beginfase van de tachtigjarige oorlog van strategische betekenis. In 1572 werd door de Spanjaarden een schans opgeworpen. Toen de schans in 1581 in handen van de Staat kwam is deze opnieuw versterkt. De schans beschermde Kuinre voor gevaar vanaf zee. Kuinre was in die tijd een welvarende plaats, het lag in het centrum van de boterhandel vanuit Friesland naar Holland en Engeland. Naast de beschermende functie blokkeerde de schans zowel de open vaarverbinding tussen de Zuiderzee en De Tsjonger/Kuunder en Lende als de verbinding over de zeedijk van Blokzijl naar Lemmer. In 1843 kreeg Kuinre een sluis en verdween de open verbinding met de Zuiderzee. Door de inpoldering van de Noordoostpolder in 1942 is het karakter van Kuinre als havenplaats aan de Zuiderzee minder goed herkenbaar. Op de projectie zien we de plek waar de schans heeft gelegen op de grens van Kuinre met de huidige Noordoostpolder. Op dit moment wordt op de plek waar de zuidrand van de schans lag woningbouw ontwikkeld. Het voorstel is om het grondwerk van de schans zoveel als mogelijk te herstellen. Een openbaar wandelpad over de schanswallen verbindt het dorp Kuinre weer met de schans. De waterplas aan de voet van de schans verwijst naar de voormalige Zuiderzee en heeft een open vaarverbinding met de Tsjonger/Kuunder. Dit water zou tevens kunnen functioneren als de door Kuinre gewenste uitbreiding van de jachthaven.

Positie schans in linie

Locatie Kuinderschans


Schotanuskaart uit 1664 met schans aan Zuiderzee

Prent van de Kuinderschans in 1649 uit de Atlas van Loon

Kaartbeeld uit 1850 van de open verbinding naar zee

Kaartbeeld uit 1950, Noordoost polder ingepolderd

Luchtfoto huidige situatie

Projectie van de schans en open water op huidige luchtfoto

Ingreep Kuinderschans


Vogelvlucht Kuinre


Schans Slijkenburg Slijkenburg ligt op de plaats waar vroeger De Lende en De Tsjonger/Kuunder samenvloeiden. De schans van Slijkenburg diende daarbij voor het verdedigen van beide rivierenlopen. In 1580 werd een sluis gebouwd als verbinding tussen de rivieren. In de 80-jarige oorlog is de schans zowel in Spaanse als in Staatse handen geweest. De dreigende inval van Bommen Berend noodzaakte de Friezen de schans te versterken. Door het plaatsen van een dam in de Tsjonger/Kuunder kwam een deel van het achterliggende gebied onder water te staan. In 1702 bij de aanleg van de Statendijk is de sluis (1580) verplaats naar Schoterzijl. De brug van de sluis bleef in Slijkenburg staan. Toen in 1842 de sluis werd gedempt verloor Slijkenburg zijn schakelfunctie tussen de twee rivieren. De historisch sterke relatie met het water van Slijkenburg is in de huidige situatie nauwelijks merkbaar. Het dorp heeft de rug naar het water gekeerd. Het zoveel mogelijk herstellen van de schans geeft Slijkenburg weer een openbare plek aan het water. Deze plek biedt bijvoorbeeld een aanlegplaats voor passanten. De meander in De Tsjonger/Kuunder ten westen van Slijkenburg kan worden hersteld, om de positie van de schans in het landschap beter herkenbaar te maken.


Locatie van Schans Slijkenburg



Schotanuskaart uit 1664


Eekhofkaart uit 1850, Het Nieuwe kanaal is gegraven

Luchtfoto met prent van de schans bij Slijkenburg erop geprojecteerd


Projectie van schans en water op huidige luchtfoto

Ingreep Schans Slijkenburg


Vogelvlucht Schans Slijkenburg


Blessebrugschans De Blessebrugschans is in 1585 opgeworpen om de weg van Steenwijk via Heerenveen naar Leeuwarden te verdedigen. De Spanjaarden hadden Steenwijk veroverd en deze schans moest voorkomen dat de vijand Friesland kon binnendringen. In 1672 ondernam een Münsterse leger van 2.000 manschappen een aanval op de Blessebrugschans. De Friezen sloegen deze aanval af, maar in 1673 lukte de aanval wel. De Münsterse troepen vernielden Blessebrug. Tijdens de strijd in 1673 werd door middel van een dam in De Lende, die vanuit de Blessebrugschans werd verdedigd, het beekdal onder water gezet. In 2010 is de schans gereconstrueerd. Het tracé van de historische weg naar Leeuwarden loopt, in de vorm van een voetpad, weer door de schans. Een deel van de oude meanders van de Lende zijn uitgegraven waardoor de landschappelijke context van de schans weer te begrijpen is. Om de schans recreatief beter beleefbaar te maken zou de schans verbonden moeten worden met bestaande wandelroutes.


