Lanterfanten in Saksisch Fryslân langs het wandelknooppunten netwerk TUSSEN LANDWEER & FRIESE WATERLINIE WANDELGIDS WANDELGIDS FOKKO BOSKER

Saksisch Fryslân langs het wandelknooppunten netwerk

WANDELGIDS

WANDELGIDS

TUSSEN LANDWEER & F R I E S E WAT E R L I N I E

Lanterfanten in

F O K KO B O S K E R

Lanterfanten in

F O K KO B O S K E R

wandelknooppunten netwerk

TITEL

WANDELGIDS

Saksisch Fryslân langs het

LM Publisher — Utrecht

TITEL

I N H O U D S O P G AV E

Lanterfanten door Saksisch Fryslân

THEMAROUTE 3

Over een fijnmazig netwerk vol wandelverhalen

D E T O R E N VA N B A B E L

Een tweedaagse route op de grens van Friesland en Drenthe

INLEIDING

1

Dwalen door het land van weldadigheid

De charme van Saksisch Fryslân

2

De hoofdprijs ligt verborgen in het talud van de Tjongerdijk

THEMAROUTE 1

THEMAROUTE 4

R O N D J E L A N D W E E R I N V I J F E TA P P E S

G E T E M D E F R I E S E B E E K D A L E N I N O U D E

1

Middeleeuws verdedigingswerk kadert sappig landschap

LUISTER HERSTELD

2

Intermezzo Oosterwolde: Ommetje door het hart van Saksisch Fryslân

THEMAROUTE 5

3

Over een dassenburcht en de Tjonger naar het Blauwe Bos

O P H E T O T T E R PA D

4

Door werelderfgoed en levend hoogveen

Driedaagse dwaaltocht door de laagveenmoerassen in

5

Terug naar Elsloo over Kale Duinen en door het Drents-Friese Wold

Zuidoost Friesland

1

Rottige Meente ideale springplank voor de herintroductie van de otter

THEMAROUTE 2

‘ E T L A A N D VA N L E N D ’ E N K U U N D E R ’

Een tweedaagse zwerftocht langs de stellingen van de Friese Waterlinie

1

Leven in Tweestromenland was een zegen en vloek tegelijk

2

In het heetst van de strijd

2

Oude verdedigingslinie fungeert als verbindingsroute natuurontwikkeling

3

Onbezorgd lanterfanten door Tweestromenland

INLEIDNG

D E C H A R M E VA N S A K S I S C H F RY S L Â N

Wie aan Friesland denkt, krijgt allereerst de Friese meren op het netvlies en vervolgens de Waddeneilanden en de Elfsteden. De Friese Wouden zijn voor velen buiten de provincie en zelfs voor een grote groep Friezen relatief onbekend. Ingeklemd tussen de weidse grasvlakten en het bosrijke Drenthe bevinden zich Oost- en Weststellingwerf. Een Saksische enclave in Friesland, met een eigen dialect en karakter. Bij uitstek geschikt voor voetreizen. Een schilderachtig palet van loofbos en naaldwoud, heidevelden, bouwland, sompig moeras, zandverstuivingen en karakteristieke boerendorpen. Een verademing voor de lanterfant.

6


7


V

an noordoost naar zuidwest doorsnijden de oude rivieren Tjonger en Linde het gebied. Kronkelend zoeken ze hun weg vanaf de hoogten van het Drentse plateau naar het huidige IJsselmeer. Voor de inpoldering en realisatie van de Afsluitdijk waren beide stromen beducht. Bij noordwester storm stuwde het water tot grote hoogten op waardoor weilanden en dorpen onderliepen met groot verlies van have en goed tot gevolg. Nu zijn de watertjes al bijna een eeuw getemd. De eerdere kanalisatie wordt deels ongedaan gemaakt door het uitgraven van oude meanders en de inrichting als waterbekkens bij overvloedige regenval. Door de ligging van Oost- en Weststellingwerf in de periferie van Friesland, ver van de grote steden met hun industriële ontwikkeling, leent de streek zich bij uitstek voor meerdaagse wandelingen. Dorpen als Oosterwolde, Appelscha, Oldeberkoop, Noordwolde en Wolvega liggen centraal in Noord-Nederland en zijn goed bereikbaar zowel met de auto als met openbaar vervoer. Ze bieden ook voldoende overnachtingsmogelijkheden in alle denkbare categorieën. Een blik op de kaart laat zien dat de beide gemeenten die eenzelfde Saksische verleden delen, rijk zijn aan natuurgebieden en ook nog eens in een ongekende variatie. Het grensgebied speelde in de aanloop naar het Rampjaar 1672 een belangrijke rol in de verdediging van Friesland tegen de Franse en Münsterse troepen onder leiding van Bernhard von Galen (ook wel bekend als Bommen Berend). De Friese Waterlinie moest voorkomen dat de vijandige soldaten voet op Friese grond zouden zetten. Een uitgekiend stelsel van dammen in de Linde en Tjonger zorgden ervoor dat het waterpeil dusdanig hoog kwam te staan dat er voor de agressor geen doorkomen aan zou zijn. Van nog oudere datum is de Landweer, een met doornen beplantte aarden wal voorzien van een greppel die over vele kilometers lengte de Friese gewesten beschermde tegen invallen van plunderaars uit Drenthe.

