Ontwikkelend Beheer in Eckart en Vaartbroek, of ‘A city that shapes itself, day after day’.
In juni 2012 heeft een eerste gesprek plaatsgevonden tussen Woonbedrijf en Gemeente over Ontwikkelend Beheer. Leidraad bij dat gesprek was het gezamenlijk opgestelde ontwikkelingskader Vaartbroek en Eckart, getiteld Bewoners aan Zet. In dat gesprek onderschreven en deelden we de eerste analyse van de buurten, de globale perspectieven en de te volgen strategie op hoofdlijnen. Woonbedrijf en Gemeente zijn op projectniveau al gestart met het receptuurontwikkeling waarin al belangrijke stappen zijn gezet; denk aan de seniorensociëteit Andromeda, het Woonwensenonderzoek Sonseweg en de beslissende rol die bewoners in 2011 hebben gehad bij de keuze van de welzijnsaanbieder in hun buurt. Van daaruit onderkenden we dat voor Ontwikkelend Beheer en voor een uitgangspunt als Bewoners aan Zet een mentaliteitsverandering nodig is bij professionals én bewoners. Na de zomer is een werkgroep van medewerkers van Woonbedrijf en Gemeente aan de slag gegaan om het concept Ontwikkeld Beheer verder te verkennen, aan te scherpen en een eerste concretisering te geven. Deze notitie is het product daarvan en de hierin geschetste lijnen willen we u graag voorleggen. Wat is ontwikkelend beheer? Ontwikkelend Beheer begint met het besef dat er in Eckart en Vaartbroek opgaven liggen in het ruimtelijke, sociale en economische domein en dat de complexiteit en schaarste aan middelen er voor zorgen dat \de Gemeente, noch Woonbedrijf, noch bewoners, noch andere partners in deze buurten in staat zijn deze opgaven alleen aan te gaan. Bovendien zijn de individuele opgaven complementair en kunnen zij elkaar versterken. Afstemming, tussen partners maar met name met bewoners, kan zorgen voor acceleratie en versterking van het vernieuwingsproces. Door bovendien ontwikkeling en beheer dichter bij elkaar te brengen wordt procesmatig en financieel ruimte gecreëerd door middelen efficiënter op elkaar af te stemmen. De goede dingen doen, de dingen goed doen en op het juiste moment zorgt voor een optimaal (maatschappelijk!) rendement. Ontwikkelend Beheer is daarmee voor Gemeente Eindhoven en Woonbedrijf een manier van stedelijke vernieuwing waarbij, vanuit een gezamenlijke analyse en gedeelde doelstellingen – een stip op de horizon –, besluitvormings- en uitvoeringsprocessen van bewoners(organisaties), Woonbedrijf en Gemeente beter op elkaar zijn afgestemd. Het concept/de werkwijze ‘Ontwikkelend Beheer’ is nadrukkelijk geen doel op zich. Het is een middel om te komen tot innovatieve duurzame waardecreatie door bewoners meer eigen verantwoordelijkheid te geven en hen als eigenaar van hun eigen buurt te beschouwen. Hiervoor moeten echter de veranderende relaties tussen bewoners, instellingen en overheid worden onderkend. Onderdeel van deze veranderende relatie is dat bewoners meer verantwoordelijkheid krijgen ook daadwerkelijk nemen. Bij deze verantwoordelijkheid hoort
een grotere regelruimte voor bewoners in het (semi)publieke domein. Ontwikkelend beheer kan alleen succesvol worden als instellingen en overheid deze grotere regelruimte ook daadwerkelijk geven en accommoderen èn bewoners deze grotere regelruimte en (hernieuwd) eigenaarschap samen met instellingen en overheid in een proces van co-creatie invulling geven.