Foto herstelde schans

Locatie Blesseburgschans



Tekening van de schans op een doorgang van de sterk meanderende Lende

Eekhofkaart uit 1850

Topografische kaart uit 1927, De Lende is rechtgetrokken

Prent Blessebrugschans

Schans en oude loop van De Lende geprojecteerd op huidige luchtfoto

• • • • • • • • • • • 57 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie De weg door de schans opnemen in een route langs de oude meander


Schoterschans De Schoterschans is in 1585 opgeworpen om de weg van Steenwijk via Heerenveen naar Leeuwarden te verdedigen. De plek van de schans is vermoedelijk een oud kloosterterrein. Het is de tweede schans op de weg naar Leeuwarden; een zogenaamde reduitstelling. Vanuit de schans had men overzicht over het gebied en kon men de vijand bespieden. Naast het opwerpen van de schans plaatste men hier een dam in De Tsjonger/Kuunder. Met de dam kon het binnenwater worden vastgehouden en worden opgestuwd. Hiermee zette men het achterliggende gebied onder water. In de huidige situatie is het tracé van de oude weg van Steenwijk naar Heerenveen nog aanwezig. De Tsjonger/Kuunder is rechtgetrokken, maar een deel van de oude loop is nog als oude meander in het weiland te herkennen. Het voorstel is om het grondwerk van de schans weer zoveel mogelijk in profiel te brengen. Daardoor ontstaat een herkenbaar element langs de doorgaande weg. Tegelijk ontstaat er op het gereconstrueerde deel van de wal zicht over de meander van De Tsjonger/Kuunder. Een wandelroute langs de oude meander, over de schans en over het oude tracé van de weg vertelt een deel van het verhaal van de Schoterschans.


Oude laan richting schans

Locatie Schoterschans vanaf de oude meander



Schotanuskaart uit 1718 met schans aan de weg

Prent van de schans

Kaart uit 1850 met locatie van de schans

Luchtfoto van huidige situatie

Luchtfoto van huidige situatie met projectie van schanscontouren

Luchtfoto van huidige situatie met projectie van schanscontouren

Ingreep Schoterschans


Vogelvlucht met voorstel


Terbandsterschans De Terbandsterschans ligt op de weg van Steenwijk naar Leeuwarden in de tweede linie achter de Blessebrugschans en de Schooterschans. De schans is in 1585 opgeworpen en is waarschijnlijk de grootste schans van de Friese Waterlinie geweest. Johan Maurits, de in 1673 benoemde opperbevelhebber, was hier gelegerd en voerde vanuit de schans het bevel over de troepen. De schans lag op een kruising van weg en vaart. In de huidige situatie is de locatie van de schans nog steeds een kruising van de weg en de vaart. Van de contouren van de schans is niets meer te zien, maar er is wel een versmalling van de vaart binnen de contouren van de schans. Het is nog steeds een levendige plek door de brug en de twee restaurants die hier liggen. De contouren van de schans kunnen door middel van verharding en merktekens in de openbare ruimte zichtbaar worden gemaakt.


Locatie schans

Locatie Terbandsterschans



Schotanuskaart 1718

Historische prent Terbandsterschans


Luchtfoto huidige situatie met projectie van de schans

Historische kaart van omstreeks 1850

Luchtfoto huidige situatie met gedeeltelijke projectie van de schans

contour van schans markeren in verharding Ingreep Terbandsterschans met voorstel markeren van de contouren van de schans


contour van schans


Bekhofschans De Bekhofschans werd in 1582 aangelegd om een acces over De Lende te beschermen tegen de Spanjaarden. De schans ligt op de overgang van de zandrug naar het dal van De Lende. Vanuit de schans had men een goed zicht op het dal. Men kon de vijand al van verre zien. Door een dam te maken in de rivier kon men het water opstuwen en het dal onder water zetten. In 2007 is de schans gereconstrueerd. Op deze locatie is de werking van de Friese Waterlinie goed uit te leggen. Dit komt door de duidelijke kenmerken in het landschap als de hoge droge zandruggen en het lage dal met de Lende. Het is niet moeilijk je een voorstelling te maken van het dal dat in vroegere tijden onder water werd gezet om Friesland te beschermen tegen indringers. Het voorstel is om een (wandel)route te maken met de schans als startpunt. De route gaat over de rand van de zandrug met zicht op het dal aan de ene kant en de zandrug waar de vijand (Bommen Berend) zich bevond aan de overkant. Vervolgens maken we een doorsteek door het lage natte dal met een simpele loopbrug over De Lende om het vijandige gebied te verkennen. Vanaf de zandgrond zien we de ligging van de schans nu door de ogen van de vijand met op de voorgrond het natte beekdal. We benaderen nu de schans vanaf de kant van

de vijand. De positie en de functie van de schans kan door middel van nieuwe elementen en zichtlijnen beleefbaar worden. En de schans kan men op twee manieren ervaren: die van de verdediger en die van de aanvaller.


