te maken voor de prachtige gebieden en gebiedjes die Landschap Noord-Holland beheert, maar is vooral ook bedoeld als praktisch naslagwerk voor het doen van verkenningen. Achter in de gids zijn bovendien interessante routes opgenomen voor tochtjes door natuurgebieden en prachtige landschappen in Noord-Holland.
Natuur- en wandelgids van Landschap Noord-Holland
Noord-Holland in handen. Hij probeert u niet alleen warm
Beleef Noord-Holland op z’n mooist
U heeft nu de natuur- en wandelgids van Landschap
Natuur- en wandelgids van Landschap Noord-Holland
Natuurgebieden van Landschap Noord-Holland De vette paginacijfers achter de namen verwijzen naar de kaartjes van de gebieden Jonge Duinen
1 Grafelijkheidsduinen, Hengstenpad en Refugium 19 2 Noordduinen 23, Botgat 30 3 Mariëndal 27 4 Nollenland van Abbestede en Zandpolder 31
Keileemlandschap 5
Fischer’s Weid 37
Aandijkingen
6 Huisduinerpolder en De Tuintjes 43 7 Waddenzeestraat en De Nollen 44 8 Amstelmeer, Balgzandpolder en Balgzand 50 9 Kruiszwin 51 10 Waardkanaal 55
Eendenkooien
11 Eendenkooi ’t Zand en Mosselwiel 61 12 Eendenkooi Oudesluis en Verbindingszone Zijpe 63 13 Eendenkooi Van der Eng 64 14 Eendenkooi Stokman en Poelpolder 65
Oude zeeklei
15 Bedijkte Boezem, Weelpolder, Braakpolder 71, Kolk van Dussen, Harderwijk 74, Kleiputten 75 16 Waterberging Twisk en Oostermare 77 17 ’t Laeg 83 18 Opmeerder Wuiver 84 19 Benningbroek 85 20 Lage Hoek en Berkmeer 87 21 Westerveer 91 22 Leekermeer en Noordermeer 92 23 Kerkepolder en Leekerlanden 93 24 Suyderbraeck 94
Laag Holland | Veengebieden
25 Rustenburger Molens 102 26 Landje van Ien 104 27 Eilandspolder 108-109 28 Alkmaardermeer 114 29 Groene Driehoek Assum 118 30 Weijenbus en Vroonmeer 119 31 Weideveld 121 32 Ilperveld en Twiskerrandgebied 124-125 33 Rietland Katwoude, Sluisbraak en Heitje van Katham 130 34 De Laaik, Buitenhuizerbraak en Zuiderveen 133 35 De Liede 134
36 Spaarnwouderveen en Batterij 136 37 Lange Bretten en De Kluut 138-139 38 Middelpolder 143 39 Oosteinderpoel 145 40 Ronde Hoep, Holendrechter en Bullewijker Polder 147 41 Natuurgebied Uithoorn en Landje van Haak, Fort aan de Drecht 153
Strandwallen
42 Wildrijk 160 43 Bosjes van Verweij, Weitje van Pietje en Nieuwe Land van Stam 162 44 Het Die, Oosterveld en Oosterbos 166 45 Zeerijdtsdijkje 169 46 Gasthuisweidje, Draaiweid en De Koekoek 171 47 Marquette, Cronenburg en Krengenbos 174 48 Bosje van Broekens 175 49 Naaldenveld en Alverna 178 50 Leyduin 182 51 Hartekamp, Overplaats en Bennebroekbos 185
Forten en lunetten
52 Fort bij Krommeniedijk, Fort bij Veldhuis en Liniedijken 193 53 Natuurgebied Sint Aagtendijk, Fort aan de Sint Aagtendijk en Fort Zuidwijkermeer 196 54 Lunetten 199
23 wandel-, fiets- en vaarroutes
Fietsen door de Gouw 203 Wandelen en fietsen in de Eilandspolder 205 Varen in de Eilandspolder 207 Fietsen rond Haarlem 209 Fietsen langs het Ilperveld en door Broek in Waterland 211 Fietsen rond de Ronde Hoep 213 Fietsen en wandelen langs de Natuurboulevard 215 Varen in het Ilperveld 217 Wandelen over voormalig eiland Wieringen en rond het Amstelmeer 219 Wandelen langs historische buitenplaatsen 221 Wandelen in het Wildrijk 223 Wandelen langs het Zeerijdtsdijkje 225 Wandelen door de Helderse Duinen 227 Wandelen door Botgat en Noordduinen 229 Wandelen rondom Marquette 231 Wandelen langs het Voetstappenpad in het Gooi 233 De Waddenwandelroute op Texel 235 Wandelen rond het Zijdelmeer 237
14
Jonge duinen Duinen die jonger zijn dan je denkt Als je er in de buurt woont, kunnen de duinen een heel normaal landschap lijken. Ze horen nu eenmaal bij Noord-Holland en liggen daar al vanaf de oudste tijden. Toch zijn ze heel bijzonder en veel minder oud dan veel mensen denken. Je kunt je afvragen waar die onmogelijke hoeveelheid zand vandaan komt die daar op sommige plekken tientallen meters hoog ligt opgetast. Bij Schoorl ligt het hoogste duin van Nederland, 54 meter hoog. Er gaat een gerucht dat er ergens bij