thematische verhalen wordt de rijke historie van de streek en de prachtige flora en fauna verweven en van verrassende observaties en anekdotes voorzien. In twaalf dagetappes doorkruist de wandelgids Oost- en Weststellingwerf van noordoost tot zuidwest. Elke etappe beslaat zo’n 15 tot 25 kilometer. Gezamenlijk vormen ze een meerdaagse route aan de hand van de streekverhalen. De formule van pakkende verhalen gekoppeld aan een route, is een beproefd en succesvol concept gebleken om al wandelend, in een prettig tempo, een gebied goed te leren kennen. Een land laat zich immers het best te voet verkennen. Tijdens zo’n tocht zijn er onverwachte momenten van gelukzaligheid. Vanwege de lichtval op het land, de intense kleuren van de velden doorsneden met rivieren, beken en kanalen of de kruidige geur van vers gemaaid gras of gevallen blad. Onverwachte ontmoetingen kunnen een dag aangenaam kleuren. Opdrachtgever van Lanterfanten door Saksisch Fryslân is de Stichting Toeristisch Netwerk de Friese Wouden. Een netwerkorganisatie die het toerisme in de meest brede zin van het woord stimuleert in de nog relatief onbekende zuidoostelijke hoek van Friesland. De stichting werkt daartoe nauw samen met de gemeenten Oost- en Weststellingwerf, Heerenveen, Opsterland en Smallingerland en andere organisaties die zich bewegen op het terrein van toerisme, recreatie en landschapsontwikkeling en behoud. De streek wordt aangeduid als ‘land van natuurlijk ritme’, omdat het verblijf in de verrassend groene en rustige omgeving buitengewoon weldadig is. Zuidoost Friesland biedt volop ruimte aan wandelaars en fietsers. De stichting Toeristisch Netwerk de Friese Wouden ziet de realisatie van een dekkend wandelnetwerk als een belangrijk speerpunt om het eigen karakter van het gebied te ervaren en te ontdekken. De routeaanwijzingen zijn genummerd volgens het netwerk van wandelknooppunten zoals dat in Oost- en Weststellingwerf is gerealiseerd. Deze aanwijzingen werken op soortgelijke wijze als het inmiddels bekende fietsknooppunten systeem. De nummering komt overeen met de cijfers op paaltjes en informatiepanelen op knooppunten langs de route. Het mooie is dat met zo’n netwerk iedereen zijn eigen route

Een deel van die middeleeuwse Landweer ligt nog herkenbaar tussen akkers en bossen en ook stukken van de Friese Waterlinie en dan vooral de oude schansen die er langs lagen, zijn goed terug te vinden. ‘Lanterfanten in Saksisch Fryslân’ verbindt die oude geschiedenis met het ontstaan van het landschap en de mooie hedendaagse natuur- en cultuur. In de

8

INLEIDING

9


seizoenen de voorgestelde route alleen met laarzen aan kan worden gelopen. Een andere keer staat een agrariër of een terreinbeherende organisatie niet toe dat een voetweg een openbaar toegankelijk pad wordt. ‘Gemakkelijk is het lang niet altijd. Het is een heel gepuzzel, maar wel leuk.’ De routes in Oost- en Weststellingwerf ontsluiten volgens hem een prachtig gebied en Folkersma heeft recht van spreken want zijn bedrijf heeft overal in Nederland de basis gelegd voor een fijnmazig wandelnetwerk. ‘Wandelen is gelukkig nog volop in beweging. Vooral de extra beleving door themaroutes en verhalen heeft de toekomst.’