Locatie Bekhofschans



Schotanuskaart uit 1718 met Bekhofschans

Millitaire kaart uit 1850

Hoogtekaart met projectie van de Bekhofschans


Luchtfoto huidige situatie met projectie van de schans

Schans op grens van hoge zandruggennaar met uitzicht over het lage beekdal


route Bekhofschans collage

Vogelvlucht van route met elementen


Tolbrugschans De Tolbrugschans is in 1672 opgeworpen, om een acces door De Tsjonger/Kuunder te bewaken. Net als de Bekhofschans ligt de Tolbrugschans op de overgang van een hogere zandrug naar het lagere dal van De Tsjonger/ Kuunder. Vanuit deze positie had men goed zicht op het dal en kon men vijanden al van verre zien. Men kon een deel van het dal onder water zetten door de dam die in De Tsjonger/ Kuunder het water opstuwde. De meest waarschijnlijke locatie van de voormalige schans is in het veld naast de camping. De camping wil graag uitbreiden, en men zou hierbij het verleden van de Tolbrugschans graag een rol willen laten spelen. Het voorstel is om de volledige schans te reconstrueren. In tijdelijke, flexibele bouwwerken kan men overnachten; bijvoorbeeld in een tent of in een houten constructie met bedstede. Zware permanente bouwwerken tasten het karakter van de schans teveel aan. Eventueel zou bebouwing (bijvoorbeeld kleine vakantiehuisjes) weggewerkt kunnen worden in de aarden wal. In de omgeving van de schans kunnen de oude meander in De Tsjonger/Kuunder en de route op de rand van de hogere gronden worden hersteld, om de landschappelijke verankering van de schans beleefbaar te maken.


Mogelijke locatie schans

Mogelijke locatie Tolbrug Schans



Schotanuskaart uit 1718 met projectie van de mogelijke ligging van de Tolbrugschans

Luchtfoto van huidige situatie

Historische prent van de schans

Meanderende Kuunder en mogelijke ligging van de schans geprojecteerd op de luchtfoto


Mogelijke ligging van de schans geprojecteerd op de luchtfoto

route Tolbrugschans met nieuwe toegevoegde elementen


Hoogte kaart omgeving Tolbrugschans


Gorredijk De schans Gorredijk is in 1673 opgeworpen. Het veranderde het dorp in een vesting. De vesting bestond uit een wal en een gracht, waartussen een palissade van aangepunte boomstammen. Door de uitgestrekte bebouwing werd de schans erg groot en waren 8500 palen nodig, meer dan viermaal zoveel als voor een gewone schans. Tegenwoordig is de schans nog op een aantal plekken herkenbaar. Bij de oude begraafplaats is een deel van de contour van de schans nog zichtbaar en op andere plekken is door middel van contouren in het wegdek de locatie van de schans zichtbaar gemaakt. Door informatieborden en een route worden de plekken met elkaar verbonden. Op een aantal openbare plekken ligt er een kans om de schans weer zichtbaar te maken: - het parkeer terrein aan de marktstraat, - het parkeerterrein aan de lijnbaan, - en het terrein aan het Suster Rom kespaed. Voor het parkeerterrein aan de lijnbaan is een uitwerking gemaakt waarbij doormiddel van een brede haag de contouren van de schans weer zichtbaar zijn gemaakt.


Infoborden over de wandelroute ‘de skans rute’

Markering van de contour van de schans in de verharding



Historische prent van Gorredijk

Huidige situatie luchtfoto

Schotanus kaart 1718

Projectie van schans op huidige situatie

Eekhoff 1849

Contouren van schans

Markering van de Schans bij de begraafplaats

Voorstel om een deel van de contouren van de schans zichtbaar te maken door een brede haag op het parkeerterrein aan de Lijnbaan


Contouren van de schans met ingrepen en informatie borden (geel) De openbare plekken waar nog kansen liggen om de schans zichtbaar te maken zijn rood


Schans Makkinga Ter hoogte van Makkinga hield de verdedigende werking van De Lende op, omdat De Lende op deze plek nog maar een klein stroompje was. Makkinga was in die tijd een belangrijke plaats. De familie Lycklema a Nijeholt had er een landgoed en er was een rechthuis. In 1673 werd de schans op de Bovenweg gebouwd om Makkinga te beschermen. De Bovenweg was een belangrijke verbinding vanaf de Zuiderzee dwars door Stellingwerf richting Groningen.


De Bovenweg is nog steeds aanwezig, maar de restanten van de schans zijn in 1937 opgeruimd. De oude verbinding tussen de bovenweg en Makkinga is ook verdwenen. Het voorstel is om de schans weer te reconstrueren en de oude verbinding naar Makkinga te herstellen.