We zullen als ‘Bewoners, Woonbedrijf en Gemeente’ daarom moeten blijven zoeken naar een vorm waarbij bewoners qua Ontwikkelend Beheer maximaal in positie kunnen komen voor hun leefomgeving; verantwoordelijkheid nemen en invloed kunnen uitoefenen. Naast het document Ontwikkelingskader voor Eckart en Vaartbroek, Bewoners aan zet en naast de opgedane ervaringen biedt onderstaand schema een denkrichting voor de rol van onder meer bewoners in de analysefase en daarop volgend bij het gezamenlijk formuleren van een perspectief:
De belangrijkste conclusie uit deze afbeelding is dat de analyse op het niveau van de buurt een zaak is van de partijen die relevante kennis dragen van de buurt, de sterke en de zwakke kanten, de kansen en de bedreigingen. De vertaling ervan naar een perspectief, het maken van keuzen hierin is voorbehouden aan die partijen die eigenaarschap hebben. Onder eigenaarschap verstaan we die partijen die een belang in of langdurige relatie met de buurt hebben of aangaan. Woonbedrijf, Gemeente en andere eigenaren hebben dat vanuit de bedrijfswaarde en hun (wettelijke) taken, bewoners hebben eigenaarschap vanuit leefbaarheid, nabuurschap en huisvaderschap. Het aantal eigenaren op buurtniveau zijn echter beperkt maar breder dan de genoemde drie. Ook scholen, winkeliers en andere partijen kunnen een langdurige (sociaal-economische) relatie met de buurten hebben.
Het proces dat hiervoor is beschreven op het niveau van de buurt. Het is van belang dit proces aan te laten aansluiten op de leefwereld van de bewoners. Dit kan betekenen dat dit proces plaatsvindt op het niveau van een deel van de buurt of op complexniveau. Het organiseren van de analyse en de vertaling ervan – door partijen die eigenaarschap hebben, gaat niet vanzelf. We zullen dit moeten organiseren en faciliteren. Schematisch zou dit als volgt kunnen worden vertaald:
5° uitvoering
1° Samenwerking tussen Gemeente en Woonbedrijf 2° Hefbomen, bewoners activeren 3° Bewoners betrekken, samen perspectief benoemen 4° Agenda
Globaal stappenplan
In het schema hierboven is te zien dat we al bezig zijn met de uitvoering. Ontwikkelend beheer is een continue proces. Met de eerder genoemde hefbomen hebben we al gewerkt aan een receptuurontwikkeling voor de aanpak. Het wordt nu zaak om ook op het niveau de buurt bewoners bij het proces van Ontwikkelend Beheer te gaan betrekken. Deze analyse en de vertaling naar een perspectief en het opstellen van een gezamenlijk gedragen agenda wordt eens per vier jaar gemaakt. De Eindhovense corporaties en de Gemeente hebben in de zomer van 2011 afgesproken dat ze samen de analyse’s vorm en inhoud zullen geven op basis waarvan samen de aanwijzing van actiegebieden in de stad zal plaatsvinden. Voor Eckart en Vaartbroek zal daarbij nadrukkelijk aangesloten worden bij het gezamenlijke gesprek met de bewoners. Wens, nut en noodzaak We willen als Gemeente en Woonbedrijf met elkaar en met bewoners aan ontwikkelend beheer werken omdat we vinden dat het bijdraagt aan het teruggeven van de leefomgeving aan de bewoners, dat het bewoners in hun kracht zet en hen de verantwoordelijkheid geeft voor buurt en buren. Bewoners kunnen het verschil maken tussen afstandelijk geplande ingrepen en doordachte maatwerk interventies. De werkelijkheid is ook dat we voor de komende jaren en wellicht decennia een grote opgave zien in naoorlogs Eindhoven. Een opgave waarvan we ook weten dat wanneer we hem aangaan, er geen grote zakken met geld op ons staan te wachten. Middelen zijn schaars en dat zal zeker het komende decennium zo blijven. Naast Bewoners aan Zet is ontwikkelend
beheer ook de noodzaak om vernieuwingen te realiseren uit bestaande (beheer) middelen; middelen die overigens ook onder druk staan (Eindhoven, betaalbare stad). Ontwikkelend Beheer is ook de noodzaak om besluitvormingprocessen, over meerjarige kaders en inzet van middelen, niet zo zeer af te stemmen, maar te verheffen tot gezamenlijke besluitvorming door Woonbedrijf en Gemeente. Ontwikkelend beheer is aansluiten bij de agenda en commitment van bewoners; mogelijk maken van, faciliteren. Besluitvorming vindt echter binnen de eigen organisaties plaats waarbij er ruimte moet zijn om in te spelen op deze agenda en het commitment. Deze verantwoordelijkheid kan echter niet gedelegeerd worden en blijft voorbehouden aan gemeente en corporatie. Ontwikkelend beheer is ook het aansluiten bij en inspelen op autonome ontwikkelingen. Het ontwerp van