kan samenstellen. De wandelaar hoeft alleen nog maar de nummers te volgen om op de mooiste plekken in het gebied te komen. Corrie de Groot, coördinator landrecreatie, die het project in Zuidoost Fryslân van meet af heeft begeleid is enthousiast over het toekomstige gemak voor de lanterfantende wandelaar. Wat opvalt in Oost- en Weststellingwerf in vergelijking tot andere Friese gebieden die volgens een soortgelijk systeem zijn ontsloten, is de enorme fijnmazigheid van het wandelpadennetwerk. ‘Het landschap leent zich door de afwisseling van bos, heide, rivieren en weilanden voor het wandelen. Er is een mooie afwisseling.’ Zij verwacht dat de wandelknooppunten net zo succesvol zijn als het fietspadennetwerk dat zo’n tien jaar geleden is gerealiseerd. ‘De ervaringen zijn heel positief. Zo’n duidelijke bewegwijzering is een langgekoesterde wens van veel wandelaars.’ De streek was volop betrokken bij de invulling van het netwerk en het vastleggen van routes. Tijdens bijeenkomsten konden bewoners hun wensen kenbaar maken. In de meeste gevallen is die lokale kennis optimaal benut. De themaroutes in ‘Lanterfanten in Saksisch Fryslân’ zijn volgens De Groot in de nabije toekomst ook digitaal toegankelijk. ‘Ze komen in een provinciale database te staan’, aldus de coördinator. Tevens is een uitgave van wandelkaarten voorzien. ‘We zullen er alles aan doen om de uitgestippelde routes een grotere bekendheid te geven’, aldus De Groot.

In deze wandelgids is tevens een lijst met accommodatie en horecavoorzieningen opgenomen zodat het de voetreiziger aan niets hoeft te ontbreken tijdens de ontdekkingstocht. Een reis langs archeologische vindplaatsen van boerenhoeven van de eerste kolonisten, restanten van een oerbos, gereedschap van rendierjagers, de afdruk van opeenvolgende IJstijden in het landschap, landgoederen en patriciërswoningen en woeste gronden en immense zandverstuivingen zoals de Kale Duinen. De rivieren ontspringen in de buurt van Appelscha en Oosterwolde op ruim tien meter boven zeeniveau, terwijl de laagveenmoerassen De Rottige Meenthe en Weerribben/ Wieden onder de zeespiegel liggen. Het Focheteloërveen aan de bovenloop dient als kraamkamer voor een zeldzame kraanvogelpopulatie, terwijl de otter stroomafwaarts gedijt. Van de toppen van het Friese land tot aan de waterrijke delta, Oost- en Weststellingwerf zijn een nadere verkenning waard. De Friese Saksen zijn trots op hun gebied, hun eigenheid en de cultuur en delen die graag met gasten. ‘Het is hier zo ontzettend mooi dat het me verbaast dat zo weinig Nederlanders de weg naar ons weten te vinden’, verzucht een inwoner van Noordwolde. ‘Dit is bij uitstek een gebied om wandelend te ontdekken’, luidt zijn welgemeend advies. Ik neem het graag over. ‘Lanterfanten in Saksisch Fryslân’ is een open uitnodiging, een zoete verleiding. In het voorjaar zingen de vogels zich er los van de wereld in hemelse fluitconcerten, in de winter is het een ideaal gebied voor het spotten van reeën. Om nog maar te zwijgen over de twee dassenburchten midden in het uitgestippelde pad door de uitgestrekte bossen. Een traktatie.