Locatie schans

Locatie Schans Makkinga



Schotanus kaart 1718 met projectie van mogelijke locatie schans

Militaire kaart uit 1850

Kaart uit 1926

Kaart uit 1954

Huidige situatie met hoogtekaart

Luchtfoto huidige situatie met projectie schans en verdwenen paden

Schans bij Makkinga met oude weg naar het dorp



Schans Breeberg Breeberg lag op een doorgang tussen de hoge venen van noord-oost Opsterland en de venen van Ooststellingwerf. In 1593 werd de Schans Breeberg opgeworpen als bescherming tegen de Spanjaarden die vanuit Groningen Friesland probeerden binnen te dringen. In opdracht van de Gedeputeerde Staten van Friesland werd de schans in 1595 hersteld. Toen in 1673 een aanval door het leger van de bisschop van Münster dreigde werd de schans weer in gebruik genomen. Men bouwde barakken op de schans voor de soldaten. In de huidige situatie is het hoogveen verdwenen, maar de weg langs de schans ligt nog wel op dezelfde plek. Een deel van de locatie waar de schans heeft gelegen is inmiddels bebouwd. Het voorstel is om de schans te reconstrueren op de plekken waar dat mogelijk is. Een wandelroute over de Schansdijk, langs de schans en over de wijkweg weer richting de Schansdijk verlevendigt het gebied van de schans. De hoogtekaart laat een laag gebied ten zuiden van de schans zien. Hier heeft vroeger een aftakking van de Tjonger/Kuunder gelegen. Dit zou weer beter zichtbaar gemaakt kunnen worden.


Locatie Schans Breeberg



Schotanuskaart uit 1718 met schans aan de weg

Historische prent van de schans

Kadastrale kaart uit 1811

Kaart uit 1927

Contouren van de schans geprojecteerd op de hoogtekaart

Contouren van de schans geprojecteerd op de luchtfoto

bestaande paden

nieuwe paden

Ingreep Schans Breeberg


herstel grondwal


Zwartendijksterschans De Zwartendijksterschans sloot de weg af, de droge passage, van Friesland naar Drenthe door het hoogveengebied. In 1593 werd de schans aangelegd als bescherming tegen de Spanjaarden die vanuit Groningen Friesland probeerden binnen te dringen. In 1596 werd deze schans hersteld in opdracht van de Gedeputeerde Staten van Friesland. In 1673 werd de schans weer in gebruik genomen. In 1988 is de schans gerestaureerd. Het voorstel is om een route te maken die de landschappelijke context van de schans verheldert. Door het lage gedeelte te vernatten en op de het hoge deel extra bomen te planten worden de landschappelijke verschillen benadrukt.


Foto vanaf de schanswallen

Zwartendijksterschans



Historische kaart met Zwartendijksterschans

Historische prent van de Zwartendijksterschans

Kaart uit 1850 met Zwartendijksterschans

Schans goed zichtbaar op hoogtekaart

Luchtfoto van de huidige situatie

Projectie van de schans, hoogteverschillen en oude paden op luchtfoto

Versterken van de landschappelijke contrasten



Schans Bakkeveen De schans bij Bakkeveen is een zeshoekige sterrenschans, die waarschijnlijk als oefenschans is aangelegd in de achttiende of negentiende eeuw. Deze schans is dus nooit voor militaire doeleinden gebruikt. Overigens bestond in 1673 wel het idee om hier een schans aan te leggen ter ondersteuning van Zwartendijk en Breeberg. In 2002 is de schans gerestaureerd. Positie schans in linie

Foto huidige situatie

Historische kaart

Historische kaart


Schans en historische paden geprojecteerd op luchtfoto

Locatie Bakkeveen Schans Militaire kaart uit 1850




Schans Frieschepalen De schans sloot de hoger gelegen weg af van Friesland naar het Zuidelijke Westerkwartier in Groningen, die een passage vormde door het ontoegankelijke hoogveen. In 1593 werd de schans opgeworpen om Friesland te beschermen tegen de Spanjaarden die vanuit Groningen probeerden binnen te dringen. In de oorlog tegen Bommen Berend (1673) werd deze schans als onbruikbaar geclassificeerd. In de huidige situatie is het hoogveen verdwenen. De voormalige schans wordt nu doorsneden door een nieuwe weg en een vaart. Het voorstel is om aan weerszijden van deze doorsnijdingen de schans zoveel mogelijk te herstellen. Daardoor wordt de schans herkenbaar als merkteken langs de route.


Locatie schans

Locatie Schans Frieschepalen



Schotanuskaart 1718


Kaart uit 1927

Luchtfoto met locatie van de schans

Schans geprojecteerd op luchtfoto

Schans geprojecteerd op luchtfoto

Ingreep Schans Frieschepalen


Vogelvlucht met deel van ingreep


Hoofdstuk 6 | Het recreatieve landschap

Het aanbrengen van samenhang in de Waterlinie, zodat het systeem beleefbaar wordt door verbindende routes en toegevoegde functies en programma’s, is een inrichtingsopgave op de regionale schaal van de drie landschappelijke deelgebieden van de Waterlinie: het natte veengebied (nieuw bezoekerscentrum in Rottige Meente), het landschap van de zandruggen en beekdalen (nieuw bezoekerscentrum in Oldeberkoop, of in Makkinga) en het voormalige hoogveengebied (bezoekerscentrum gecombineerd met VVV kantoor in Bakkeveen). Per regio wordt vanuit de bezoekscentra een GPS systeem geleverd dat bij de rondwandelingen in de streek informatie geeft over de Waterlinie.