Aagtdorp, compleet onvindbaar, een kasteel begraven ligt onder het zand. De hoge duinen bij Schoorl, maar ook verder langs de Hollandse kust, worden de jonge duinen genoemd. Want die liggen daar nog niet zo lang. Ze zijn pas tussen de jaren 1000 en 1600 ontstaan. Voordien lag er een brede lage strandwal, die zich veel verder naar het westen uitstrekte dan de huidige kustlijn. Die strandwal is waarschijnlijk als gevolg van heftige stormvloeden weggeslagen. Het zand werd vanaf het
15
strand door de wind landinwaarts geblazen en vormde nieuwe hoge duinen. Eeuwenlang werd de kust geteisterd door zandstormen die het leven op de landerijen en in dorpen op de oude strandwal onmogelijk maakten. Bij graafwerkzaamheden in de duinen, bijvoorbeeld bij de aanleg van waterleidingbuizen, komen reeds lang vergeten, ondergestoven dorpen tevoorschijn. Na 1600 vestigden de mensen zich aan de binnenduinrand onder de luwte van de hoog opgestoven duinen, die ze met alle mogelijke middelen probeerden vast te leggen. Wie tegenwoordig door de duinen wandelt, krijgt de indruk dat dit nog echt woest landschap is, ooit door de
wind gevormd en gekoloniseerd door wilde planten. Hier was geen landbouw of veeteelt mogelijk en het is altijd een wildernis gebleven. Dat is maar ten dele waar. Inderdaad herbergen de duinen meer wilde plantensoorten dan welk Noord-Hollands landschap ook. Het is een select gezelschap van aangepaste planten die zich kunnen redden op de schrale, zandige bodem. Ook dat maakt het duinlandschap bijzonder en op sommige plekken uniek. Maar de mensen hebben wel degelijk heel veel invloed gehad op het duinlandschap. Sterker nog, er zijn duinen die helemaal door mensen zijn gemaakt. Op diverse plekken langs de kust liet men zogeheten stuifdijken ontstaan
42
Huisduinerpolder
43
Vluchtplaats voor wadvogels
Ingeklemd tussen fort Erfprins en een manege ligt aan de voet van de Helderse Zeewering, in de schaduw van vuurtoren Lange Jaap, een klein stukje polder dat gebruikt werd voor kleiopslag. Met een paar moerasjes en daarin weer een eilandje is er wat reliëf in aangebracht. Vanaf de dijk is het landje goed te overzien. Het is vooral bedoeld als hoogwatervluchtplaats voor wadvogels. Als buiten de dijk de
vloed komt opzetten, kan het er vol zitten met scholeksters. Ook groepjes kieviten strijken er graag even neer. In de rietmoerasjes broeden elke zomer enkele stelletjes kleine karekieten. Je kunt ze vanaf de weg horen zingen. Rond Den Helder is meer natuur te beleven dan men over het algemeen vermoedt. Het Landschap beheert er een aantal kleine, waardevolle stukjes natuur.
De Tuintjes Schoon duinwater zorgt voor bloemenwei Klein maar bijzonder is het stukje Huisduinen bij Den Helder dat De Tuintjes wordt genoemd. Omwonenden hebben het jarenlang gekend als een rommeltje waar allerlei beesten graasden. Een nieuwe kans voor de natuur deed zich voor toen de aanpalende villawijk een afwatering kreeg die het overvloedige (schone) duinwater moest afvoeren. Dat ging langs of door De Tuintjes en liep langs het kerkhof even verderop
verder naar de singels in Den Helder. In het terreintje ligt nu een brede plas mooi helder kwelwater, met daaromheen een weitje dat begraasd wordt door schapen die de opslag van bomen en struiken wegknabbelen. Een ideaal landje voor rietorchis, heelblaadje, echte koekoeksbloem en grote ratelaar. Vrijwilligers uit de buurt houden de boel bij. Het landje ligt pal aan de Tuintjesweg en is dus goed te bekijken.