Er komt overigens heel wat kijken bij de realisatie van een wandelnetwerk, vertelt directeur Henno Folkersma van Folkersma Verkeerstechniek in Marum. Nadat Marrekrite en adviesbureau Grontmij de wensen in de streek hadden verwerkt in een voorstel, is het aan het gespecialiseerde bedrijf om in het veld te onderzoek of de bedachte routes wel kunnen. ‘Wij kijken of het echt uitvoerbaar is en maken van een wandelnetwerk één geheel’, aldus Folkersma. Vanaf 1997 legt hij zich toe op het ontwikkelen, aanleggen en beheren van wandel-, fiets- en vaarroutes. De onderneming groeide onstuimig en is inmiddels marktleider in Nederland. ‘Uit het breiwerk aan routewensen maken wij een mooi passend totaal.’ Van groot belang is dat opgenomen paden toegankelijk zijn. Soms is het gewenst aan te geven dat in bepaalde

10

INLEIDING

11


R O N D J E L A N D W E E R I N V I E R E TA P P E S

1 MIDDELEEUWS VERDEDIGINGSWERK K A D E RT S A P P I G LANDSCHAP

Hele volksstammen gingen er de afgelopen eeuwen achteloos aan voorbij, zonder besef van het historische erfgoed dat verscholen lag in het struikgewas en het hoog opschietend onkruid. Het is aan het speurwerk van Hans Salverda en de sneupers Hendrik Betten, Meindert Jansma, Tom Adamse en Jan Sierds te danken dat de middeleeuwse Atlantikwall in Ooststellingwerf ontworsteld is aan het oprukkend groen en de ploegende boer. De landweer bij Elsloo dateert uit de late middeleeuwen en vormde een robuuste verdedigingslinie die de Stellingwervers moest beschermen tegen invallen van de troepen van de bisschop van Utrecht. 12


13

1 M I D D E L E E U W S V E R D E D I G I N G S W E R K K A D E RT S A P P I G L A N D S C H A P

D

e verkenning van het sappige landschap op de grens van Drenthe en Friesland start in Elsloo. In vier etappes doorkruis ik een eeuwenoud gebied dat nog veel van zijn oorspronkelijke kleinschalige karakter heeft bewaard. Het is een streek waar in de prehistorie al rendierjagers doorheen trokken en later de eerste boeren nog ver voor het jaar nul hun schamele hoeves optrokken en het land met eenvoudige werktuigen bewerkten. De oeverwallen en door de wind opgeworpen zandverstuivingen boden hen een relatief veilige woonstee. Terwijl de laaggelegen beekdalen prima grasland en vis in overvloed hadden. Groen, groen en nog eens groen, met soms daartussen wat rode pannendaken, loom grazend vee in een decor van uitgestrekte bossen. Dat is de eerste indruk die het gebied rond Elsloo op de bezoeker maakt. Met de rug naar café ‘t Anker dat tevens dienst doet als dorpshuis en snackbar, neem ik de

14


weg naar links. In Elsloo zijn ze vanouds gewend aan een gemengd bedrijf. Over het fietspad langs de Hoofdweg en Bûtenweg voert de route langs ritselende maïsvelden en biljartlakengroene weilanden. Een aangeharkte Hof van Eden. Het is een zonnige septemberdag, wolkeloos. De hemel kleurt diep blauw. Een mooie dag. Vanaf het fietspad langs de straat die met eikenbomen is afgebiesd leidt een graspad als een groene loper naar het vroegere veengebied De Monden. Tot aan 1930 lag Elsloo nog aan de rand van heidevelden. De boeren bewerkten smalle kavels grond voor akkerbouw en weidegebied. Het was er sompig en nat vanwege opkomend kwelwater dat afstroomde van het Drentse Plateau. De inwoners gebruikten het pad naar De Monden om er turf te steken. Op een paar veenputten na is het land in cultuur gebracht. De boomwal van eiken, lijsterbes, bramen en vogelkers zorgt voor enige koelte en schaduw. Het is windstil. Wat een rust. Vlak voor de grens met Drenthe en een bijbehorende oude grenspaal met aan beide zijden het respectievelijke provincie-

15


wapen, neem ik het schelpenpad naar de landweer. In een bos onttrokken aan het zicht, stuit ik op de verdedigingswal die de vijand buiten de Vrije Stellingwerven moest houden. Vrijwilligers hebben de afgelopen jaren onder begeleiding van Landschapsbeheer Friesland de aarden verhoging en bijbehorende greppel opgeschoond. Het is een fraai staaltje defensief denken. De toenmalige begroeiing met mei- of sleedoorn in combinatie met horizontaal geleide eiken zal een geduchte hindernis zijn geweest. Niet alleen de Utrechtse bisschop, maar ook de graaf van Holland en later de Spanjaarden en Münsterse troepen onder leiding van Bisschop Van Galen, alias Bommen Berend, hadden er last van.