Op deze schaal van landschappelijke deelgebieden worden de ‘blauwe draad’ en de ‘groeidiamanten’ van de schansen aaneengesmeed tot een recreatief beleefbaar landschap. De ruimtelijke maatregelen hiervoor zijn vooral het aanbrengen en thematiseren van recreatieve routes. Tal van culturele en toeristische initiatieven kunnen hier op aanhaken. Ook andere historisch interessante landschappelijke elementen zoals de historische Landweren bij Bakkeveen, Elsloo en Blesdijke, de blauwe steen in Oudega, de restanten van de gracht van Gorredijk en de Burcht in het Kuinderbos in de Noordoostpolder kunnen met het routenetwerk van de Friese Waterlinie worden verbonden. Het routenetwerk bestaat uit het doorgaande Waterliniepad tussen Kuinre en het Lauwersmeer en de Schansenroute die op de schaal van het landschappelijke deelgebied de samenhang in de Linie beleefbaar maakt. Eventueel kan een aftakking van deze route juist naar het oosten doorsteken richting Bourtange.


Inleiding


Het natte veengebied De schansen in het lage natte veengebied zijn sterk gekoppeld aan het water van De Lende en De Tsjonger/Kuunder. Dit is ook het gebied dat in tijden van inundatie een grote moerasachtige waterplas zou zijn. Het zou interessant zijn om deze relatie van de schansen met het water te versterken (zie Schansen als Groeidiamanten). Een schansenrondje door dit deelgebied zal dan ook grotendeels langs het water lopen, en is misschien zelfs met de kano te doen. Bij de Blessebrugschans ligt al een haventje en ook de voormalige schansen van Kuinre, Slijkenburg en de Schoterschans bieden aanleiding om nieuwe aanlegplaatsen te maken voor bootjes zodat de linie vanaf het water te beleven is. Vanaf een mogelijk nieuw infopunt in de Rottige Meente zouden kano’s verhuurd kunnen worden. Eventueel zou in het infocentrum van de Weerribben informatie over de Waterlinie kunnen worden verstrekt. Bestaande langeafstandswandelingen de Zuiderzeeroute en het Jabikspad lopen noord-zuid door het gebied, en maken de verbinding tussen Blokzijl en Kuinre, of van Blokzijl via Wolvega naar Heerenveen. Een interessante verbinding zou gemaakt kunnen worden gemaakt tussen Steenwijk en Blessebrugschans. Een nieuwe Waterlinieroute zou vanaf Blokzijl, via Kuinre en Slijkenburg langs De Lende richting Blessebrugschans kunnen lopen.

Schans bij Kuinre

Blessebrugschans

Schoterschans

Ondersteunende ingebrachte ideëen Schansen - Schans in Kuinre herstellen, idee van schans aan water herstellen. - Pleisterplaats op herstelde schans Kuinre - Maken van een korte route om schans Kuinre - Herstellen van de meander bij schans van Slijkenburg - Verrekijker op schans Slijkenburg - Kanonnen terugbrengen bij Slijkenburg

Terbandsterschans

Bestaand Fietsroutenetwerk

Bestaande Langeafstands Fietroutes

Jabikspad

Zuiderzeeroute

Mogelijke nieuwe Waterlinieroute (lange afstandswandeling) Mogelijke nieuwe Schansenroutes (gebaseerd op fietsknooppunten)

Routes - Waterlinie herkenbaar maken vanaf het water - Kanoverhuur vanaf Infocentrum bij Rottige Meente - Fietsenverhuur vanaf Infocentrum bij Rottige Meente - Ontbrekende schakels in routes langs de beekdalen aanleggen - Rondwandeling langs de schansen in dit deelgebied - - - - - -

Eenheid in Infoborden langs de routes Koppelen overnachtingsplaatsen aan routes Doorlopende route Waterlinieroute Koppeling langeafstandsroutes Routes langs sluisjes en dammen Beleven van de natte gebied uit tijd van de Waterlinie (rondwandelingen organiseren)

Natuurontwikkeling - Natte natuurontwikkeling in de beekdalen (koppeling landinrichtingsprojecten) - Herstellen van meanders in natuurgebied en bij schansen - Eilandjes als pleisterplaatsen


Schans bij Slijkenburg


Zandruggen en beekdalen Landschappelijk wordt dit deelgebied gekenmerkt door de hogere beplante zandruggen, en de lagere open beekdalen. De schanslocaties die zich in het gebied bevinden: de Tolbrugschans, de Bekhofschans en de schans bij Makkinga zijn gekoppeld aan het beeksysteem. Waar mogelijk worden de meanders in dit beeksysteem hersteld, wordt natte natuur in de beekdalen gerealiseerd, en wordt langs paden de grens van de lage natte beekdalen en de hogere zandgronden ingeplant met groepen eiken (zie De Blauwe Draad). Oldeberkoop zou de locatie kunnen zijn voor het Liniecentrum; een nieuw gebouw met een vaste tentoonstelling, maquette, filmpjes en andere informatie. Dit zou gekoppeld kunnen worden aan het haventje in Oldeberkoop, waardoor je ook kanotochten langs de Tolbrugschans en verder zou kunnen maken. Het Zeven Woudenpad loopt in noordzuidrichting door het gebied, en verbindt daardoor ook vestigstad Steenwijk en het historische retranchement Gorredijk aan de Waterliniezone. De Waterlinieroute loopt in dit deelgebied grotendeels langs De Lende, waarvoor een nieuw pad aangelegd zou moeten worden. Tussen de Blessebrugschans en de Bekhofschans buigt het pad af naar De Tsjonger/Kuunder, doorsnijdt daarmee het open beekdal, loopt langs de Tolbrugschans en buigt weer terug naar Oldeberkoop. Het voordeel van deze ‘U-bocht’ in het traject is dat de Tolbrugschans en Oldeberkoop aan het Waterliniepad worden gekoppeld en dat een kwetsbaar natuurgebied langs De Lende niet wordt verstoord.