naoorlogs Woensel is in belangrijke mate bepaald en vormgegeven door het traditionele gezin als belangrijkste vormende structuur. Dit is zichtbaar in de spreiding van voorzieningen, zoals winkels en scholen, de indeling en grootte van de woningen en de indeling en inrichting van de openbare ruimte. Anno 2013 zien we niet alleen aan andere huishoudsamenstelling met daarbinnen een andere rolverdeling van mensen, maar dat de collectieve voorzieningen -zowel fysiek als sociaal-economisch – inhoud krijgen en vorm worden gegeven voor het individu. Studenten van de Academie voor Bouwkunst uit Tilburg hebben dit in een recente praktijkstudie in Eckart en Vaartbroek als volgt gevisualiseerd:
Wijkgedachte 2.0
De bewoner is steeds nadrukkelijk aanwezig in dit proces. Altijd als gesprekspartner, als leverancier van maatschappelijk toegevoegde waarde en als eigenaar. Elk op zijn of haar
eigen schaalniveau (woning, straat, subbuurt, buurt), manier en onderwerp, steeds meer de beweging makend van consument naar producent. Daarbij zullen professionals onderscheid moeten maken tussen buurt (statistisch gebied) en de woonomgeving (de community). Zeker in de naoorlogse wijken zullen we een ander type bewoners tegenkomen dan in de IWV-gebieden van het eerste decennium van deze eeuw. Bewoners zijn betrokken bij hun woonomgeving en minder bij hun buurt (die statistisch bepaald is en groter is dan de IWVgebieden). Daarnaast zien we dat de problematiek en bedreigingen in de naoorlogse voorraad zich ook uitstrekt tot gebieden met particulier woningbezit en er een rol zal moeten komen voor particuliere eigenaren; door hen gewenst én door de overige partijen gevraagd. Dit betekent een andere rol voor de zogenaamde professional. Van initiërend en uitvoerend steeds meer naar een faciliterende en accommoderende (expert)rol, rekening houdend met het tempo van de buurt. Dit echter wel binnen kaders, niet als nuancering van wat hiervoor staat besschreven, maar rechtdoend aan de rol en verantwoordelijkheid van partijen als Woonbedrijf en Gemeente. Ontwikkelend Beheer als ideaal (Burgerparticipatie en emancipatie) en Ontwikkelend Beheer als noodzaak (Renovatie- en (programmatische) vernieuwingsopgave) zullen hand in hand met elkaar gaan. Een gezamenlijk perspectief Ontwikkelend Beheer staat ver van het blauwdruk denken, maar er is wel een perspectief nodig, een gezamenlijke stip op de horizon en een jargon om samen het gesprek hierover te kunnen voeren. De in het document genoemde thema’s wonen, openbare ruimte, voorzieningen, sociaal en economie bieden hiervoor goede handvatten. De contacten tussen (actieve) Bewoners, Woonbedrijf en Gemeente zijn intensief en veel informatie is voorhanden. Waar het nu om gaat is het perspectief voor de buurten Eckart en Vaartbroek gezamenlijk expliciet te formuleren en concreet te maken. Als professionals verwachten we de volgende richting in het perspectief: - Wonen Van slaapstad naar stedelijke woonbuurt, van wijk met gezinswoningen naar gedifferentieerde stadswijk. Rust, ruimte maar ook meer dan wonen alleen. Ruimte voor individuele keuzes zoals meergenaratiewoningen, groepswoningen, zorgwoningen etc.. Verduurzaming van de woningen als onderdeel van een toekomstbestendige buurt. - Openbare ruimte Behoud van groenkwaliteit, beleving van het groen. Kwaliteitsslag in de openbare en publieke ruimte. Het weer passend maken van de publieke ruimte bij het huidige gebruik of de gebruiksvraag. Eigenaarschap bij bewoners, stimuleren van natuurlijke sociale controle, veiligheidsgevoel verbeteren; - Voorzieningen - Goede voorzieningen aansluitend bij de demografische ontwikkeling. Verdunning, en vergrijzing zijn actuele thema’s. Draagvlak en vernieuwing van voorzieningen, waarbij het zelf organiseren en vormgeven aan voorop staat.Sociaal en Economie We zien een potentieel aan werkenden, er is behoefte aan mogelijkheden om een (nieuwe) stap op de economische ladder te zetten. Sociale begeleiding (individueel) en het stimuleren en faciliteren van kleinschalige initiatieven kunnen hieraan
-
bijdragen. Ruimte voor bedrijven aan huis. Aansluiten bij het niveau van de buurt maakt dit dubbel waardevol; een zelfredzame buurt. Ontsluiting en toegankelijkheid Vanuit de gedachten van een duurzame en toekomstbestendige buurt die de bewoners faciliteert in de netwerksamenleving is de aansluiting op verkeersnetwerken, openbaar vervoer, glasvezel, electriciteitsnetwerk en dergelijk essentieel.