114
Alkmaardermeer
115
Weidsheid en rust voor weidevogels
Groot Dorregeest en Klein Dorregeest lijken plaatsnamen uit een Bommelstrip die weinig goeds voorspellen, maar het is er prachtig. Je bent dan even van de snelweg a9 af en op weg naar weidevogelhemel Alkmaardermeer. Landschap Noord-Holland bezit vrijwel de hele Hempolder, plus een stuk van de Dorregeesterpolder en het tussenliggende water, het Limmergat. Het woord weids is uitgevonden voor dit landschap. Er kunnen wat rietkragen in de weg staan, maar je hebt er eindeloze vergezichten over het Alkmaardermeer en omgeving. Toch gaat het Het Landschap niet zozeer daarom.
Ondanks alle sombere berichten over de achteruitgang van de weidevogels blijven grutto, kievit, tureluur en scholekster het hier uitstekend doen. Er is geen sprake van teruglopende aantallen. Vanaf Klein Dorregeest brengt een doodlopend polderweggetje je naar de werkschuur van Het Landschap, vanwaar je per fiets of liever nog te voet zeshonderd meter verder het vlakke land in kunt en een kijkje kunt nemen in een observatiehut. Je wandelt er in het voorjaar echt midden tussen honderden weidevogels. Vooral de grutto’s en de tureluurs vallen op. Bovendien broeden
160
Wildrijk
Oud buitenplaatsbos, beroemd om zijn boshyacinten
De allereerste bezitting van Landschap Noord-Holland, toen nog het Noordhollandsch Landschap geheten, was het Wildrijk, een heel bijzonder bosgebiedje bij Sint-Maartenszee. Al sinds 1940 wordt het beheerd als natuurgebied. Voordien was het een buitenplaats van een rijke familie. Het bos ligt in de polder De Zijpe, tijdens de Romeinse tijd nog een hoogveengebied, dat later werd ontwaterd en afgegraven voor de turfwinning. Bij stormen braken de beschermende duinen door en onder invloed van de zee werd De Zijpe een kweldergebied dat bij springtij onder water kwam te staan. Kunstschilder en technicus Jan van Scorel wist te bereiken dat het gebied zou worden ingepolderd. Na wat problemen lukte dat in 1597. De grond werd verkocht aan rijke Amsterdamse investeerders, die er ook hun buitenplaatsen hadden. Toen na de Gouden Eeuw de economie inzakte, raakte De Zijpe in onbruik en verwilderde het terrein voor een groot deel. Begin negentiende eeuw, toen koning Willem I het Groot Noordhollandsch Kanaal liet graven, werd De Zijpe bijna helemaal
kaal gekapt door de kamperende arbeiders die zwoegden aan het kanaal. Op enkele plekken bleven stukjes bos overeind. Zo ook het Wildrijk, een romantische wildernis van eiken, linden, beuken, iepen en abelen. Tegenwoordig staat er een modern huis en is het bos opengesteld voor het publiek. Vooral in het voorjaar is het Wildrijk populair. Zo rond april zijn grote delen van de bosbodem bedekt met een sprei van de blauwe bloemen van de boshyacint, die prachtig combineren met het frisse groen van de opschietende varens. Voor de fijnproevers staan er in de buurt van de bosingang
geurende witte narcissen, ook wel dichtersnarcissen genoemd, knikkende vogelmelk en voorjaarszonnebloemen. Dat is ook de tijd dat de eerste zwartkoppen en nog veel meer zangvogels zich laten horen. Ergens midden in het bosje staan oude bunkers, die zijn ingericht als vleermuizenverblijf. Het wordt daar jaar na jaar drukker met vleermuizen, vooral watervleermuizen.
Wie er een kijkje gaat nemen, moet er rekening mee houden dat het een drassig bos is. Het wordt doorsneden door ondiepe slootjes, waarin het waterpeil door Het Landschap met een heel speciale pompinstallatie hoger wordt gehouden dan in het omringende bollenland. Het water wordt aangevoerd via een (beschermde) duinrel. Wie alles over het Wildrijk wil weten: er worden geregeld excursies gehouden.
190
Forten en lunetten
Een heel bijzonder landschap
Een uniek fenomeen in het landschap van Noord-Holland is een ring van forten en liniedijken rond Amsterdam. Geen grote angstaanjagende stenen versterkingen met kantelen en torens, maar bijna onopvallende, heuvelachtige constructies van beton, gevat in een groene omgeving, met bosjes, boompartijen, grachten en vaak bedekt met een laag begroeid duinzand. Binnen in de betonnen klonten bevinden zich gangen en vertrekken, en installaties om een
of ander geschut in stelling te brengen. Deze forten en dijken zijn onderdelen van de Stelling van Amsterdam, een 135 kilometer lange ring van verdedigingswerken op een afstand van 15 tot 20 kilometer rond de hoofdstad. De stelling bestaat uit 36 forten, twee kustforten, twee vestingen, vier batterijen en twee kustbatterijen. Daartussen ‘liniedijken’ en stukken land die onder water gezet konden worden, hier en daar wel vijf kilometer breed.