Bekhofschans

Schans bij Makkinga

Bestaand Fietsroutenetwerk

Bestaande Langeafstands Fietsroutes

Oldeberkoop als Liniecentrum

Museum Oold Ark als infocentrum

Zeven Woudenpad


Ondersteunende ingebrachte ideëen Schansen - Herstellen grondwerk van Tolbrugschans - Herstellen meander in De Tsjonger/Kuunder langs de Tolbrugschans - Overnachtingsmogelijkheden in de schans, camping, tijdelijke barakken - Verhaal van de Waterlinie en landschap zichtbaar maken bij Bekhofschans, contrast zandruggen en beekdal versterken - Met (blauwe) bloemen lage beekdal bij Bekhofschans herkenbaar maken - Kijkhutten in omgeving van Bekhofschans (terugkijken op schans) - Bos kappen op Bekhofschans - Schans bij Makkinga Herstellen, inclusief ommetjes eromheen - Korte ommetjes rondom schansen - Verrekijker op Bekschofschans - Artists in residence Routes - Oldebekoop als centraal infocentrum - Waterlinie herkenbaar maken vanaf het water - - - - - - - - -

Kanoverhuur vanaf Oldeberkoop Fietsenverhuur vanaf Oldeberkoop Ontbrekende schakels in routes langs de beekdalen aanleggen Rondwandeling langs de schansen in dit deelgebied Eenheid in Infoborden langs de routes Koppelen overnachtingsplaatsen aan routes Doorlopende route Waterlinieroute Koppeling Zeven Woudenpad, en andere langeafstandsroutes Routes langs doorwaadbare plekken, sluisjes en dammen

Natuurontwikkeling - Natte natuurontwikkeling in de beekdalen (koppeling landinrichtingsprojecten) - Herstellen van meanders in natuurgebied en bij schansen - Eilandjes als pleisterplaatsen


Tolbrugschans


Voormalig hoogveengebied Binnen dit deelgebied liggen de schansen van Frieschepalen, de oefenschans en de landweer bij Bakkeveen, de Zwartendijksterschans en de Breebergschans. Deze schansen worden geheel of gedeeltelijk hersteld, de werking en ligging in het landschap herkenbaar gemaakt, en kleine ommetjes worden worden mogelijk gemaakt (zie Schansen als Groeidiamanten). Door de ligging van deze schansen rondom Bakkeveen, een gebied dat recreatief gezien toch al een vrij sterke eenheid is, is het relatief eenvoudig om ze door een schansenroute aan elkaar te knopen. Hiervoor zouden nog enkele stukjes nieuwe fietsen wandelroutes moeten worden aangelegd, verder kunnen bestaande paden worden gebruikt. Opvallend is dat in het gebied al veel wensen voor nieuwe wandelpaden liggen uit het project Oude Paden Nieuwe wegen. Ook zouden routes richting omgeving van Drachten kunnen worden gemaakt, waardoor ook elementen als de Blauwe Stien, de Biskopgreven en de mogelijke schans bij Smalle Ee aan de Friese Waterlinie worden gekoppeld. Binnen het gebied zou naar een goede locatie gezocht moeten worden voor informatievoorziening (Bijvoorbeeld in Bakkeveen of Makkinga). Hier zouden ook “waterliniefietsen” gehuurd kunnen worden. De nieuw te realiseren langeafstandswandeling het Waterliniepad zou langs de schansen van Breeberg, Bakkeveen en Zwartendijk kunnen lopen richting Groningen.

Schans bij Friesepalen

Oefenschans bij Bakkeveen

Zwartendijksterschans

Breebergschans

Landweer Bakkeveen

Zeven Woudenpad

Bestaande fietsroutenetwerk

Bestaande Langeafstands Fietsroutes


Schansen - Gedeeltelijk herstellen van Breebergschans en Frieschepalen, opknappen oefenschans bij Bakkeveen - Nieuwe pleisterplekken bij Frieschepalen - Zwartendijksterschans als avontuurlijke kinderspeelplaats - Kleine paalcamping op Zwartendijksterschans, overnachten in de schans - Ommetjes maken rondom schansen - Tijdelijke houten bebouwing in Zwartendijksterschans - Theater/evenementen/verhalen vertellen in schans - Schans als tribune Routes - Paden maken tussen schansen, schansenronde - Ruige route - Doorlopende route Waterlinieroute - Koppeling Zeven Woudenpad, en andere langeafstandsroutes - VVV Bakkeveen als Deel-informatiecentrum - Eenheid in infoborden langs routes - Koppelen van overnachtingsmogelijkheden aan routes - Waterliniemenu in de Drie Provinciën - Route naar omgeving Drachten, Blauwe Stien, Biskopgreven, schans bij Smaller Ee - Afslag 31 van A7 herkenbaar maken als entree naar Waterlinie