Instrumentarium en hefbomen Initiatieven die we zelf nemen of ondersteunen moeten bijdragen aan het perspectief. Het betekent ook dat ons instrumentarium optimaal in dienst moet staan van de beweging naar ‘de stip op de horizon’. Onder instrumentarium wordt verstaan de verzameling instrumenten waarover Woonbedrijf, Gemeente en Bewoners beschikken. Bijvoorbeeld : onderhoudsprogramma’s en – middelen voor vastgoed en openbare ruimte, bestemmingsplannen, regelgeving over parkeren en verblijf, inzet van welzijn, voorzieningen e.d, Een ander deel van het instrumentarium zijn de zogenaamde hefbomen die in het gebied aanwezig zijn: de woningen aan de Sonseweg en de (semi)openbare ruimte eromheen, Flipside en seniorensociëteit Andromeda. Deze hefbomen zijn meer dan projecten of activiteiten. Ze hebben een uitstraling op de sociale en fysieke leefomgeving die verder gaat – dat is althans de opgave – dan het project of de activiteit zelf. Ze prikkelen, inspireren en brengen bewoners en organisaties in beweging. Het Doe-proces‘ Ontwikkelend Beheer: Allereerst een samenvattend overzicht van dit ‘Doe-proces’:
Hiervoor is geconstateerd dat we een gezamenlijke stip op de horizon met elkaar expliciet moeten maken. Veel beelden bestaan al en veel informatie is beschikbaar. Het is nu zaak dit te gaan plannen en organiseren. Ontsluiting en delen van informatie We beginnen niet blanco. Een belangrijke stap is dan ook om bestaande informatie naar elkaar te ontsluiten. Hoe zien de verschillende bestaande onderhouds- en investeringsprogramma’s die betrekking hebben op Eckart en Vaartbroek van Woonbedrijf en Gemeente er uit? Ten aanzien van de wijze waarop we deze informatie ontsluiten, stellen we een aantal eisen. Op de eerste plaats gaat het niet zozeer om feiten naast elkaar te leggen, maar om relevante informatie te krijgen over de effecten ten aanzien van het geformuleerde perspectief. Op de tweede plaats moet e.e.a. zo worden vormgegeven dat derden soortgelijke informatie hieraan kunnen toevoegen. Hierbij kun je denken aan andere corporaties, maar ook aan andere investeerders zoals ontwikkelaars en andere bedrijven. Naar een gezamenlijk realistische agenda ontwikkelend beheer en besluitvorming Vanuit het gezamenlijke perspectief – de gezamenlijk geformuleerde stip op de horizon – en de ontsluiting van informatie van Gemeente, corporatie(s), bewoners en derden zal een gezamenlijk – het woord kan in deze context niet genoeg worden gebruikt – meerjarige agenda worden opgesteld. In deze agenda staan opgenomen investeringen, onderhoud- en beheerinzet, sociale inzet, bewonersinzet e.d.. Steeds wordt hierbij expliciet gemaakt wat de onderdelen beogen bij te dragen aan het gezamenlijke perspectief. De agenda zal zich niet beperken tot een traditionele indeling van fysiek en sociaal. Daar waar inzet op thema’s als bijvoorbeeld design, sport of ecologie kan bijdragen aan het dichterbij de stip op de horizon komen, kan het een onderdeel van de agenda zijn. In de relatie met de reguliere programma binnen Woonbedrijf en Gemeente zal de zogenaamde ruimte tussen de reguliere programma’s (onderhoud, investeringen) optimaal moeten worden benut, maar de agenda zal ook invloed hebben op inhoud van deze reguliere programma’s Hierbij moet