Op mij maken vooral de kluwen van bramenstruiken in de greppel en op de wal een ondoordringbare indruk. Dat is nog eens een verdedigingswerk en puur natuur. Terwijl ik verder loop, klopt een specht er duchtig op los. Het zonlicht valt gefilterd op het bospad. De route langs de grens loopt zichtbaar omhoog. Het hoogteverschil is zeker een meter doordat het dekzand in de laatste IJstijd is opgestoven tot een zandvlakte. De karige weidegrond is recent teruggegeven aan de natuur en maakt deel uit van het park Drents-Friese Wold. Het is een prachtige prairie, een kruidenrijke steppe omzoomd door bos.

16


mannen tewerk te stellen. De rustgevende verzekering dat het om ‘gewone werkverruimingsarbeid in gewone Nederlandse Arbeidskampen onder gewone Nederlandse leiding’ moest hen over de streep trekken. In samenwerking met de boeren van Elsloo, die van de Duitsers paarden en ploegen leverden, begonnen zij met de heideontginning en de aanleg van paden en bossen. Als tegenprestatie hielpen de arbeiders op hun beurt de boeren bij het aardappelrooien. De leefomstandigheden verslechterden dat jaar snel. Op 2 oktober 1942 vertrokken de 174 Joden in een lange stoet lopend naar Appelscha om overgebracht te worden naar kamp Westerbork. Vlakbij staat aan de Kloosterweg een herinneringsbord als blijvend monument om deze rauwe geschiedenis levend te houden.

Alleen de bizons of rendieren ontbreken nog om het plaatje compleet te maken. Honderden zwaluwen doen kunstjes in de lucht, maken loopings en duikvluchten en scheren laag over het zandpad in hun jacht op insecten. Een rode libel zoeft beweeglijk als een helikopter voorbij. Het pad kronkelt door het open veld. Geen mens te bekennen, alleen natuur. Dit is geluk, een zalig gevoel. Inmiddels heb ik de landweer van Elsloo, die enkele kilometers lang is en ooit deel uitmaakte van een veel groter verdedigingssysteem dat zich uitstrekte tot aan Bakkeveen en Blesdijke, de rug toegekeerd. In een volgende etappe voert de route langs het restant van de landweer op het drie provinciënpunt bij Allardsoog, nu zet ik koers naar het Canadameer of Aekingermeer. De voormalige zandwinplas is vanaf 1970 in gebruik als zwemwater. Op het strand aan de zuidkant heeft zich een mooi dicht begroeid bosje ontwikkeld met berk, kruipwilg en grove den met als ondergroei enkele tientallen koningsvarens en oeverkruid. Het meer is ‘s winters een geliefd tussenstation voor brilduikers, kuifeenden, grote zaagbek en tafeleend. Een wat ongebruikelijke bewoner was kluizenaar Jan Pieter Sikkema die aan de boorden van de plas in 1977 een plaggenhut voorzien van golfplaten optrok. Hij leefde er zestien jaar teruggetrokken en sober zonder water, gas en stroom. Hij overleed in zijn eenvoudige woning. Het bos is vol van nazomergeuren, de eerste bladeren verkleuren aan de bomen en dwarrelen naar de grond. De herfst is aanstaande. Langs het pad bloeit de heide en het water van het meer is schitterend blauw. De strandjes lokken, een verkoelende duik lijkt aantrekkelijk. Verderop steek ik de Kloosterweg over. De straat tussen Elsloo en Appelscha dankt zijn naam aan het vroegere klooster Lux Mundi, ‘s Werelds Licht, dat hier volgens overlevering enkele eeuwen moet hebben gestaan. Het is verwoest in de zestiende eeuw tijdens de Tachtigjarige Oorlog en de daarmee samenhangende Beeldenstorm. Er is bij opgravingen een ringgracht aangetroffen en een boerenhoeve, maar bewijzen voor de precieze locatie van het klooster ontbreken vooralsnog. Ten zuiden van de Kloosterweg werd in 1939 een barakkenkamp ingericht in het kader van de werkverschaffing. De Duitsers namen na de bezetting kamp De Landweer over om er Joodse