Ondersteunende ingebrachte ideëen


De visie op het weer herstellen van elementen van de Waterlinie en het beleefbaar maken van het liniesysteem, zoals in dit rapport is beschreven, vraagt om een lange en geleidelijke ontwikkelingstijd. Voordat het zinvol is om thematische recreatieve routes te ontwikkelen moeten er eerst meer elementen van de Waterlinie worden hersteld, zodat er werkelijk iets in het veld zichtbaar is. Omdat de schansen in het functioneren van de Waterlinie de vaste elementen waren ligt het accent op het zoveel mogelijk herstellen van de schansen en het weer zichtbaar maken van de oorspronkelijke landschappelijke positie van de schansen door uitgraven van meanders, terugbrengen van het waterrijke beeld in het voormalige inundatiegebied, en het maken van paden om de Waterlinie te beleven.


Hoofdstuk 7 | Prioriteiten in het werkboek


Op basis van de landschappelijke visie onstaat de volgende prioriteit-stelling voor het herstel van de Friese Waterlinie, om in dit zeer uitgestrekte gebied een samenhangend effect te bereiken. 1. Herstel van de schansen Waar mogelijk worden de schansen weer beleefbaar gemaakt. Op dit moment zijn de Blessebrugschans, Zwartendijksterschans, en in mindere mate ook de Bekhofschans de enige schansen die nog of weer herkenbaar zijn in het landschap. Waar fysieke reconstructie van de schansen niet mogelijk is kan worden gekeken naar alternatieve ‘roerende’ manieren om de schansen weer beleefbaar te maken. In het werkboek zal voor 5 schansen een voorstel worden gedaan. 2. Ontwikkelen van wandelen fietsroutes Het gebied kan goed worden beleefd door te wandelen en fietsen. De mogelijkheid om een langeafstandwandeling ‘De Waterlinie Route’ te maken zou onderzocht moeten worden. Ook kunnen ‘schansenrondes’ ontwikkeld worden; fietsroutes gebaseerd op het huidige fietsknooppuntennetwerk, die belangrijke plekken in de Friese Waterlinie met elkaar

verbinden. Hierbij is het van belang dat ook de beleving en het verhaal veel aandacht krijgen. 3. Herstel van het beekdallandschap De beekdalen zijn de belangrijkste nog aanwezige vertellers van het verhaal van de Friese Waterlinie. Om dit verhaal te versterken worden de beekdalen nog herkenbaarder gemaakt door waar mogelijk nieuwe natte natuur te realiseren en oude meanders opnieuw te herstellen. Dit kan goed gekoppeld worden aan de landinrichtingsprojecten.

Slecht of niet herkenbare schansen

Goed herkenbare schansen

Aan te pakken schansen (werkboek)

Schansenrondes (gebaseerd op fietsknooppunten) Waterlinieroute (wandelroute)

Herstel van het beekdallandschap



Literatuurlijst en andere bronnen


Literatuur

Websites

De Bosatlas van Fryslân Noordhoff atlasproducties, 2009

www.fryslan.nl

De Friese Waterlinie; Toneel des oorlogs rond Lende en Kuunder Meindert Schroor, 2008 De Friese Waterlinie; een onderzoek naar de restanten van de Friese Waterlinie en de mogelijkheden om deze beleefbaar te maken Sape Jan Rozema, afstudeeropdracht, 2008 Doorkijk door ROM; een impressie van 10jaar ROM zuidoost Friesland Projectbureau ROM Zuidoost Friesland, 2007 Gebiedskader Zuidoost Fryslân; 2007-2013 Provincie Frieslân, afdeling Plattelandsprojecten Landinrichtingsproject Beekdal Linde dienst landelijk gebied, Landinrichtingscommissie Beekdal Linde, 2006 Landinrichtingsproject Fochteloërveen dienst landelijk gebied, Landinrichtingscommissie Fochteloërveen, 2006 Landinrichtingsproject Oosterwolde-Elsloo-Appelscha dienst landelijk gebied, Landinrichtingscommissie Oosterwolde-Elsloo-Appelscha, 2002 Landschapsbeleidsplan Zuidoost Friesland Eelerwoude, 2003 Schetsboek kansen voor zuidoost Fryslân; Op weg naar een streekagenda Provincie Frieslân, afdeling Plattelandsprojecten

www.oudepadennieuwewegen.nl www.tresoar.nl www.watwaswaar.nl


Colofon

De Ontwikkelingsvisie voor de Friese Waterlinie is opgesteld door Feddes/Olthof Landschapsarchitecten in opdracht van Landschapsbeheer Friesland. Landschapsbeheer Friesland voert het project Friese Waterlinie uit op verzoek van het gebiedsplatform Zuidoost Fryslân. Team opdrachtgever Karin Sjoukes, Landschapsbeheer Friesland Nicolette Hartong, Provicie Fryslân, Plattelânsprojekten Zuidoost Team Feddes/Olthof landschapsarchitecten Yttje Feddes (landschapsarchitect, projectleider) Yoran van Boheemen (landschapsarchitect) Nanne Bouma (landschapsontwerper) Ilonka van Slooten (grafisch ontwerp)