wel worden gewaakt voor het creëren van een projectencarrousel. Over de agenda inclusief werkwijze en financiële paragraaf zal door Gemeente en Woonbedrijf gezamenlijke besluitvorming plaatsvinden. Dit betekent dat Gemeente en Woonbedrijf zich meerjarig programmatisch en financieel verbinden aan het programma. Men kan hierbij nog een onderscheid maken in harde en zachte jaarschijven, maar aan het belangrijke uitgangspunt van meerjarige wederzijdse verbondenheid doet dit niets af. Dit is een aspect dat, zeker in de huidige tijd, goed moet worden doordacht. In de concretisering hiervan zal deze afstemming voor een belangrijk deel moeten plaatsvinden via de begrotingscycli van Woonbedrijf en Gemeente. Vanuit de analyse, het op basis hiervan geschetste perspectief en de vertaling hiervan naar daadwerkelijke inzet, zal er ruimte moeten worden gevonden en/of gemaakt binnen de inhoudelijke en financiële kaders. Voor de Gemeente is dit de Kadernota, voor Woonbedrijf ……………… De volgende stap in de cyclus betreft het borgen van de financiële bestemming. Voor dat deel van de agenda ‘ontwikkelend beheer’ dat betrekking heeft op het doen van investeringen, legt de Gemeente de bestemming jaarlijks vast in het Meerjaren InvesteringProgramma (het MIP),
dat op haar beurt weer tezamen met het financieringsplan onderdeel uitmaakt van de Jaarbegroting .. Wat gaat er op korte termijn gebeuren? Het proces dat hiervoor wordt beschreven, lijkt misschien zwaar en ingewikkeld, maar dat is schijn; het is vooral intensief. De contacten in Eckart Vaartbroek tussen de verschillende partijen zijn intensief en zijn over het algemeen goed1. Op het niveau van de analyse hebben we al veel gegevens. Het gaat erom deze te ordenen en om deze te verbeelden in informatie op basis waarvan een perspectief kan worden vormgegeven (imagination designs the city). Er is op die manier een aantal perspectieven geformuleerd die we kunnen zien als het laaghangend fruit in het concept van Ontwikkelend Beheer. Perspectieven waarvan we nu al kunnen stellen dat ze naadloos binnen het concept Ontwikkelend Beheer passen en waarvan we, op basis van bestaande contacten hierover durven stellen dat ze deel uitmaken van het perspectief voor de buurt, bijvoorbeeld: • Samenleven aan de Sonseweg (onderzoek naar bewonerswensen) • Verhuizing steunpunt van Sonseweg naar Tarwelaan (onderdeel/versterken Laboratoriumfunctie voorzieningen Tarwelaan) • Renoveren in de Serie van Eén • Spelen in Eckart en Vaartbroek • Publieke ruimte en (semi) openbaar groen Niet de kers op de taart Van belang is het besef dat Ontwikkelend Beheer niet de kers op de slagroom van de taart is. Het is geen plus op de bestaande inzet. Hiervoor is gesteld dat Ontwikkeld Beheer ook een aspect van noodzaak kent. We hebben de werkwijze van Ontwikkelend Beheer nodig om – zeker in het naoorlogse deel van de stad – de woon-, leef- en werkomgeving op een aanvaardbaar kwaliteitsniveau te houden. Ontwikkelend Beheer is niet de kers op de slagroom, niet de slagroom zelf, het is de taart, maar het kan wel een inspirerende taart zijn. De gezamenlijke werkgroep Ontwikkelend Beheer Namens deze,
Frank Metsemakers, Woonbedrijf, Henri Koole, Gemeente Eindhoven
1
Zorgpunt is wel de bewonersparticipatie in Vaartbroek.