18


Het gedenkteken van plexiglas markeert tevens de entree naar natuurgebied Schaopedobbe van It Fryske Gea. De landschapsbeheerder verwierf dit stuk terrein als een van haar eerste natuurgebieden in 1935 en wist het in de daaropvolgende decennia verder uit te breiden. Boven het zandpad spelen vlinders tikkertje. Bijen zoemen en in de berm bloeit het balsemien uitbundig in de tinten lila, roze, rood en wit. In een bocht volg ik het pad rechtdoor. Plots ontvouwt zich een prachtig panorama. Het is een klassiek heideveld, met zandverstuivingen, vliegdennen en solitaire berken. Een plaatje. De heide staat in volle bloei, het geurt zoet. Het gebied dankt haar naam aan een poel waar de herders hun schapen wasten voordat het vee de jaarlijkse scheerbeurt lijdzaam onderging. Dit gebruik hield stand tot 1950. ‘In het water werden hekken geplaatst, waarna de schapen in het water werden gedreven. Als ze daarna schoon en opgedroogd waren, werden ze geschoren’, aldus streekpublicist Karst Berkenbosch in zijn boek Banjeren. De Leeuwarder Courant omschreef het gebied in 1954 lyrisch: ‘Maar wie natuurschoon weet te genieten en dus te ontzien, vindt ergens tussen Elsloo en Oud-Appelscha een juweel van een duinlandschap, dat

19


men zich op Terschelling niet wilder en echter kan wensen. Wie bovendien op winderige dagen het nabije dennenbos hoort ruisen, kan er de zee gemakkelijk bij fantaseren. (....) Toen wij er onlangs een kijkje namen, ging een korhaan op de wieken, spatte een watersnip op, hielden twee kiekendieven inspectie en lieten wel drie paren jodelende wulpen ons niet met rust.’ De korhoenders zijn helaas al lang verleden tijd, nu zijn het vooral de krekels die hun musicerende kunsten laten horen. De kleuren contrasteren mooi, het paars van de heide, het geel van het pijpenstrootje en het groen van vliegdennen en berkenblad. Dit gebied kan zich meten met de mooiste stukken Veluwe. In het beschut gelegen terrein komt zowel het ronde als het kleine zonnedauw voor, een klein en zeer zeldzaam vleesetend plantje, en de blauw bloeiende klokjesgentiaan en het valkruid. Het laatste korhoen werd in 1973 gesignaleerd, maar havik, buizerd, boomleeuwerik, tapuiten en mezen doen het nog altijd

20


goed, evenals de heikikker, hagedis, watersalamander en adder. Het omringend bos dient reeën, dassen en konijnen tot onderkomen. Het is een verademing om zelf door zo’n ansichtkaartenlandschap te dwalen, zonder enige verstoring. Een weldaad. Langs theetuin Pilat en B & B Klokhuis loop ik over de Klokhuisdijk naar de klokkenstoel met begraafplaats van Langedijke. Volgens het bordje op het hekwerk betreft het de oudste klok van Noord-Europa daterend van 1300. Op het sfeervolle hof ruist de wind door de beuken. Vervolgens ga ik achter Langedijke langs over een mooi pad door de boomwal en langs akkerranden naar de Stokdijk. Bij een veenpoel zoekt een reiger klapwiekend en onder protest een veilig heenkomen om vervolgens schor krijsend rondjes boven mijn hoofd te blijven draaien. Dit is mijn visstek, lijkt hij te zeggen. Een mooie beukenlaan loopt tot aan Boekhorst, dat herinnert aan het mid-

21


deleeuwse buurtschap Boekeste, dat zoveel betekent als beuken op de hoogte. Een gunstige plek aan de bovenloop van de Tjonger. Bewerkte vuurstenen bewijzen dat hier al 2000 voor Christus mensen huisden. Uit 800 voor Christus dateren stenen om granen en zaden mee te malen, ook zijn er potscherven uit de Romeinse tijd gevonden en kogelpotten uit 1400. Het toont maar weer eens hoe ver de cultuurgeschiedenis van dit licht glooiende en klein verkavelde gebied terugvoert in de tijd. Een half uurtje lopen verderop sta ik in het midden van Oosterwolde met Hema, Albert Heijn, Lidl, Bruna en een hotel. De tijdreis door een verrassend natuurlijk landschap zit er op. Even een adempauze.

22


23


Lanterfanten in Saksisch Fryslân langs het wandelknooppunten netwerk TUSSEN LANDWEER & FRIESE WATERLINIE WANDELGIDS WANDELGIDS FOKKO BOSKER

Recommend Documents