Organisatie Werkgroep FWL Gebiedsplatform Zuidoost Fryslân Vereniging Historie Weststellingwerf e.o. Dorpsarchief Oldeberkoop Gemeente Ooststellingwerf Gemeente Weststellingwerf Gemeente Noordenveld Gemeente Opsterland Gemeente Smallingerland Gemeente Heerenveen Gemeente Steenwijkerland Wetterskip Fryslân Steunpunt Monumentenzorg Provincie Fryslân Provincie Fryslân Provincie Fryslân It Fryske Gea Toeristisch profiel Zuidoost Friesland Recreatieschap Drenthe Provincie Fryslân afd. PPLG

Dhr. G. Lantinga Dhr. J. Zwolle Dhr. P. de Jong Dhr. K. Mulder Dhr. B. van Lubek Mw. Chr. Boersen Mw. L. Zijp Mw. Y. Hoekstra Dhr. R. Vree Egberts Dhr. J. Boxum Dhr. H. Valk Dhr. D. Bloemhof Dhr. L. de Jong Mw. M. Fermo Dhr. D. van Weezel Errens Dhr. A. Zijlstra Dhr. A. Ooms Mw. E. Schriever Dhr. A. Visser

Stuurgroep Stichting Waterschapserfgoed Dhr. B. Mulder (voorzitter) Gebiedsplatform Zuidoost Fryslân Dhr. G. Lantinga Gemeente Heerenveen Mw. C. van der Laan Gemeente Ooststellingwerf Dhr. J. Veenhouwer Gemeente Weststellingwerf Dhr. J. Jongebloed Gemeente Noordenveld Dhr. J. Dam Gemeente Opsterland Dhr. W. Kooistra Wetterskip Fryslân Dhr. R. de Jong Steunpunt Monumentenzorg Dhr. C. Zuil Provincie Fryslân Mw. M. Fermo It Fryske Gea Dhr. U. Hosper, Dhr. H.de Vries Staatsbosbeheer Dhr. F. Leereveld Recreatieschap Drenthe Dhr. H. Hartog Projectorganisatie Landschapsbeheer Friesland Mw. K. Sjoukes Landschapsbeheer Friesland Mw. R. Ansingh Provicie Fryslân, Plattelânsprojekten Zuidoost Fryslân Mw. N. Hartong Provicie Fryslân, Plattelânsprojekten Zuidoost Fryslân Mw. J. van der Meulen

Dhr. K. Berkenbosch Dhr. J. Slofstra Dhr. J. Dijkstra Mw. P. Kemkes Dhr. F. Koning Dhr. J.A. Steenstra Dhr. P. Wilschut Dhr. M. Purcaro Dhr. T. Henni Mw. E. Schriever Dhr. H. van der Veen Dhr. B. Looper Mw. P. Kick Dhr. P. Martina Dhr. L. Postma Dhr. V. Felder Mw. C. van Eyk Dhr. P. Hiemstra Mw. A. Mintjes Dhr. G. Wolters Mw. J. Sipsma Dhr. H. Alles Mw. M. Roelfsema-v.d. Wissel Mw. E. Nobel Mw. N. Berg Dhr. P. Terpstra Dhr. A. Sikkema Dhr. K. de Groot Dhr. J. Elsenaar

Projectnummer: 232

Utrecht, mei 2012

Europees landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.


Klankbordgroep Streekhistoricus, theatermaker, schrijver, verteller Hist. Ver. Bakkeveen, oud hoogleraar archeologie Plaatselijk belang Friesepalen Groepsaccomodatie De Zonneroos De Koningshof Historische Vereniging IJsselham Vrienden Willem van Haren, Hist. Ver. Heerenveen Gemeente Opsterland St. Menno van Coehoorn Recreatieschap Drenthe Smelnes Erfskip Tresoar Museum Opsterland Dr888 Bibliotheken Zuidoost Friesland Comperio Oldercoop, onderwijsinstelling Opera spanga Open stal, Olderbekoop Open stal, Olderbekoop Posthuis Theater Kunstwerf Peergroup Historica Provincie Fryslân SOV Rottige Meente/ Groote Veenpolder Smelne’s Erfskip Gameship, Leeuwarden Museum Belvédère, Heerenveen De vrije vogel

Lumax Ondiep Zuidzijde 6 3551 BW Utrecht T 030 2 456 123 F 030 2 456 066 [email protected] www.feddes-olthof.nl

Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie

Recommend Documents