191
Ze worden inundatievelden genoemd. Het Departement van Oorlog begon met de bouw van de Stelling in 1881, op enkele plaatsen voortbouwend op bestaande vestingen, en ging door tot 1914. Het idee erachter was de hoofdstad te beschermen in geval van een aanval uit een van de omringende landen. De Stelling is nooit actief gebruikt. Wel zijn er soldaten gelegerd geweest, zijn delen tot twee keer toe onder water gezet en heeft men er voorraden opgeslagen. Na de Eerste Wereldoorlog werd duidelijk dat de Stelling tegenover het moderne oorlogstuig niets meer te betekenen had. Intussen hadden de forten en hun omgeving en de linies ervoor gezorgd
dat belangrijke delen van het landschap gespaard bleven van bebouwing. Dit dankzij de Kringenwet, die verbood in de omgeving te bouwen, zodat onderwaterzettingen mogelijk bleven en schootsvelden werden opengehouden. De rust rond de forten heeft de natuur veel moois gebracht. Tegenwoordig worden de bouwwerken voor allerlei activiteiten gebruikt – van wijnhandels tot musea. In 1996 is de Stelling van Amsterdam op de werelderfgoedlijst van unesco gezet. Landschap Noord-Holland heeft forten en terreinen rond de forten in eigendom of beheer, om de natuur en het historisch landschap zo goed mogelijk overeind te houden.
212
Fietsen rond de Ronde Hoep Polder de Ronde Hoep is een buitengewoon landschappelijk fenomeen. Het is het grootste onbebouwde oppervlak van West-Nederland. Tussen de rivieren Amstel, Bullewijk en Waver lag heel vroeger een bijna ronde veenbult die door boeren ontwaterd is middels een heel apart slotenpatroon. De boerderijen zelf stonden en staan nog steeds op de hoge wallen en dijken langs de rivieroevers. De weidsheid, de rust en het gunstige waterpeil maken de Ronde Hoep tot prima weidevogelgebied. In samenwerking met de boeren beheert Landschap NoordHolland het centrale deel van het grasland zo gunstig mogelijk voor grutto’s en kieviten. En met succes. Fietsen rond de Ronde Hoep met uitstapjes naar de Bovenkerkerpolder, Waverhoek en Polder Groot Mijdrecht is een bijzondere belevenis. Het is aan te raden deze route buiten de drukke weekends te doen.
lengte 29 km startpunt Parkeerplaats Kerkstraat in Ouderkerk aan de Amstel. route Volg de fietsknooppunten 62-69-70-50-02-48-richting 44 maar ga bij de Proostdijerdwarsweg rechtsaf naar beneden. Met bocht mee naar rechts Veldweg op -29- via pont Nessersluis -28-93-68- richting 67 en pontje nemen over Amstel. Aan de overkant linksaf -62. De pontjes varen tot 20.00 uur (van 1 november t/m 31 maart tot 18.00 uur). pauze In Stokkelaarsbrug en in Nes en Ouderkerk aan de Amstel. Download de routebeschrijving op www.landschapnoordholland.nl/routes
Steenuil
213
220
Wandelen langs historische buitenplaatsen De interessantste landschappen van Noord-Holland zijn te vinden waar de duinen overgaan in polderland en waar de oude strandwallen liggen. Rijke lieden uit vorige eeuwen ontvluchtten ’s zomers de stank van de stad en lieten er hun buitenplaatsen bouwen, grote huizen die rijkdom en status uitstraalden, omgeven door tuinen en bossen, vaak ontworpen door tuinarchitecten van naam. De rijkdom is verdwenen, de huizen zijn historische monumenten geworden, de parken en bossen zijn overgenomen door de natuur. Landschap Noord-Holland en andere organisaties zorgen voor ze, voor zover nodig. Het is er heerlijk wandelen.
lengte Ommetje Groot Leyduin 9 km (lila), Rondje Hartekamp en Overplaats 6 km (groenblauw) en Rondje Groenendaal 6 km (paars). De drie wandelingen zijn te combineren tot een rondwandeling van circa 16 km. startpunt Parkeerplaats Leyduin, Manpadslaan 1, Vogelenzang. Twee kilometer ten zuiden van ns-station Heemstede, langs de Leidsevaart. route De wandelingen zijn gemarkeerd met zwart/groen/gele stickers met ‘Buitenplaatsenpad’. pauze In Bennebroek en in Groenendaal. Download de routebeschrijving op www.landschapnoordholland.nl/routes
Huis Leyduin
221
